قورقىت پەن بالاساعۇن جىرلارىنداعى ايەلدەر بەينەسى
قاراساي ءنۇربيبى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى
وتكەنگە كوز جىبەرىپ، تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق، ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەگەن ابزال انالارىمىزبەن قوسا ەرلەرمەن تىزە قوسىپ ەلىن قورعاعان ارۋ قىزدارىمىزدىڭ ەرلىكتەرى ەرىكسىز تاڭ قالدىرادى. اقىن-جازۋشىلاردىڭ مۋزاسىنا اينالعان اقىلىنا كوركى ساي تەرەڭ ويلى، باتىر قىزدار ەل ءۇشىن از ەرلىك جاسامادى. تاعدىر تاۋقىمەتىنە مويىنسۇنباي، ءومىر قيىندىعىمەن كۇرەسكەن كوزسىز ەرلىك كورسەتەر ايەل-انا تاقىرىبى قورقىت اتانى دا قاتتى تولعاندىرسا كەرەك.
«دەرسەحان ۇلى بوگاش» اڭگىمەسىندەگى دەرسە حاننىڭ جارى حان قىزىنىڭ بەينەسى تالاي جانعا ۇلگى بولارلىق. بالاسى بولماعاندىقتان، قارا وتاۋدا وتىرىپ، قارا قويدىڭ ەتىن جەپ، قۇسالانىپ قايتقاندا حان الدىمەن جارىمەن سىرلاسادى. حانىمىنىڭ كەڭەسىمەن دەرسەحان الا شاتىرىن تىكتىرىپ، اتتان ايعىر، تۇيەدەن بۋرا، قويدان قوشقار سويعىزىپ، جالاڭاشتى كيىندىرىپ، اش ادامدى تويدىرىپ، بورىشتىنىڭ قارىزىن وتەپ، ساداقا بەرەدى [1]. ءبىر دۋالى كىسىنىڭ دۇعاسىمەن ءتاڭىرى تىلەۋىن بەرىپ، تورسىقتاي ۇلدى بولادى.
ۇلى ءوسىپ، ەر جەتكەندە حان نوكەرلەرى اكە مەن بالانى بىر-بىرىنە قارسى قويىپ، دەرسەحان ۇلىن ساداقپەن اتادى. مۇنى سەزگەن ارۋ انا ۇلىن تاۋىپ الىپ، اجال اۋزىنان اق سۇتىمەن اراشالاپ قالادى.
ارام پيعىلدارى جۇزەگە اسپاعان نوكەرلەر حاننىڭ وزىنە قاستاندىق جاساماقشى بولادى. سوندا حانىم جالعىز ۇلىن وققا قيعان حاننىڭ دا ءومىرىن ساقتاپ حالادى. «حان يەم، وتىرعان ورنىڭنان ۇشىپ تۇر، قىرىق جىگىتىڭدى قاسىڭا ەرتىپ، اكەڭدى قىرىق زالىمنان قۇتقار. اكەڭ سەنى قيدى ولىمگە، سەن اكەڭدى ولىمگە قيما» دەيدى. قورقىت اتانىڭ باياندايتىن بۇل جىرىندا ەرىن قۇدايىنداي سىيلاعان، اقىلى مەن پاراساتى اسقان، پەرزەنتىنىڭ جولىندا قۇربان بولاتىن انا بەينەسى كوركەم سۋرەتتەلگەن. جارى مەن بالاسىنا ادال بەرىلگەن ءازيز انانىڭ عانا بويىنان قامال بۇزار اسقان ەرلىك تابىلاتىندىعى بۇلتارتپاس شىندىق.
ەرى ءۇشىن ءوز جانىن قيعان توقا بالاسى ەرجۇرەك دومرۋلدىڭ جارىنان ادالدىقتىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورە الامىز. ازازىلمەن كۇش سىناسىپ، جەڭىلىس تاپقان دومرۋلدىڭ جانىن الماققا بەتتەگەن جانالعىش:
ء-وز جانىڭنىڭ ورنىنا بىرەۋدىڭ جانىن اكەلسەڭ عانا ءتىرى قالدىرامىن دەيدى. اكەسى مەن اناسىنان ءومىر سۇراعاندا، جانىنىڭ تاتتىلىگىن العا تارتىپ، وزدەرىنىڭ دە ءومىر سۇرگىسى كەلەتىندىگىن ايتادى. امالى قالماعان دومبۋل باتىر ايەلىمەن قوشتاسقاندا، جارى:
ءتاڭىرىم سوعان كۋا بولسىن،
جانىم ساعان قۇربان بولسىن[2]-دەپ ءوز ءومىرىن باتىر جولىندا قيۋعا رازى ەكەندىگىن بىلدىرەدى. سەنسىز ماعان، كەڭجايلاۋ دا، وزەندى ولكە دە، بيىك تاۋ دا، التىن-كۇمىس تە سۇلۋ كورىنبەس. ءوزىڭسىز ءومىر كەشكەنشە، سەن ءۇشىن قۇربان بولعانىم ارتىق دەيدى. ايەلىنىڭ كىرشىكسىز تازا ماحابباتى مەن ەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە ءتاڭىرى ريزا بولىپ، ەكەۋىنە دە ۇزاق عۇمىر بەرگەن دەسەدى.
