InfoHub Logo

ستۋدەنت: ماەنوۆا اينۋرا اسانحانوۆنا
عىلىمي جەتەكشى: سايم ل.ن.
«قىزىلوردا وبلىستىق فتيزيوپۋلمونولوگيالىق ورتالىعىنىڭ مەيىرگەرلەرىنىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن پاسيەنتتەرگە كۇتىم كورسەتۋدەگى ءبىلىم دەڭگەيى»
قىزىلوردا وبلىستىق فتيزيوپۋلمونولوگيالىق ورتالىعى.
قىزىلوردا مەديسينالىق جوعارى كوللەدجى

كىلت سوزدەر: تۋبەركۋلەز، مەيىرگەرلىك كۇتىم،مەيىرگەرلەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى، پروفيلاكتيكا، حالىقتىڭ اقپاراتتانىدىرىلۋ دەڭگەيى، جۇمىس ساپاسى، شەتەلدىڭ تاجىريبەلەر، ءقاۋىپ فاكتورلار

تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى: تۋبەركۋلەز قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ نەگىزگى جاھاندىق پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.تۋبەركۋلەز-بۇل ادامزاتقا 4000 جىلدان استام ۋاقىت بويى اسەر ەتكەن ەجەلگى اۋرۋ.

الەم حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى تۋبەركۋلەز باكتەريالارىن ادامنىڭ جاقسى جۇمىس ىستەيتىن يممۋندىق جۇيەسى بولعان كەزدە اۋىرمايدى دەپ ەسەپتەلەدى. الايدا اۋرۋدىڭ تارالۋىن ازايتۋ ءۇشىن جاسىرىن ينفەكسيانى انىقتاۋ جانە ەمدەۋ ماڭىزدى.

وسىنداي كونفليكتىلەردىڭ قانداي جاعدايلاردا ءجيى پايدا بولۋى سەبەبىنە تومەندەگى الەمدىك ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى كەلتىرەتىن بولساق.

ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر:

2017 جىلى تۋبەركۋلەزدىڭ جاڭا جاعدايلارىنىڭ ەڭ كوپ سانى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەن تىنىق مۇحيتىنىڭ باتىس ايماقتارىندا بولدى، بۇل جاڭا جاعدايلاردىڭ 62% قۇرادى. بۇدان كەيىن جاڭا جاعدايلاردىڭ 25%-ى تىركەلگەن افريكا ايماعى. تۋبەركۋلەز-ايتۆ جۇقتىرعان ادامداردىڭ ءولىمىنىڭ باستى سەبەبى.

2019 جىلى تۋبەركۋلەزدىڭ جاڭا جاعدايلارىنىڭ 87%-ى تۋبەركۋلەزدىڭ جوعارى اۋىرتپالىعى بار 30 ەلدە بولدى. تۋبەركۋلەزدىڭ جاڭا جاعدايلارىنىڭ ۇشتەن ەكىسى سەگىز ەلگە كەلەدى: ءۇندىستان، يندونەزيا، جۇڭگو، فيليپپين، پاكىستان، نيگەريا، بانگلادەش جانە وڭتۇستىك افريكا

2014 جىلعى مامىردا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ اسسامبلەياسى 2015 جىلدان كەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان ءورشىل ماقساتتارىمەن تۋبەركۋلەز بويىنشا جاڭا جاھاندىق ستراتەگيانى تولىق ماقۇلداعان قارار قابىلدادى.بۇل ستراتەگيا جاھاندىق تب ىندەتىن جويۋعا باعىتتالعان، ال ماقساتتارى تب-دان بولاتىن ءولىم-جىتىمدى 95%-عا تومەندەتۋ جانە 2015 جىلدان 2035 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە جاڭا جاعدايلاردىڭ سانىن 90%-عا ازايتۋ، سونداي-اق تب-گە بايلانىستى بىردە-بىر وتباسىنىڭ اپاتتى شىعىندارعا ۇشىراماۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. ارالىق نىسانالى باعدارلار 2020، 2025 جانە 2030 جىلدارعا بەلگىلەنگەن

