"زاڭ جانە زامان" (تاربيە ساعاتى)
ايشۋاكوۆ مەرلان
"زاڭ جانە زامان" (تاربيە ساعاتى)
زاڭ جانە زامان
قىلمىس جاساعانى ءۇشىن جازاعا تارتقاننان گورى ونىڭ الدىن العان الدەقايدا جاقسى. الدىن الۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلى بولۋى العاش جاسالعان تەرىس قادامنىڭ دەر كەزىندە انىقتالۋىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كامەلەتكە تولماعانداردىڭ جەكە تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋگە دە بايلانىستى.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ قۇقىقتىق ساناسىنىڭ تومەندىگى ولاردىڭ قىلمىستى كوپ جاساۋىنا، زاڭ تالاپتارىنا ءوز تالاپتارىن
قارسى قويۋىنا اكەلىپ سوعادى. سوندىقتان وقۋشىلار قىلمىسىنىڭ الدىن الىپ، قۇقىقتىق تاربيە بەرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. قۇقىقتىق تاربيە – كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا زاڭ ۇعىمدارىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، جاس وسپىرىمدەردى قاجەتتى زاڭدىلىق بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋدى ماقسات ەتەدى. جاستاردى زاڭنىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرىن ءبىلىپ قانا قويماي ونى مەڭگەرە بىلۋگە دە ۇيرەتۋ قاجەت. وسى ماقساتتا اتا - انامەن مەن وقۋشىلار اراسىندا وتىلگەن «زاڭ جانە مەن» دوڭگەلەك ۇستەل.
دوڭگەلەك ۇستەلگە زاڭ قىزمەتكەرلەرى شاقىرىلادى. قاناتتى سوزدەر قولدانىلادى.
«قۇقىعىڭدى ساقتاپ ۇيرەن، ءبىراق باسقالاردىڭ قۇقىعى بار ەكەنىن ۇمىتپا»، «دوسى كوپتى جاۋ المايدى، اقىلى كوپتى داۋ المايدى»، زاڭ بىتكەن جەردە زۇلىمدىق باستالادى».
دوڭگەلەك ۇستەل 5 بولىمنەن تۇرادى:
1. كۇندەلىكتى كورىنىس.
2. مەن زاڭدى قانشالىقتى بىلەمىن؟
3. ەشقانداي زاڭى جوق ارال.
4. «قىزىل، سارى، كوك اۋىل».
5. قىلمىسكەر بالا قايدان شىعادى؟
ءمۇعالىم: حالقىمىزدا «دوسى كوپتى جاۋ المايدى، اقىلى كوپتى داۋ المايدى» دەگەن تاماشا ماقال بار. اقىلدى بولۋ اينالاڭداعى ادامداردى سىيلاي، قادىرلەي ءبىلۋ دەگەن ءسوز. قۇقىقتىق تىلمەن ايتقاندا بۇل - زاڭدى ءبىلۋ، ياعني زاڭدى بىلگەن ادام وزگەلەرگە قۇرمەتپەن قارايدى. زاڭدى بىلمەگەندىكتەن زاڭسىز ىستەر ىستەپ، زارداپ شەگىپ، ءوزىن قورعاي الماي جۇرگەندەردى كوپتەپ كەزدەستىرەمىز.
1. كۇندەلىكتى كورىنىس: اۋىل ءىشى، ءتۇن، توپ بالا ولەڭ ايتىپ، شۋلاپ وتىر. جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتقان بالاعا وتىرعانداردىڭ بىرەۋى اتىپ تۇرىپ:-«ءاي، بەرى كەل» دەپ ايقاي سالدى. قايىرىلماعان وعان پىشاق كورسەتتى.
كورىنىستەن كەيىن قويىلعان سۇراقتار: - قالاي ويلايسىڭدار، دەمالىپ وتىرعان جاستار زاڭدى بۇزدى ما؟
-- كىم قالاي بۇزدى؟ ( كىم قالاي بۇزدى).
