قىزىقتى بيولوگيا
تاقىرىبى: قىزىقتى بيولوگيا
ماقساتى:
بىلىمدىلىك. قىزىقتى مالىمەتتەر ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بيولوگيا پانىنەن العان بىلىمدەرىن جۇيەلەپ، ءوز بەتىنشە تۇجىرىمداۋعا داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق. زاڭدىلىقتاردى ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ اجىراتۋ، ويىن جىلدام جەتكىزۋگە، ەسكە ساقتاۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
تاربيەلىلىك. ءار وقۋشى ءوز پىكىرىن تياناقتى، ساۋاتتى جەتكىزۋگە جاتتىعۋ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە قىزىعۋشىلىعىن، جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ.
ساباق ءتۇرى: سىنىپتان تىس جۇمىس
ساباق كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، جانۋارلاردىڭ سۋرەتى.
سالەمەتسىزدەر مە وقۋشىلار!
بيولوگياعا قىزىعۋشىلار
ەستىگەنىن ەستە تۇتىپ،
وقىعانىن ميعا توقۋشىلار
ءبىز بۇگىن بيولوگيالىق قىزىقتى مالىمەتتەرمەن تانىس بولامىز. جەر بەتىندەگى ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن بەلگىلى جانۋارلارمەن تانىس بولاسىڭدار.
سونىمەن ساباعىمىزدى باستايىق! ءبىزدىڭ قىزىقتى مالىمەتتەرىمىز « ەڭ ەڭ ەڭ» دەپ اتالادى.
ەڭ الىپ كەسىرتكە – ۆاران
بۇل الىپ كەسىرتكەنى عالىمدار 1912 جىلى يندونەزيانىڭ مالاي توپ ارالدارىنا جاتاتىن كومودو ارالىنان تاپتى. ونىڭ دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى 3 - 4م، سالماعى 150 - 250 كگ جەتەدى. ول جاقسى جەتىلگەن قۇيرىعىنىڭ كومەگىمەن جابايى بۇعى، شوشقالاردى سوعىپ ولتىرە الادى. سانى سيرەك بولعاندىقتان مسوپ – تىڭ قىزىل كىتابىنا تىركەلگەن.
ەڭ الىپ قوسمەكەندى – سالاماندرا
سالاماندرا – قۇيرىقتى قوسمەكەندىلەر ىشىندە جەر بەتىندە كوبىرەك تاراعان. دەنە تۇرقى 25 - 28سم، اياقتارى قىسقا، الدىڭعى اياعىندا 4، ارتقى اياعىندا 5 ساۋساق. رەڭى اشىق سارى داقتارى بار جىلتىر – قارا ءتۇستى. كۇندىز ورمانداعى مۇكتەردىڭ اراسىندا تىعىلادى. قورەگىنە تۇندە شىعادى. قورەگى شۇبالشاڭ، جالاڭاش شىرىش. سۋدا دا، قۇرلىقتا دا كوبەيەدى.
ەڭ الىپ جىلان – اناكوندا
اناكوندا ايداھارلار تۇقىمداسىنا جاتاتىن، دەنە تۇرقى 10م اساتىن ەڭ الىپ ۋسىز جىلان. اناكوندانىڭ ءۇش ءتۇرى بار. ولاردىڭ ءبارى دە تورپيكتىك وڭتۇستىك امەريكادا مەكەندەيدى. سۋ تارىلا باستاعان كەزدە سۋ تۇبىندەگى بالشىققا باتىپ شالا جانسار كۇيگە كوشەدى دە، كەلەسى جاڭبىر جاۋعانعا دەيىن جاتا بەرەدى. ورتاشا ۇزىندىعى 5 - 6م. تۇرلەرىنە قاراي ءتىرى تۋاتىندار مەن جۇمىرتقا سالاتىندار دا كەزدەسەدى.
ەڭ ءىرى جىلان – پيتون
پيتوندار تۇقىمداس تارماعىنىڭ 22 ءتۇرى بار. پيتوندى كەيبىر ەلدەردە قولعا اسىراپ، كەمىرۋشىلەردى جويۋ ءۇشىن، جانە تاعام رەتىندە پايدالانادى. پيتوندار وتە ءىرى ۋسىز جىلان. دەنە تۇرقى 3 - 10م - گە جەتەدى. بۇلار كوبىنە وزەن جاعالارى مەن قالىڭ ورماندا كەزدەسەدى. پيتوندار ادامعا تيىسپەيدى. ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن جاۋىن سەزگەندە دوڭگەلەنىپ، ءيىرىلىپ قيمىلداماي قالادى.
