قىزىل جالاۋ. روماننان ءۇزىندى
(روماننان ءۇزىندى)
وكپەك جەلدىڭ ەكپىنى كەشكە قاراي دا باسىلمادى. اسپان بۇلتى تۇنەرىپ قويۋلانا ءتۇستى. اۋىل اراسىنىڭ قارى كوز جاسىن سىعىپ، مۇجىلىپ، سەمىپ بارا جاتقان تۇسكە كىردى. ەسىك الدارىنا يىرىلگەن سۋلار كول-كوسىر بولىپ قاناسىنان اسىپ شالقىدى. كەيبىر جەر ۇيلەرگە سۋ كىرىپ، ادامدارى شۇبىرىپ شىققانداي بولدى. بالاسىن قارعاعان، بايىنا اشۋلانعان ايەلدەردىڭ زىركىلى ءار ءۇيدىڭ ماڭىنان-اق ەستىلىپ جاتتى.
توعىزباي وتاعاسىنىڭ شاۋكيگەن كىشكەنە زەملەڭكەسى، اۋىل ءومىرىنىڭ كۇيىنەن ءوزىن بولەك ساناعان سەكىلدەنىپ، مونتيىپ قانا تۇر. ءۇي ماڭىندا ۇيىلگەن قار دا جوق، قىبىر ەتكەن مال دا جوق... سابالاق ءجۇندى قارا الا توبەت ەرىنە باسىپ لاپاستان شىقتى دا، تۇمسىعىن كوتەرىپ جاعالاي قارانىپ، بىردەمەنى كوزى شالعانداي ىلديعا قاراي بۇلكىلدەپ جورتتى. يىعىندا سىرلى كۇيەنتە، ەكى شەلەك سۋدى شايقالدىرىپ، بويجەتكەن قىز قىرعا قاراپ تىرمىسىپ كەلەدى. اياق باسىسى شابان. باسى تومەن بۇگۋلى. تاپ وسى كەلە جاتقاندا — ويى شارتاراپتى كەزىپ، ءوزىن-وزى ۇمىتقان ادامنىڭ كەلبەتىندە... قارا الا توبەت ارسالاڭداپ، كەلە قىزدىڭ اياعىنا ورالدى. قىز كىشكەنە بوگەلىپ، بىرەر نارسە ەسىنە تۇسكەندەي كەنەت شيراپ، اياقتى جىلدامىراق باستى.
پەش الدىندا وتىرعان سارى كەمپىر پەشكە تەزەكتى تىعا ءتۇسىپ:
— ءجاي كەشىكتىڭ بە، ساۋلەم-اۋ؟ — دەدى.
قىز القىنا دەم الىپ، بەتىنىڭ ورتاسى ءسال قىزارا تۇسكەن سەكىلدى. وزىنەن بۇرىن كوزى كۇلىمدەدى. كۇلىمدەپ ءجۇرىپ ساماۋرىنعا سۋ قۇيىپ، پەشتىڭ الدىنا كەلدى.
— نۇربيكەنى كوردىم، — دەدى قىز شەشەسىنە قاتارلاسا وتىرىپ.
— نە دەيدى؟..
قىز سويلەۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، كەمپىر ونى سويلەتپەدى. ويتكەنى تاپ وسى كەزدە پەشكە ارقاسىن سۇيەي وتىرعان توعىزباي وتاعاسى ءبىر اياقتى كوسىلە ءتۇسىپ:
— ءبىز اڭگىمەنىڭ ادامى ەمەسپىز، شىراعىم... وتباسىندا دۇرىس وتىرعىزىپ قويسا، سوعان ءمازبىز، — دەدى كۇرسىنىپ. — كەرەك دەسە جيىلىستارىنا دا بارمايمىن. ماناعى جەردىڭ وزىنە قالاي بارعانىمدى دا بىلمەيمىن...
ءتور الدىندا ميليسيا جىگىت ول، توعىزبايعا قاراي ءتۇسىپ، كۇلىمسىرەدى:
— ءاي، قازاقشىلىق-اي...
توعىزباي وتاعاسى ۇيالىس تاپقانداي باسىن تومەن بۇكتى. ازدان كەيىن كۇرسىنىپ:
— مەن ەشنارسە دە بىلمەيمىن... وت باسىندا وتىرعان اداممىن. اڭگىمە-كەپكە ارالاسىپ جۇرگەن ءبىرسىپىرا جىگىتتەرىمىز بار. مىرزالىق، قۇلشارىپ دەگەن جىگىتتەرىمىز بار. تاعى باسقا دا بىلەتىندەر تابىلار، — دەپ توعىزباي وتاعاسى ۇزاق سونارعا سالدى.
توعىزبايدىڭ ءسوزىن قىزىق كوردى مە، الدە بىلە كورە تانىپ وتىرعاندىعىنا تاڭىرقادى ما —ميليسيا جىگىت كۇلىمسىرەۋمەن بولدى. اۋىل كەزگەن، اۋىل شارۋاسىمەن ىستەس بولعان ادامدار مۇنداي كۇيگە كوپ كەزدەسەدى. شىندىقتى اشىپ ايتۋ دەگەن جۇرتتىڭ كوبىندە جوق. بۇركەۋ، جالتارۋ، بارىنشا قۋلىق ىستەگەن اۋىلدىڭ ءراسىمى بولىپ كەتكەن سەكىلدى. وسىنى كورىپ كەيىگەندەردىڭ كەيبىرەۋلەرى: «وسى قازاق بالاسىنىڭ وتىرىك ايتپايتىن كۇنى بار ما، ءسىرا؟..» — دەپ كۇدىككە دە تۇسەدى.
ميليسيا كۇرسىندى، تەمەكى وراعان قاعازىن الدىما ءجايىپ سالىپ، شىلىم وراۋعا كىرىستى. شىلىم ورال وتىرىپ، پەش الدىندا شەشەسىمەن قاتارلاسىپ وتىرعان قىزدى كوردى. وي بىردەن ءبولىندى. اۋىلدى قانشا كەزسە دە ايەل تۋرالى جەڭىلدىك ىستەمەسپىن — دەگەن بۇل جىگىتتىڭ سەرتى بولۋشى ەدى. ءبىراق كوز ۇرى كەلەدى عوي، كورنەكتى ايەل كەزدەسسە، مۇنىڭ ريزالىعىن سۇراماستان كوزىنىڭ قادالا قالاتىندىعى بار...
پەش الدىندا وتىرعان كەمپىر الدەنەگە كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ:
— اتىڭ كىم، شىراعىم؟ — دەدى ميليسياعا.
— اتىم جامانعالي، شەشە، فاميليام ەگىزبايەۆ.
وت ساۋلەسىمەن بەتى كۇرەڭدەنگەن قىز، وتقا شالا جانعان ءبىر شىبىقتى الدى دا، سونى قارىنداش قىپ، پەشكە جازدى: «جامانعالي ەگىزبايەۆ» دەگەن جازۋ پەشتىڭ ماڭدايىنا ورنادى.
