قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى
گەوگرافيا ءپانى ءمۇعالىمى احىن امالكان
ەپيگراف: «ادام تابيعاتتى تۇتىنۋشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باعىندىرۋشى.
ءبىز بۇگىندە وعان تاۋەلدى عانا ەمەسپىز، ول بىزگە تاۋەلدى» ش. ايتماتوۆ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى مەن قوعامنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەسى تۋرالى ءبىلىمىن بەكىتۋ، تەرەڭدەتۋ
دامىتۋشىلىق: ءار ءتۇرلى اقپاراتتارمەن جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن دامىتۋ، العان ءبىلىمىن ناقتى ومىرلىك جاعدايدا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك: ەكولوگيالىق ماسەلەلەر مەن قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋ سۇراقتارىن شەشۋ بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق ۇستانىمى مەن ەكولوگيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ
ساباقتىڭ مىندەتى: تاقىرىپ بويىنشا بەرىلگەن پروبلەمالىق سۇراقتارعا تالداۋ جاساتۋ، شەشىم قابىلداۋ
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: سۇراق - جاۋاپ، توپپەن جۇمىس، تاپسىرما ورىنداتۋ
ءادىس - ءتاسىلى: اۋىزشا اڭگىمەلەۋ
ءپانارالىق بايلانىس: جاراتىلىستانۋ - ەكولوگيا
كورنەكىلىك: فوتوسۋرەتتەر، ۇلاعاتتى سوزدەر، تىرەك - سىزبالار، قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، كارتوچكا، تەست
ساباق بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى يگەرتۋ
ءىV. بەكىتۋ
V. باعالاۋ
Vءى. قورىتىندى
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ. وقۋ - قۇرال جابدىقتارىن قاداعالاي وتىرىپ، تۇگەندەۋ.
كوڭىل كۇيلەرىنە ءمان بەرە وتىرىپ، ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇراۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
وقۋشىلاردىڭ نازارىن ءۇي تاپسىرماسىنا اۋدارامىن دا، تومەنگى سۇراقتاردى قويامىن:
1. ادامداردىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنەن تابيعاتتىڭ وزگەرۋىن نەدەن بايقاۋعا بولادى؟
2. ۇلكەن قالالاردىڭ شوعىرلانۋى تابيعي ورتاعا قانداي اسەرىن تيگىزدى؟
3. جەر شارىنداعى ادام سانىنىڭ كۇرت كوبەيۋ نەگە اكەپ سوقتى؟
4. تابيعي جۇيەنىڭ تۇپكىلىكتى وزگەرۋىنەن قانداي پروبلەمالار تۋىنداۋى مۇمكىن؟
5. اۋا رايىنىڭ كۇرت جىلىنۋىنىڭ سالدارى قانداي بولماق؟
بۇگىنگى ساباقتا ءۇي تاپسىرماسى مىناداي وقۋشىلاردان اۋىزشا سۇرالادى:
قازبەكوۆا گ.، اقساقالوۆ ج.، سوۆەتقالي ج.، مەلسوۆ ا.، داۋلەتبايەۆا ش.
اتالعان وقۋشىلاردان ءۇي تاپسىرماسى اۋىزشا تۇردە سۇرالادى. ال قالعان وقۋشىلارعا
كارتوچكالارمەن جۇمىس تاپسىرماسى بەرىلەدى.
كارتوچكا № 1
قازىرگى كەزدە ادامداردىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتى تابيعات تەپە - تەڭدىگىنە قالاي اسەر ەتىپ وتىر
كارتوچكا № 2
ورمانعا دەمالۋعا بارعاندا جاققان وتىندى وشىرمەسە تابيعي ورتاعا قانداي زيان كەلتىرەدى
كارتوچكا № 3
ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ تابيعاتقا اكەلەتىن زالالى
كارتوچكا № 4
ەرتە كەزدەگى ادامدار تابيعاتتى قالاي پايدالاندى
كارتوچكا №5
نە سەبەپتى قالا مەن ورماندا اۋانىڭ قۇرامى بىركەلكى ەمەس؟
كارتوچكا №6
اۋا قانداي جاعدايلاردان لاستانادى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى يگەرتۋ.
كىرىسپە.