ايەل بەينەسىنە ايرىقشا ءمان بەرگەن «سولور قازاننىڭ ءۇيى تونالۋى جايلى» جىرى ەرەكشە اسەرلى. سولور قازان اڭشىلىقتا جۇرگەندە قاپىسىز، بەيعام جاتقان ەلدى ازان-قازان ەتىپ، تالقانداپ، قۇلدىققا الىپ كەتەدى. باتىردىڭ نامىسىن تاپتاماق نيەتتە جارىن شوكلي پاتشا وزىنە داياشى ەتپەكشى بولادى. ءبىراق ايلالى سۇلۋ پاتشا «ءبورلى سۇلۋ قايسىسىڭ» دەپ سۇراعاندا، قىرىق نوكەرىمەن بىرگە «مەن» دەپ جاۋاپ قاتادى. دەگەنىنە جەتە الماعان ارام پاتشا ءبورلى سۇلۋدىڭ ۇلىن سويىپ، ەرىن قىرىق نوكەرگە بەر دەپ جان شوشىرلىق جارلىق شىعارادى. كىم ەتتى جەمەسە، سول اناسى- دەيدى. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان اياۋلى انا، ادال جار بولعان سۇلۋ ۇلىمەن كەڭەسەدى. سوندا ۇلى ۇرۋز:
- اكەمنىڭ نامىسىن اياققا تاپتاعانشا، مەن-اق ولەيىن. قالعاندارى بىرەۋدەن جەسە، سەن ەكەۋدەن جە. مەندەي بالالارىڭ تۋار، سوندىقتان نامىس جولىندا ءوزىمدى قۇربان ەتەمىن -دەپ جاۋاپ قاتادى. بۇل جىردان انا مەن بالانىڭ ار-نامىستى بارىنەن جوعارى قوياتىنىن بايقاۋعا بولادى. ءبورلى سۇلۋدىڭ ادالدىعى مەن ۇلىنىڭ نامىسشىلدىعى شىعارمانىڭ باستى ەرەكشەلىگىنە اينالعان. سونىمەن قاتار، قورقىت اتا ايەل زاتىن 4 تۇرگە ءبولىپ قاراستىرادى. ءبىرى كەپكەن اعاش سەكىلدى، بىرى-ۇرگەن قارىن سەكىلدى، ەندى ءبىرى-ۇيدىڭ تىرەۋى، ءتورتىنشىسى – قانشا ايتساڭ دا ءباز باياعىسىنداي مەلشيگەن قىرسىق ايەل. ءۇيدىڭ تىرەۋى دەۋىنىڭ ءمانىسى: الىس قىردان، جاپان تۇزدەن ۇيگە ءبىر جولاۋشى كەلسە، ەرى بولماسا دا ىشكىزىپ-جەگىزىپ، سىيلى جاندارىن ۇيدەن شىعارىپ سالار. بۇلار-ايشا، فاتيما ناسىلدەرىنەن ۇلگى العاندار. ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى ءوسىپ ءونسىن. كەپكەن اعاشتاي دەپ، بەتى قولىن جۋماستان توعىز توقاشتى اۋزىنا سالار، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، «وسى ۇيگە كەلگەلى جارىتىپ قارنىم تويمادى، جاقسى كيىم كيمەدىم. ەرىم ولسە، باسقا بىرەۋدىڭ جارى بولار ەدىم» دەيدى. بۇلاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى ونبەسىن!