امەريكا قۇراما شتاتتارىندا تۋبەركۋلەزدىڭ الەمدەگى ەڭ تومەنگى دەڭگەيىنىڭ ءبىرى، ال 2019 جىلى تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىندار سانى تۋبەركۋلەزدىڭ تىركەلگەن جاعدايلارىنىڭ ەڭ ازىن قۇرادى. الايدا، تىم كوپ ادامدار تۋبەركۋلەزدەن زارداپ شەگەدى جانە ءبىزدىڭ ۇلگەرىلىمىز وسى عاسىردا تۋبەركۋلەزدى جويۋ ءۇشىن تىم باياۋ. 2019 جىلى اقش-تا8916 ادام تۋبەركۋلەز اۋرۋىمەن تىركەلدى (100 000 ادامعا شاققاندا 2،7)

2018 جىلى ەۋروپالىق وداقتىڭ جانە ەۋروپالىق ەكونوميكالىق ايماقتىڭ (ەو/ەەا) 30 ەلىندە تب-دىڭ 52 862 جاعدايى تىركەلدى، سونىڭ ناتيجەسىندە حابارلاما كورسەتكىشى ەو/ەەا-داعى 100 000 تۇرعىنعا شاققاندا 10،2 قۇرادى. سوڭعى بەس جىلدا حابارلاۋدىڭ جالپى دەڭگەيى جانە كوپتەگەن ەلدەردەگى كورسەتكىشتەر تومەندەدى

سوڭعى ءتورت جىلدا انگليادا تۋبەركۋلەز اۋرۋى ۇشتەن بىرگە تومەندەدى جانە     2015 جىلى 5 758 جاعداي تىركەلدى. الايدا، ۇلىبريتانيا باتىس ەۋروپادا تۋبەركۋلەزبەن اۋىرۋ دەڭگەيى بويىنشا ەكىنشى ورىندا. جالپى ساننىڭ ازايۋىنا قاراماستان، الەۋمەتتىك ءقاۋىپ فاكتورلارى بار جاعدايلاردىڭ ۇلەسى (ۇيسىزدىك، ەسىرتكى نەمەسە الكوگولدى اسىرا پايدالانۋ نەمەسە تۇرمەگە ءتۇسۋ) 2014 جىلعى 9،8% - دان 2015 جىلى 11،8% - عا دەيىن ءوستى

ددۇ-نىڭ ءۇندىستانداعى تۋبەركۋلەز بويىنشا ستاتيستيكاسى 2018 جىلى 2،69 ميلليون جاعدايعا ەسەپتەلگەن. ءۇندىستاندا تۋبەركۋلەزبەن اۋىرۋ كورسەتكىشى 2019/2020 جىلدارعا جوسپارلانعان تۋبەركۋلەزدىڭ تارالۋىن ۇلتتىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن كۇتۋ بويىنشا ارالىق بولىپ تابىلادى. ءۇندى حالقىنىڭ شامامەن 40%-ى تۋبەركۋلەز باكتەريالارىن جۇقتىردى دەپ ەسەپتەلەدى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە تۋبەركۋلەز اۋرۋى ەمەس، جاسىرىن تۋبەركۋلەز بار

رەسەيدە تۋبەركۋلەز-بۇل الەۋمەتتىك قۇبىلىس، ونىڭ تامىرى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ تومەن دەڭگەيىندە جاتىر. رەسەيدە تۋبەركۋلەزدىڭ تارالۋ كەزەڭدەرى ەل مەديسيناسىنىڭ دامۋىنداعى بەتبۇرىستى ساتتەردى كورسەتەدى. ونىڭ ءورشۋى 90-شى جىلدارى تىركەلدى. سوڭعى جىلدارى رەسەي فەدەراسياسى الەمدەگى تۋبەركۋلەز اۋرۋى مەن ءولىم-جىتىمنىڭ تومەندەۋىنىڭ ەڭ اسەرلى قارقىنىنىڭ ءبىرىن كورسەتتى، بۇل ددCۇ مويىنداعان فاكت. ماسەلەن، 2000 جىلدان باستاپ 2019 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە سىرقاتتانعاندار سانى 2 ەسەدەن استامعا (2000 جىلعى 133 229 ادامنان 2019 جىلى 60 531 ادامعا دەيىن)، ال تۋبەركۋلەزدەن قايتىس بولعاندار سانى 4 ەسەدەن استامعا (2000 جىلعى 29 966 ادامنان 2019 جىلى 7 264 ادامعا دەيىن) ازايدى، بۇل مەملەكەتتىڭ تۋبەركۋلەز پروبلەماسىنا باسىم قاتىناسىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.

