InfoHub Logo

جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانى،
تولە بي اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنىڭ ءمۇعالىمى
ماقاشيەۆا نۇرزيا ساعىندىق قىزى

«ابايدى وقى، تاڭىرقا...» ادەبي - سازدى كەش.
ماقساتى:
ۇلى اقىن اباي شىعارماشىلىعىن اتا مۇرامىز رەتىندە قابىلداپ، جاڭا بۋىن جاس ۇرپاققا تانىتىپ، تەرەڭ مەڭگەرتۋ.
ءتۇرى: ادەبي - سازدى كەش.
كورنەكىلىگى: كورمە، ينتەراكتيۆتى تاقتا، اباي تۋرالى فيلمنەن ۇزىندىلەر، پرەزەنتاسيا

جوسپارى:
1. العى ءسوز.
2. ءى ءبولىم – اباي تۋرالى.
3. ءىى ءبولىم – اباي ولەڭدەرى.
4. ءىىى ءبولىم – اباي اۋدارمالارى.
5. Vءى ءبولىم – ابايدىڭ قاراسوزدەرى.
6. V ءبولىم – ابايدىڭ اندەرى.
7. قورىتۋ.
«ابايدى وقى، تاڭىرقا...» ادەبي - سازدى كەش.

(ابايدىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرالى شاعىن كينوسيۋجەت كورسەتىلەدى.
ارتىنان ابايدىڭ ءانى جاي ويناي باستايدى، ەكراننان ابايدىڭ پورترەتى شىعادى. پورترەتتىڭ استىندا «جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا، مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا» (اباي) – دەگەن ءسوز جازىلىپ تۇرادى. ساحنا سىرتىنان ج. جابايەۆتىڭ ولەڭى وقىلادى.
مىناۋ تۇرعان ابايدىڭ سۋرەتى مە؟
ولەڭ ءسوزدىڭ ۇقساعان قۇدىرەتىنە.
اقىل، قايرات، ءبىلىمدى تەڭ ۇستاعان،
قارسى كەلەر ابايدىڭ كىم بەتىنە.
ەكراننان كەشتىڭ تاقىرىبى، ماقساتى اشىلادى.)
جۇرگىزۋشى:
- ارمىسىزدار، قۇرمەتتى كورەرمەن قاۋىم! «ابايدى وقى، تاڭىرقا...» اتتى ادەبي - سازدى كەشىمىزگە حوش كەلدىڭىزدەر! بۇگىنگى كەشىمىزدى وتكىزۋدەگى نەگىزگى ماقساتىمىز: ۇلى اقىن اباي شىعارماشىلىعىن اتا مۇرامىز رەتىندە قابىلداپ، جاڭا بۋىن جاس ۇرپاققا تانىتىپ، تەرەڭ مەڭگەرتۋ.
بۇل شارا «ءتىل مەرەكەسى» اياسىندا ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعاندىقتان، ءتىلى باسقا، تىلەگى ءبىر ءار حالىقتىڭ ۇلى اقىندارى اباي، پۋشكين، لەرمونتوۆ، گەتە شىعارماشىلىعىنداعى رۋحاني تامىرلاستىقتىڭ، ۇندەستىكتىڭ شەڭبەرىندە وتكىزىلەدى. بۇگىنگى كەشىمىزدە قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە اباي ولەڭدەرى وقىلىپ، اندەرى ايتىلىپ، كورىنىستەر تاماشالايسىزدار.
ەندەشە كەشىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر!
ءى ءبولىم – اباي تۋرالى
– اباي - قازاق دالاسىن ناداندىقتىڭ ايسىز قاراڭعى ءتۇنى بۇركەپ، تۇنشىقتىرىپ تۇرعان كەزدە، ەلىنە دەم بولۋعا، قاراڭعى جەرگە نۇر بولۋعا اعىپ تۇسكەن جارىق جۇلدىز. ول مىڭ قىرلى، مىڭ ءتالىمى بار ۇلى اقىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن اباي تۋرالى قانشا ايتىلىپ، قانشاما زەرتەۋ جۇمىستارى جازىلىپ كەلسە دە، ول ءالى تالاي تىڭ جۇمىستارعا نەگىز بولماق. وسى ورايدا ابايدى سان زەرتتەگەن م. اۋەزوۆ بىلاي دەگەن: «اباي – تەرەڭ تەڭىز، الىپ مۇحيت. ابايدى تانىعان سايىن، ونىڭ تۇبىنە مارجاندارىن الۋ ءۇشىن سۇڭگي بەرۋىڭ كەرەك، سۇڭگي بەرۋىڭ كەرەك. ال مەن ونىڭ بەتىن عانا قالقىدىم.» م. اۋەزوۆتەن باستاپ قازاق اقىن - جازۋشىلارىنىڭ كەيىنگى ۇرپاعىندا ابايعا سوقپاي وتكەنى جوق. وسى اقىنداردىڭ اباي قۇنانباي ۇلى تۋرالى ولەڭدەرىن تىڭداپ كورەلىك.