جاڭا ساباقتى تۇسىندىرمەس بۇرىن مىناداي پروبلەمالىق سۇراقتار قويامىن
1. ەگەر ادام تابيعاتتى قورعاماسا قانداي جاعداي بولار ەدى؟
2. تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن قانداي شارا قولدانۋ كەرەك؟
وقۋشىلارمەن بىرىگىپ مىناداي قورىتىندى جاسايمىن.
1. ءوندىرىس ورىندارىندا بىرتىندەپ تازالاۋشى قوندىرعىلاردى ورناتۋ.
2. زيانى از دەگەن وتىن تۇرلەرىن پايدالانۋ.
3. قالدىقسىز تەحنولوگياعا كوشۋ.
4. تابيعي بايلىقتى ءتيىمدى پايدالانۋ.
5. فلورا مەن فاۋنانىڭ جويىلىپ كەتۋىنەن ساقتايتىن ءىس - شارالاردى جەدەل تۇردە ۇيىمداستىرۋ.
بۇگىن ءبىزدىڭ وتەتىن تاقىرىبىمىز «قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى».
«قورشاعان ورتا» سوزىنە تۇسىنىك بەرۋ. قورشاعان ورتا - ادامدار، وسىمدىكپەن جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ بىرلەسىپ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى. ونىڭ قۇرامىنا گيدروسفەرا، اتموسفەرا، ليتوسفەرا، بيوسفەرا مەن جەرگە جاقىن عارىشتىق كەڭىستىك جاتادى. ادام تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان، تابيعاتتان تىس ءومىر سۇرە المايدى.
ەرتە زاماننان بەرى دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ادامدار ءوزىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى زاتتاردىڭ ءبارىن تابيعات قازىناسىنان الىپ كەلەدى. ادامدار قاجەتتى زاتتاردى كەرەگىنشە الىپ قانا قويماي، ولاردىڭ تابيعي ورتاسىنىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى قورشاعان تابيعي ورتانىڭ لاستانۋى. ادامزات ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى دەگەنىمىز - اۋانىڭ، جەر مەن سۋدىڭ تابيعي تازا قاسيەتتەرىنىڭ قولايسىز وزگەرىستەرگە ۇشىراۋى. ولار ادامداردىڭ دەساۋلىعىنا، وسىمدىكتەردىڭ وسۋىنە، جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك ەتۋىنە كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن.
جەر قويناۋىنان جىلىنا 100 ملرد. توننا تاۋ جىنىستارى قازىپ الىنادى. ونىڭ تەك قانا 10%- ى عانا دايىن ءونىم رەتىندە شىقسا، قالعانى وندىرىستىك قالدىق تابيعاتتى ناعىز لاستاۋشى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن توننالاعان وتىن جاعىلادى.
اۋانى نەگىزگى لاستاۋشى كوزدەر - اۆتوكولىكتەر. جەڭىل اۆتوكولىكتەر 1 كم. قاشىقتىقتىڭ وزىنە ءتورت ادامنان تۇراتىن جانۇيانىڭ ءبىر جىلدىق وتتەگىن پايدالانادى. ەكىنشىدەن، زاۋىت - فابريكالاردىڭ ءتۇتىنى، اۋىلدىق ۇيلەردىڭ مۇرجالارىنىڭ ءتۇتىنى، ورمان ورتتەرى ت. ب. ولار اتموسفەراداعى سۋ بۋلارىمەن ارالاسىپ، قىشقىل جاڭبىردى ءتۇزىپ، جەرگە جاۋىن - شاشىن كۇيىندە قايتا تۇسەدى. ونداي جاڭبىرلار اينالامىزداعى ەگىستىك جەرلەرگە، ورماندارعا، سۋ جانۋارلارىنا ۇلكەن ءقاۋىپ تۋعىزىپ، ولاردىڭ جويىلۋىنا اسەر ەتەدى. اەروزولدەردى پايدالانۋ كەزىندە اتموسفەراعا حلورفتوركومىرسۋلار، ترانسپورت جۇمىسى ناتيجەسىندە – كومىرسۋتەكتەر (بەنزين جانە ت. ب.) بولىنەدى.