قىز بۇل ءىسىن كەلىسسىز دەپ تاپقانداي بوپ، الگى جازۋدى قولىمەن ۇيكەپ وشىرمەكشى بولىپ ەدى، وشپەدى. سوسىن كۇلىمدەي ءتۇسىپ، كۇيەنى ۇستىنە باتتاستىرا جاعىپ جويماقشى بولدى.
تاپ وسى كەزدە شىلىمدى وراپ اۋىزعا تىستەپ، قىزدىڭ تۋ سىرتىنا جامانعالي ميليسيا كەلىپ ءتوندى:
— قۇربىم، سونشا كۇيەلەگەندەي نە جازىعى بار ەدى اتىمنىڭ؟
— سۋقان... — دەدى كەمپىر شوشىپ كەتىپ.
قىز كۇلىمدەدى.
— جازىعى ما؟.. — نەگە جازىلادى پەشتىڭ ماڭدايىنا؟
— وندا... ايىپ جازۋشىدا بولۋ كەرەك قوي...
جامانعالي ميليسيا شىلىمىن تۇتاتپاق بولىپ پەشتىڭ اۋزىنا ءۇڭىلدى.
— اتىڭىز كىم، قۇربىم؟
— اتىم كاتيما... نەگە سۇرادىڭىز؟
— ءجاي ءبىلىپ قويۋعا.
شىلىمىن سورا ءتۇسىپ، جامانعالي قىزبەن قاتارلاسا وتىردى. كەمپىر سۇستيىپ الىستاي ءتۇستى. ءۇي ءىشى قارا كولەڭكە. پەشتىڭ ساۋلەسى قارسى وتىرعانداردىڭ بەتتەرىن بىردە ايقىن، بىردە بۇلدىر كورسەتىپ، قۇبىلتا تۇسكەن سەكىلدى.
— كومسومولدا بارمىسىڭ، قۇربىم؟
— بارمىن.
ميليسيا قىزعا بۇرىلا ءتۇستى.
— بۇگىنگى وقيعاعا قالاي قارايسىڭ؟
— سونى باستاۋشىنى بىلەمىسىڭ؟
توعىزباي وتاعاسى كەنەت تاماعىن قىرىندى. كەمپىر ابىگەرلەنگەن تۇرمەن:
— ءۇستىڭىز بىلعانباسىن، شىراعىم... بىردەمە توسەپ تە وتىرمادىڭىز، — دەدى.
— وقا ەمەس، شەشە، ءسوزدى بولمەڭىز.
توعىزباي وتاعاسى كۇرسىندى. كەمپىر جالتاقتاپ وعان قارادى. جامانعالي ميليسيا كاتيما قىزعا بۇرىلا ءتۇستى. تاپ وسى وتىرعاندا — وسى تورتەۋى ەكى دۇنيەنىڭ ادامى بوپ، ەكى جىككە بولىنە قالعان سەكىلدەندى.
— بۇگىنگى وقيعا تۋرالى مىرزالىق اعايدى ايىپتاۋشىلار بار كورىنەدى، ول قاتە، — دەدى كاتيما وتتى ىسىرا ءتۇسىپ.
— دالەلىڭ؟
— ەش دالەل كەرەك ەمەس. مىرزالىق شىن كەڭەس تىلەگىندەگى ادام.
— توبەلەس باستاۋىنا جول بولسىن؟
كاتيما ۇندەمەدى. جامانعالي ميليسيا شىلىمدى سورا ءتۇسىپ، كەڭ تاناۋىنان ءتۇتىندى بۋداق-بۋداق شىعاردى. كەمپىر جامانعاليدىڭ شىلىم تارتىسىنا تاڭىرقاعان ادامداي اجىرايىپ قارادى دا وتىردى.
— مىرزالىقتارىڭ ايىپتالىپ قالماسا يگى ەدى دەپ قورقام، جۇرتتىڭ ءبارى سوعان ءتوندىرىپ وتىر، — دەدى ميليسيا.
— كىم ايتسا، سوعان نانا بەرەسىز-اۋ، ءسىرا؟
— ارينە دالەلىنە قاراي...
شاپاق بايىپ، ءىڭىر قاراڭعىسى قويۋلانا ءتۇستى. ءار ۇيدەن دە قاداعانداپ شىعىپ جاتقان ادام. بەت الىستارى مەكتەپ ءۇيى. ءبىر جەردە توپتالىپ تورت-بەس ادام تۇر. ورتالارىندا زۇلقان. ول جەڭىن جوعارى سىرا ءتۇسىپ:
— ياعني، ماسەلەن، «جامان ايتپاي جاقسى جوق»، ءبىز مىنانى سويلەسىپ الايىق، — دەدى جانىنداعى بىرەۋگە بۇرىلىپ.— كولحوزدان شىعامىز دەپ وتىرعان جيىرما بەس ءۇي — ءبارى جانىبەك تۇقىمىنان. بۇل — ءبىر، ماناعى وقيعانىڭ ايىبىن زورعا دەگەندە مىرزالىقتارعا توندىرگەندەي بولدىق، بۇل — ەكى... مەن ۇكىمەت اتىنان سويلەپ تۇرمىن. سەن، اقمەديا مۇسىلمانوۆ جولداس، وسىنى ءبىر ويلاپ كورشى، — دەدى.