رەسمي ستاتيستيكا دەرەكتەرى بويىنشا 2018 جىلى قازاقستاندا ديسپانسەرلىك ەسەپتە 35 181 پاسيەنت تۇرعان، ونىڭ ىشىندە تۋبەركۋلەزدىڭ بەلسەندى تۇرىمەن 14 874 پاسيەنت. 2018 جىلى 8942 پاسيەنتكە دياگنوز العاش رەت قويىلدى. ديسپانسەرلىك ەسەپتە تۇرعان ادامداردىڭ ەڭ كوپ سانى شىمكەنت پەن تۇركىستان وبلىسىندا (3604)، الماتى (3311)، شىعىس قازاقستان (2860)، قىزىلوردا (2495) وبلىستارىندا تىركەلگەن.

2019 جىلى قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا 870 ادام تىركەلگەن. ەمدەلىپ شىققان پاسيەنتتەر-803. قايتىس بولعان پاسيەنتتەر سانى-44. 253 پاسيەنت 2020 جىلعا ەمدەلىپ قالعان.

وسىلايشا، تۋبەركۋلەزدىڭ تارالۋى قازاقستان ءۇشىن باسىم ماسەلە بولىپ تابىلادى. بۇل ەكولوگيالىق فاكتورلارعا، الەۋمەتتىك اسپەكتىلەرگە، سونداي-اق تۋبەركۋلەزدىڭ وزگەرۋىنە جانە باسقا سەبەپتەرگە بايلانىستى. بۇل دياگنوستيكا، ەمدەۋ جانە الدىن-الۋ سالاسىندا عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگىن، پوپۋلياسيا دەڭگەيىندە دە، جەكە دەڭگەيدە دە پروفيلاكتيكالىق باعدارلامالاردى جەتىلدىرۋ بويىنشا ودان ءارى جۇمىستى تالاپ ەتەدى.

مەيىرگەرلەر تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن پاسيەنتتەرگە دارى-دارمەك بەرۋگە جاۋاپتى، سوندىقتان ولار تۋبەركۋلەزگە قارسى پرەپاراتتاردىڭ باسقا دارى-دارمەكتەرمەن اسەرى، جاناما اسەرلەرى جانە ىقتيمال ءوزارا ارەكەتتەسۋى تۋرالى حاباردار بولۋى كەرەك. مەيىرگەرلەر دارى-دارمەكتەردى دۇرىس قابىلداۋ ەرەجەلەرىن ساقتاۋى كەرەك جانە دارى-دارمەكتەردى قۇجاتتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ولاردى ءتيىستى ۋاقىتتا دۇرىس باعىتتا مولشەرلەۋى كەرەك

زەرتتەۋ ماقساتى:قىزىلوردا وبلىستىق فتيزيوپۋلمونولوگيالىق ورتالىعىنىڭ مەيىرگەرلەرىنىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋىرعان پاسيەنتتەرگە كۇتىم كورسەتۋدەگى ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتاۋ

تاسىلدەر مەن ماتەريالدار

زەرتتەۋ جۇمىسى  قىزىلوردا وبلىستىق فتيزيوپۋلمونولوگيا ورتالىعىنىڭ مەيىرگەرلەرىنىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن پاسيەنتتەرگە كۇتىم كورسەتۋدەگى ءبىلىم دەڭگەيى. مەيىرگەرلەرگە ساۋالناما جۇرگىزۋ ارقىلى مەيىرگەرلەردىڭ جۇمىسىن باعالاۋ. بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ الۋعا جانە وسى ماسەلە بويىنشا مەيىرگەرلەردىڭ پىكىرىن انىقتاۋ ارقىلى زەرتتەۋ مىندەتتەرىنە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

زەرتتەۋ ءتۇرى: ساپالىق

زەرتتەۋ ديزاينى: ساپالىق زەرتتەۋ، فەنومەنالدى؛ راندوميزيرلەنگەن ماقساتتى، پوپۋلياسياعا نەگىزدەلگەن.