قىشقىلدى جاۋىن - شاشىن – سۋدا كۇكىرت قوستوتىعىمەن ازوتتىڭ ەرۋى ناتيجەسىندە تۇزىلەتىن، جەر بەتىنە جاڭبىر، تۇمان، قار نەمەسە شاڭ ارقىلى تۇسەتىن زاتتار. كولگە ءتۇسىپ، قىشقىلدى جاۋىن - شاشىن بالىقتاردىڭ جانە بۇكىل جانۋارلاردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا اكەپ سوقتىرادى.
قازىرگى ۋاقىتتا تابيعي سۋلاردىڭ قۇرعاۋى جانە لاستانۋ ءقاۋپى تۇر. ادامزات تولىعىمەن قۇرلىقتاردىڭ جەر بەتى سۋلارىنا كولدەر مەن وزەندەرگە تاۋەلدى. سۋدى پايدالانۋ ىلعي ءوسىپ وتىر، ەڭ ءبىر ءقاۋپى – ونىڭ قورىنىڭ تاۋسىلۋى. ورتا ازيا وزەندەرىنىڭ سۋىن ىسىراپسىز پايدالانۋ – ارال تەڭىزىنىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوقتى. ءقاۋىپ كەتكەن تەڭىز تۇبىندەگى تۇزدار جۇزدەگەن كم - گە جەلمەن تارالىپ، توپىراقتىڭ تۇزدانۋىن تۋدىرادى.
تەڭىز سۋلارى دا لاستانادى. ونەركاسىپ وندىرىستەرىنە جاقىن جاتقان وزەندەر مەن اعىن سۋلار ارقىلى تەڭىزگە جىل سايىن ميلليونداعان تونناعا دەيىن حيميالىق قالدىقتار قۇيىلادى. مۇناي ءوندىرۋشى قۇرالداردىڭ بۇزىلۋىنان مۇحيتقا جىل سايىن 5 ملن. ت مۇناي تۇسەدى. مۇناي سۋ بەتىنەن بۋلانىپ، باكتەريالارمەن ىدىراتىلادى، ءبىراق وعان دەيىن كوپتەگەن سۋ جانۋارلارىن جويىپ، تەڭىز قۇستارىنا زيان تيگىزەدى.
توپىراق شەكتەن تىس پايدالانۋ مەن لاستانۋعا ۇشىرايتىن رەسۋرستاردىڭ ءبىرى. قۇنارلى توپىراقتىڭ اۋدانىنىڭ ازايۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - اۋىل شارۋاشىلىقتىڭ جەتىلمەۋى. جىرتىلعان جەردىڭ قۇنارلى قاباتى جاۋىن-شاشىنمەن نەمەسە وزەندەرمەن (سۋلى ەروزيا) نەمەسە جەلمەن شايىلادى. شامادان تىس سۋعارۋ، اسىرەسە ىستىق كليماتتاردا توپىراقتىڭ تۇزدانۋىن تۋدىرادى. بۇل دا اۋىلشارۋاشىلىق اينالىمىنان ءتۇسۋدىڭ ءبىر سەبەبى.
نەگىزىنەن توپىراققا ءقاۋىپتى راديواكتيۆتى لاستانۋ اسەر ەتەدى. ۇزاق ءومىر ءسۇرۋشى راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر ەكوجۇيەدە جۇزدەگەن جىلدار ساقتالادى. ولار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ورگانيزمىندە جينالىپ، ءتۇرلى اۋرۋلار تۋعىزادى.
قورشاعان ورتا، تابيعات تۋرالى وقۋشىلاردىڭ ۇيدەن دايىنداعان تاقپاقتارى بار،
قانەكي ول بالالاردى تىڭدايىق.
وتە جاقسى بالالار وسى وقىعان ولەڭدەرىڭنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، قورىتىندى شىعارىڭدار. بەلگىلى اقىندار، عۇلاما جازۋشىلاردىڭ بارلىعى قورشاعان ورتا، تابيعاتتى اناعا تەڭەگەن، اناڭدى قالاي سۇيسەڭ تابيعاتىڭدى دا سولاي ءسۇيىپ، قورعاي ءبىل. تابيعاتتى قورعاۋ - وتاندى قورعاۋمەن بىردەي.
ءىV. بەكىتۋ.