ەڭكەك جاۋىرىندى، ۇزىن بويلى، تالدىرماش، ارىق جىگىتتىڭ بەت الپەتىنە قاراپ كىم ەكەنىن قاراڭعىدا ايىرۋ قيىن، ويتكەنى مەن «مۇسىلمانوۆ» دەگەن فاميلياسىنان كوپ نارسە اڭعارىلادى... مۇسىلمان دەگەن كىسىنىڭ تاريحىنا كىشكەنە ءۇزىندى بەرسەك تە بولادى. سوناۋ ءبىر كەزدەردە قارابالىق ەلىندە مۇسىلمان قاجى دەيتىن بولدى. يشان قازىرەتتىڭ مەدرەسەسىن بىتىرگەن ءبىلىمى بار. ءبىراق مولدالىق قىلعان كىسى ەمەس... اتقا ءمىنىپ، سوزگە ارالاسىپ، ەل بيلىگىنە جارماسپاق بولسا دا، ول كەزدەگى: ناۋىرىزباي، بايقان، المەمبەت تۇقىمدارى سياقتى شونجار اناۋ-مىناۋدى ماڭىنا جۇرگىزگەن بە، مۇسىلمان قاجى وزىنشە ءجابىر كورۋشىلەردىڭ قاتارىندا بولادى. ءبىراق تۇرمىسىنان اتاققۇمارلىق مۇسىلماندى تىنىش وتىرعىزباي، ول باسقا جولمەن اتاعىن جايماقشى بولدى. «سورلى قازاق» دەپ ات قويىپ ولەڭ جازىپ، ونى ءوز قارجىسىمەن باستىرىپ، كىتاپ سىرتىنا سۇگىرەتىن دە ورناتادى... مۇسىلمان قاجىعا اتاقتى قيماعان بىرەۋلەر شاعىم بەرىپ، «سورلى قازاق» كىتابى پوليسەي قولىنا ىلىگەدى. مۇسەكەڭ تۇرمەگە جاتاتىن بولادى... بۇدان كەيىن ەلدىڭ «يگى جاقسىلارى» وزدەرىنشە جۇرتشىلىق ىستەگەن بوپ، سول كەزدەگى دۇيسەنباي بولىسپەن مۇنى تابىستىرىپ، بىرەر مىڭ سوم «ساداقامەن» مۇسەكەڭ باسىن ارشيدى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كەزدە وسى وقيعانى بەتكە ۇستاپ مۇسىلمان قاجى بىرەر رەت بولىستىق ريەۆكومعا باستىق بولىپ سايلانادى. ايتكەنمەن ساناسى ويانعان جاستار مۇسەكەڭنىڭ مۇنىسىن تىم ارتىق كورىپ، كەڭەس قۇرىلىسىنىڭ ماڭىنان قۋالايدى... اكىم بوپ ەلگە اتاعىن جايا المايتىندىعىنا تازا كوزى جەتكەن سوڭ، مۇسەكەڭ ەكىنشى باعىتقا كوشەدى: ورىس، نوعاي ساۋداگەرلەرىمەن قاناتتاسىپ، ساۋدا جۇرگىزەدى. جاڭا ۇنەم ساياساتىنىڭ العاشقى كەزىندە مۇنىسى وتە پايدالى بوپ شىعىپ، مۇسىلمان قاجى قوڭدانىپ الادى. وسى اۋىلدىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى سوناۋ كوك توبەلى اعاش ءۇيدى كوردىڭدەر مە، مۇسەكەڭ قاجىنىڭ 25-جىلدارى سالدىرعان ءۇيى ول... سودان كەيىن مۇسىلمان قاجى دۇنيە تىلەگىن وزىنشە تۇگەندەگەندەي بوپ، اقىرەت ساپارىنىڭ جابدىعىنا كىرىستى. بۇرىن «ءدىن»، «يمان» دەگەن سوزدەردى ءاتۇستى عانا ايتىپ جۇرەتىن بولسا، سودان بىلاي جيىلەتتى. وعان سەبەپ جاڭا ءداۋىر ادامدارىنىڭ دىنگە شابۋىل جاساي باستاعاندىعى. وسى كەزەڭدە مۇسىلمان قاجى دىنگە قورعان بوپ كورىنىپ، تاريح بەتىندە اتاق الماقشى بولدى. مولدا-سوپىلارعا قايىر-ساداقاسىن كۇشەيتتى. توزعان مەشىتتەردى ءوز قارجىسىمەن تۇزەتتىردى... ەڭ اقتىعىندا كەلىپ ساتپاي قارا جولىنىڭ ۇستىندەگى قارا قوعانىڭ دوڭەسىنەن وزىنە ارناپ اشەكەيلەتىپ تام سالدىردى. تامدى بيەنىڭ سۇتىمەن سىرلاتتى. تام جانىنا قازاندىق ورناتتىردى. قونىپ-تۇستەنەتىن جۇرگىنشىلەرگە كەرەكتى ابزەلدەردىڭ ءبارى سول تامنىڭ ىشىنەن تابىلاتىن بولدى... الدەنەگە تام ىشىنە دومبىرا مەن قوبىز دا ءىلدىردى. ەڭ ارعىسى ناسىباي ۇگەتىن توستاعانعا شەيىن ازىرلەتتى. «مۇسىلمان قاجى 30-جىلى ولەدى ەكەن، سوسىن تام سالدىرىپ جاتىر ەكەن» — دەپ ەل اڭىز قىلىستى... ءسۇيتىپ جۇرگەندە 29-جىلدىڭ كۇزى بولدى. باي-قۇلاققا شابۋىل باستالدى. مىرزالىق باستاعان ءبىر توپ مۇسەكەڭە سۇلىكتەي قادالىپ، كوپشىلىك اتىنان قاۋلى ىستەلىپ، قوعامعا زياندى ادام دەپ تانىلىپ، مۇسەكەڭ ءۇي ىشىمەن جەر اۋاتىن بولدى. ارناپ سالدىرعان تامىنا تىرىدەي كىرۋدىڭ ەسەبىن تابا المايدى، ولەيىن دەسە، ولە الماي مۇسەكەڭ كەتىپ وتىردى.
مۇسىلمان قاجىنىڭ ءۇي ءىشى جەر اۋدارىلعاندا، وسى اقمەديا سولاردان جىرىلىپ قالدى دا قويدى. وكرۋگتەن كەلگەن وكىلگە اقمەديا ارىز بەردى: «كەڭەس تاربيەسىندە ءوسىپ ەم، اكەممەن جۇلدىزىم قارسى» دەپ. «تاپ وسى ايتقانى شىن» دەپ قۇتپان دەيتىندەر وڭەشتەپ ەرىك بەرمەدى. اقمەديا «كەڭەس ادامى» دەگەن ات الدى. استىق ناۋقانى كەزىندە اۋىل بەلسەندىسىنىڭ الدى بولدى. ءوزارا جارىستا اقمەديادان وزار ادام بولمادى، اقمەديا ءجۇز پۇت استىق بەرمەكشى بوپ، باسقالاردى سوعان جارىسقا شاقىردى. اقمەديا تاۋىپ تا بەردى. وكرۋگ، اۋدان وكىلدەرىنە اقمەديانىڭ بۇل ءىسى مىقتى ۇنادى، ولار جانىنان قالدىرماي ەرتىپ جۇرەتىن بولدى. كوپشىلىك كوزىندە اقمەديانىڭ ارۋاعى بۇرىنعىدان دا وسە تۇسكەن سەكىلدەندى. اۋدان قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىرسىپىراسىمەن اقمەديا اشىنا بولىپ ۇلگىردى...
كولحوز قۇرىلىسى جونىندەگى باسشى جولداستىڭ ماقالاسىن ءبىرسىپىرالار وزدەرىنشە ۇعىندى دا، سونى انىقتاپ كەلۋ ءۇشىن اقمەديانى اۋدانعا جىبەرىپ ەدى. ماناعى وقيعانىڭ تۇسىندا اقمەديا اۋىلدا بولمادى. اۋدان حابارى بۇل تۇرعاندارعا جاعىمدى ەمەس. اقمەديا سياقتىلارعا شىن جانى اشيتىن بىرەۋ:
— جەلىكپەڭدەر، قايتا وسىنداي كەزدە بەلسەندىلىك كورسەتىپ، تابان تىرەپ قالىڭدار، — دەپتى.