-- اتا - انا، ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان قانداي جاۋاپسىزدىق كەتتى؟ (اتا - انا جاۋابى تىڭدالادى.)
بۇلاردان سوڭ زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ پىكىرى تىڭدالادى. ول دەمالىپ وتىرعان جاستاردىڭ زاڭنىڭ قانداي بابىمەن تانىسۋىنا تۋرا كەلگەندىگىن ايتۋى كەرەك.
ءمۇعالىم: 2 - ءبولىم. «مەن زاڭدى قانشالىقتى جاقسى بىلەمىن»؟ دەپ اتالادى. ءقازىر مەن بىرنەشە جاعدايلاردى وقيمىن. بۇنىڭ ىشىنەن وقىلعان جاعدايدى قىلمىس دەپ تاپساڭىزدار وڭ قولدى كوتەرەسىزدەر دە، سەبەبىن الدارىڭىزداعى پاراققا جازاسىزدار، ەگەر قىلمىس ەمەس دەسەڭىزدەر سول قولدارىڭىزدى كوتەرەسىزدەر، سەبەبىن تاعى پاراققا جازاسىزدار. ءار جاعدايعا جەكە توقتالىپ، تۇسىنىكتەمە بەرەسىزدەر.
1. دۇكەندە سپيرتتىك ىشىمدىكپەن بىرگە ەسىرتكى دە ساتىلادى.
2. تۇنگى كوشەدە جاستار ايقايلاپ ولەڭ ايتىپ كەلە جاتىر.
3. ساتۋشى ساتىپ الۋشىعا بايقاماي ارتىق اقشا بەرىپ جىبەردى، ال ساتىپ الۋشى وزىنە تيەسىلى اقشادان ارتىق ەكەنىن بىلە تۇرا ءقايتىپ بەرمەدى.
4. ءبىر وقۋشى سىنىپتاسىنا: « ەرتەڭ 20 تەڭگە اكەلىپ بەرەسىڭ، اكەلمەسەڭ باسقاشا سويلەسەمىز» دەپ كۇش كورسەتتى.
5. حيميالىق زاۆود ءوزىنىڭ زياندى ءونىمىن وزەنگە تاستادى، سول ءوڭىردىڭ اۋاسى بۇزىلدى.
6. مەكتەپ وقۋشىلارى ءجۇزىم ۇرلادى.
7. سىنىپتاعى ءبىر بالا ەكىنشى بالانىڭ سۋمكاسىن سىزىپ تاستادى. (وقۋشىلار تۇسىنىكتەمە بەرگەن سوڭ زاڭ قىزمەتكەرى زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، ءوز ويىن ايتادى).
ءمۇعالىم: ەندىگى ءبولىم «زاڭسىز ارال» دەپ اتالادى.
ءبىز ەشقانداي زاڭى جوق ارالدا ءومىر سۇرسەك، نە بولار ەدى؟ (وقۋشىلار پىكىرى تىڭدالادى).
وقۋشىلار پىكىرى تىڭدالادى.
وسى ءبولىمدى قورىتىندىلاۋ. زاڭسىز ەلدە اركىم ءوز بىلگەنىن ىستەيدى، ءتارتىپ ساقتالمايدى. سوندىقتان ادامدار قالىپتى جاعدايدا ءومىر سۇرە المايدى، ال ءتارتىپ پەن زاڭ ءبىزدىڭ قالىپتى تىرشىلىگىمىز ءۇشىن قاجەت.»ءتارتىپسىز ەل بولمايدى، تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى» دەگەن ب. مومىش ۇلىنىڭ ءسوزىن ەستەن شىعارمايىق.
ءمۇعالىم: «قىزىل، سارى، كوك اۋىل» دەپ اتالاتىن 4 - ءبولىمدى ايتىپ، ءار توپتىڭ ورتاسىنا ءار ءتۇرلى لەنتا قويادى.
