InfoHub Logo

قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋ — قۇبىلىستار مەن پروسەستەردى جۇيەلى قۇرىلىمدىق تۇتاستىق رەتىندە عىلىمي-زەرتتەۋ ءادىسى. قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق ءتالداۋادىسى 20 عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قۇرىلىمدىق جانە فۋنكسيونالدىق تالداۋ ادىستەرىن جۇيەلى قاراستىرىپ، بىرىكتىرۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان. تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزى جالپى عىلىمي تانىمعا ءتان امبەباپ ءادىس رەتىندە قالانعانىمەن، ونىڭ نەگىزگى قولدانۋ اياسى مادەني-الەۋمەتتىك قۇبىلىستار مەن پروسەستەر بولىپ تابىلادى.

قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋ ادىسىندە فۋنكسيا ۇعىمى نەگىزگى ورىن الادى. ءبىر جاعىنان، جۇيەلى تۇتاستىقتىڭ ءاربىر ەلەمەنتىنىڭ وزىندىك اتقاراتىن قىزمەتى (فۋنكسياسى) بار دەپ ەسەپتەلسە، ەكىنشى جاعىنان ولاردىڭ اراسىندا ىشتەي فۋنكسيونالدىق تاۋەلدىلىك، ياعني بىرەۋىندەگى وزگەرىس ەكىنشىسىندەگى وزگەرىستىڭ تۋىندىسى رەتىندە قاراستىرىلادى. زەرتتەلىپ وتىرعان جۇيەگە ونىڭ ورنىقتى ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن سەبەپتىلىك، گەنەتيكالىق، قۇرىلىمدىق، ت.ب. بايلانىستارمەن بىرگە فۋنكسيونالدىق بايلانىس تا ءتان ەكەندىگى، جۇيەلى تۇتاستىقتىڭ وزگەرۋى مەن دامۋىندا باسقا پروسەستەرمەن قاتار فۋنكسيونالدانۋ پروسەسى دە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى نازاردا ۇستالادى. قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋ مىناداي جاعدايلاردا جۇرگىزىلەدى: ا) بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى ونىڭ جەكەلەگەن ەلەمەنتتەرى بويىنشا تالداۋ، قۇرىلىمىن انىقتاۋ جانە ولاردىڭ ءوزارا ىقپالداسۋى تۋرالى بولجامداردى تۇجىرىمداۋ؛ ءا) ءاربىر ەلەمەنتتىڭ جالپىلىق جانە جەكەلىك دارەجەسىن، ارەكەت سيپاتىن، ولاردىڭ وزىندىك قۇرىلىمىن ەسكەرە وتىرىپ، وعان ساپالىق تالداۋ جاساۋ؛ ب) ءاربىر ەلەمەنتتىڭ ساندىق وزگەرۋى مەن ءوزارا اسەر كۇشىن سالىستىرۋ؛ ۆ) العاشقى تالداۋ نەگىزىندە ەلەمەنتتەردى جيناقتاۋ. قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋ سوسيولوگيادا كەڭىنەن قولدانىلىپ، بىرنەشە دامۋ ساتىسىنان ءوتتى. ونىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارىن كلاسسيكالىق سوسيولوگيادان (سپەنسەردەن ديۋركگەيمگە دەيىن) تابۋعا بولسا، شارىقتاۋ شەگىنە جەتۋى بەيكلاسسيكالىق سوسيولوگيا (مالينوۆسكيي، سوروكين، پارسونس، مەرتون) كەزەڭىنە ساي كەلەدى. پوستكلاسسيكالىق سوسيولوگيادا (فۋكو، گيددەنس، حابەرماس، لۋمان، ت.ب.) ول باسقا مەتودولوگيالىق زەرتتەۋلەر قۇرامىنا ءسىڭىپ، ءوز الدىنا زەرتتەۋ ءتاسىلى رەتىندەگى سيپاتىنان ايىرىلدى. دەگەنمەن، ناقتىلى ەمپيريكالىق سوسيولوگيالىق زەرتتەۋلەردە قولدانبالى عىلىمي مەتودولوگيالىق قۇرال رەتىندە ءوز ورنىن ساقتاپ قالدى.

قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋ — XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باتىس ەۋروپا، اقش ەلدەرىندە كالىپتاسقان قوعامدىق عىلىمداردىڭ ءادىسنامالىق باعىتى. ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى: الەۋمەتتىك اراقاتىناستارداعى باستى ەلەمەنتتەردى ءبولىپ، ولاردىڭ ورىندارى مەن رولدىك كەڭ كولەمدى بايلانىستىرىپ تابۋ، ءسويتىپ قوعامدى جۇيەلىك تۇرعىدان زەرتتەۋ. قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋدىڭ باستى يدەياسى — قوعامدى ءبىرتۇتاس قۇرىلىمدىق قۇبىلىس دەپ زەرتتەپ دالەلدەۋ. بۇل يدەيانى پلاتوننىڭ، اريستوتەلدىڭ، ت.گوببستىڭ، سپينوزانىڭ، گ.سپەنسەردىڭ، ە.ديۋركگەيمنىڭ ەڭبەكتەرىڭدە كەزدەستىرۋگە بولادى. قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋ ارنايى باعىت رەتىندە مادەني انتروپولوگيالىق عىلىمي مەكتەپتىڭ وكىلدەرى ب.مالينوۆسكييدىڭ، ا.رادكليفف براۋنداردىڭ جۇمىستارىندا قالىپتاستى. ولار قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋدى تاريحي-كاۋزالىق، (سەبەپتىلىك) زەرتتەۋلەرگە قارسى قويدى. «كۇردەلى قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ قايدان شىققانىن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان ولاردىڭ قوعام قۇرىلىسىنداعى اتقاراتىن قىزمەتتەرىن انىقتاسا، ول قوعامدى عىلىمي تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ بولىپ تابىلادى»، — دەپ ەسەپتەدى. قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋ دەگەن ۇعىم ر.مەرتوننىڭ جۇمىستارىندا قولدانىلدى. قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋ باعىتىنا «ديسفۋنكسيا»، «ايقىن» جونە «استارلىق» (لاتەنتتىك) قىزمەت دەگەن ۇعىمدار ەنگىزدى، الەۋمەتتانۋعا «ورتا دەڭگەيلى تەوريا» قاجەت دەگەن ۇسىنىس جاسادى. ر.مەرتون قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋلاردىڭ ۇش قاعيداسىن ۇسىندى:

• قوعامنىڭ فۋنكسيونالدىق بىرلىگى ياعني، قوعامنىڭ بارلىق بولىكتەرى ءوزارا فۋنكسيونالدىق بىرلىكتە بولادى؛

• فۋنكسيونالدىلىقتىڭ امبەباپتىعى (ياعني، بارلىق قوعامدىق قۇبىلىستار (فۋنكسيونالدى)؛

• ماجبۇرلىك (قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ فۋنكسيالارى ءماجبۇرلى تۇردە جۇزەگە اسادى).

سىنشىلار ر.مەرتوننىڭ بۇل كاعيدالارىن ءمان-ماعىناسىن تاۆتولوگيا دەپ باعالايدى. ادامدار ىس-ارەكەتتەرىنىڭ فۋنكسيالىق جاقتارى ەكىگە بولىنەدى: ايقىن فۋنكسيا — سالدارى الدىن الا بەلگىلى بولعان ىس-ارەكەتتەر؛ استارلى (لاتەنتتى) فۋنكسيا — بەلگىلى ءبىر سالداردىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن الدىن الا بىلمەي جۇزەگە اسىرىلعان ىس-ارەكەتتەر، ادام ونداي سالدار بولعان كۇندە دە، ونى ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتىنەن تۋعانىن اڭعارماۋى مۇمكىن. استارلىق فۋنكسيانى م.ليەۆي الدىن الا بولجانباعان، ءبىراق كەيىن ءۇعىلعان جانە الدىن الا ويلاستىرىلعان، ءبىراق كەيىن تانىلماعان فۋنكسيالار دەپ ەكىگە جىكتەپ انىقتاعان. ر.مەرتون يدەيالارىن دامىتۋشىلار (م.ليەۆي، ك.گەمپەل، ن.سمەلزەر، ت.ب.) ق-ف. ت. ەكى باعىتىن قالىپتاستىردى:

• قۇرىلىمدىق تالداۋدان باستاپ فۋنكسيالاردى انىقتاۋ؛

• فۋنكسيونالدىق قاعيدالار، تالاپتار تۇرعىسىنان باستاپ ولاردى قامتاماسىز ەتەتىن قۇرىلىمدى تابۋ.

ولار قۇرىلىمدىق-فۋنكسيانالدىق تالداۋدىڭ قيسىندى- ءادىسنامالىق نەگىزدەرىن انىقتاپ جەتىلدىردى. قوعامدىق كۇرىلىمنىڭ باستى ەلەمەنتتەرى دەپ جالپىعا ءماندى الەۋمەتتىك ۇلگى-نۇسقاۋلاردىڭ، ادامنىڭ مىنەز-قۇلىقتارىنىڭ ۇلگىلەرىن ايتامىز. ال ولاردان اۋىتقۋدى دا سول ۇلگى-نۇسقاۋلاردىڭ ەرەكشە كورىنۋى دەپ اتالادى. قۇرىلىمدىق – فۋنكسيانالدىق تالداۋ ءادىسى قازۇۋ- دا فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ اۋدارما ءىسى ماماندىعىنىڭ پاندەرىندە قاراستىرىلادى.

پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ماگيسترى: گابدكاريموۆا گ.س.

ورىنداعان:  ءومىرزاق مەرۋەرت

---