تاۋەلسىزدىك پەن ۇلتتىق يدەيانىڭ ساباقتاستىعى
«...سەن نەتكەن باقىتتى ەدىڭ كەلەر ۇرپاق،
قارايمىن ەلەسىڭە مەن تاڭىرقاپ...»
قاسىم امانجول ۇلى
«تاۋەلسىزدىك – اششى تەرمەن كەلگەن ءتاتتى جەڭىس. توگىلگەن قاننىڭ، ولمەگەن جىگەردىڭ وتىمەن كەلگەن ۇلى كۇن. «اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن» دەپ ۇرانداتىپ، حالىقتى بەيبىت جولمەن باسىپ الا وتىرىپ، ءوز اۋماعىن كەڭەيتىپ وتىرعان قازاق حالقىن مىقتى ديپلومات حاندار باسقاردى. بەيبىت زامان، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان دەپ – قازاق حاندارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە، ەسىم، قاسىم، تاۋكە حانداردىڭ ەلدى باسقارۋعا ارنالعان زاڭداردى شىعارۋى – ۇلتتىڭ ءبىرقالىپتى، ۇيىمداسقان، سالت – ءداستۇرى ساقتالىپ، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ كىرۋگىنە، ۇلتتىڭ بولمىسىن ساقتاپ تۇرۋىنا ەلەۋلى سەبەپ بولدى.
قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندەگى قالىپتاسۋ تاريحى شۋمەر – اكاد مەملەكەتىنەن باستاۋ الىپ، مادەنيەتى مەن وركەنيەتى استاسىپ جاتقان، دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە ءوزىنىڭ مارتتىگى مەن ۇلى حاندارى، كەڭ بايتاق جەرى مەن مادەنيەتتىلىگى جاعىنان، رۋحاني تولىققان جانداردىڭ ءىرى وشاعى بولعان ەدى. تاريح ساحناسىندا كيەلى قازاق حالقىنىڭ باسىنان نە وتپەدى، نەنى كورمەدى دەسەڭىزشى... قۇدايى قولداعان حالىقتىڭ باسىنان نەبىر قيىنشىلىق زامان وتسە دە، تاۋەلسىزدىك تاڭىن كورۋگە جازدى. بەينەتى مەن زەينەتى قاتار جۇرگەن ۇلى تۇركى ەلىنىڭ ىشىندەگى قازاق حالقى بۇل تاۋەلسىزدىككە ابدەن لايىق ەدى.
رەسمي تۇردە قازاق حالقىنىڭ كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان ۋاقىت ارالىعى دەپ 70 جىلدى بەلگىلەيدى، الايدا، جوڭعار حالقىنىڭ الاساپىران، جويقىن شابۋىلدارى مەن «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانىڭ» شاعىندا، 1731 جىلى كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ 29 رۋ ستارشىنىمەن بىرىگىپ، اننا يواننوۆنانىڭ كەلىسىم شارتىنا قول قويۋدان باستالادى. وسى ۋاقىت ارالىعىنان باستاپ، قازاق حالقىنىڭ جەرىن يەمدەنىپ، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن شارۋاعا اينالدىرىپ، قولدان «گەنوسيد» ۇيىمداستىرىپ، بارىنشا مەملەكەت دارەجەسىنەن ايىرۋدى كوزدەدى. «قازاق حالقىن كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ شابۋىلىنان قورعايمىز» دەگەن رەسەي، پاتشا مەملەكەتىنىڭ كوزدەگەنى مۇدلەم باسقا بولىپ شىقتى. اقىرىندا، قازاق ەلىن گەنەرال – گۋبەرناتورلىققا ءبولىپ، ءوز ورىس ءتىلدى ادامدارىن لاۋازىمدى بيلىككە قويىپ، جەرگىلىكتى حالىققا رەفورما ارقىلى قىسىم كورسەتۋ باستالدى. بىرتە – بىرتە ءوز جەرىنە مالىن جايۋعا رۇقسات الاتىن دارەجەگە جەتكەن حالىق تالاي ابىگەرگە تۇسەدى. بۇل تەڭسىزدىك ۇلت – ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە ۇلاسادى.