وسىعان اكەپ، اقمەديا اۋىلدا بۇگىنگى بولعان وقيعانى قوسىپ، وزىنشە تولىق قورىتىندىسىن شىعارادى:
— بۇل مىقتى تەكسەرىلەتىن جۇمىس. مۇنىڭ ۇستىنە كولحوزدان شىعامىن دەسەڭدەر، بىلەمىز. ءبىز كەكتى باسقا جاعىنان الايىق: پالەنىڭ ءبارىن مىرزالىق پەن قايقىتوستەرگە اۋدارىپ، كولحوزدان شىعارتايىق، —دەدى...
ءسوز تىڭداپ تۇرعاندار اۋىر كۇرسىندى. وكپەك جەل ەكپىندەتە سوعىپ، جۇرتتىڭ كيىمىن جۇلمالاپ وينادى. تىرسىلداپ جاڭبىر جاۋدى. اياق استىنىڭ سۋى شىلقىلداپ، كوپىرىپ تەلەگەيلەنە ءتۇستى.
شەتكى تۇرعان بىرەۋ شىدامسىزدىققا سالىندى:
— اۋ، بولساڭدارشى، جەل ءوتىپ بارادى...
— بولدىق، ءسوز وسى: ال، جۇرىڭدەر، — دەدى زۇلقان باستاپ.
بۇلاردىڭ وكشە ىزىمەن قاراڭداپ ەكى كىسى ءجۇرىپ كەلەدى. جەل وتىنە شىداماي بىرىنە-بىرى تىعىلا تۇسكەندەي بوپ، كەيدە قارا سانى بىرىگىپ كەتكەندەي بولادى.
— اكەڭنەن سۇرا، اكەي انىعىن بىلەدى... ايتپەسە مىرزالىق قارالانادى، — دەدى ەركەگى.
— سۇرايىن، — دەدى ايەل داۋىس.
— بۇل — جامانعالي ميليسيا مەن كاتيما ەدى. كاتيمانى قاراڭعىدا سۇرىندىرمەيىن دەگەن جامانعالي قولتىقتاپ الدى. اۋىل قىزىنىڭ كەيبىرى مۇنداي قولتىقتاسۋدى ەرسى كورىپ، شامدانشاق اتتاي شالقاياقتار ەدى، كاتيما ول مىنەزدەن اۋلاق بوپ، جامانعاليعا جابىسا تۇسكەن سەكىلدەندى. «مۇندا قانداي ءمان بار؟» — دەگەن ۇشقالاق وي جامانعاليدىڭ مازاسىن الىپ-اق كەلەدى. ءسوز تارتپاقشى بوپ ونى-مۇنى ايتادى، ءبىراق ونىسى بەلگىلى ءبىر جوسپارمەن ايتىلماعاندىقتان، تىڭداۋشىعا وي تۋدىرعانداي اسەر بەرە الماي، جەلگە ۇشىپ جوق بولىپ جاتىر. وسىنى ءوزى سەزگەندەي:
— دا... — دەدى جامانعالي كۇرسىنىپ.
ۇزىنشالاپ سالىنعان شىم ءۇيدىڭ تاقتايسىز ەدەنى مال قوراسىنان دا بەتەر باتپاق. ۇزىن تاقتايدان كەسە ىستەلگەن ورىندىقتار. جۇرت ءيىن تىرەسىپ وتىرىپ جاتىر. ءتور جاقتاعى سىعىرايعان بەستىك شامنىڭ جارىعى — ءۇي قابىرعاسىنداعى بىرەن-ساران ۇران، سۇگىرەتتەردى كومەسكى عانا كورسەتكەندەي بولادى. شام تۇبىندەگى ۇستەلدى ورالا ءبىرسىپىرا ادام وتىر. ولاردىڭ نە ىستەپ وتىرعانى بەلگىسىز. كەيىن كەلگەندەر موينىن سوزىپ ۇمتىلىپ، ودان دا كورە الماعان سوڭ، كەسە تاقتاعا شىعىپ قارايمىز دەپ، تاقتاي سىنىپ، ءبىرسىپىراسى قۇلاپ ءتۇستى.
— جولداستار!.. قيراتا كورمەڭدەر، بالالاردىڭ وتىراتىن ورنى عوي، — دەپ ءمۇعالىم ءجۇر كورىنگەنگە جالىنىپ.
تاقتايدان قۇلاپ تۇسكەننىڭ ءبىرى اقىلى جاڭا ەنگەندەي بوپ كەيىدى:
— ءبىزدىڭ قازاقتاي سيىر حالىق بار ما ەكەن؟..
«قىزىل جالاۋ» كولحوزىنا ءۇش جۇزدەي ءۇي قارايدى. قونىستارى بولەك-بولەك. ەلىنىڭ ءبىر شەتى مەن ەكىنشى شەتى 40-50 شاقىرىمداي جەر. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كولحوز قۇرىلىسى جونىندەگى قاۋلىسىن تۇسىندىرمەك بوپ اۋدان وكىلىنىڭ جيىلىس شاقىرعانىنا بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، ءبىر جيىلعان ەمەس جۇرت. شەتكى اۋىلدار بىلاي تۇرسىن-اۋ، وسى باسقارما تۇرعان اۋىلدا 40—50 ءۇي بار، سونىڭ ءوزى تەگىس جينالعان ەمەس. بۇگىن حابار قاتاڭ بەرىلدى:
— ون كىسى كەلسە دە جيىلىس وتكىزىلەدى، سونىڭ قاۋلىسى بارىڭە مىندەتتى بولادى، — دەلىندى.
جۇرت بۇعان ءبىر ەلەڭدەسە، كۇندىزگى وقيعانىڭ نەمەن تىناتىندىعىنا ەكى ەلەڭدەپ، جيىلىس بولاتىن ۇيگە قاراپ بۇرىلدى. مەكتەپ ءۇيى اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ تولدى. ايەلدەر بىروڭكەي ورنالاسىپ، ءۇيدىڭ ءبىر جاعىن جاعالاي سامسادى. بالا-شاعا ەسىك جاقتا توپىرلاپ، الىس-جۇلىس، قاعىپ-سوعىپ كەتۋ باستالدى.
ءابدىقان مومىنوۆ ەربيىپ ورنىنان تۇردى. جاۋىرىنى بۇرىنعىسىنان دا بۇكىرەيە ءتۇستى. سۇق قولمەن تاناۋدىڭ استىن بىرەر سۇيكەپ قويدى. ءسۇيتتى دە قولىن كوتەردى:
— ال، جۇرت... جولداستار-اۋ، قوياسىڭدار ما؟
دىبىرلاعان جۇرت بۇرىنعىسىنان كورى باسەڭدەگەن سەكىلدەندى.
— ال، جيىلىستى اشتىق... ال، باستىق سايلايمىز: بۇركىت قوعابايەۆ باستىق بولسىن، ال قارسى ەمەسسىڭدەر عوي؟.. ال، بۇركىت بەرى كەل...
كەڭ قوڭىر كۇپىنى ايقارا قاۋسىرىنىپ، تىقىر قارا بورىكتى تۇقىرتا كيگەن بىرەۋ ۇستەل باسىنا بارىپ سومالاداي بوپ وتىردى، جيىلىسقا باستىق بوپ سايلاندى دەگەن اتى بولماسا، بۇل كىسى باسقارۋىندى بىلمەدى، ءابدىقان مومىنوۆ باسقاردى.