زەرتتەۋ وبەكتىسى: 2020 جىلى جەلتوقسان ايىندا قىزىلوردا وبلىستىق فتيزيوپۋلمونولوگيالىق ورتالىعىندا زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. وسى  زەرتتەۋدى  جۇرگىزۋدە  ساۋالناما الىندى. زەرتتەۋگە جالپى 20 مەيىرگەر قاتىستى. سونىڭ ىشىندە 10 مەيىرگەر «جان ساقتاندىرۋ» بولىمىنەن بولسا، قالعان 10 رەسپوندەنتتەر «وكپەدەن تىس تۋبەركۋلەز» ءبولىم مەيىرگەرلەرى.

زەرتتەۋ قۇرالى: ساۋالناما پاتريك ابو اكاندەنىڭ «نيگەريانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنداعى يبادانداعى مەيىرگەرلەر اراسىندا تۋبەركۋلەز ينفەكسياسىمەن كۇرەس سالاسىنداعى ءبىلىم مەن تاجىريبەسى» ماقالاسىنا سۇيەنە وتىرىپ جاسالىندى.

ساۋالناما جۇرگىزۋ ارقىلى ەمحاناداعى مەيىرگەرلەردىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن پاسيەنتتەرگە كۇتىم كورسەتۋدەگى ءبىلىم دەڭگەيى باعالاندى.

قورىتىندى:

1.2020جىلى جەلتوقسان ايىندا جۇرگىزىلگەن نەگىزگى كورسەتكىشتەردىڭ راندوميزەرلەنگەن پوپۋلياسياعا نەگىزدەلگەن تالداۋى قىزىلوردا وبلىستىق فتيزيوپۋلمونولوگيا ورتالىعىنىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن پاسيەنتتەرگە كۇتىم كورسەتۋدەگى ءبىلىم دەڭگەي باعالاندى،جالپى سانىنىڭ ناتيجەسى 71% قۇرادى،جاقسى دارەجە ەكەنىن كورسەتتى.

2.رەسپوندەنتتەردىڭ ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن جاس مولشەرى 41-51جاس ارالىعىنداعىلار،ياعني 60% قۇرادى،ءبىلىم دەڭگەيى ارنايى ورتا-95%،بىلىكتىلىك ساناتى جاعىنان-90% (18 ادام)جوعارى،شىلىم شەگۋدىڭ جانە الكوگولدى شەكەن تىس تۇتىنۋدىڭ زيانى تۋرالى پاسيەنتپەن اڭگىمە جۇرگىزەتىنى مەيىرگەرلەردىڭ كوپشىلىگى 50%،پاسيەنتتەرگە جوتەلگەن كەزدە مايلىقتارمەن،ورامالدارمەن نەمەسە قولىڭىزبەن جابۋدى ۇيرەتەتىنىن كورىپ تۇرمىز-100%،ءۇي جاعدايىندا وزىنە قالاي كۇتىم جاساۋ كەرەك ەكەندىگىن تۇسىندىرەسىزبا؟ دەگەن سۇراققا وڭ جاۋاپ-50%،سەمينارعا قاتىسۋعا دايىن -35 %،ال مەيىرگەرلەردىڭ جۇمىس  ساپاسىن ارتتىرۋدا ءجيى ارنايى ترەننينگتەرگە ءجيى قاتىسقانى -45 % قۇرادى،پاسيەنتتەردىڭ تەمپەراتۋراسىن،قان قىسىمىن،سالماعىن ۇنەمى باقىلاۋدا قاداعالاپ وتىراتىنى -50  % قۇرادى.سونىمەن قاتار مەيىرگەرلەردىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋرىراتىن پاسيەنتتەرگە كۇتىم كورسەتۋدەگى ءبىلىم دەڭگەيى باعالاندى.جالپى سانىنىڭ ناتيجەسى 71 % قۇرادى.