وسى تۇستا حالىقتىڭ كوكەيتەستى ويلارى مەن قيىن – ناۋبەتكە تولى جىلدارىن جىرلارىندا قاناتى تالماي جازادى. ولاردىڭ شىعارمالارى حالىقتىق سالت-داستۇرلەردى قايماعى بۇزىلماعان قالپىندا ساقتاۋعا، ۇلتتىق بولمىس-بىتىمنەن اجىراماۋعا ۇندەيدى. زار زامان وكىلدەرىنە دۋلات باباتاي ۇلى، شورتانباي قاناي ۇلى، مۇرات موڭكە ۇلى، ابۋباكىر كەردەرى، البان اسان، ت.ب ۇلت جازۋشىلارى جاتادى. قارالى وقيعانى سۋرەتتەيتىن «ەلىم - اي» ءانى دە اششى جىلداردىڭ اسەرىنەن تۋعان اۋىر اۋەندەردىڭ ءبىرى.
ءاربىر تاريحي وقيعانى باستان كەشىرگەن ۇلتتىڭ جاعدايى مەن قاراقۇيلى كۇيىن سيپاتتاۋ ارقىلى – كەلەشەك ۇرپاقتىڭ وتكەنىن ۇمىتپاي، ونى قاستەرلەۋگە جاعداي تۋعىزادى دەپ ويلايمىن. مىنە، ۇلتتىق بولمىستىڭ تۇبەگەيلى كورىنىسى مەن بەينەسى – حالىق جازبا شىعارماشىلىعىندا ايقىن بەدەرلەنىپ جاتادى.
1986 جىلعى 17 جەلتوقسان كۇنى قارالى وقيعانىڭ ارتىندا جارقىن بولاشاققا جول اشقان «تاۋەلسىزدىك قۇرباندارى» «مۇزعا جانعا الاۋ» اتاۋىمەن بىتەسىپ جاتقان قىرشىن بوزداقتارعا شەكسىز العىس مەن قۇرمەت. قايرات رىسقۇلبەكوۆ، سابيرا مۇحامەدجانوۆا، ءلاززات اسانوۆالار جانە دە ەسىمدەرى ءالى كۇنگە دەيىن تانىلماعان قاھارمانداردىڭ ءىسى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىندا وشپەس ورىن الادى. قىستىڭ قاقاعان ايازىندا رەسپۋبليكا الاڭىنا شىعىپ، «تاۋەلسىزدىك» دەپ ۇرانداتقان بوزداقتار مەن جوو ۇستازدارىنىڭ وسىدان كەيىنگى ۇكىمى دە بىزگە بەلگىلى. اباقتىعا جابىلىپ، جۇمىس ورىندارىنان قۋىلۋى، اياز كەزىندە بەيبىت شەرۋگە شىققان قازاقتىڭ قاراگوز قىزدارى مەن بوزبالاسىنا سۋىق سۋ شاشىپ، اسكەري يتتەرمەن ۇركىتكەندەرىنە دە كونگەنى - «تاۋەلسىزدىكپەن» بايلانىستى.
ۇلتتىڭ قورعانى بولعان، اقيقاتتى تۋ كوتەرگەن، سونىڭ ەسەبىندە «حالىق جاۋى» اتانىپ، رەپرەسسياعا ۇشىراعان قايران الاش زيالىلارى بار ءومىرىن مەملەكەتتىڭ ەرتەڭى مەن نەگىزىن قۇرۋعا اتسالىستى، بار ءومىرىن كەلەشەك ۇرپاقتىڭ «جارقىن بولاشاعى» ءۇشىن ارنادى. وسكەلەڭ ۇرپاققا «ءاليحانتانۋ»، «ءمىرجاقىپتانۋ»، «احمەتتانۋ» سياقتى عىلىمداردى يگەرۋ – تاۋەلسىزدىكتىڭ كەلگەن جولىن ايشىقتاپ كورسەتۋدىڭ بەينەسى بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ەلدىڭ بەت – بەينەسى، اتا – بابالارىمىزدىڭ ءداستۇرى مەن ناقىل – سوزدەرىن جادىدا ساقتاپ، ونى جالعاستىرار جاستارعا ارتار سەنىم مول. سەبەبى، تاۋەلسىزدىكتى كەلەشەك ۇرپاققا امانات ەتىپ تاپسىرۋ – ءبىزدىڭ ۇلت الدىنداعى بورىشىمىز.