جاڭا تاقىرىپتى سۇراقتار ارقىلى بەكىتۋ.
1. قورشاعان ورتا دەگەنىمىز نە؟
2. سۋدى، اۋانى نە لاستايدى؟
3. توپىراقتىڭ لاستانۋى نەگە اكەپ سوعادى؟
4. مىسال كەلتىرىڭدەر
ءسوزجۇمباق سۇراقتارى
1. قورشاعان ورتا تۋرالى عىلىم
2. جەردىڭ سۋ قاباتى
3. اتموسفەرانى نەگىزگى لاستاۋشى كوزدەر
4. سەمەي پوليگونىندا قانداي سىناقتار جۇرگىزىلدى
5. جەردىڭ اۋا قاباتى
6. زاۋىتتاردان، اۆتوكولىكتەردەن شىعاتىن زياندى زات
جاۋاپتار:
ەكولوگيا
گيدروسفەرا
كولىكتەر
يادرولىق
اتموسفەرا
ءتۇتىن
V. باعالاۋ.
ساباققا قاتىسىپ وتىرعان وقۋشىلاردىڭ بارلىعىن باعالاۋ
VI. ۇيگە تاپسىرما.
«قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى» ءماتىنىن وقۋ، تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ
VIءى. قورىتىندى.
1. ادام تابيعات پەرزەنتى. ال تابيعات ءبىز ءومىر سۇرەتىن ورتا. ونسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءاربىر ادامنىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانى قورعاۋعا، ايالاۋعا مىندەتتى. اتتەڭ
ءبىراق سول قورشاعان ورتاعا قالاي بولسا - سولاي قاراپ، ونىڭ لاستانۋىنا جول بەرەتىندەر كوپ.
ءبىزدىڭ مىندەتىمىز قورشاعان ورتانى لاستانۋدان، بۇلىنۋدەن قورعاۋ.
2. بۇگىنگى وتكەن تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتارىڭ بار ما؟
3. ساباق اياقتالدى. ساۋ بولىڭدار بالالار!
ەپيگراف: «ادام تابيعاتتى تۇتىنۋشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باعىندىرۋشى.
ءبىز بۇگىندە وعان تاۋەلدى عانا ەمەسپىز، ول بىزگە تاۋەلدى» ش. ايتماتوۆ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى مەن قوعامنىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەسى تۋرالى ءبىلىمىن بەكىتۋ، تەرەڭدەتۋ
دامىتۋشىلىق: ءار ءتۇرلى اقپاراتتارمەن جۇمىس ىستەۋ داعدىلارىن دامىتۋ، العان ءبىلىمىن ناقتى ومىرلىك جاعدايدا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك: ەكولوگيالىق ماسەلەلەر مەن قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋ سۇراقتارىن شەشۋ بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ادامگەرشىلىك، ازاماتتىق ۇستانىمى مەن ەكولوگيالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ
ساباقتىڭ مىندەتى: تاقىرىپ بويىنشا بەرىلگەن پروبلەمالىق سۇراقتارعا تالداۋ جاساتۋ، شەشىم قابىلداۋ
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: سۇراق - جاۋاپ، توپپەن جۇمىس، تاپسىرما ورىنداتۋ
ءادىس - ءتاسىلى: اۋىزشا اڭگىمەلەۋ
ءپانارالىق بايلانىس: جاراتىلىستانۋ - ەكولوگيا
كورنەكىلىك: فوتوسۋرەتتەر، ۇلاعاتتى سوزدەر، تىرەك - سىزبالار، قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى، كارتوچكا، تەست
ساباق بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى يگەرتۋ
ءىV. بەكىتۋ
V. باعالاۋ
Vءى. قورىتىندى
Vءىى. ۇيگە تاپسىرما
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ. وقۋ - قۇرال جابدىقتارىن قاداعالاي وتىرىپ، تۇگەندەۋ.