ءمۇعالىم: جەر ەندى عانا جاراتىلعاندا ادامدار ءبىر - بىرىمەن دوس، باۋىر بولىپتى، ءبىر - بىرىنەن ەشنارسە اياماپتى. ءبىر كۇنى اسپاننان ءار ءتۇرلى لەنتالار ءتۇسىپتى دە ادامدار ۇلگەرگەنىنشە ءبىرى كوگىن، ءبىرى قىزىلىن، ءبىرى سارىسىن الىپتى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە قاتتى جەل تۇرىپتى دا قىزىل لەنتا العاندار قىزىل، كوك لەنتا العاندار كوك بولىپ ءبولىنىپتى. ءار اۋىل بولەك - بولەك قورعان تۇرعىزىپتى (وسى كەزدە ءمۇعالىم: لەنتالارىڭىزبەن وزدەرىڭىزدى قورشاپ الىڭىزدار دەيدى.) ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ادامدار دوستىقتى ۇمىتادى. كوك اۋىلدا سۋ بار ازىق جوق، قىزىل اۋىلدا ازىق بار سۋ جوق، سارى اۋىلدا ازىق تا، سۋ دا بار، وت جوق. ەندى قالاي ءومىر سۇرۋگە بولادى، نە ىستەيسىزدەر؟ ( وقۋشىلار جاۋابى تىڭدالادى.)
ءار ءتۇرلى وي ايتقان ولار قورعاننىڭ كەلەگى جوق، ءبىز دوس بولۋىمىز كەرەك دەگەن ويعا توقتالادى. بۇل اڭگىمەنىڭ استارىندا ءبىر جۇمباق جاتىر، سول جۇمباقتى كىم شەشەدى دەگەن سۇراق تاستالادى.
جاۋاپ: ادامداردىڭ اۋىل - اۋىل كوشە - كوشە بولىپ بولىنەتىندىگىن، سول ءبولىنۋ كەزىندە قۇقىقتارى بۇزىلاتىندارى ايتىلادى.
ءمۇعالىم: 5 - ءبولىم. (قىلمىسكەر بالا قايدان شىعادى»؟
بۇگىنگى كۇنى قوعامدى الاڭداتىپ وتىرعان جاعدايلاردىڭ ءبىرى ول - مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ قىلمىس جاساۋى.. كەلەسى ءبولىم بالالاردىڭ جاساعان قىلمىسى تۋرالى بولماق.
- قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىزدار؟ ( اتا - انا مەن وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارى تىڭدالادى. )
قۇقىق بۇزۋشىلىق ىستەيتىن جۇمىستىڭ جوقتىعىنان، اباي اتامىزشا ايتقاندا «كويلەگى كوكتىك، تاماعى توقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن». اتا - انالارعا ەكى سۋرەت كورسەتىلەدى: ءبىرىنشىسى ءتىپ - تىك ادەمى سالىنعان ءۇيدىڭ سۋرەتى.
ەكىنشىسى - فۋندامەنتىنەن باستاپ كىرپىشى دۇرىس قالانباعان، توبەسى جارىلىپ كەتكەن ءۇيدىڭ سۋرەتى.
ءمۇعالىم: بۇل تەك ءۇيدىڭ سۋرەتى عانا ەمەس، كورىپ وتىرىپ بالا تاربيەسى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
( سۋرەت جايلى اتا - انا ويى تىڭدالادى). بۇدان سوڭ ءبىرىنشى سۋرەت تاربيەسى دۇرىس بالا ەكەندىگىن، ەكىنشى سۋرەت تاربيەسى دۇرىس بولماعان بالا جايىندا ەكەندىگى ايتىلادى. بالا تاربيەسى ءۇيدىڭ فۋندامەنتى سياقتى جاس كۇنىنەن باستالاتىنىنا اتا - انانىڭ نازارىن اۋدارۋ كەرەك.
