InfoHub Logo

I

كۇزگى كۇن ەدى.

كۇن ۇزاققا ەكپىندەتىپ سوققان دولى جەل كەشكە قاراي تىنىپ باسىلىپ، الەم ءجۇزى قۇلاققا ۇرعان تاناداي مۇلگۋدە. كۇن باتىپ بارا جاتىر. باتار كۇننىڭ ساۋلەسى قىزارىپ شاشىراپ، دوڭەس جەرلەر قاراۋىتىپ، قاباعىن جاۋىپ تۇنەرىپ تۇر. كۇنشىعىس جاقتان قۇشاعىن جايىپ كەلەجاتقان قويۋ قاراڭعىلىق — جاپان دالانى ۇزاتپاي بۇركەيىن دەپ تۇرعان سياقتى.

دالا بوس. دالا كوڭىلسىز. سارعايعان ءشوپ، مال تۇياعىمەن قىرقىلىپ تاقىرلانعان جەر جۇرەكتى تارتپايدى. جۇرەك الدەنەنى ىزدەگەن سەكىلدى. قىزىقتى جازدىڭ قۇلپىرعان جەرىن جوعالتقان سەكىلدى. مىناۋ جول جانىندا جاتقان كىشكەنە شالشىق سۋ — بۇدان ەكى-ۇش اي بۇرىن شالعىنى بالبىراپ ۇيىسىپ جاتقان كوگال ەدى. ەندى تازدىڭ باسىنداي الامىشتانىپ، ۇيىسقان شالعىننىڭ ءار جەرىندە ءبىر ءتۇبىرى عانا قالىپتى. مىنا تۇرىنە قاراعاندا بۇعان كوگوراي شالعىن ءبىتتى، كەمەرىنەن اسىپ سۋى شالقىدى دەپ كىم ايتار؟

كۇن باتا ىرىسبايدىڭ بەلەسىنە جالعىز اتتى قاقپالاپ؛ قوراپسىز ارباعا مىنگەسە مىنگەن ەكى ادام تىرمىسىپ كەلە جاتىر. جەككەن اتى ارىق، كوتەرەمگە شالدىققان مالشا، سۇيەكتەرى ىرجىڭداپ ءتۇر. بارىنشا شابان، شىبىرتقى تيسە بار دەنەسىن سالىپ جىبەرىپ، سولقىلداپ جورتقان بولىپ، كىشكەنە جۇرگەسىن تاعى اياڭداي باستايدى. اربانى قيقايا ءبىر جاق يىعىمەن تارتىپ، ءبىر كوزىن ايداۋشىنىڭ شىبىرتقىسىنان ايىرمايتىن سياقتانادى. شىبىرتقى كوتەرىلە بەرگەڭدە-اق از قىمسىنىپ جۇرە باستايدى.

ارباداعىنىڭ الدىڭعىسى دومالاق بەتتى، كوزى كىشىرەك كەلگەن، باقا قارا كىسى. كورىنەر-كورىنبەس مۇرتى بار. ەرنىندە بۇلتيعان ناسىبايى. اعىن شاۋجايلاپ بىرەر رەت شىبىرتقىلاپ قويىپ شىرت-شىرت تۇكىرەدى. ۇندەمەيدى. ەكى كوزى الدىندا، تەرەڭ ويعا شومىپ كەلە جاتقان كىسى سەكىلدى. بۇل — بەسىنشىدەگى پىسىق جىگىت، وسى كۇنگى اۋىلناي كەبەكباي ەدى.

كەيىنگى وتىرعان قىزىل شىرايلى جاس جىگىت، ۇستىندە كونەلەۋ قارا شينەل، باسىندا فۋراجكا، موينىندا اسىنعان قىلىش، ارباعا اياعىن سالبىراتىپ جىبەرىپ، قىلىشتى الدىنا كەسە قويىپ كەلە جاتىر. بۇل بولىستىق ميليسيا. اتىمەن تانىس بولعىلارىڭ كەلسە قايىڭ بولىسىنا كەلگەلى «قۇرىمباي»، «قۇرەكە!» اتالعان.