ۇلت، ۇلتتىق نەگىز، ۇلتتىق بولمىس پەن ۇلت تاريحى اسا كۇردەلى شاتتىعىنان قيىن ناۋبەتى كوپ ۇلكەن قۇرىلىم. ەڭ نەگىزگىسى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىمىزدە جاتىر. «ارايلاپ تاڭىم، اسقاقتاپ تاۋىم، ءان ويناپ كوگىم، كۇي تارتتى ەلىم...»،- دەپ كەڭ دالانىڭ قيىرى وسىنداي اسەم اۋەندەرىمەن تولىقتى.
قازىرگى تاڭدا جارىق كورىپ وتىرعان «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ماڭگىلىك ەل» سىندى باعدارلامالارىندا ەلدىڭ ەگەمەندىگىن ودان ءارى نىعايتىپ، ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بەكىتىلگەن ەرەجەلەرى بار.
«ۇلتتىق يدەيا – ماڭگىلىك ەل». ءوزارا بايلانىس پەن ىقپالداستىقتىڭ جاڭا بەلەسىن بيىلعى «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» جولداۋى ءوز باستاماسىن العا تارتىپ وتىر. ءبۇگىنگى زaمaن – ءمادەنيەتتەرءدىڭ جaھaندaنۋ كەزەءڭى. بىردە عالىمداردىڭ وي – تالقىلاۋلارىنىڭ ناتيجەسىندە، باتىس دامىعان، جاڭا، ال شىعىس – ەسكى، ارتتا قالعان دەگەن جۇمىستى قورىتىندىلاعان ەكەن. تىم ەركىندىكتىڭ بولۋىنىڭ كوپتەگەن كەلەڭسىز، تەرىس جاقتارى بولادى. مەملەكەتتىڭ جاھاندانۋى، جاڭا «دامىعان، جەتىلگەن» دەپ اتالاتىن ارناعا بەت بۇرۋى – تۇبەگەيلى مادەنيەت پەن قوعام ساناسىنا، سالت – داستۇرىنە اسەر تيگىزەرى انىق.
مەنىڭ ويىمشا، باعدارلامالار اياسىندا، ەڭ باستى مادەني كاپيتال – ءبىلىم ەكەندىگىندە باسا ايتۋ. سەبەبى، ەرتەڭگى بولاشاق مامان يەلەرى، مەملەكەت باسشىلارى جاستاردىڭ قولىندا. اۋقىمدى، حالىقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋعا، ەلدىڭ وركەندەۋىنە ەلەۋلى وڭ جاقتىلىق اسەرىن تيگىزەتىن باعدارلامالاردىڭ بار بولۋى – ءبىر جاعىنان قۋانىش ۇيالاتسا، ەندىگى كەزەكتە ۇلتتىق ءبىرتۇتاستىلىقتى ساقتاپ قالۋعا دەگەن ءۇمىتتى كونشىتپەي قويمايدى.
وزىمىزگە بەلگىلى، ءار نارسەنىڭ وڭ جانە كەرەعار تەرىس جاعى دا بولادى (پروگرەسسيۆتى، رەگرەسسيۆتى). ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ادامزاتتىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن قاقتىعىس: جاھاندانۋ الدىندا تۇرعان مەملەكەتتىڭ باسقا ارناعا بۇرىلىپ، وزىندىك ءتول- تۋما مادەنيەتىن جوعالتىپ الۋ دەگەن قورقىنىش، كۇمان سەزىمى.