«وتباسى – بارلىعىنىڭ باسى، جان - جاقتى نەگىزى بولاتىن تاربيە ينستيتۋتى. اتا - انامەن بالانىڭ قارىم - قاتىناسى ناتيجەسىندە ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق، دەنە تاربيەسىنىڭ العاشقى ۇلگىسى قالىپتاسادى. ال اكە مەن شەشە، اتا مەن اجە، اپا مەن اعالار بالانىڭ العاشقى تاربيەشىلەرى»- دەپ ۆ. ا. سۋحوملينسكيي ايتقانداي، العاشقى تاربيەشىلەردىڭ العاشقى تاربيەسى ەرتە باستان ياعني بەسىكتەن باستالۋى ءتيىس. ياعني، ەكىنشى سۋرەت بالا تاربيەسىنىڭ و باستان دۇرىس باستالماعانىن كورسەتىپ تۇر.
تاقتاعا تاۋ بەينەسى جانە تاۋدىڭ ورتاسىنان جارىپ شىعىپ كەلە جاتقان جانارتاۋ بەينەلەنگەن سۋرەت ىلىنەدى. جانارتاۋدىڭ توبەسىنە «قىلمىسكەر بالا» دەپ جازىلىپ، بەتى قاعازبەن جاسىرىلىپ قويىلادى. جۇرگىزۋشى مىنا سۋرەتتەگى تاۋ ورتاسىنان كوتەرىلگەلى تۇرعان جانارتاۋعا قاراڭىز، تاۋ ءسىزدىڭ بالاڭىز بولسا، ال تاۋدى جارىپ شىققالى تۇرعان جانارتاۋ بالاڭىزدىڭ قىلمىسكەر بولۋى دەپ جاسىرۋلى تۇرعان ءسوزدى اشادى.
ءمۇعالىم: بالا ءبىر كۇندە قىلمىسكەر بولمايدى. جانارتاۋدىڭ اتقىلاۋىنا دەيىن قانشاما پروسەستەر جۇرەتىنى سياقتى بالا قىلمىسكەر بولۋى ءۇشىن دە بىرنەشە جاعدايلار اسەر ەتەدى. وعان اتا - انانىڭ بالانى باقىلاۋىسىز جىبەرۋى، بالانىڭ توپقا كىرۋى، جاقسى جولداستارىنىڭ بولماۋى، 1 - كەستەدە كورسەتىلگەن شارتتار بىردەن - ءبىر سەبەپ. ( وسى شارتتاردىڭ ءارقايسىسىنا تۇسىنىكتەمە بەرىلۋ كەرەك.) مۇنىڭ بارلىعىن دەر كەزىندە بايقاپ، بالاعا كومەككە ۇمتىلساق، ونى ساقتاپ قالۋعا بولادى. ( بۇل بولىمدە اتا - اناعا كوپ ءسوز بەرىلۋ كەرەك، سويلەتۋ كەرەك.)
بۇدان سوڭ زاڭ قىزمەتكەرلەرى سويلەيدى.
ءمۇعالىم: ج. ايماۋىتوۆ: «تاربيەگە اسەر ەتەتىن نارسە وسكەن ورتا، اتا - انانىڭ تاربيەسى. سوڭعىسى كۇشتى بولماسا، بارا - بارا ادامدى زامانداس، جولداستىڭ ازعىرىپ، ادام نەشە ءتۇرلى جامان مىنەزدى جۇقتىراتىنى بەلگىلى»،- دەگەن. سول سياقتى بالاڭىزدىڭ قىلمىس جولىنا تۇسپەۋىنە بىردەن - ءبىر جاۋاپتى اتا - انا، وزدەرىڭىز.
دوڭگەلەك ۇستەل بالا تاربيەسىندە باستى ءرولدى اتا - انا اتقاراتىندىعىن، سوندىقتان ولار ءار ۋاقىتتا مەكتەپپەن، ۇستازدارمەن بايلانىس جاساۋى جانە دوستارىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ وتىرۋ كەرەكتىگى ايتىلىپ، قورىتىندىلانادى.