كەتەباي وكىل ۇستەل جانىنا كەلىپ، جالبىر شاشىن ءبىر سيپاپ قويىپ، پورتفەل اقتارۋعا كىرىستى: گازەت، جۋرنال، كىتاپتاردىڭ ءبىرازىن شىعارىپ، ۇستەل ۇستىنە قويدى. بۇل شىنىندا وسى كوپكە بايانداما ىستەۋدەن كورى ساباق بەرۋگە ازىرلەنىپ جاتقان ادامنىڭ ءتۇرى ەدى.
— جولداستار! — دەدى ءبىر كەزدە.
سودان كەيىن قاعاز اقتارۋعا تاعى كىرىستى، بايانداما ىستەيتىنىن تازا ۇمىتىپ كەتكەن ادام سەكىلدەندى.
زۇلقان بايجاراسوۆ حاتشىلىق قىزمەتىنە كىرىسىپ، جيىلىس پروتوكولىن جازدى:
«قىزىل جالاۋدىڭ» جالپى جيىلىسى بولىپ، 3 كومسومول، 4 پارتيا، 63 كىسى قاتىناستى. باسقارماعا ادام دايىنداۋ تۋرالى قارالىپ، ابدەن تالقىلانىپ قورىتىپ مىنا كىسىلەردەن باسقارما دايىندالدى...» — دەگەن ءسوزىن جازدى دا، الدەنەگە كۇلىمسىرەپ باسىن كوتەردى. زۇلقاننىڭ قارسى الدىندا جىبەك دەيتىن ايەل وتىر قاسقيىپ. ءجۇزى كۇلىپ، ويناقشىعان قارا كوز زۇلقاننىڭ سىرتىنداعى بىرەۋگە مە كۇلىمسىرەي قاراپ، الدەنەلەردى كوز الدىنا ەلەستەتكەندەي... زۇلقان سوعان ۇمتىلىپ، ءبىر اۋىز ءازىل ايتا بەرەم دەگەندە، بىرەۋ يىعىنان كەيىن تارتتى: بۇل زۇلقاننىڭ ءوز ايەلى ەدى.
— سايتانسىراماساڭ وتىرا المايسىڭ با؟ — دەدى ايەلى بۇرتاڭداپ.
زۇلقان قىزاراڭداپ كەيىن شەگىندى. ايەلى ودان بەتەر دارقانسىپ:
— وسىدان ۇيگە بارارسىڭ! — دەدى.
— مىناۋ ناعىلەت نە دەيدى؟..
— قويىڭدارشى-اۋ، ءسوز تىڭداتپادىڭدار، — دەپ بىرەۋ بۇلاردىڭ ءسوزىن ءبولدى.
كەتەباي وكىل بايانداماسىن سوزا ءتۇستى:
— سونىمەن ايتايىق، كولحوز قۇرىلىسى جونىندەگى ماقالانى بىلايشا ۇعىنۋ، ايتايىق — پروۆوكاسيا جۇرگىزۋ، ايتايىق بارىپ تۇرعان تاپ جاۋلارىنىڭ جۇمىسى، ايتايىق ءبىز ولارعا كەزىندە سوققى بەرمەسەك، ايتايىق — كولحوز قۇرىلىسىن اقساتقان بولار ەدىك، ايتايىق، نە سوزناتەلنىي ەلەمەنتتەر سونى سولايشا قاتە ۇعىنىپ، ايتايىق وزىنشە ۇعىنعان بولار ەدى...
— پراۆەلنو، دۇرىس-اق، — دەدى اقمەديا داۋىستاپ.
الدىڭعى قاتاردا وتىرعان شالداۋ كىسى اۋىر كۇرسىندى. شۇيدەسى شىققان بىرەۋ قاتتى ەسىنەپ، كوزىنەن شۇبىرعان سوراسىن كۇپىنىن ەتەگىمەن ءسۇرتتى. قاۋدىر تىماقتى بىرەۋ باسىن تۇقىرتىپ ۇيىقتاپ وتىر.
قالىڭ جۇرتتان بولەگىرەك، تەرەزە الدىنداعى ورىندىقتا جامانعالي ميليسيا وتىر. اقمەديا سوعان جاقىنداي ءتۇسىپ، كۇلىمسىرەي سويلەپ، «قايتسەڭ دە ارباپ الامىن» دەگەن ادامنىڭ پىشىنىندە.
— سوناۋ ءبىر اققۇبا ايەلدى كوردىڭىز بە؟ جىبەك دەگەن جەڭگەڭىز... تانىستىرايىن با سىزگە؟
جامانعالي قارسىلىق ويىن بىلدىرگەنشە، اقمەديا جىبەكتى ىمداپ شاقىرىپ تا ۇلگىردى. دەنەنى كەربەز قوزعاپ، كوزىن كۇلىمدەتىپ جىبەك جامانعاليمەن قاتارلاسا وتىردى.
— قوي دەسەڭدەرشى مىنا وكىلگە، شارشاتتى عوي جۇرتتى، — دەدى جىبەك نازدانعان تۇرمەن.
جامانعالي بىردەن جاۋاپ بەرمەدى. ونىڭ ويى كۇندىزگى وقيعانىڭ انىعىن اشۋ، سوعان جاۋاپتى ادامدى تابۋمەن شۇعىل ەدى. اۋىل ادامدارىنىڭ بىرسىپىراسىمەن سويلەسىپ كوردى، ءبارىنىڭ بەزدىرەتىنى مىرزالىق. مىرزالىق شايقىمەن جانجالداسۋى راس-اق بولسىن، ءبىراق ودان ارعىنى بۇدان كۇتۋ قيىن. سوندا وسى كوپشىلىكتى لوبىلتىپ جەلىكتىرگەن كىم؟
جامانعاليدىڭ قۇلاعىنا جىبەك اۋزىن تاياپ:
— سىزگە بىرەۋ ىنتىعا قاراپ وتىر-اۋ، — دەدى.
وسىنى ايتىپ جىبەك جىرقىلداپ كۇلدى. جامانعالي بەت الدى قىزارىنىپ، بۋسانىپ تەرلەيىن دەدى. ايەلدەر توبىنىڭ ورتاسىندا جامانعاليعا قاراي ءتۇسىپ كاتيما وتىر. ءبىر رەت الدەنەگە كۇلىمسىرەدى. مۇندا قانداي ءمان بار؟.. جىبەك دەيتىن وسى ەلدەگى اتى-شۋلى ايەل بولسا كەرەك ەدى... شىنىندا وسىنشا كوپتىڭ كوزىنشە جامانعاليدىڭ مۇنىمەن قاتار وتىراتىن نە ءجونى بار ەدى؟ وسىنى ىستەپ وتىرعان اقمەديا-اۋ. اقمەديانىڭ كىم ەكەندىگى — باسقاعا كومەسكى بولعانمەن، جامانعاليعا ايان.