1. «شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل، باعا جەتپەس» ماعجان جۇمابايەۆ
2. «ابايعا» س. دونەنتايەۆ
3. «ءتىل كەستەسىن ۇيرەتكىش اباي بىزگە» يسا بايزاق ۇلى
ءىى ءبولىم – اباي ولەڭدەرى.
- اباي قۇنانباي ۇلى ولەڭدى 14 جاسىنان جازا باستادى، ءبىراق ول ولەڭدەرى قالجىڭ، سىقاق ولەڭدەر بولدى. ول اقىندىققا ۇزاق مويىن بۇرعان جوق. اقىن اتانۋدى نامىس تا كوردى. ويتكەنى ول زامان اقىندارىنىڭ بەدەلى، ءقادىرى بولمادى. اباي ءوزى دە ولار تۋرالى بىلاي دەيدى:
قازاققا ولەڭ دەگەن ءبىر ءقادىرسىز
بىلجىراق اقىندارى تۇك اقىلسىز.
ەسكى بيشە وتىرمىن بوس ماقالداپ،
ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ.
تەك 80 جىلدارى 35 جاستان اسقاننان كەيىن، ولەڭ تۋرالى كوزقاراسىن وزگەرتە باستايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ونىڭ ولەڭدەرى ءوز زامانداسى «كوكپاي» اتىنان تانىلىپ ءجۇردى. ءبىر وتىرىستا ول كوكبايعا «سەن سوعىمىڭا ءبىر تۋ بيە ال، مەن ەندى ولەڭىمدى وزىمە الايىن» - دەگەن ەكەن. وسىدان باستاپ اباي اقىندىققا ءبىرجولا بەت بۇرادى.
ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىنننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ - تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى. - دەپ ولەڭ سوزگە جوعارعى باعا بەرىپ، تورگە شىعارماق تۇگىلى، تاققا وتىرعىزدى. اقىندىق ماقساتىن ايقىنداپ، ولەڭ ءسوز ارقىلى حالىققا قىزمەت ەتۋگە بەل بايلايدى. وسى تۇرعىدا ابايدىڭ «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» ولەڭىن تىڭدايىق.
اباي ولەڭدەرىنىڭ ءتىلى كوركەمدىكتىڭ ەڭ جوعارعى دارەجەسىنە اينالادى. ءسوزى از، ماعىناسى كوپ تەرەڭ اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر ەكەنى راس. ءبىراق ول اۋىرلىق ابايدىڭ جازا الماعانىنان ەمەس، تىڭداۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەسىنىڭ تومەندىگىنەن. ءوز ۋاقىتىندا تىڭداۋشى تاپپاعان اباي قۇنانباي ۇلى تالاي كۇيىنەدى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز اباي ارمان ەتكەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ قازاقپىز. ەندەشە اباي ولەڭدەرىنەن ءوز دارەجەسىندە قابىلداي بىلۋگە مىندەتتىمىز. كەزەكتى ۇلى اقىننىڭ ءوز ولەڭدەرىنە بەرەيىك.
1. قازاق تىلىندە – «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»
2. ورىس تىلىندە - «كۇز»
3. اعىلشىن تىلىندە - «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن»
ءىىى ءبولىم – اباي اۋدارمالارى.
اباي بار جوعى 4 جىل مۇسىلمانشا 3 اي ورىسشا وقىعان ەكەن. سوعان قاراماستان ءوزىنىڭ تالابى مەن زەرەكتىلىگى، زور ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا انا ءتىلىن باسقا اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىن يگەرگەن. سونىڭ ىشىندە ابايدىڭ ورىس تىلىنە ىقىلاسى ەرەكشە بولعان. بۇل قىزىعۋشىلىعىن پەتەربۋرگتەن جەر اۋدارىلىپ كەلگەن جاس توڭكەرىسشىل ميحاەليس شىڭداي ءتۇستى. ولاردىڭ قالاي تانىسقانىن تاماشالايىق.