"زاڭ جانە زامان" (تاربيە ساعاتى)
زاڭ جانە زامان
قىلمىس جاساعانى ءۇشىن جازاعا تارتقاننان گورى ونىڭ الدىن العان الدەقايدا جاقسى. الدىن الۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلى بولۋى العاش جاسالعان تەرىس قادامنىڭ دەر كەزىندە انىقتالۋىنان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كامەلەتكە تولماعانداردىڭ جەكە تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋگە دە بايلانىستى.
مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ قۇقىقتىق ساناسىنىڭ تومەندىگى ولاردىڭ قىلمىستى كوپ جاساۋىنا، زاڭ تالاپتارىنا ءوز تالاپتارىن
قارسى قويۋىنا اكەلىپ سوعادى. سوندىقتان وقۋشىلار قىلمىسىنىڭ الدىن الىپ، قۇقىقتىق تاربيە بەرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى. قۇقىقتىق تاربيە – كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا زاڭ ۇعىمدارىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، جاس وسپىرىمدەردى قاجەتتى زاڭدىلىق بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋدى ماقسات ەتەدى. جاستاردى زاڭنىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرىن ءبىلىپ قانا قويماي ونى مەڭگەرە بىلۋگە دە ۇيرەتۋ قاجەت. وسى ماقساتتا اتا - انامەن مەن وقۋشىلار اراسىندا وتىلگەن «زاڭ جانە مەن» دوڭگەلەك ۇستەل.
دوڭگەلەك ۇستەلگە زاڭ قىزمەتكەرلەرى شاقىرىلادى. قاناتتى سوزدەر قولدانىلادى.
«قۇقىعىڭدى ساقتاپ ۇيرەن، ءبىراق باسقالاردىڭ قۇقىعى بار ەكەنىن ۇمىتپا»، «دوسى كوپتى جاۋ المايدى، اقىلى كوپتى داۋ المايدى»، زاڭ بىتكەن جەردە زۇلىمدىق باستالادى».
دوڭگەلەك ۇستەل 5 بولىمنەن تۇرادى:
1. كۇندەلىكتى كورىنىس.
2. مەن زاڭدى قانشالىقتى بىلەمىن؟
3. ەشقانداي زاڭى جوق ارال.
4. «قىزىل، سارى، كوك اۋىل».
5. قىلمىسكەر بالا قايدان شىعادى؟
ءمۇعالىم: حالقىمىزدا «دوسى كوپتى جاۋ المايدى، اقىلى كوپتى داۋ المايدى» دەگەن تاماشا ماقال بار. اقىلدى بولۋ اينالاڭداعى ادامداردى سىيلاي، قادىرلەي ءبىلۋ دەگەن ءسوز. قۇقىقتىق تىلمەن ايتقاندا بۇل - زاڭدى ءبىلۋ، ياعني زاڭدى بىلگەن ادام وزگەلەرگە قۇرمەتپەن قارايدى. زاڭدى بىلمەگەندىكتەن زاڭسىز ىستەر ىستەپ، زارداپ شەگىپ، ءوزىن قورعاي الماي جۇرگەندەردى كوپتەپ كەزدەستىرەمىز.
1. كۇندەلىكتى كورىنىس: اۋىل ءىشى، ءتۇن، توپ بالا ولەڭ ايتىپ، شۋلاپ وتىر. جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتقان بالاعا وتىرعانداردىڭ بىرەۋى اتىپ تۇرىپ:-«ءاي، بەرى كەل» دەپ ايقاي سالدى. قايىرىلماعان وعان پىشاق كورسەتتى.
كورىنىستەن كەيىن قويىلعان سۇراقتار: - قالاي ويلايسىڭدار، دەمالىپ وتىرعان جاستار زاڭدى بۇزدى ما؟
-- كىم قالاي بۇزدى؟ ( كىم قالاي بۇزدى).
-- اتا - انا، ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان قانداي جاۋاپسىزدىق كەتتى؟ (اتا - انا جاۋابى تىڭدالادى.)