— جولداس، ءسىز ورنىڭىزعا بارىڭىز، — دەدى جامانعالي جىبەككە.
ماز-مەيرام بوپ وتىرعان جىبەك كەنەت سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جامانعاليعا شوشىنىپ قارادى.
— قورىقپاڭىز، جۇعىپ قالاتىن ەشتەڭەم جوق.
— جۇقپاسا دا بارىڭىز... — دەدى جامانعالي.
جىبەك بۇرتيىپ اشۋلانعان تۇرمەن ورنىنان قوزعالدى. سىرتتان قاراۋشىلاردىڭ وسىندايدى كورگىشى-اي: جۇزىكەيدىڭ ىرىسبيكەسى جانىنداعى ءبىر ايەلمەن اۋىز جابىستىرىپ سويلەسىپ، كۇلىسە قالىپتى، ءسوز قىپ وتىرعاندارى ءداۋ دە بولسا جىبەك... دايىربايدىڭ كەمپىرىن جۇرت: «ەشنارسەمەن جۇمىسى جوق، مەڭىرەۋ» دەيدى-اۋ... مەڭىرەۋ بولۋشى ما ەدى، وسى سياقتى بولماشى نارسەنى مينۋتىندا سەزىپ، و دا باجىرايىپ قارادى. شىنىندا بۇل جىبەكتىڭ ويىنشا بولماشى عانا نارسە عوي: ميليسيا جانىنان قۋعان ەكەن دەپ جىبەك جارى دا قالار-اۋ... ودان زورىن دا كورىپ جۇرگەن كىسى. جىبەكتىڭ اشۋىن قوزدىرعان اقمەديانىڭ مىنەزى، كەيدە ءبىر ورىنسىز جەردە قىستايتىنى بار.
اشۋلانىپ جىبەك ايەلدەر توبىنىڭ كەيىنگى جاعىنا تامان بارىپ وتىرۋعا بەتتەسە دە، كەنەت بۇرىلىپ، جۇزىكەيدىڭ ىرىسبيكەسىن تىزەسىمەن قاعا-ماعا كاتيمانىڭ جانىنا بارىپ وتىردى. جىبەك كەلدى ەكەن دەپ كاتيما سىرىلىپ ورىن بەرە قويعان جوق، ماڭايىنداعىلاردى سىرىپ جىبەك ورىن تاپتى. كاتيما ۇناتپاعان تۇرمەن جىبەككە بىرەر قارادى دا قايتادان بايانداماشىنىڭ بەتىنە باجىرايدى: كەتەباي وكىل تاپ وسى كەزدە ءسوزىنىڭ ەڭ جاندى جەرىنە كەلگەندەي — ىلگەرى تامان بىرەر اتتاپ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ەكى قولدى كەزەكپە-كەزەك سىلتەدى. تىم قىزۋ سويلەمەك بولعاندا ءسوزدىڭ ورنىنا قولدىڭ ەربەڭدەۋى — مۇنىڭ دا ۇيرەنشىكتى ادەتى ەدى.
— ايتايىق، بۇگىنگى وقيعانى... ايتايىق — وسىعان قاتىناسقان ادامداردى... بۇل — تاپ جاۋىنىڭ ىستەيتىن جۇمىستارى...
زۇلقان قۋانىپ كەتكەن ادامداي دەرەۋ الاقان ۇردى. ءوزارا كۇبىرلەسىپ وتىرعاندار سوزدەرىن ءبولىسىپ پرەزيديۋم جاعىنا قارادى. قالعىپ وتىرعاندار شوشىپ ويانعانداي بوپ، بىرەر مينۋتتىڭ ىشىندە الگى ماۋجىراتقان ۇيقىسىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي اڭ-تاڭ.
— پراۆيلناي... ءاي، پراۆيلناي-اۋ، — دەدى زۇلقان.
تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇرعان مىرزالىق زۇلقاننىڭ بەتىنە تۋرالاپ قارادى دا، كەنەت كەيىن بۇرىلىپ، تەرەزەگە ءۇڭىلدى: دالا تاستاي قاراڭعى. وكپەك جەل ىسقىرىپ، سارناپ، جاڭبىر تامشىسىن تەرەزەگە تاس قۇساتىپ سوعادى.
مىرزالىق كۇرسىندى. قاباعى جابىڭقى. كىمگە، نە ءۇشىن ەكەنىن ءوزى دە بۇلدىر سەزەتىن سەكىلدى، ايتەۋىر بويدى كەرنەگەن ىزالى اشۋ مازاسىن تىم كەتىرىپ، وسى اشۋدىڭ كەگىن كىمنەن الارىن بىلمەگەن ادامنىڭ تۇرىندە... كوپشىلىكتىڭ مىنەزى دە ۇيتقىعان جەلگە مەڭزەس: كەيدە سەنى ماپەلەپ، سەنەن جاقسى كورەتىن ادامى جوق سياقتانسا، كەيدە — ساعان سىرتىن بەرىپ، سەنىڭ بارىڭدى سەزبەگەن، سەنى ەلەمەگەن ادام سياقتانا قالادى. سول مىنەز، اسىرەسە وسى اۋىلدىڭ ادامىندا كۇشتى. بۇدان بىرەر كۇن بۇرىن وسى وتىرعان توپ — مىرزالىقتى كورسە، جايراڭداسىپ ورتالارىنان ورىن بەرىپ وتىرعىزعانشا اسىعۋشى ەدى. بۇگىن ءبارى دە سازارىپ، مىرزالىقپەن كوپتەن اراز ادام سەكىلدەنىپ، ەشقايسىسىنىڭ مۇنىمەن جۇمىسى بولماي وتىرىپ الدى... مىرزالىقتى اشۋلاندىرعان بۇ دا ەمەس، سوناۋ كۇركەبايدىڭ قالي دەگەنىن كوردىڭ بە، ءتۇرىنىڭ ءوزى دە جەكسۇرىن عوي: كوزى الارىپ، ساقال-مۇرتى كيىزدەي بوپ ۇيىسىپ، كيىمىنىڭ جاعاسى ساعىز جاپسىرعانداي قاپ-قارا كىر، بىرەسە اقمەدياعا، بىرەسە زۇلقاندارعا قاراپ جالتاقتاپ، جاتىنىپ، ءبۇلىنىپ وتىر... كۇنى كەشە عانا وسى قالي مىرزالىققا كەلىپ، اڭگىمە-كەپتەن ءوزىنىڭ اۋلاق ەكەندىگىن ايتىپ، زۇلقانداردىڭ تىزە كورسەتكەندىگىن ايتىپ، جىلاعانداي بولىپ ەدى...
