InfoHub Logo

بۇلبۇلدىڭ ەكى قاتىنى بولىپتى. ۇلكەن بايبىشەسى —  قاراكەمپىر. قاراكەمپىردەن بەس بالا. ەكىنشى قاتىنى — قۇباكەمپىر. قۇباكەمپىردەن بەس بالا، ۇلكەنى — كۇشىك، الديار، شانشار، ۇسەن قۇدايبەرلى، ەكەۋىنىڭ بالالارى كۇندەس بولىپتى. قاراكەمپىردىڭ بالالارى مارقا تۋىپ، قۇباكەمپىردىڭ بالالارىنا كۇن كورسەتپەپتى. سوندا قاراكەمپىر بايبىشە بالالارىن شاقىرىپ الىپ:

— سەندەردەن ءبىر تىلەك سۇرايىن، بەرەسىڭدەر مە؟ — دەپتى.

سوندا بالالارى:

— نە سۇرايسىز؟ — دەپتى.

— سۇرايتىنىم سول — مىنا قۇباكەمپىردىڭ بالالارىنا تيمەڭدەر، — دەپتى. سوندا بالالارى:

— ونىڭ نەسى بار؟

— قۇباكەمپىردىڭ بالالارى سەندەردەن ءناسىپتى بولادى، ءارى قاسيەتتى بولادى.

«توقالدان تۋعان بالانى قاسيەتتى بولادى» دەپ ايتتى دەپ، ونان سايىن ۇرا بەرەدى. سوندا ءبىر كۇنى ءوز بالالارىن جيناپ الىپ:

— سەندەردەن ەندى ءبىر تىلەك سۇرايىن بەرەسىڭدەر مە؟».

بالالارى:

— سوڭدا نە سۇرايسىڭ، — دەپتى.

— وسى قۇباكەمپىردىڭ بالاسىنىڭ ىشىندە شانشارىنا تيمەڭدەر!

— ونىڭ نەسى بار؟

سوندا قاراكەمپىر بايبىشەنىڭ ايتقانى:

— باسقاسىنان كورى ءوزىنىڭ ءناسىبى اعىپ تۇر، باسىڭدا باعى جانىپ تۇر، عادەلەتتىڭ بەينەسىن ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى تانىپ تۇر. «ابىز» دەگەن اتاعى ءوز بويىنا قونىپ تۇر، — دەدى. سوندا «توقالدان تۋعان شانشاردى بىزدەن ارتىق بولادى دەپ» ايتتىڭ دەپ، ونان سايىن ۇرا بەرەدى. سونان كەيىن شانشاردى وڭاشا شىعارىپ الىپ ۇراتىن بولىپتى. سونان كەيىن قاراكەمپىر بايبىشە كۇيەۋى بۇلبۇلعا كەلىپتى:

— مەنەن تۋعان بالالاردى قاراڭىز، بۇلارىڭ نە ىستەپ ءجۇر!

سوندا قاراكەمپىر بايبىشە قۇباكەمپىردىڭ بالالارىنا كۇن كورسەتپەيدى.

— وسىنىڭ ىشىندەگى ءبىر شانشارىن سۇراپ الا المادىم. شانشاردىڭ تۇبىندە ابىز اتاعىن الاتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەرسىز. سوندا كۇيەۋى:

بۇلبۇلدىڭ ايتقانى:

— مەن قارعاسام، ول شىركىننىڭ تۇقىمى قۇرىپ كەتەر، اتقان وق قايتىپ كەلمەي قويار. وزىڭنەن تۋعان ۇلعا ءوزىڭ دە بارارسىڭ. مەن ۇلىقسات بەرەيىن. سوندا قاراكەمپىر بايبىشە ۇلدارىن جيناپ الىپ:

— قولدارىڭدى كوتەرشى، — دەپتى. سوندا ۇلدارى ۇلەس الاتىنداي قولدارىن كوتەرىپتى. سوندا قاراكەمپىر بايبىشە:

— سەندەردىڭ تۇقىمىڭ قۇرىماسىن، تۇقىمىڭ شانشاردىڭ جاماۋىڭدا كەتسىن! — دەپتى. وسى شانشار ءۇش قاتىن الىپتى. ءبىرىنشى ايەلى — قىزدامبيكە، ەكىنشى ايەلى — ايبيكە، ءۇشىنشى ايەلى — نۇربيكە.