كورىنىس «كىتاپحانادا»
- ميحاەليستىڭ كومەگىمەن اباي ورىس، باتىس ادەبيەتىمەن تەرەڭ تانىسا باستايدى. «دۇنيەگە كوزىمدى اشقان - ميحاەليس» - دەگەن ەكەن دوسىنا ريزا بولعان اباي. ول ورىس كلاسسيكتەرى پۋشكين، لەرمونتوۆ، سالتىكوۆ - ششەدرين، نەكراسوۆ، تولستوي شىعارمالارىن وقىپ بىلۋمەن قاتار، ولاردىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىندە اۋدارعان. سول ارقىلى قىرداعى قالىڭ قازاققا ەۆروپا مادەنيەتىنىڭ ەسىگىن اشقان.
العاشقى تانىسقان ورىس اقىنى الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكين بولدى. ونىڭ «ەۆگەنيي ونەگينى» اباي كوڭىلىنە ءتىپتى جاقىن كەلەدى. وسى شىعارمادان ۇزىندىلەر كۇيىندە 8 ولەڭ اۋداردى. بۇل ولەڭدەردىڭ ىشىندە «تاتيانىڭ ءسوزى» قازاق دالاسىنىڭ ءان بولىپ تارالدى.
تاتيانانىڭ حاتىن ورىس، قازاق (ءان) تىلدەرىندە ەستيمىز.
1. ورىس تىلىندە - «تاتيانانىڭ حاتى»
2. قازاق تىلىندە – «تاتيانا ءسوزى»
- اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ اۋدارماشى رەتىندە شەبەرلىگى سوندا، كەي اۋدارمالارى تىڭ ولەڭنەن ارتىق شىعىپ جاتتى، سوزبە - ءسوز اۋدارما دەيمىز بە، اناليتيكالىق اۋدارما دەيمىز بە، جوق ەركىن اۋدارما دەيمىز بە، وسى تاسىلدەردىڭ ءبارىن شەبەر پايدالانعان. سونداي اۋدارمالاردىڭ ءبىرى «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ ولەڭى». بۇل ولەڭدى اباي ورىستىڭ ۇلى اقىنى ميحايل يۋريەۆيچ لەرمونتوۆتان اۋدارادى. ال لەرمونتوۆ بولسا نەمىستىڭ اقىنى گەتەدەن اۋدارعان ەكەن. ءۇش ەلدىڭ ءۇش ۇلى اقىندارى گەتە - لەرمونتوۆ - ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىندا، دۇنيەتانىمى مەن كوزقاراستارىندا كوپ ۇقساستىق، ۇندەستىك بايقالادى. وسى اۋدارمانىڭ دا ەرەكشە ءساتتى شىعۋىنىڭ دا سىرى وسى بولسا كەرەك. ەندەشە وسى ولەڭدى ءۇش تىلدە تىڭداپ كورەيىك.
1. نەمىس تىلىندە
2. ورىس تىلىندە
3. قازاق تىلىندە
- ورىس اقىندارى پۋشكين، لەرمونتوۆتان باسقا ەرەكشە ءمان بەرەتىن اۋدارمالار كرىلوۆتىڭ مىسالدارى. شانشىپ الما اششى ءتىل، ىزالى كۇلكى، كەكەسىن ابايدىڭ ءوز شىعارمالارىندا دا ءجيى قولدانىلادى. كرىلوۆتىڭ اشكەرەلەۋشىلىك رۋحى وزىنە جاقىن سەزىلگەندىكتەن، ونىڭ 13مىسالىن اۋداردى. سول مىسالداردىڭ ءبىرىن تاماشالاپ كورەيىك.
1. «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» مىسالى (اعىلشىن تىلىندە كورىنىس). 6 ا سىنىپ
2. ورىس تىلىندە
3. قازاق تىلىندە
ءىV ءبولىم – ابايدىڭ قاراسوزدەرى.
- ءوز مىسالدارلارىندا كورسەتىلگەن ادام بويىنداعى كەمشىلىكتەرمەن اباي ءومىر بويى كۇرەسىپ كەلدى. قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى ناداندىق، شەنقۇمارلىق، جالقاۋلىق، ەنجارلىق سياقتى قاسيەتتەر ىزاسىن كەلتىردى. وسى كۇرەس جولىندا ءوز ولەڭدەرىن قارۋ ەتىپ پايدالاندى. ءبىراق ول كەزدە اباي سوزىنە قۇلاق سالۋشىلار از بولعانىن
اعايىن بەك كوپ.