3.زەرتتەۋ ناتيجەسىندە مەيىرگەرلەردىڭ ءبىلىم دەڭگەىنىڭ جاقسى ەكەنىن،پاسيەنتكە دەگەن قولداۋلارىنىڭ ۇستەمى زور ەكەنىن كورۋگە بولادى.تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن پاسيەنتتەرمەن   ولاردىڭ تۋىستارىنا ينفەكسيانىڭ تارالۋىن بولدىرماۋ جانە ءتيىستى گيگيەنالىق ەرەجەلەردى ساقتاپ جىل ساىۋن سكريننينگتەن وتكىزىپ، فليۋروگرافياعا    تەكسەرىلىپ تۇرسا،اۋرۋدىڭ الدىن -الۋعا    تارالۋىنا جول بەرمەۋگە كومەكتەسەدى.

4.مەيىرگەرلەرىنىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن پاسيەنتتەرگە كۇتىم كورسەتۋدەگى ءبىلىم دەڭگەيىن انىقتاۋ،مەيىرگەرلەردىڭ تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن پاسيەنتتەرگە كۇتىم كورسەتۋدەگى جۇمىسىن باعالاۋى جانە ءقاۋىپ فاكتورلارىن تومەندەتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ۋاقىتىلى جانە تولىق اقپارات،پاسيەنتتەردىڭ دەنساۋلىعىنا بىرلەسكەن جاۋاپكەرشىلىگى، قىزمەتكەرلەردىڭ مورالدىق جانە قارجىلىق موتيۆاسياسى،قازمەتكەرلەردى ۋاقىتىلى باقىلاۋ ءۇشىن،جۇمىس بەرۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ،كۇتىم كورسەتۋدە بارلىق جاعدايلاردىڭ جاسالۋى ءتيىستى جابدىقتاردىڭ بولۋى،قىزمەتكەرلەردىڭ ارنايى ءبىلىم دەڭگەيى قاجەت.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەردىڭ ءتىزىمى:

1. Cruz-Knight W، Blake-Gumbs L. Tuberculosis: an overview. Prim Care. 2013؛ 40(3):743–56
2. Brief history of tuberculosis. (http://www.umdnj.edu/~ntbcweb/history.htm، accessed       on 1 March 2010
3. Global tuberculosis report، 2016، WHO.
4.UK Has Second Highest Rate of TB in Western Europe، Migration to Blame. Breitbart. 2015. [cited 3 April 2017]. Available from:
5. GOV.org. Tuberculosis (TB) and other mycobacterial diseases: diagnosis، screening، management and data. United Kingdom: Public Health England.
6. اناليز پروبلەمى راسپروسترانەننوستي تۋبەركۋلەزا ۆ ميرە ي ۆ كازاحستانە. ب.س. تۋردالييەۆا، گ.ە. ايمبەتوۆا، ف.ا. باگياروۆا، ا. جانكاركىزى
7. پوسلانيە پرەزيدەنتا رەسپۋبليكي كازاحستان ن.ا. نازاربايەۆ نارودۋ كازاحستانا «سوسيالنو-ەكونوميچەسكايا مودەرنيزاسيا – گلاۆنىي ۆەكتور رازۆيتيا كازاحستانا» وت 27 يانۆاريا 2012 گودا
8. م.ۆ. شيلوۆا، ۆ.س. گاۆريلەنكو. سپراۆوچنيك پو پروتيۆوتۋبەركۋلەزنوي رابوتە. - م.: گرانت، 1998. – 94 س.
9. Dias AA، De Oliveira DM، Turato ER، De Figueiredo RM (2013) Life experiences of patients who have completed tuberculosis treatment: A qualitative investigation in southeast Brazil. BMC Public Health 13: 595.
10. Gerrish K، Naisby A، Ismail M (2013) Experiences of the diagnosis and management of tuberculosis: A focused ethnography of Somali patients and healthcare professionals in the UK. J Adv Nurs 69: 2285-2294..
11. Leksell J، Lepp M (2013) Sjuksköterskanskärnkompetenser (Nurse's core competencies). Liber، Stockholm.
12.№ 3. - ب.11-12.

---