الاڭداتارلىق نارسە، قازىرگى كەز – جاھاندانۋدىڭ كۇشەيىپ، ەندى – ەندى دامىپ كەلە جاتقان ءداۋىرى. دەمەك، ۇلتتىڭ رۋحاني مادەنيەتى مىعىم، كۇشتى، ەنجار بولۋى ماڭىزدى. ارينە، مۇنداي جامان كۇي، قازاعىمنىڭ باسىنا تۇسپەس، ءبىراق ۇلتتىڭ مادەني ءبىرتۇتاستىعى بولماسا وندا ونىڭ جويىلىپ كەتپەۋىنە كىم كەپىل؟ مىنە، ماسەلە وسىندا جاتىر. ۇلت تاعدىرىن ساقتاپ قالۋ - سول ەلدى – مەكەندە تۇراتىن، ءوسىپ – ونگەن ازاماتتاردىڭ بورىشى دەپ بىلەمىن. جاقسىعا جورىعان ابزالىلىراق دەي كەلە، مەنىڭ ويىمشا، قازاق حالقى بۇل سىناقتان دا مۇدىرمەي ءوتىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق – مادەني بەت – بەينەسىن ساقتاپ قالۋعا رۋحتىق كۇشى جەتەدى.
«ءداستۇر» مەن «جاڭاشىلدىقتىڭ» اراجىگى كۇردەلى، قاراما – قايشىلىقتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ءوزارا اسەرىنىڭ ءۇش ءتۇرى قاراستىرىلادى، سونىڭ ءبىرى – جاڭاشىلدىققا قارسى بولۋ، تەرىسكە شىعارىپ، باعزى تارتىپكە سۇيەنۋ؛ ەكىنشى ءبىرى – باعزى ءداستۇردى بۇزىپ، جاڭاشىلدىلىققا بەيىمدەلۋ؛ ءۇشىنشىسى – جاڭاشىلدىلىقتى داستۇرگە سياتىنداي ەتىپ قالىپقا كەلتىرۋ. ۇلت تاعدىرى وسى 3 تيپتىك – قۇرىلىمدىق ماسەلە الدىندا تۇر.
قورىتىندىلاي كەلە، ۇلتتىق يدەيا – بارشا حالىقتىڭ وي – تانىمىن، كۇش – جىگەرى مەن ءىس – ارەكەتىن العا قويىپ وتىرعان ۋاقىتقا تاۋەلدى اسا جاۋاپتى تاريحي مىندەتتى شەشۋگە جۇمىلدىرا، باۋراپ اكەتەتىندەي كۇش، رۋح بولۋىن قالايمىز دەپ ويلايمىن. ۋاقىت اراسىندا قالىپ قالماي، داۋىرمەن جاڭارىپ وتىرۋ قاجەت، الايدا، ۇلتتىق مۇدە، مادەنيەت، سالت – ءداستۇر مەن اتا – بابالارىمىزدىڭ سارىندى، دارا جولىن ساقتاپ قالۋ – بۇگىنگى ادامزاتتىڭ پارىزى.
ەلىمىزدىڭ تۇعىرى بەرىك، ەڭسەسى بيىك بولسىن دەگىم كەلەدى. اسپانىمىز اشىق، بولاشاعىمىز جارقىن بولعاي. اماناتقا بەرىك بولعان ءجون، جاستارىمىز ءبىلىمدى ءھام تاربيەلى، ەلىمىز اسىل قاريالارىمەن تولىققان باقىتتى ەلدىڭ ۇلگىسى بولايىق. تاۋەلسىزدىك جاساسىن، ماڭگىلىك، الاش ەلىنىڭ ۇرپاعى!
سۇلتان باعدات سۇلتان قىزى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى
1 - كۋرس ستۋدەنتى
You Might Also Like
-
«كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار: ولار - ناداندىق ەرىنشەكتىك، زالىمدىق.