ءبىرىنشى قىزدامبيكەدەن — الىساي، ەكىنشى ايبيكەدەن ءتورت ۇل تۋعان: كەلدىبەك، تىنىبەك، جانىبەك، ەسىركەپ تۋىپتى. ءۇشىنشى نۇربيكەدەن: تولەۋ، بەرتىس، نۇرلىبەك تۋىپتى. وسىنىڭ ىشىندەگى ايبيكە بايبىشەنىڭ ءتورت بەگى بولىپ اتانعان ەڭ ۇلكەن كەلدىبەگى وتىز جاسقا كەلگەنشە قاتىن الىپ،
بالا سۇيمەپتى. باسقالارى قاتىن الىپ، بالا ءسۇيىپ، بەت-بەتىمەن اۋىل بولىپ كەتىپتى. كەلدىبەكتىڭ بۇل ۋاقىتقا شەيىن ايەل الماۋ سەبەبى — ءۇشىنشى اتاسى بولىپتى دەگەن كىسى كەلدىبەكتىڭ تۇسىنە ايان بەرىپتى. سوندا بىلاي دەپتى: «سەن قاتىن المايسىڭ، ەشبىر ايەلگە كوزىڭدى سالمايسىڭ. الاتىن ايەلىڭ مىناداي بولادى: ۇزىن بويلى سارى قىز، وڭ جاق اياعىنىڭ ازىراق اقساعى بولادى. وڭ جاق بەتىنىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىندە تاناداي مەڭى بولادى، ەكى ەمشەكتىڭ اراسىندا الاقانداي قالى بولادى. «ءا» دەپ كوزىڭە تۇسكەندە سامالدان جەل سوققانداي كوزىڭ مەن كوڭىلىڭ ۇيىرىلە تۇسەدى. وسى كەزدەسكەنشە شاھۋاتىڭدى ەشقايدا شانىشپايسىڭ!» سونىمەن كەلدىبەك ءبىر تالاي ءجۇرىپ قالادى.

ءبىر كۇنى قازاقتىڭ كوشپەلى زامانىڭدا شانشاردىڭ كوشى كەلە جاتسا، ءبىر شاعىن كوش كەلىپ، كوشكە قوسىلىپ، ارالاسىپ كەتىپتى. سول كەزدە كەلدىبەك كوشتىڭ الدىنا شىعىپ، الدىن باسقارىپ، كوشتىڭ ارتىنا قاراي سەرپىلىپ كەلە جاتسا، ءبىر شاعىن كوش جەتى-سەگىز تۇيەسى بار، سول تۇيەنىڭ جانىڭدا ءبىر قىز كەلە جاتىر. ۇشىپ بارا جاتىپ سول قىزعا كوزى ءتۇسىپ، كوزى ۇيىرىلگەندەي بولادى. قىز دا بۇعان قاراپ، كوز تاستاپ، تەسىرەيىپ قاراي قالادى. قارسى كەلە جاتقان، تىلگە كەلە الماي، سويلەسۋگە سىلتاۋ تابا الماي، ءوتىپ كەتىپتى. كەتىپ بارا جاتىپ ارتىنا قاراسا، قىز دا قاراپ بارا جاتىر ەكەن. بىلاي شىعىپ ويىنا ءتۇستى. كوشتىڭ سوڭىنا بارماي، ويعا ءتۇستى. قىزدى قايتا كورۋگە، تىلگە قايتا كەلۋگە، كوش كەلىپ ءبىر وزەننەن وتۋگە كەزدەستى. سول كەزدە سول قىزدىڭ تۇيەسى ورالىپ، جۇگى اۋدى، قىز اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، تۇيەنىڭ جۇگىن باسىپ تۇزەتىپ، اتىنا قايتا بارىپ ەدى. باقىلاپ تۇرعان كەلدىبەك قىزدىڭ سىلتەي باسقان اياعىنا كوزى ءتۇستى. كوش جونەلە بەرگەندە، جاناسىپ كەلىپ قىزعا اماندىققا كەلدى:

— بۇل كوش كىمدىكى، سىزدەر كىم بولاسىزدار؟

بۇل:

— كىشى ءجۇزدىڭ ەلى بولامىز.