ۇرگەن قارىنداي دەگەن ايەلدەر وسەك ايتىپ، ەسىك تەسىكتەن سىعالاي تىڭداپ، تۇسكە دەيىن اۋىل قىدىرادى. تۇستەن كەيىن ورالعاندا، بىتپەگەن ىستەرىنە جان جاعىنداعىلاردى كىنالاپ، ايعايلاپ جۇرگەنى. بۇل سياقتىلاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى وسە كورمەسىن.
ەندى قانشا ايتساڭ دا ءمىز باقپاس باياعىداي دەيتىنگە كەلەيىك. الىس قىردان، جاپان تۇزدەن ءبىر سىيلى قوناق كەلسە، قوجاسىڭ « نان اكەل، ءوزىمىز دە جەلىك، بۇ دا جەسىن» دەگەنىنە، قىرسىق ايەل «نە اكەلسە دە بەرەرىم جوق»، دەپ ايتىلعان ءسوزدى قۇلاعىنا دا ىلمەيدى. ول نۇھ پايعامباردىڭ ەسەگىنىڭ ناسىلىنەن بولار. وشاعىڭىزدى مۇنداي قىرسىق جاردان ساقتاسىن[1،128]–دەيدى.
قورقىت اتا ايەل زاتى تۇرلەرىن سالىستىرا سيپاتتاي كەلە، ايەل-انانىڭ قوعام دامۋىنا نەگىز بولاتىنداي ۇلاعاتتى بولۋىن ۋاعىزدايدى. «اكە، ماعان ءبىر قىز الىپ بەر. مەن ورنىمنان تۇرعانشا، ول اتىپ جونەلەتىن. مەن قارا زور اتىما مىنگەنشە، ول اتتانىپ كەتەتىن، مەن جاۋىما بارعانشا، ول باسىن كەسىپ اكەلەتىن جىلدام جاردى» ءبامسى بارىك تاڭدايدى[3،70].
ايەل زاتىن مىنەز-قۇلقىنا، ىس-ارەكەتىنە قاراي ءبولىپ جىكتەگەندەردىڭ ءبىرى ءجۇسىپ بالاساعۇن. ول ءوز شىعارمالارىنىڭ ارنايى ءبىر ءبولىمىن ايەل ادامدى تانىپ بىلۋگە ارناعان. جار تاڭداعاندا ءجىتى كوز تىگىپ بارلاۋ قاجەت. تەگى تازا، تامىرى قۇتتى، ۇياتى بار، يناباتتى بولسىن.
مىنەزىن ايت، قاراماي- اق ارىنە،
بولسا مىنەز- جاراسادى ءبارى دە -[4] دەپ، سۇلۋ قىزدان گورى جان دۇنيەسى باي، اقىلى اسقان قىزدى ال. «ءتۇسىن ەمەس، ءىسىن ەسكەر قىلىقتى» سوندا عانا سەنىڭ ماحابباتىڭا ادال بولار، اقىلشىڭ، ءجون سىلتەرىڭ بولار.
اقىلدى ايەل، مال دا جينار، وندىرەر،
بايىپ الىپ، وزىڭە دە ءوڭ كىرەر – دەپ ومىرلىك جولداسىڭدى تاڭداۋدا اسقان قىراعىلىق قاجەت ەكەندىگىن ايتادى.
كوزىڭ جەتىپ، اقىلدى قىزدى جولىقتىرساڭ، جار قىلۋعا اسىق. اقىلدى ايەل مال دا جينار، پەيىلگە باي بولعان سوڭ كورىكتى، تەكتى اتانار. ەستى ايەل ەتەك-جەڭىن جيناپ جۇرەر. جارىڭ سەنىڭ ءتورت قۇبىلاڭدى تەڭ قىلار. وسىنداي جاقسى قاسيەتتەردى بويىنا جيعان تاربيەلى جاندى كەزىكتىرۋگە، ومىرلىك جار ەتۋگە تىرىس. ايەل ەت سەكىلدى زور ىقىلاسپەن قاراماساڭ، ءوڭىن جوعالتار-دەيدى.