بۇلاردان سوڭ زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ پىكىرى تىڭدالادى. ول دەمالىپ وتىرعان جاستاردىڭ زاڭنىڭ قانداي بابىمەن تانىسۋىنا تۋرا كەلگەندىگىن ايتۋى كەرەك.
ءمۇعالىم: 2 - ءبولىم. «مەن زاڭدى قانشالىقتى جاقسى بىلەمىن»؟ دەپ اتالادى. ءقازىر مەن بىرنەشە جاعدايلاردى وقيمىن. بۇنىڭ ىشىنەن وقىلعان جاعدايدى قىلمىس دەپ تاپساڭىزدار وڭ قولدى كوتەرەسىزدەر دە، سەبەبىن الدارىڭىزداعى پاراققا جازاسىزدار، ەگەر قىلمىس ەمەس دەسەڭىزدەر سول قولدارىڭىزدى كوتەرەسىزدەر، سەبەبىن تاعى پاراققا جازاسىزدار. ءار جاعدايعا جەكە توقتالىپ، تۇسىنىكتەمە بەرەسىزدەر.
1. دۇكەندە سپيرتتىك ىشىمدىكپەن بىرگە ەسىرتكى دە ساتىلادى.
2. تۇنگى كوشەدە جاستار ايقايلاپ ولەڭ ايتىپ كەلە جاتىر.
3. ساتۋشى ساتىپ الۋشىعا بايقاماي ارتىق اقشا بەرىپ جىبەردى، ال ساتىپ الۋشى وزىنە تيەسىلى اقشادان ارتىق ەكەنىن بىلە تۇرا ءقايتىپ بەرمەدى.
4. ءبىر وقۋشى سىنىپتاسىنا: « ەرتەڭ 20 تەڭگە اكەلىپ بەرەسىڭ، اكەلمەسەڭ باسقاشا سويلەسەمىز» دەپ كۇش كورسەتتى.
5. حيميالىق زاۆود ءوزىنىڭ زياندى ءونىمىن وزەنگە تاستادى، سول ءوڭىردىڭ اۋاسى بۇزىلدى.
6. مەكتەپ وقۋشىلارى ءجۇزىم ۇرلادى.
7. سىنىپتاعى ءبىر بالا ەكىنشى بالانىڭ سۋمكاسىن سىزىپ تاستادى. (وقۋشىلار تۇسىنىكتەمە بەرگەن سوڭ زاڭ قىزمەتكەرى زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، ءوز ويىن ايتادى).
ءمۇعالىم: ەندىگى ءبولىم «زاڭسىز ارال» دەپ اتالادى.
ءبىز ەشقانداي زاڭى جوق ارالدا ءومىر سۇرسەك، نە بولار ەدى؟ (وقۋشىلار پىكىرى تىڭدالادى).
وقۋشىلار پىكىرى تىڭدالادى.
وسى ءبولىمدى قورىتىندىلاۋ. زاڭسىز ەلدە اركىم ءوز بىلگەنىن ىستەيدى، ءتارتىپ ساقتالمايدى. سوندىقتان ادامدار قالىپتى جاعدايدا ءومىر سۇرە المايدى، ال ءتارتىپ پەن زاڭ ءبىزدىڭ قالىپتى تىرشىلىگىمىز ءۇشىن قاجەت.»ءتارتىپسىز ەل بولمايدى، تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى» دەگەن ب. مومىش ۇلىنىڭ ءسوزىن ەستەن شىعارمايىق.
ءمۇعالىم: «قىزىل، سارى، كوك اۋىل» دەپ اتالاتىن 4 - ءبولىمدى ايتىپ، ءار توپتىڭ ورتاسىنا ءار ءتۇرلى لەنتا قويادى.