كوڭىل كۇيلەرىنە ءمان بەرە وتىرىپ، ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى سۇراۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
وقۋشىلاردىڭ نازارىن ءۇي تاپسىرماسىنا اۋدارامىن دا، تومەنگى سۇراقتاردى قويامىن:
1. ادامداردىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنەن تابيعاتتىڭ وزگەرۋىن نەدەن بايقاۋعا بولادى؟
2. ۇلكەن قالالاردىڭ شوعىرلانۋى تابيعي ورتاعا قانداي اسەرىن تيگىزدى؟
3. جەر شارىنداعى ادام سانىنىڭ كۇرت كوبەيۋ نەگە اكەپ سوقتى؟
4. تابيعي جۇيەنىڭ تۇپكىلىكتى وزگەرۋىنەن قانداي پروبلەمالار تۋىنداۋى مۇمكىن؟
5. اۋا رايىنىڭ كۇرت جىلىنۋىنىڭ سالدارى قانداي بولماق؟
بۇگىنگى ساباقتا ءۇي تاپسىرماسى مىناداي وقۋشىلاردان اۋىزشا سۇرالادى:
قازبەكوۆا گ.، اقساقالوۆ ج.، سوۆەتقالي ج.، مەلسوۆ ا.، داۋلەتبايەۆا ش.
اتالعان وقۋشىلاردان ءۇي تاپسىرماسى اۋىزشا تۇردە سۇرالادى. ال قالعان وقۋشىلارعا
كارتوچكالارمەن جۇمىس تاپسىرماسى بەرىلەدى.
كارتوچكا № 1
قازىرگى كەزدە ادامداردىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتى تابيعات تەپە - تەڭدىگىنە قالاي اسەر ەتىپ وتىر
كارتوچكا № 2
ورمانعا دەمالۋعا بارعاندا جاققان وتىندى وشىرمەسە تابيعي ورتاعا قانداي زيان كەلتىرەدى
كارتوچكا № 3
ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ تابيعاتقا اكەلەتىن زالالى
كارتوچكا № 4
ەرتە كەزدەگى ادامدار تابيعاتتى قالاي پايدالاندى
كارتوچكا №5
نە سەبەپتى قالا مەن ورماندا اۋانىڭ قۇرامى بىركەلكى ەمەس؟
كارتوچكا №6
اۋا قانداي جاعدايلاردان لاستانادى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى يگەرتۋ.
كىرىسپە.
جاڭا ساباقتى تۇسىندىرمەس بۇرىن مىناداي پروبلەمالىق سۇراقتار قويامىن
1. ەگەر ادام تابيعاتتى قورعاماسا قانداي جاعداي بولار ەدى؟
2. تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن قانداي شارا قولدانۋ كەرەك؟
وقۋشىلارمەن بىرىگىپ مىناداي قورىتىندى جاسايمىن.
1. ءوندىرىس ورىندارىندا بىرتىندەپ تازالاۋشى قوندىرعىلاردى ورناتۋ.
2. زيانى از دەگەن وتىن تۇرلەرىن پايدالانۋ.
3. قالدىقسىز تەحنولوگياعا كوشۋ.
4. تابيعي بايلىقتى ءتيىمدى پايدالانۋ.
5. فلورا مەن فاۋنانىڭ جويىلىپ كەتۋىنەن ساقتايتىن ءىس - شارالاردى جەدەل تۇردە ۇيىمداستىرۋ.
بۇگىن ءبىزدىڭ وتەتىن تاقىرىبىمىز «قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى».
«قورشاعان ورتا» سوزىنە تۇسىنىك بەرۋ. قورشاعان ورتا - ادامدار، وسىمدىكپەن جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ بىرلەسىپ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى. ونىڭ قۇرامىنا گيدروسفەرا، اتموسفەرا، ليتوسفەرا، بيوسفەرا مەن جەرگە جاقىن عارىشتىق كەڭىستىك جاتادى. ادام تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان، تابيعاتتان تىس ءومىر سۇرە المايدى.
ەرتە زاماننان بەرى دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ادامدار ءوزىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى زاتتاردىڭ ءبارىن تابيعات قازىناسىنان الىپ كەلەدى. ادامدار قاجەتتى زاتتاردى كەرەگىنشە الىپ قانا قويماي، ولاردىڭ تابيعي ورتاسىنىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتىپ وتىر. سونىڭ ءبىرى قورشاعان تابيعي ورتانىڭ لاستانۋى. ادامزات ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى دەگەنىمىز - اۋانىڭ، جەر مەن سۋدىڭ تابيعي تازا قاسيەتتەرىنىڭ قولايسىز وزگەرىستەرگە ۇشىراۋى. ولار ادامداردىڭ دەساۋلىعىنا، وسىمدىكتەردىڭ وسۋىنە، جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك ەتۋىنە كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن.