قورقىت اتا سەكىلدى ءجۇسىپ بالاساعۇن دا ايەل زاتىن 4 توپقا بولگەن: باي قىزدار، كورىكتى بويجەتكەندەر، تەگى اسىل جاندار، اقىلدى قىزدار. باي ايەلدى تاڭداساڭ، بايلىق قۋعان ادامنىڭ ءتىلى ۇزىن بولىپ، مۇلىك جيىپ، ماقتاننىڭ سوڭىندا كەتەدى. بۇكىل عۇمىرىڭدى ايەلىڭە باس ءيىپ، قۇلدىقپەن وتكىزەسىڭ. تەكتى اسىل جان ىزدەپ، ءوز قۇنىڭدى قۇرتىپ الما. سەنەن تەگى جوعارى بولسا، ىشتەي ءوزىڭدى قۇل ەتۋدى تىلەر
قۇر سۇلۋدى جار ەتىپ تاڭداساڭ، جۇرتتىڭ كۇلكىسىنە قالاسىڭ. شىن سۇلۋ جان -پاراساتتى جان. الىستى ويلاپ، قام جەيتىن اقىلدى جار تەكتى، كورىكتى، باي بولا الادى. ەرىن سىيلار ەستى ايەلدەن ءتورت ءتۇرلى سيپاتتى دا كورە الاسىڭ.
ىزدە، دوسىم، اقىلدى ايەل-پاراسات،
سونى تاپساڭ ءتورت قۇبىلاڭ جاراساد(ى) [4]– دەي وتىرىپ، ويلى قىزدى جار ەتسەڭ، ونى جانىڭدا ۇستا، ءقادىر تۇت بار باقىتقا كەنەلەسىڭ دەپ قورىتىندىلايدى. قانشاما اتاقتى ايبارىنان جاۋ سەسكەنەر باتىرلاردى ايەلدەر تىرىلەي-اق «جەر جاستاندىرعان». قانشاما ازۋلى، مىعىم جىگىتتەردىڭ تۇقىمدارى ايەل ءۇشىن قۇرىعان. سوندىقتان، جارىڭدى كۇتىپ باپتا، باعالا دەپ اقىل-كەڭەسىن ايتادى.
ومىرلىك جارىڭ قانداي اقىلمان بولسا، ودان وسىپ-ونگەن ۇرپاعىڭ سونداي اسىل بەكزات سەكىلدى بولادى. كۇتۋشىڭنىڭ تاربيەسى جاقسى بولسا، بالاڭنىڭ اقىل–ەسى ەركىن وسەتىنىن باياندايدى.
«ايەل زاتى قاشان دا ەركەكتىڭ ەركىن بيلەپ، ونىڭ جوعىن وڭعا باستاۋعا دا، تەرىس كەلتىرۋگە دە، باقىتقا كەنەلتۋگە دە، مەرت قىلۋعا دا تىكەلەي سەبەپكەر بولىپ وتىرادى»- دەپ اتاقتى عۇلاما ءال-فارابي ايتپاقشى[5]، الەم تۇتقاسى ايەل قولىندا. ومىرلىك جارىڭدى ىزدەپ تابۋ ءۇشىن، جاقسى مەن جاماندى ايىرۋ ءۇشىن بۇل شىعارمالاردىڭ بەرەرى مول. ءالى كۇنگە ومىرشەڭدىگىن جويماعان التىن قازىنالارىمىز – ءومىر جولىندا اداسپاي تۋرا جولدى تابۋعا ارنالعان شامشىراق ىسپەتتەس. بابالارىمىزدان قالعان اسىل مۇرالارىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزىپ، تەرەڭ مانگە يە ەڭبەكتەرىنىڭ ءقادىرىن ارتتىرىپ، قاستەرلەي بەرمەكپىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
«قورقىت اتا» ەنسكلوپەديالىق جيناق «قازاق ەنسكلوپەدياسى» 1997.128-129 بب.
باتىس قازاقستان گۋمانيتارلىق اكادەمياسىنىڭ حابارشىسى 2(23)2013.18-21 بب.
ۇلتتىق تاربيە 4(12)2012. 70ب.
قۇتادعۋ بىلىك. ءجۇسىپ بالاساعۇن. تۇران باسپاسى. الماتى 2004 Massaget.kz سايتىنان
You Might Also Like
-
جۋرناليستيكا داڭعىل جولدى ماماندىق اتاۋى، سالانىڭ ءبىرى دەپ قاراستىرماس ەدىم، ول ءجۋرناليستىڭ تۇلا بويىن ورنەكتەپ، ادامدىق بولمىسى ارقىلى تۇلەپ ۇشاتىن، پەشەنەگە جازىلعان تاعدىردىڭ – ۇلت جۇرەگىن...
-
قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنىڭ ءبىرى مۇقاعالي ماقاتايەۆ وسىدان 90 جىل بۇرىن، قاقاعان قىستا، اقپان ايىنىڭ 9-شى جۇلدىزىندا الماتى وبلىسى، نارىنقول اۋدانى، قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ازان شاقىرىپ قويع...