ەڭ الىپ قولقاناتتى - ۇشقىش تۇلكى
ەڭ الىپ جىرتقىش – اق ايۋ
ەڭ الىپ جانۋار – ءپىل
افريكا ءپىلىنىڭ سالماعى – 705 توننا، بويىنىڭ بيىكتىگى 4م. ساحارا ءشولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى كەڭ بايتاق ايماقتارىندا مەكەندەيدى. افريكا ءپىلىنىڭ كۇرەك تىستەرى اتالىق پىلدە دە، انالىق پىلدە دە بولادى. ءپىل سۇيەگىنە قىزىعىپ ەرتەرەكتە كوپ اۋلاپ سولتۇستىك افريكادا مەكەندەيتىن پىلدەر ءقازىر جويىلىپ كەتكەن. بۇل ءپىل ءتۇرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن حايۋاناتتار باعىندا ۇستاپ قامقورلىق جاساۋ شارالارى قولعا الىنعان.
ەڭ الىپ قۇس – ستراۋس
قازىرگى كەزدەگى تىرشىلىك ەتەتىن بارلىق قۇستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى - افريكالىق تۇيەقۇس ستراۋس. بيىكتىگى 270سم، سالماعى 50 - 90كگ. ءتوس سۇيەگى جالپاق، قىرى بولمايدى. اياقتارى ۇزىن، جۋان، ەكى ساۋساقتى بولادى. قاناتتارى ۇشۋعا جاراماعانىمەن تۇيەقۇس قاتتى جۇگىرگەندە كىلت بۇرىلۋ ءۇشىن رۋل قىزمەتىن اتقارادى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى افريكا تۇيەقۇسىن ءدامدى ەتى، باعالى جۇمىرتقاسى، ءساندى قاۋىرسىنى ءۇشىن وسىرەدى
ەڭ ءىرى باقا – گولياف
دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى باقا – گولياف دەپ اتالادى. ونىڭ اياعىن سوزعانداعى دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى جارتى مەتردەن اسادى. ال، سالماعى 3، 5كگ. گولياف باقاسى افريكاداعى كامەرۋن مەملەكەتىنىڭ تاۋلى القابىنداعى سارقىراماسى بار وزەندەرىنىڭ شاعىن اۋماعىندا عانا كەزدەسەدى.
ەڭ كىشكەنتاي قۇس – كوليبري
كوليبري – جەر بەتىندەگى ەڭ كىشكەنتاي قۇستار. ولاردىڭ سالماعى دەنە تۇرقىنا قاراي 1، 6 - 1، 8 - 2 - 6گر. تۇمسىقتارى جىڭىشكە ءارى ۇزىن. قاناتتارى ونشا ۇزىن ەمەس، قۇيرىق قاۋىرسىندارى قىسقا. كوليبريدىڭ اياقتارى 4 ساۋساقتى ءالسىز بولعاندىقتان، جەردە جۇرە المايدى. قاۋىرسىن قاناتتارى ءتۇرلى - ءتۇستى، جارىققا قۇبىلىپ تۇرادى. ءوزى كىشكەنە بولعانىمەن جۇرەگىنىڭ كولەمى قارىننان ءۇش ەسە ۇلكەن. جۇرەگى مينۋتىنا 1000 رەت سوعادى.
ەڭ سۋىققا ءتوزىمدى قۇس – پينگۆين
پينگۆيندەر – ۇشپايتىن، جۇگىرمەيتىن، تەك سۇڭگىپ، ءجۇزىپ قوزعالا الاتىن قۇستار. سۋعا تۇسەردە باۋىر جاعىمەن جاتىپ مۇزدىڭ ۇستىمەن سىرعاناپ سۋعا
سۇڭگيدى. پينگۆيندەردىڭ باسقا ۇشپايتىن قۇستاردان ايىرماشىلىعى توسسۇيەگى قىرلى بولادى. پينگۆيندەر سۋ ىشىندە 10 - 20م تەرەڭدىككە سۇڭگىپ، 5 - 10 مينۋت سۋ استىندا بولادى. سەبەبى، جاعالاۋمەن سالىستىرعاندا سۋ جىلىراق بولادى.
سونىمەن، وقۋشىلار ءبىزدىڭ بۇگىنگى ساباعىمىز ءوز مارەسىنە جەتتى.
ساۋ بولىڭىزدار!