— قايدان كوشىپ كەلەسىزدەر، قايدا باراسىزدار؟

قىز ايتتى:

— ءبىز «ابىز» دەگەن كىسىنىڭ اۋىلىن ىزدەپ كەلەمىز. سوندا كەلدىبەك:

— بۇل جاقتا «ابىز» دەگەن كىسى بار ما؟ ابىز دەگەن كىسى جوق قوي.

قىز ايتتى:

— «ابىز» دەگەن ات ارداقتاپ قويعان اتى بولۋى كەرەك. شىن اتىن مەن اتاي الماي كەلە جاتىرمىن. اۋىل باسشىلارى ءبىلۋ كەرەك.

سول بەس-التى اۋىز ءسوزدىڭ ىشىندە كوزىن ايىرماي بەينەسى نە قاراپ، بەتىڭدەگى تاناداي مەڭگە كوزى ءتۇستى. «تاعى دا ءبىر بەلگى ءسى تابىلدى» دەگەندەي، كوڭىلى جۇيتكىپ، قۋانا ءتۇستى. قىزدىڭ دا قاس-قاباعى جابىسا ءتۇسىپ، جاۋاپ بەرگەندەي بولدى. كوش سول وزەننەن ۇزاماي كەلىپ، جاعالاي قونا قالدى. قىزدىڭ اۋىلى ۇزاماي قاتارلاسىپ قونا قالدى. كەلدىبەكتىڭ باعاناعى قىزىنىڭ ءسوزى ەسىنەن كەتپەي، قالعان بەلگىسىن ىزدەمەك بولدى. سوعان سىلتاۋ ىزدەپ ءبىر قويدى اكەپ سويدىرىپ ەتىن ءپىسىرتىپ، ءبىر قىز، ءبىر كەلىنشەكتى شاقىرتىپ الىپ، سول اۋىلعا ەرۋلىك بەرىپ جىبەرمەك بولدى. قىزعا مىناداي تاپسىرما بەردى:

— وسى اۋىلدىڭ ۇزىن بويلى سارى قىزى بار، وڭ جاق اياعىنىڭ اقساعى بار. وڭ جاق قۇلاعىنىڭ الدىندا تاناداي مەڭى بار. كورنەكتى بەلگىسى — سول. قىزدىڭ سەن قوينىنا جات، ەكى ەمشەكتىڭ اراسىندا نەندەي بەلگى بار ەكەن، — دەپ قىزعا قاتتى تاپسىرما بەردى. سونىمەن كەشكە جاقىن قىز بەن كەلىنشەك ەرۋلىك الىپ جەتىپ باردى. سونىمەنەن سول كۇنى سول اۋىلعا قونىپ، قىز بالا سول قىزدىڭ قوينىنا جاتتى. قىز بالانىڭ ەكى كوزى توسىندە بولىپ، جاس بالانىڭ الاقانىنداي قالدى بايقادى. ەرتەڭىندە قىز بەن كەلىنشەك تازادان ەكى كويلەك كيىپ ۇيگە قايتتى. بارعان قىزدى وڭاشا شىعارىپ الىپ سۇراي باستادى. كەلدىبەككە قىز ەكى ەمشەگىڭنىڭ اراسىندا جاس بالانىڭ الاقانىنداي قالى بار ەكەنىن ايتتى. سوندا كەلدىبەك كوڭىلى جۇيتكىپ، ءبىرتالاي ءومىر قىراعىن وتكىزىپ العان كەلدىبەك قانشا شىدامدى بولسا دا، اسىعىس تۇردە اكەسىنە كىسى سالىپتى. اتام بۇلبۇلدىڭ تۇسىمدە ايتقان ارناۋلى بەلگىلەرى تابىلدى. وسى كورشىلەس كەلگەن ورتا ءجۇزدىڭ اۋىلىندا ءبىر قىز اينىماي ۇساپ بولدى. ال ەندى سوعان سويلەسۋگە بولادى. سودان شانشار ابىز قوناققا شاقىرىپ، ەرۋلىگىن بەرە باستادى. ءجون سۇراپ، جۇمىستارىن بىلە باستايدى. سوندا كەلگەن اۋىلدىڭ سوزدەرى:

— ءبىز كىشى ءجۇزدىڭ ەلىمىز، ءوز ەلىمىزدەن عادەلەتسىزدىك، زورلىق-زومبىلىق كورگەن سوڭ، «شانشار ابىز» دەگەن كىسى بار دەپ، باۋىرىندا قونىس بار دەپ، قاي جاعىنان سوقسا دا كومەگى بار دەپ، ورال تاۋدىڭ ايماعىنداي كولەمى بار دەپ ىزدەپ، ءبىرجولاتا كوشىپ كەلدىك. ءبىزدى ىزدەيتىن ەلىمىز جوق، مال جاياتىن جەرىمىز جوق، — دەدى.

شانشار ايتقان:

— ەر تۋعان جىگىتتىڭ ءوز كاسىبى وزىمە، مالدىڭ ءوز ءناسىبى وزىمەن، «ەلدەن ەل كەتسە — جۇت» دەگەن. «ەلگە ەل قوسىلسا — قۇت» دەگەن، داريانى ەشكىم جالاپ ارام قىلمايدى، ءتاڭىر جاققان شىراعىڭدى ەشكىم ۇرلەپ وشىرمەيدى. بۇل ايتقان سوزدەرىڭ دۇرىس، قارسى وتىرىپ قابىل الدىق. توسكەيدە مال قوسىلعان، توسەكتە باسىمىز قوسىلسا قايتەدى، — دەدى. سوندا قىز اكەسى سۇلەيمەننىڭ بەرگەن جاۋابى:

— اتىڭىز بەن اۋلىڭىزدى ىزدەپ كەلدىك، تورەلىگىن ءوزىڭ ايتا بەر، اۋىرمايتىن جەردەن كەسە بەر، ءوزىڭ ۇناتىپ شەشە بەر، — دەدى. سونىمەن، سول قىزدى الىپ بەرىپتى، قىزدىڭ اتى توقمەيىل ەكەن. كەلدىبەك الىپ بولىپ، جايعاسقان سوڭ قىزعا:

— سەنىڭ اتىڭدى «توقمەيىل» دەپ قالاي قويعان؟»

سوندا قىز ايتىپتى:

— سوعىمدى سويىپ جاتقاندا تۋىپپىن. سول كۇنى قورادا ەرتە قاشقان ون ەكى قوي تۋىپ، ەگىز بولىپتى. سوندا شەشەمىز ايتىپتى: «سوعىم سويىپ جاتقان توقشىلىقتا تۋدى، ون ەكى قوي ەگىز بولدى، ينشاللا، بۇنىڭ ارتى سەگىز بولار، — دەپ، توقمەيىل قويىپتى. سوندا قىز تۇرىپ:

— ءسىزدىڭ اتىڭىزدى كەلدىبەك دەپ قالاي قويعان؟

— و جاق، بۇ جاقتان كەلگەندەر بولسا، كەلىمسەكتەردى الا بەرەسىڭدەر دەپ كەلدىبەك قويعان.

ءسۇيتىپ ءبىراز ازىلدەسكەن وسى توقمەيىل دەگەن انادان التى ۇل تۋىپتى، مۇنى حالىق «اقساقتىڭ التاۋى» دەيدى ەكەن. قازىبەك تۋعاندا اناسى ايتىپتى:

— وسى شىركىن ءناسىپتى بولادى، بىلەم، — دەپ. ەكى ەمشەگى سۇيرەتپەدەي ۇلكەن ەكەن، شارۋاشىلىقتى ىستەگەندە، ەمشەكتى يىعىنان اسىرىپ تاستايدى ەكەن. بالا ارت جاعىنان ەمىپ، ءوزى الدىڭعى جاعىنان جۇمىس ىستەپ وتىرادى ەكەن.