ءمۇعالىم: جەر ەندى عانا جاراتىلعاندا ادامدار ءبىر - بىرىمەن دوس، باۋىر بولىپتى، ءبىر - بىرىنەن ەشنارسە اياماپتى. ءبىر كۇنى اسپاننان ءار ءتۇرلى لەنتالار ءتۇسىپتى دە ادامدار ۇلگەرگەنىنشە ءبىرى كوگىن، ءبىرى قىزىلىن، ءبىرى سارىسىن الىپتى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە قاتتى جەل تۇرىپتى دا قىزىل لەنتا العاندار قىزىل، كوك لەنتا العاندار كوك بولىپ ءبولىنىپتى. ءار اۋىل بولەك - بولەك قورعان تۇرعىزىپتى (وسى كەزدە ءمۇعالىم: لەنتالارىڭىزبەن وزدەرىڭىزدى قورشاپ الىڭىزدار دەيدى.) ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ادامدار دوستىقتى ۇمىتادى. كوك اۋىلدا سۋ بار ازىق جوق، قىزىل اۋىلدا ازىق بار سۋ جوق، سارى اۋىلدا ازىق تا، سۋ دا بار، وت جوق. ەندى قالاي ءومىر سۇرۋگە بولادى، نە ىستەيسىزدەر؟ ( وقۋشىلار جاۋابى تىڭدالادى.)
ءار ءتۇرلى وي ايتقان ولار قورعاننىڭ كەلەگى جوق، ءبىز دوس بولۋىمىز كەرەك دەگەن ويعا توقتالادى. بۇل اڭگىمەنىڭ استارىندا ءبىر جۇمباق جاتىر، سول جۇمباقتى كىم شەشەدى دەگەن سۇراق تاستالادى.
جاۋاپ: ادامداردىڭ اۋىل - اۋىل كوشە - كوشە بولىپ بولىنەتىندىگىن، سول ءبولىنۋ كەزىندە قۇقىقتارى بۇزىلاتىندارى ايتىلادى.
ءمۇعالىم: 5 - ءبولىم. (قىلمىسكەر بالا قايدان شىعادى»؟
بۇگىنگى كۇنى قوعامدى الاڭداتىپ وتىرعان جاعدايلاردىڭ ءبىرى ول - مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ قىلمىس جاساۋى.. كەلەسى ءبولىم بالالاردىڭ جاساعان قىلمىسى تۋرالى بولماق.
- قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىزدار؟ ( اتا - انا مەن وقۋشىلاردىڭ جاۋاپتارى تىڭدالادى. )
قۇقىق بۇزۋشىلىق ىستەيتىن جۇمىستىڭ جوقتىعىنان، اباي اتامىزشا ايتقاندا «كويلەگى كوكتىك، تاماعى توقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن». اتا - انالارعا ەكى سۋرەت كورسەتىلەدى: ءبىرىنشىسى ءتىپ - تىك ادەمى سالىنعان ءۇيدىڭ سۋرەتى.
ەكىنشىسى - فۋندامەنتىنەن باستاپ كىرپىشى دۇرىس قالانباعان، توبەسى جارىلىپ كەتكەن ءۇيدىڭ سۋرەتى.
ءمۇعالىم: بۇل تەك ءۇيدىڭ سۋرەتى عانا ەمەس، كورىپ وتىرىپ بالا تاربيەسى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
( سۋرەت جايلى اتا - انا ويى تىڭدالادى). بۇدان سوڭ ءبىرىنشى سۋرەت تاربيەسى دۇرىس بالا ەكەندىگىن، ەكىنشى سۋرەت تاربيەسى دۇرىس بولماعان بالا جايىندا ەكەندىگى ايتىلادى. بالا تاربيەسى ءۇيدىڭ فۋندامەنتى سياقتى جاس كۇنىنەن باستالاتىنىنا اتا - انانىڭ نازارىن اۋدارۋ كەرەك.