مىرزالىق تاعى كۇرسىندى. كوپشىلىككە سىرتىن بەرىپ تىسقا قاراۋمەن تۇر. كەيىن قاراپ بۇرىلعىسى كەلمەيدى. بۇرىلسا شام تۇبىندە وتىرعان شوقپاق بەت قارا جىگىت كوزىنە تۇسەدى. بۇل ياچەيكا حاتشىسى جۇماقان دەيتىن كىسى. وعان دەگەندە مىرزالىقتىڭ بۇگىنگى اشۋى ادام ايتقىسىز: وسى جيىلىستىڭ الدىندا ول مىرزالىقتى شاقىرتىپ الدى دا: — ...«كولحوز قۇرىلىسىن ىرىتۋگە كىرىسسەڭ، كەدەي ەكەن دەپ ايامايمىز، ءتيىستى شارا قولدانامىز... بايعا قۇيىرشىق بولىپ جۇرگەن كەدەيلەر از ەمەس»، — دەدى. وسىنى جۇماقان نە بەتىمەن ايتتى؟ مىرزالىق نە دەپ تىڭدادى؟.. بايعا قۇيىرشىق بولعانشا مىرزالىقتىڭ ولگەنى ارتىق ەمەس پە؟..
كەتەباي وكىل ءسوزىن ءبولىپ، ۇستەل ۇستىندەگى قاعازىن اقتارىپ ءبىرسىپىرا تۇرىپ قالدى. ىزدەگەنى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى كۋجاكوۆ جولداستىڭ سوزىنەن ءۇزىندى ەدى، كەتەباي وكىل ول كىسىنى ىلعي ەركەلەتىپ «قارت» دەپ كەلەدى. «شالدىڭ ءسوزى ارالاسپاعان جەردە ءسوزدىڭ ءناشى كەلمەيدى» دەيدى. كەتەبايدىڭ بايانداماسىن تىڭداساڭ، ءسوزىنىڭ تەڭ جارىمى سول «قارتتىڭ سوزىنەن» ءۇزىندى ەكەنىن بايقايسىڭ. ول ۇزىندىلەر جانە ورىسشادان تىم سوراقى اۋدارىلعان بولادى دا، تىڭداۋشىلار ءبىر سوزىنە تۇسىنبەيدى. تىڭداۋشىنىڭ تۇسىنگەن-تۇسىنبەگەندىگىمەن كەتەبايدىڭ جۇمىسى جوق، ول ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «قارت بىلاي دەگەن»، «شال بىلاي دەگەن» دەپ ايتىپ وتسە، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ءجۇز پروسەنت وتەدىم دەپ ويلايدى.
— ...سونىمەن ايتالىق، جولداستار، مەن باياندامامدى ءبىتىردىم، جولداستار، — دەدى كەتەباي ءبىر كەزدە.
وسىعان جالعاستىرا كەتەباي «جاساسىن» دەگەن سوزدەردى ايتپاقشى ەدى، ايتىپ ۇلگەرە المادى — جۇرت الاقان ۇرىپ داۋرىقتى. كەتەبايدىڭ «جاساسىنى» سارتىلداعان الاقان داۋىسىمەن كومىلىپ كەتتى.
اۋىر جۇكتى ۇستەرىنەن بىرەۋ الىپ تاستاعانداي بوپ جۇرت كۇرسىندى. زۇلقايدار ۇيقىسىن اشتى. بىرەۋلەر جاعىن كەرە قۇلاش اشىپ ەسىنەدى. مەلشيىپ وتىرعان جۇرتتىڭ دەنەلەرى جان بىتكەندەي قوزعالىپ، بىرىنەن-بىرى ناسىباي سۇراپ اتىپ، جەرگە بىلش-بىلش تۇكىرىپ جاتتى.
— ءبىتتى مە ءوزى؟.. ميليسيا سويلەمەس پە ەكەن؟
— بىردەمەنى اڭدىعانداي تۋ سىرتىمىزدا وتىرىپ العان ەكەن ءوزى...
ءبىرسىپىرا جۇرت بۇرىلىپ جامانعالي ميليسياعا قارادى. ول باسىن تومەن بۇگىپ، تەرەڭ ويعا شومعان سەكىلدەنىپ وتىر.
— ميليسيانى كورسەم زارەم ۇشادى، — دەدى قوڭقاباي وتاعاسى سيرەك ساقالىن تارامداپ.
— قىلمىسىڭ بولماسا نەسىنە قورقاسىڭ؟
— سوندا دا... وزىمە ىستەگەن قىلداي قياناتى جوق بايعۇستاردىڭ... ايتسە دە ءبىر ءتۇرلى...
قوڭقاباي وتاعاسىنىڭ جانىندا وتىرعان بىرەۋ شىنتاعىمەن ءتۇرتتى. قوڭقاباي شوشىنىپ جالت قاراعاندا جامانگالي ميليسيانى كوردى: ول ورنىنان تۇرىپ، قوڭقابايلاردىڭ جانىنان ءوتىپ، تەرەزە الدىندا تۇرعان مىرزالىققا باردى.
ءماجىلىس باستىعى ءۇشىن ءابدىقان مومىنوۆ ۇستەلدى تىقىلداتىپ، كەكەش ادام سەكىلدەنىپ اۋزىن اشىپ ءبىراز تۇردى.
— جولداستار... ال، جولداستار... ال، كىم سويلەيدى؟
قۇتپان يتاياق ۇلى ورنىنان تۇردى. سەرەيگەن بويى ۇرلىككە از-اق تيمەدى. سويلەمەستەن بۇرىن باسىن بىرەر تولعاپ قويدى. سىبىر سوزبەن وتىرعاندار تىنا قالىپ، قۇتپاننىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوزدى ەسىتكەنشە اسىقتى.
— ءبارىمىز دە كولحوزدان شىقپايمىز... مەن ناعىز قارا تابانمىن — دەدى قۇتپان ءبىر كەزدە، تىرتىق بەتى جىبىرلاپ، قوقىرايعان يمەك تۇمسىعى بەتىنىڭ جارتىسىن شام ساۋلەسىنەن كولەڭكەلەپ تۇردى.
— ماقتانبا، بىلەمىز، — دەدى كەيىنگى جاقتان سارسەكەي.
— ۇرلىعىڭدى ايتىپ قويما، — دەدى ءقايقىتوس.
— جولداستار... انە، ءسوز بەرمەيدى بۇلار... قۇلشارىپ سياقتى باي سويلەسە تىڭدار ەدى...
— كىم ايتتى «باي» دەپ؟
— قۇلشارىپتاي بولساڭ، قۇدايىڭا قۇربان شالار ەڭ...
— جولداستار... جولداستار!.. — دەدى قۇتپان باقىرىپ: — بايدىڭ ءبارى قۇرىسىن! دالوي سۆولوچتار... قۇلشارىبىڭ، مىرزالىعىڭ... ە... ە... ءبارىن ايداپ شىعۋ كەرەك!..
