InfoHub Logo

«سىبايلاسۋ»، «پارا الۋ»، «كوررۋپسيا» - ءمانى مەن ماعىناسى سايما – ساي، ەگىز ۇعىمدار. قازىرگى تاڭدا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ الدىڭعى شەبىندە تۇرعان، تامىرى تەرەڭگە جايىلعان ناشاقورلىقپەن پارا – پار كەلەتىن، بۇگىنگە دەيىن شەشىمى تابىلماي وتىرعان ءقاۋىپتى كەسەلدەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – وسى سىبايلاس جەمقورلىق. بۇل الەۋمەتتىك ماسەلەنىڭ جالپى ادامزات ومىرىندە ماڭىزى زور ەكەندىگى انىق. ۇيرەنشىكتى سوزگە اينالىپ بارا جاتىرعان سىبايلاس جەمقورلىق ادامزاتتىڭ ارامدانۋىنا دا، ياكي بولماسا ۇلتتىڭ جويىلىپ، قوعامنىڭ كۇيرەۋىنە دە اكەلۋى مۇمكىن. رەسەي تاريحىندا ءى پەتردىڭ ءوز زامانىندا پارا الىپ، پارا بەرگەندى دە ءولىم جازاسىنا كەسكەنىن كورەمىز. كەيىننەن ءىى ەكاتەرينا دا سىبايلاستاردى قاتاڭ تۇردە جازالاپ وتىرعان. ال اقش – تا 60 – 70 جىلدارى ورىن العان «شەيح» وپەراسياسىندا ءىرى شەنەۋنىكتەردىڭ پارا بەرۋ ارقىلى ادالدىقتارى مەن ساتقىندارىن تەكسەرگەن. بۇل جەردەن بايقاعانىمىزداي، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس كونە زاماننان باستاۋ العان.

زامانمەن بىرگە ءوسىپ – وركەندەپ، بۇگىن دە ەتەگىن كەڭىنەن جايعان سىبايلاس جەمقورلىق وزگە ەلدەر سەكىلدى، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى دە اينالىپ وتكەن جوق. قوعامعا دەرت بولىپ جابىسقان كەسەلدەن قۇتىلۋ ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟! استە، ءازىر جويىلماسى انىق. دەگەنمەن، توقتاپ قالۋعا دا بولمايدى. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ كورسەتكىشىن تومەندەتۋگە بولاتىن دا سەكىلدى. گەرمانيا مەن فرانسيادا سىبايلاستىقپەن ۇستالعاندار 6 جىلدان 10 جىلعا دەيىن سوتتالسا، قىتايدا ولارعا ومىرلىك سوتتالۋ نەمەسە ءولىم جازاسىن بەرەدى. ال وڭتۇستىك كورەيادا سىبايلاس جەمقورلىقتىقتى، ياعني قۇقىق بۇزۋشىلىقتى حابارلاعاندارعا كوپ مولشەردە سىياقى تولەنەدى ەكەن. ءبىراق، قىلمىستىق قۋدالاۋ نە بولماسا زاڭنامانى كۇشەيتۋ شارالارىمەن عانا جاعدايدى وزگەرتۋگە بولمايدى. كەز كەلگەن دەرتتى ونىڭ سەبەپتەرىنە، پايدا بولۋ نۇكتەسىنە اسەر ەتۋ ارقىلى عانا جازا الاسىڭ. بۇگىنگى تاڭدا سينگاپۋر مەن گونگكونگتە قىلمىس ءۇشىن جازالاعاننان گورى، ەڭ دۇرىسى ونىڭ الدىن الۋ ءپريسيپى بويىنشا ارەكەت ەتۋ دەپ ەسەپتەيدى. ياعني الدىن الۋ شارالارى بۇل جەردە جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ تىرەۋى بولىپ سانالماق. ارينە، سىبايلاس جەمقورلىق سىلىپ تاستايتىن سىرتقى جارا ەمەس. وعان ەم جاساماس بۇرىن دەرتتىڭ پايدا بولۋ جولدارىن ءبىلىپ، سول جولدىڭ سالىنباۋىنا جاعداي تۋعىزۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن بۇل اۋرۋعا قوعام بولىپ قارسى تۇرۋىمىز ءتيىس. بۇقارا بولىپ جۇمىلۋىمىز ءۇشىن بيلىكتە وتىرعاندار ۇلگى بولۋى كەرەك. وسى جەردە تاعى دا ءۇش جاقتى دوستىق قالىپتاستىرۋعا بولاتىنىن كورەمىز. تاربيەنى تال بەسىكتەن سىڭىرەتىن اتا – انا، تاربيە مەن ءبىلىمدى قوسا قۇياتىن ۇستاز ءھام بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر. «ەڭ باستىسى – ءاربىر مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ جانىنداعى ءىستى، لاۋازىمدى تۇلعالار پايداعا باتپايتىنداي ەتىپ قويۋ كەرەك». بۇل پىكىردى مەن ەمەس، ۇلى ۇستاز اريستوتەل ايتقان. ياعني، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ قۇقىقتىق بىلىمدەرىنىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتىپ، جۇمىسقا جەكە باسىن كۇيتتەيتىن ەمەس، مەملەكەت مۇددەنى ويلايتىن جانداردى الۋ كەرەك. ول ءۇشىن جوعارىدا اتالعان «شەيح» وپەراسياسىن ورىنداۋ قاجەت سەكىلدى مە دەپ تە ويلايمىن. زاڭ ورگاندارىندا قىزمەت قىلاتىنداردى دا قاداعالاۋ كەرەك. «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەپ قارا قىلدى قاق جاراتىن، تۋراسىن ايتقان قايمانا حالىقتىڭ ۇرپاعى رەتىندە ءبىز دە سول ادامي قالىپتان اۋىتقىماۋىمىز كەرەك. «تاربيە تال بەسىكتەن» دەگەن دانا حالقىمىز. بالا – اتا – انانىڭ ايناسى. بالا تاربيەسىنە باسا نازار اۋدارۋىمىز ءتيىس. بالانى ءجىتى باقىلاپ، قاتاڭ ۇستاۋدىڭ قاجەتى شامالى. الدىمەن ءوزىمىزدى قاداعالاپ، ادامي تۇرعىدان تاربيەلەسەك ۇرپاعىمىز دا بىزگە قاراپ بوي تۇزەيتىنى انىق.