ماقساتى:
بىلىمدىلىك. قىزىقتى مالىمەتتەر ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بيولوگيا پانىنەن العان بىلىمدەرىن جۇيەلەپ، ءوز بەتىنشە تۇجىرىمداۋعا داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق. زاڭدىلىقتاردى ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ اجىراتۋ، ويىن جىلدام جەتكىزۋگە، ەسكە ساقتاۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
تاربيەلىلىك. ءار وقۋشى ءوز پىكىرىن تياناقتى، ساۋاتتى جەتكىزۋگە جاتتىعۋ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمگە قىزىعۋشىلىعىن، جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ.
ساباق ءتۇرى: سىنىپتان تىس جۇمىس
ساباق كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، جانۋارلاردىڭ سۋرەتى.
سالەمەتسىزدەر مە وقۋشىلار!
بيولوگياعا قىزىعۋشىلار
ەستىگەنىن ەستە تۇتىپ،
وقىعانىن ميعا توقۋشىلار
ءبىز بۇگىن بيولوگيالىق قىزىقتى مالىمەتتەرمەن تانىس بولامىز. جەر بەتىندەگى ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن بەلگىلى جانۋارلارمەن تانىس بولاسىڭدار.
سونىمەن ساباعىمىزدى باستايىق! ءبىزدىڭ قىزىقتى مالىمەتتەرىمىز « ەڭ ەڭ ەڭ» دەپ اتالادى.
ەڭ الىپ كەسىرتكە – ۆاران
بۇل الىپ كەسىرتكەنى عالىمدار 1912 جىلى يندونەزيانىڭ مالاي توپ ارالدارىنا جاتاتىن كومودو ارالىنان تاپتى. ونىڭ دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى 3 - 4م، سالماعى 150 - 250 كگ جەتەدى. ول جاقسى جەتىلگەن قۇيرىعىنىڭ كومەگىمەن جابايى بۇعى، شوشقالاردى سوعىپ ولتىرە الادى. سانى سيرەك بولعاندىقتان مسوپ – تىڭ قىزىل كىتابىنا تىركەلگەن.
ەڭ الىپ قوسمەكەندى – سالاماندرا
سالاماندرا – قۇيرىقتى قوسمەكەندىلەر ىشىندە جەر بەتىندە كوبىرەك تاراعان. دەنە تۇرقى 25 - 28سم، اياقتارى قىسقا، الدىڭعى اياعىندا 4، ارتقى اياعىندا 5 ساۋساق. رەڭى اشىق سارى داقتارى بار جىلتىر – قارا ءتۇستى. كۇندىز ورمانداعى مۇكتەردىڭ اراسىندا تىعىلادى. قورەگىنە تۇندە شىعادى. قورەگى شۇبالشاڭ، جالاڭاش شىرىش. سۋدا دا، قۇرلىقتا دا كوبەيەدى.
ەڭ الىپ جىلان – اناكوندا
اناكوندا ايداھارلار تۇقىمداسىنا جاتاتىن، دەنە تۇرقى 10م اساتىن ەڭ الىپ ۋسىز جىلان. اناكوندانىڭ ءۇش ءتۇرى بار. ولاردىڭ ءبارى دە تورپيكتىك وڭتۇستىك امەريكادا مەكەندەيدى. سۋ تارىلا باستاعان كەزدە سۋ تۇبىندەگى بالشىققا باتىپ شالا جانسار كۇيگە كوشەدى دە، كەلەسى جاڭبىر جاۋعانعا دەيىن جاتا بەرەدى. ورتاشا ۇزىندىعى 5 - 6م. تۇرلەرىنە قاراي ءتىرى تۋاتىندار مەن جۇمىرتقا سالاتىندار دا كەزدەسەدى.
ەڭ ءىرى جىلان – پيتون
پيتوندار تۇقىمداس تارماعىنىڭ 22 ءتۇرى بار. پيتوندى كەيبىر ەلدەردە قولعا اسىراپ، كەمىرۋشىلەردى جويۋ ءۇشىن، جانە تاعام رەتىندە پايدالانادى. پيتوندار وتە ءىرى ۋسىز جىلان. دەنە تۇرقى 3 - 10م - گە جەتەدى. بۇلار كوبىنە وزەن جاعالارى مەن قالىڭ ورماندا كەزدەسەدى. پيتوندار ادامعا تيىسپەيدى. ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن جاۋىن سەزگەندە دوڭگەلەنىپ، ءيىرىلىپ قيمىلداماي قالادى.