«وتباسى – بارلىعىنىڭ باسى، جان - جاقتى نەگىزى بولاتىن تاربيە ينستيتۋتى. اتا - انامەن بالانىڭ قارىم - قاتىناسى ناتيجەسىندە ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق، دەنە تاربيەسىنىڭ العاشقى ۇلگىسى قالىپتاسادى. ال اكە مەن شەشە، اتا مەن اجە، اپا مەن اعالار بالانىڭ العاشقى تاربيەشىلەرى»- دەپ ۆ. ا. سۋحوملينسكيي ايتقانداي، العاشقى تاربيەشىلەردىڭ العاشقى تاربيەسى ەرتە باستان ياعني بەسىكتەن باستالۋى ءتيىس. ياعني، ەكىنشى سۋرەت بالا تاربيەسىنىڭ و باستان دۇرىس باستالماعانىن كورسەتىپ تۇر.
تاقتاعا تاۋ بەينەسى جانە تاۋدىڭ ورتاسىنان جارىپ شىعىپ كەلە جاتقان جانارتاۋ بەينەلەنگەن سۋرەت ىلىنەدى. جانارتاۋدىڭ توبەسىنە «قىلمىسكەر بالا» دەپ جازىلىپ، بەتى قاعازبەن جاسىرىلىپ قويىلادى. جۇرگىزۋشى مىنا سۋرەتتەگى تاۋ ورتاسىنان كوتەرىلگەلى تۇرعان جانارتاۋعا قاراڭىز، تاۋ ءسىزدىڭ بالاڭىز بولسا، ال تاۋدى جارىپ شىققالى تۇرعان جانارتاۋ بالاڭىزدىڭ قىلمىسكەر بولۋى دەپ جاسىرۋلى تۇرعان ءسوزدى اشادى.
ءمۇعالىم: بالا ءبىر كۇندە قىلمىسكەر بولمايدى. جانارتاۋدىڭ اتقىلاۋىنا دەيىن قانشاما پروسەستەر جۇرەتىنى سياقتى بالا قىلمىسكەر بولۋى ءۇشىن دە بىرنەشە جاعدايلار اسەر ەتەدى. وعان اتا - انانىڭ بالانى باقىلاۋىسىز جىبەرۋى، بالانىڭ توپقا كىرۋى، جاقسى جولداستارىنىڭ بولماۋى، 1 - كەستەدە كورسەتىلگەن شارتتار بىردەن - ءبىر سەبەپ. ( وسى شارتتاردىڭ ءارقايسىسىنا تۇسىنىكتەمە بەرىلۋ كەرەك.) مۇنىڭ بارلىعىن دەر كەزىندە بايقاپ، بالاعا كومەككە ۇمتىلساق، ونى ساقتاپ قالۋعا بولادى. ( بۇل بولىمدە اتا - اناعا كوپ ءسوز بەرىلۋ كەرەك، سويلەتۋ كەرەك.)
بۇدان سوڭ زاڭ قىزمەتكەرلەرى سويلەيدى.
ءمۇعالىم: ج. ايماۋىتوۆ: «تاربيەگە اسەر ەتەتىن نارسە وسكەن ورتا، اتا - انانىڭ تاربيەسى. سوڭعىسى كۇشتى بولماسا، بارا - بارا ادامدى زامانداس، جولداستىڭ ازعىرىپ، ادام نەشە ءتۇرلى جامان مىنەزدى جۇقتىراتىنى بەلگىلى»،- دەگەن. سول سياقتى بالاڭىزدىڭ قىلمىس جولىنا تۇسپەۋىنە بىردەن - ءبىر جاۋاپتى اتا - انا، وزدەرىڭىز.
دوڭگەلەك ۇستەل بالا تاربيەسىندە باستى ءرولدى اتا - انا اتقاراتىندىعىن، سوندىقتان ولار ءار ۋاقىتتا مەكتەپپەن، ۇستازدارمەن بايلانىس جاساۋى جانە دوستارىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ وتىرۋ كەرەكتىگى ايتىلىپ، قورىتىندىلانادى.
You Might Also Like
-
"ءبىز - تابيعات قورعانى" (توپ - سەرۋەن ساباق)
-
سىزۋ پانىندە مۋلتيمەديالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ادىستەرى