ايتامىن ەپتەپ،
ءسوزىمدى ۇعار ەلىم جوق.
نەمەسە
جان كورىنبەس كوزىمە.
ارعىن، نايمان جينالسا،
تاڭىرقاعان سوزىمە.
قايران ءسوزىم قور بولدى،
توبىقتىنىڭ ەزىنە. - دەگەن ولەڭ جولدارىنان بايقاي الامىز.
ابايدىڭ كۇرەستەن بەتى قايتىپ، ەندىگى كەزەكتە باسقا جولدى تاڭداۋدى ۇيعارادى.
ءوزىم دە باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەدىم،
قازاققا قارا سوزگە دەس بەرمەدىم.
ەڭبەگىمدى بىلەرلىك ەش ادام جوق.
تۇبىندە تىنىش جۇرگەندى جەك كورمەدىم. – دەپ قارتايعان شاعىندا تىنىشتىقتى قالاپ، تەك اقىلشى، كەڭەسشى بولعىسى كەلەدى. جاستارمەن اڭگىمە ۇستىندە وتكىزگەن ۋاقىتىن ءومىرىنىڭ ەڭ جاقسى ساتتەرى دەگەن ەكەن. وسى ماقساتتا ءوزىنىڭ ءبىر الۋان شىعارمالارى «قارا سوزدەرىن» جازا باستايدى. ابايدىڭ 45 قارا ءسوزى بار. ەندى سولارعا توقتاپ وتەلىك. 17 قارا ءسوزدى ءار تىلدە تىڭداپ كورەيىك.
1. قازاق تىلىندە - قازاقشا (كورىنىس)
2. ورىس تىلىندە
3. اعىلشىن تىلىندە
ۇلى اباي ساباعى ءبىزدى كەڭ ءورىس، جاڭا بەلەستەرگە باستايدى. ونىڭ شىعارمالارىن قايتالاپ وقىعان سايىن ءوزىڭ رۋحاني تولىسا تۇسۋىمەن بىرگە، تۋعان ادەبيەتىڭە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ونىڭ كەلەشەك كوكجيەگىنىڭ الىس قيىرىنا كوز سالاسىڭ.
بۇگىندە ابايدان تالاي ۇرپاق ءوربىدى. شوبەرەسىنىڭ ءوزى 80 كەلىپ وتىر ەكەن.
وسى گۇلزيپا يسرايل قىزىنىڭ ولەڭىنە كەزەك بەرەيىك.
«ماڭگىلىك ماۋەلى»
V ءبولىم – ابايدىڭ اندەرى.
اباي تۋرالى ايتىپ وتىرىپ، ونىڭ تاعى ءبىر قىرى – سازگەرلىگى تۋرالى ايتپاساق بولماس. اقىن ءوز ولەڭدەرىنە ءان دە شىعارىپ تاراتقان. ول اندەرىنىڭ ەرەكشەلىگى ويشىل ادامنىڭ مۇڭدى سىرىن شەرتۋىنە لايىقتاپ جازعان.
بۇگىنگى كەشىمىزدى ۇلى اقىنىمىزدىڭ سىرشىل اندەرىمەن اياقتاعىمىز كەلىپ وتىر.
1. «كوزىمنىڭ قاراسى»
2. «ايتتىم سالەم، قالامقاس»
3. «» اۋەنى فلەيتادا
4. «جەلسىز تۇندە جارىق اي»
Vءى قورىتۋ.
اباي - مىڭ قىرلى، مىڭ ءتالىمى بار اقىن. بۇگىنگى كەشىمىزدە سول مىڭ قىرىنىڭ بىرەرىن عانا وزىمىزشە ءتۇسىنىپ، اڭگىمە ەتپەك بولدىق. م. اۋەزوۆتىڭ ءوزى اباي دارياسىنىڭ تەك بەتىن قالقىدىم دەسە، ءبىز تەك سول داريانىڭ جاعاسىنا قانا كەلدىك. ال سول داريانىڭ ءىنجۋ - مارجاندارىن تەرەتىن بولاشاق عالىمدار، اقىن - جازۋشىلار سەندەردىڭ ىشەرىڭدە وتىر دەپ ۇمىتتەنەمىز.
وسىمەن «ابايدى وقى، تاڭىرقا...» اتتى ادەبي - سازدى كەشىمىز اياقتالدى. نازار قويىپ تىڭداعاندارىڭىزعا كوپ راحمەت. حوش ساۋ بولىڭىزدار!