ەڭ الىپ قولقاناتتى - ۇشقىش تۇلكى
ەڭ الىپ جىرتقىش – اق ايۋ
ەڭ الىپ جانۋار – ءپىل
افريكا ءپىلىنىڭ سالماعى – 705 توننا، بويىنىڭ بيىكتىگى 4م. ساحارا ءشولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى كەڭ بايتاق ايماقتارىندا مەكەندەيدى. افريكا ءپىلىنىڭ كۇرەك تىستەرى اتالىق پىلدە دە، انالىق پىلدە دە بولادى. ءپىل سۇيەگىنە قىزىعىپ ەرتەرەكتە كوپ اۋلاپ سولتۇستىك افريكادا مەكەندەيتىن پىلدەر ءقازىر جويىلىپ كەتكەن. بۇل ءپىل ءتۇرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن حايۋاناتتار باعىندا ۇستاپ قامقورلىق جاساۋ شارالارى قولعا الىنعان.
ەڭ الىپ قۇس – ستراۋس
قازىرگى كەزدەگى تىرشىلىك ەتەتىن بارلىق قۇستاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى - افريكالىق تۇيەقۇس ستراۋس. بيىكتىگى 270سم، سالماعى 50 - 90كگ. ءتوس سۇيەگى جالپاق، قىرى بولمايدى. اياقتارى ۇزىن، جۋان، ەكى ساۋساقتى بولادى. قاناتتارى ۇشۋعا جاراماعانىمەن تۇيەقۇس قاتتى جۇگىرگەندە كىلت بۇرىلۋ ءۇشىن رۋل قىزمەتىن اتقارادى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى افريكا تۇيەقۇسىن ءدامدى ەتى، باعالى جۇمىرتقاسى، ءساندى قاۋىرسىنى ءۇشىن وسىرەدى
ەڭ ءىرى باقا – گولياف
دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى باقا – گولياف دەپ اتالادى. ونىڭ اياعىن سوزعانداعى دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى جارتى مەتردەن اسادى. ال، سالماعى 3، 5كگ. گولياف باقاسى افريكاداعى كامەرۋن مەملەكەتىنىڭ تاۋلى القابىنداعى سارقىراماسى بار وزەندەرىنىڭ شاعىن اۋماعىندا عانا كەزدەسەدى.
ەڭ كىشكەنتاي قۇس – كوليبري
كوليبري – جەر بەتىندەگى ەڭ كىشكەنتاي قۇستار. ولاردىڭ سالماعى دەنە تۇرقىنا قاراي 1، 6 - 1، 8 - 2 - 6گر. تۇمسىقتارى جىڭىشكە ءارى ۇزىن. قاناتتارى ونشا ۇزىن ەمەس، قۇيرىق قاۋىرسىندارى قىسقا. كوليبريدىڭ اياقتارى 4 ساۋساقتى ءالسىز بولعاندىقتان، جەردە جۇرە المايدى. قاۋىرسىن قاناتتارى ءتۇرلى - ءتۇستى، جارىققا قۇبىلىپ تۇرادى. ءوزى كىشكەنە بولعانىمەن جۇرەگىنىڭ كولەمى قارىننان ءۇش ەسە ۇلكەن. جۇرەگى مينۋتىنا 1000 رەت سوعادى.
ەڭ سۋىققا ءتوزىمدى قۇس – پينگۆين
پينگۆيندەر – ۇشپايتىن، جۇگىرمەيتىن، تەك سۇڭگىپ، ءجۇزىپ قوزعالا الاتىن قۇستار. سۋعا تۇسەردە باۋىر جاعىمەن جاتىپ مۇزدىڭ ۇستىمەن سىرعاناپ سۋعا
سۇڭگيدى. پينگۆيندەردىڭ باسقا ۇشپايتىن قۇستاردان ايىرماشىلىعى توسسۇيەگى قىرلى بولادى. پينگۆيندەر سۋ ىشىندە 10 - 20م تەرەڭدىككە سۇڭگىپ، 5 - 10 مينۋت سۋ استىندا بولادى. سەبەبى، جاعالاۋمەن سالىستىرعاندا سۋ جىلىراق بولادى.
سونىمەن، وقۋشىلار ءبىزدىڭ بۇگىنگى ساباعىمىز ءوز مارەسىنە جەتتى.
ساۋ بولىڭىزدار!
You Might Also Like
-
الگەبرا جانە اناليز باستامالارى 11 سىنىپ
-
الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانى، سارىوزەك اۋىلى