جەر قويناۋىنان جىلىنا 100 ملرد. توننا تاۋ جىنىستارى قازىپ الىنادى. ونىڭ تەك قانا 10%- ى عانا دايىن ءونىم رەتىندە شىقسا، قالعانى وندىرىستىك قالدىق تابيعاتتى ناعىز لاستاۋشى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن توننالاعان وتىن جاعىلادى.
اۋانى نەگىزگى لاستاۋشى كوزدەر - اۆتوكولىكتەر. جەڭىل اۆتوكولىكتەر 1 كم. قاشىقتىقتىڭ وزىنە ءتورت ادامنان تۇراتىن جانۇيانىڭ ءبىر جىلدىق وتتەگىن پايدالانادى. ەكىنشىدەن، زاۋىت - فابريكالاردىڭ ءتۇتىنى، اۋىلدىق ۇيلەردىڭ مۇرجالارىنىڭ ءتۇتىنى، ورمان ورتتەرى ت. ب. ولار اتموسفەراداعى سۋ بۋلارىمەن ارالاسىپ، قىشقىل جاڭبىردى ءتۇزىپ، جەرگە جاۋىن - شاشىن كۇيىندە قايتا تۇسەدى. ونداي جاڭبىرلار اينالامىزداعى ەگىستىك جەرلەرگە، ورماندارعا، سۋ جانۋارلارىنا ۇلكەن ءقاۋىپ تۋعىزىپ، ولاردىڭ جويىلۋىنا اسەر ەتەدى. اەروزولدەردى پايدالانۋ كەزىندە اتموسفەراعا حلورفتوركومىرسۋلار، ترانسپورت جۇمىسى ناتيجەسىندە – كومىرسۋتەكتەر (بەنزين جانە ت. ب.) بولىنەدى.
قىشقىلدى جاۋىن - شاشىن – سۋدا كۇكىرت قوستوتىعىمەن ازوتتىڭ ەرۋى ناتيجەسىندە تۇزىلەتىن، جەر بەتىنە جاڭبىر، تۇمان، قار نەمەسە شاڭ ارقىلى تۇسەتىن زاتتار. كولگە ءتۇسىپ، قىشقىلدى جاۋىن - شاشىن بالىقتاردىڭ جانە بۇكىل جانۋارلاردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا اكەپ سوقتىرادى.
قازىرگى ۋاقىتتا تابيعي سۋلاردىڭ قۇرعاۋى جانە لاستانۋ ءقاۋپى تۇر. ادامزات تولىعىمەن قۇرلىقتاردىڭ جەر بەتى سۋلارىنا كولدەر مەن وزەندەرگە تاۋەلدى. سۋدى پايدالانۋ ىلعي ءوسىپ وتىر، ەڭ ءبىر ءقاۋپى – ونىڭ قورىنىڭ تاۋسىلۋى. ورتا ازيا وزەندەرىنىڭ سۋىن ىسىراپسىز پايدالانۋ – ارال تەڭىزىنىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوقتى. ءقاۋىپ كەتكەن تەڭىز تۇبىندەگى تۇزدار جۇزدەگەن كم - گە جەلمەن تارالىپ، توپىراقتىڭ تۇزدانۋىن تۋدىرادى.
تەڭىز سۋلارى دا لاستانادى. ونەركاسىپ وندىرىستەرىنە جاقىن جاتقان وزەندەر مەن اعىن سۋلار ارقىلى تەڭىزگە جىل سايىن ميلليونداعان تونناعا دەيىن حيميالىق قالدىقتار قۇيىلادى. مۇناي ءوندىرۋشى قۇرالداردىڭ بۇزىلۋىنان مۇحيتقا جىل سايىن 5 ملن. ت مۇناي تۇسەدى. مۇناي سۋ بەتىنەن بۋلانىپ، باكتەريالارمەن ىدىراتىلادى، ءبىراق وعان دەيىن كوپتەگەن سۋ جانۋارلارىن جويىپ، تەڭىز قۇستارىنا زيان تيگىزەدى.