قازىبەكتى الدىنا الىپ قۇشقاڭدا، شەشەسى بىلاي دەيدى ەكەن:

— اينالىپ، تولعاپ وسىرسەم،
اق ءسۇتىمدى بەرىپ كەشىرسەم،
ادالدان بولار ءناسىبىڭ،
تىلىڭنەن بولار كاسىبىڭ،
ءالدي، ءالدي-اي، —

دەيدى ەكەن. ەكىنشى ۇلى سادىمبەك تۋعاندا، ايتىپتى: «وسى شىركىن ىزاقور بولار، ءبىر ەمشەگىمدى ەمىپ وتىرىپ، كوڭىلىنە ءبىر نارسە ۇناماسا، ەكىنشى ەمشەگىمدى تىرناپ تاستايدى»، — دەپ. وسى ايتقانى اينىماي كەلىپ، كەيىندە قۋاندىق، قاراكەسەك بولىپ نۇرانىڭ وزەنىنە تالاسىپتى. سوندا قۋاندىق ەدى نۇراعا «جولاتپايىم» دەپ قاراكەسەكتى لاقتىرعان. ومبىدان جاندارال كەلىپتى. سوندا داۋ «بەيىتىنە بار» دەپ داۋعا سۇيەپ، سول بەيىتتى جاندارال كەلىپ كورمەك بولادى.

سوندا سادىبەكتىڭ ءبىر اۋىلى سول بەيىتتىڭ باسىندا قونىپ وتىر ەكەن. سول اۋىل سول بەيىتتى بۇزىپ، كىرپىشىن ءبىر سايعا تاسىپ تاستاپ، ورنىن تەگىستەپ، قوي تۇنەتىپ جىبەرىپتى. سوندىقتان نۇرانىڭ سۋىنا ورتاق قىلىپ، وزەندى بولەك قىلىپ، جاندارال قايتىپ كەتىپتى. كەيىنگىدە ۇرپاقتارىن «مولا بۇزعان سادىبەك» دەپ كۇلكىگە اينالدىردى. ەل ادامدارى: «اناسىنىڭ ايتقانى اينىماي كەلدى» دەپ جۇرەدى.

ءۇشىنشى بالاسى اسان تۋعاندا: «وسى شىركىن داڭعوي بولادى. ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ وتقا دا تۇسەدى، سۋعا دا تۇسەدى» دەپتى. اسان دەگەن ەل بولدى. ءبىر كۇنى تۇستە قىمىز ءىشىپ وتىرعاندا تاتىراۋ جەردەن ءبىر قۇيىن كەلىپتى. سوندا «قىمىز ءىشىپ، قىزىپ وتىرعان جىگىتتەرى اسان اۋىلىنىڭ اتتان سالىپ جاۋ قاپتاپ كەتتى» دەپ جابىلا شاۋىپ، قىرىلىپ قالا جازداپتى. كەيىندە مۇنىڭ ۇرپاقتارىن ەل «قۇيىنعا شاپقان اسان» دەپ، «اناسىنىڭ ايتقانى اينىماي كەلدى» دەپ كۇلكىگە اينالدىرىپ جۇرەدى.

ءتورتىنشى بالاسى — بالاپان. «وسى شىركىن شەشەن بولادى» دەيدى ەكەن. جىلاعاندا تاندايىنان ءمور كورىنەدى ەكەن. شەشەندىكپەن ون سەگىز جاستا بي بولىپتى. مۇنىڭ دا اناسىنىڭ ايتقانى كەلىپتى.

بەسىنشى بالاسى — ۇسەن. «وسى شىركىن كەربەز بولار» دەپتى. قولىنا كۇيە جۇقسا، قولىن شوشايتىپ دەنەسىنە جۋىتپاي كەشكە شەيىن جىلايدى. مۇنىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى كىرپىگىنە كىر جۋىتپايتىن شىتىرايعان ءسانقوي بولدى. بۇعان دا اناسىنىڭ ايتقانىنداي كەلدى دەسەدى.

التىنشى بالاسى — بودەنە. بۇعان قويعان سىنى: «وسى شىركىن باتىر بولار، بىلەم» دەيدى. ەمشەگىمدى سورعاندا سۇيەك-سۇيەگىمدى سولقىلداتادى، قولباۋ شىداماي، ءبىر جاستان اسقان سوڭ ءوڭىردىڭ ءجۇن تەرىسىنەن ىستەگەن كەۋدەشەسىن بۇلقىنىپ جىلاعاندا سوزىپ-سوزىپ تاستايدى»، — دەپتى. كەيىندە قاجىبەك جان شاق كەلتىرمەيتىن باتىر بولىپتى. تارلىقتا قالعانداي تالاي ەرلىك ىستەپتى.

---