جۇرت بەت-بەتىنە جامىراي سويلەپ، ءۇيدى باسىنا كوتەردى. ءماجىلىس اعاسى الدىنداعى ستاقانمەن ۇستەلدى تىقىلداتام دەپ ستاقاننىڭ ءتۇبىن ويدى. داۋرىققان جۇرت ساپىرىلىسىپ، بىرەۋلەر پرەزيديۋم ۇستەلىنىڭ جانىنا باردى. وڭەشتەرىن كەرە ايقايلايدى:
— دالوي مىرزالىق!.. مىرزالىق شىعارىلماسا كولحوزدا ءبىرىمىز دە قالمايمىز...
تاپ وسى كەزدە جۇرتتان الا-بولە اقمەديا وتىر. ءجۇزى جايدارى... جۇلقىنا ايقايلاعاننىڭ بىرەۋى — قورتىق دەيتىن تاسباقا — اقمەدياعا ءالسىن-الى كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويادى.
— جولداستار! مەن ۇكىمەت اتىنان سويلەيمىن، — دەدى زۇلقان ورنىنان تۇرىپ. — ياعني، ماسەلەن، باسقارماعا مىناداي ادامدار دايىندادىق... ال، وسىعان قول كوتەرىڭدەر!
دابىرلاعان جۇرت سۋ سەپكەندەي باسىلدى. سايلاناتىن ادامنىڭ اتى اتالماي جاتىپ-اق بىرەۋلەر دالاقتاپ قول كوتەردى.
كەتەباي وكىل، ءابدىقان اۋىلناي، جۇماقان حاتشى زۇلقاننىڭ بىلاي ورتادان كيىپ كەتكەندىگىنە نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ يىقتارىن قيقاڭداتىستى. بىرىنە-بىرى قارادى، بۇلار ءوزارا ءتۇسىنىپ ۇلگەرگەنشە زۇلقان «دايىنداعان» ادامدارىن ايتىپ تا ۇلگەردى.
— ...سونىمەن «قىزىل جالاۋ» ءوزىنىڭ باسقارما دايىنداۋ جۇمىسىن تالقىلاپ، ابدەن ءتۇسىنىپ، ۇعىنىپ مىنا ادامداردان باسقارما سايلايدى: اقمەديا مۇسىلمانوۆ (كولحوز باستىعى)، زۇلقان بايجاراسوۆ — ياعني: مەن (كولحوز سچەتوۆودى)، قۇتپان يتاياقوۆ (باسقارما ورىنباسارى)... ال، قول كوتەرىڭدەر!.. ءوي، ساتپەك، سەن نەگە كوتەرمەيسىڭ؟
جۇرتتىڭ كوپشىلىگى قول كوتەردى. كەتەباي وكىل مەن جۇماقان حاتشى زۇلقاننىڭ بۇل قىلىعى ءۇشىن تەرىسىنە سيماي اشۋلانىپ ءابدىقاندى يەككە الدى. ءابدىقان ۇمتىلىپ زۇلقاننىڭ قولىنداعى تىزبەنى العانشا، جۇرت سامساپ ورنىنان تۇردى.
— تۇرسايشى، اۋباكىر، ۇيىقتاعانىڭ نە؟
— جول بەرىڭدەر، بالالار..
ءابدىقان داۋىستاپ توقتاتپاق بولعانمەن، ءورىپ كەتكەن جۇرت ەسىككە بارىپ كەپتەلدى. ءابدىقاننىڭ ايقايىن ەستىسە دە، ەسىتپەگەنگە سالىنىپ، ۇيدەن تەزىرەك شىعىپ كەتۋگە اسىقتى. دالا شاڭ-شۇڭ:
— امان قۇتىلدىق پا؟.. جاۋىپ تاستاي ما دەپ قورقىپ ەم.
— كولحوزىنان شىقپاعان سوڭ جاۋىپ جىندانىپ پا؟
— كولحوز بولعاندارعا ميليسيا دا تيىسە المايدى بىلەم...
— دانيار-اۋ، توبەت اقساقال سىرقات ەكەن، ەرتەڭ سونىڭ كوڭىلىن سۇرايمىز با؟
— ولمەسە ورەم قالسىن!
— ءاي،ءتاڭىرى دانيار... قارتايعاندا الجىسايشى ەندى...
— ابىلاي... ۋاۋ، ابىلاي كارتا ويناۋعا قالايسىڭ؟
— قۇتپانبىسىڭ، ءاي؟..
مەكتەپ ءۇيىنىڭ ساۋلەسى قارا كۇڭگىرت. ءتور الدىندا وتىرعاندار ەسىك جاقتاعى كىسىلەردى بۇلدىر عانا كورەدى. ۇيدە از عانا ادام. مىرزالىق تەرەزەگە سۇيەنگەن كۇيى ءالى تۇر. ۇستەل باسىندا: كەتەباي، جۇماقان، ءابدىقان — ولار ءوزارا كەرىسۋمەن تۇر... جامانعالي وكىل بۇلارعا ءبىرسىپىرا قاراپ تۇردى دا، قويىن كىنەشكەسىن الىپ جازدى: «كولحوز جيىلىسىنا پارتيا ۇياسى باسشىلىق قىلا المادى... ۇيا حاتشىسى ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن تۇسىنبەگەن...».
كەتەباي وكىل جۇماقاننىڭ يىعىنان ۇستادى:
— كەيىمە، ايتايىق — تۇزەۋ قيىن ەمەس... كولحوزدىڭ تاراپ كەتپەگەنىنە قۋان، — دەدى.
— جەتىسەرسىڭ!
— وكىم-اي؟
— مەنمىن: اساسىڭ با، كەسەسىڭ بە؟
مىرزالىق سۇرانىپ ورتاعا تامان كەلدى. كەتەباي وكىل اۋزىن جايىنداي سوزىپ كۇلدى:
— بۇل الگىگە اشۋلانعان ەكەن... قورىقپا... ايتايىق — ءوزىڭ تىنىش جۇرسەڭ ەشكىم دە سەنى كولحوزدان شىعارمايدى.
— اقمەديا، زۇلقان سياقتىلارمەن تاباقتاس بولىپ وتىرا المان! ءوزىم شىعام.
— قوي-اۋ...
كەيىنگى ءسوزدى تىڭداماي مىرزالىق ۇيدەن شىقتى. مەكتەپ ەسىگى تارس ەتىپ جابىلعاندا — ءۇي سىلكىنگەن سەكىلدەنىپ اسپالى شامنىڭ جارىعى قولباڭ ەتتى...
«ادەبيەت مايدانى». 1935جىل، №7
You Might Also Like
-
ەل باسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ «قازاقستان 2030» ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلاماسىندا «سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ىنتالاندىرۋ ءارقايسىمىزدىڭ دەنە تاربيەسىمەن اينالىسۋىمىزعا، دۇرىس تاماقتانۋىمىزعا...
-
— جاقسىلىق-اۋ، ءشوپتى ەكەۋمىز بىرىگىپ شاپساق قايتەدى؟ سەڭدە ءبىر پار وگىز بار، مەندە انا تاي وگىز بار، سالقام اربالاردى قۇراستىرىپ تاسىپ الارمىز، — دەپ مەرگەنباي جاقسىلىقتىڭ جانىنا تامان ...