گەرمانيادا مۇعالىمگە شوكولاد بەرگەنىڭ ءۇشىن دە جاۋاپقا تارتىلادى ەكەنسىڭ. ەلىمىزگە وسى زاڭدى دا قولدانۋ كەرەك سەكىلدى. بالاباقشادان باستاپ ۇيرەتۋىمىز كەرەك. بالامىزدىڭ ۇلگەرىمىن كوتەرەمىز دەپ، ادامي قۇندىلىعىن ءتۇسىرىپ الماعانىمىز ءجون. ياعني، اتا – انا ۇستازعا جاعىمپازدانۋدى قويىپ، ال ۇستاز «سىيلىق اكەلدى عوي، وسى جولى باعاسىن كوتەريىن» دەگەن ويدان اۋلاق بولسا، بالا دا كىشكەنتايىنان جەمقورلىقتىڭ نە ەكەنىن ۇعىنباي وسەتىنىنە كامىل سەنىمدەمىن. ءار ءىستىڭ ءوز مامانى جۇمىسقا الىنسا، جۇمىس تۇراقتى ءارى جوعارى دەڭگەيدە ءجۇرىپ تۇرادى. وسى جەردە ەڭبەك ەتۋشى تۇلعالاردىڭ جالاقىسىن كوتەرۋدى قولعا الۋ كەرەك دەسەم قاتەلەسپەسپىن. قاراپايىم ۇستاز كۇنى – ءتۇنى قاعازبەن دە، وزگە جۇرتتىڭ بالاسىمەن دە الىسادى. ءبىراق، الاتىن ەڭبەك اقىسى شىنىمەن دە از. سودان كەلىپ وسىنداي سىبايلاس جەمقورلىق كەيپىندەگى فاكتتار ورىن الىپ جاتادى. كەزەگىن كۇتتىرمەي الۋ، وتىرىك انىقتامالار جازدىرتۋ، جاقسى جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن ديپلومدى كىلەڭ «بەستىككە» تولتىرۋ تاعىسىن تاعى جەكە باستىڭ قامى ءۇشىن جاسالاتىن قيتۇرقى ارەكەتتەر تولىپ جاتىر. بۇلار دا جەمقورلىقتىڭ كىشكەنتاي كورىنىسى. مۇندايدى «قۇلقىنىڭ قۇلدىعى بولۋ» دەيدى. ەگەر ءسىزدىڭ سىبايلاس جەمقورلىقپەن شاتىسىڭىز بولسا، ويلانىڭىز. قازاق ايتا بەرەدى دەيمىز عوي. دەگەنمەن، مىنا تۇستا ءدوپ باسقان. ءتۇپتىڭ تۇبىندە «مىڭ اسقانعا ءبىر توسقان» بولارى انىق.سىبايلاس جەمقورلىق مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن بۇزادى، ەكونوميكالىق تۇرعىدان بولسىن، ۇلت دامۋىنا دا بولسىن شەكتەۋ قويادى. بۇل تۋرالى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى حالىققا جولداۋىندا: «اسا ماڭىزدى مىندەت – سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى جاڭا ستراتەگيانى قالىپتاستىرۋ جانە ىسكە اسىرۋدى جالعاستىرۋ» دەلىنگەن. زاڭدى كۇشەيتەيىك، جوبالاردى جۇزەگە اسىرايىق، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىمىزدى ارتتىرايىق. ءبىراق، ءبارىن دە وزىمىزدەن، وشاعىمىزدان باستايىق. ءوزىمىزدىڭ الداعانعا كونىپ، ارباعانعا سۇيرەتىلىپ ءجۇرۋىمىزدى دوعارىپ، ومىرلىك پرينسيپتەرىمىزدى قالىپتاستىرايىق. قازىرگىدەي يۋ – قيۋ زاماندا ءبارىن بايقاۋ مۇمكىن ەمەس. كىمنىڭ ويىندا نە جاتقانىن اڭعارۋ قيىن. سوندىقتان دا، ناقتى پرينسيپتەردى بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، ونى ۇرپاعىمىزعا دا ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. ەڭ باستىسى – ادامنىڭ ءوزىنىڭ الدىنداعى ادالدىعى. وزىڭە ادال بولساڭ عانا، وزگەگە دە، قوعامعا دا ادال بولاسىڭ. قوعام ادامداردان قۇرالادى. قاي سالانىڭ مامانى بولماسىن، ءبارىبىر ول – تۇلعا. ەكولوگيالىق ماسەلەنى شەشۋدە دە، تال ەگىپ، قوقىس جيناۋدا داۋعا كەلەتىنىمىز سەكىلدى، بۇل ماسەلەدە دە جاۋاپكەرشىلىكتى نە مەملەكەتكە، نە وزگەگە ارتپاۋىمىز كەرەك. وزىمىزدەن باستاپ كۇرەسىپ، قۇلقىمىزدىڭ ق ۇلى بولماي، ادامي قۇندىلىعىمىزدى ساقتاساق، جەمقورلىقتان دا قۇتىلۋدىڭ اۋىلى الىس بولماۋى دا مۇمكىن. كىم ءبىلسىن...

---