توپىراق شەكتەن تىس پايدالانۋ مەن لاستانۋعا ۇشىرايتىن رەسۋرستاردىڭ ءبىرى. قۇنارلى توپىراقتىڭ اۋدانىنىڭ ازايۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى - اۋىل شارۋاشىلىقتىڭ جەتىلمەۋى. جىرتىلعان جەردىڭ قۇنارلى قاباتى جاۋىن-شاشىنمەن نەمەسە وزەندەرمەن (سۋلى ەروزيا) نەمەسە جەلمەن شايىلادى. شامادان تىس سۋعارۋ، اسىرەسە ىستىق كليماتتاردا توپىراقتىڭ تۇزدانۋىن تۋدىرادى. بۇل دا اۋىلشارۋاشىلىق اينالىمىنان ءتۇسۋدىڭ ءبىر سەبەبى.
نەگىزىنەن توپىراققا ءقاۋىپتى راديواكتيۆتى لاستانۋ اسەر ەتەدى. ۇزاق ءومىر ءسۇرۋشى راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر ەكوجۇيەدە جۇزدەگەن جىلدار ساقتالادى. ولار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر ورگانيزمىندە جينالىپ، ءتۇرلى اۋرۋلار تۋعىزادى.
قورشاعان ورتا، تابيعات تۋرالى وقۋشىلاردىڭ ۇيدەن دايىنداعان تاقپاقتارى بار،
قانەكي ول بالالاردى تىڭدايىق.
وتە جاقسى بالالار وسى وقىعان ولەڭدەرىڭنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، قورىتىندى شىعارىڭدار. بەلگىلى اقىندار، عۇلاما جازۋشىلاردىڭ بارلىعى قورشاعان ورتا، تابيعاتتى اناعا تەڭەگەن، اناڭدى قالاي سۇيسەڭ تابيعاتىڭدى دا سولاي ءسۇيىپ، قورعاي ءبىل. تابيعاتتى قورعاۋ - وتاندى قورعاۋمەن بىردەي.
ءىV. بەكىتۋ.
جاڭا تاقىرىپتى سۇراقتار ارقىلى بەكىتۋ.
1. قورشاعان ورتا دەگەنىمىز نە؟
2. سۋدى، اۋانى نە لاستايدى؟
3. توپىراقتىڭ لاستانۋى نەگە اكەپ سوعادى؟
4. مىسال كەلتىرىڭدەر
ءسوزجۇمباق سۇراقتارى
1. قورشاعان ورتا تۋرالى عىلىم
2. جەردىڭ سۋ قاباتى
3. اتموسفەرانى نەگىزگى لاستاۋشى كوزدەر
4. سەمەي پوليگونىندا قانداي سىناقتار جۇرگىزىلدى
5. جەردىڭ اۋا قاباتى
6. زاۋىتتاردان، اۆتوكولىكتەردەن شىعاتىن زياندى زات
جاۋاپتار:
ەكولوگيا
گيدروسفەرا
كولىكتەر
يادرولىق
اتموسفەرا
ءتۇتىن
V. باعالاۋ.
ساباققا قاتىسىپ وتىرعان وقۋشىلاردىڭ بارلىعىن باعالاۋ
VI. ۇيگە تاپسىرما.
«قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى» ءماتىنىن وقۋ، تاقىرىپ سوڭىنداعى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ
VIءى. قورىتىندى.
1. ادام تابيعات پەرزەنتى. ال تابيعات ءبىز ءومىر سۇرەتىن ورتا. ونسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءاربىر ادامنىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانى قورعاۋعا، ايالاۋعا مىندەتتى. اتتەڭ
ءبىراق سول قورشاعان ورتاعا قالاي بولسا - سولاي قاراپ، ونىڭ لاستانۋىنا جول بەرەتىندەر كوپ.
ءبىزدىڭ مىندەتىمىز قورشاعان ورتانى لاستانۋدان، بۇلىنۋدەن قورعاۋ.
2. بۇگىنگى وتكەن تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتارىڭ بار ما؟
3. ساباق اياقتالدى. ساۋ بولىڭدار بالالار!
You Might Also Like