بۇلار بەلەسكە شىققان كەزدە شاشىراعان نۇرى سەمىپ، كۇن ۇياسىنا كىردى. مەڭىرەۋ قاراڭعىلىق جەر جۇزىنە قانات جايعان سەكىلدى بولدى. تۇسە بەرىس ىلدي اۋىل ەكەن. مۇنارلانعان تۇگىن، ۇرگەن يت، ىڭىرسىعان مال. اۋىلدا ما، الدە ورىستەن مال قۇلاتىپ كەلە جاتىپ پا، بىرەۋدىڭ ءان سالعان داۋسى ەستىلدى.

«تورىشام سەمىرەدى جەم بەرگەندە،

جوق ەدى تۋك الاڭىم سەن دەگەندە.

رەنجيمىن، جان سەرىگىم، قان جۇتامىن،

جەرىڭە ۋادەلى كەلمەگەندە!..»

كەشكى ءان، جىگىتتىڭ قىزىنا وكپەلەپ ايتقان ءانى — قۇرىمبايدىڭ جۇرەگىن قىتىقتاعانداي بولدى. جۇرەگىنىڭ الدەقايداعى تۇكپىرىندە جاسىرىنىپ جاتقان ەسكى سىرلار بىرتىندەپ باس كوتەرىپ، «مەن شە، مەن شە» دەپ كوز الدىنا ەلەستەپ كەلگەن سەكىلدى بولدى...

... يا، ول كەزدە قۇرىمباي جاس ەدى. جاستىعىنىڭ ۇستىنە اۋىلدىڭ جابايى ادامىنىڭ ءبىرى ەدى. قۇرىمبايدى ادام ەكەن دەپ ەلەۋشى جان جوق سەكىلدى ەدى. باسقانىكى باسقا بولسىن،

بايكوبەكتىڭ توقالىنا نە جوق ەدى؟ و دا تەرىس قارادى-اۋ! تەرىس قاراماق تۇگىل، «ءادىرا قال، بۇدا ادام بولىپ، كىسىگە ءسوز ايتپاقشى ما ەكەن؟!» دەپ نوس تا بەردى عوي. سول توقالدارعا وسى كۇنى كورىنەر مە ەدى؟ نە دەر ەدى؟..

قۇرىمبايدىڭ سول جۇرگەندە، جۇمىستان قولى بوساعاندا ويلايتىنى ىلعي ايەل جايى. كەيدە توسەككە جاتقاندا ويعا شومىپ قيالدانىپ، كورەر تاڭدى كوزىنەن اتقىزاتىن دا كۇنى بولادى. قۇرىمبايدىڭ ويىنشا دۇنيەدە ايەلدەن ءقادىرلى نارسە جوق. ايەلى بار ادام دۇنيەدەگى باقىتتى ادامنىڭ ءبىرى سانالۋعا ءتيىس. ءوز اۋىلىنداعى جۇمان كەدەيلىكتەن زارلانىپ مۇڭىن ايتقاندا، قۇرىمباي كۇلۋشى ەدى، «قۇشاقتاپ جاتاتىن قاتىنى بار، ەندى بۇعان نە كەرەك ەكەن؟..» دەۋشى ەدى.

قۇرىمباي ميليسيالىققا جەتكەن سوڭ ويلاعان ماقساتقا جەتەم بە دەپ ەدى. بۇرىن كوزگە ىلمەيتىن ايەلدەر ەندى، اشىلىپ سويلەسەر، تانداپ ءجۇرىپ بىرەۋىن الامىن دەپ ويلاپ ەدى. ميليسيا بولعانىنا ءقازىر بەسىنشى اي. سودان بەرى كوپ ەل ارالادى. قايىپ بولىسىندا بارماعان اۋىلى جوق. اسىرەسە سۇلۋ قىزى بار، سۇلۋ كەلىنشەگى بار دەگەن ۇيگە ارناپ تا قونىپ ءجۇردى. ءبىراق ارىلمايتىن ءبىر قىرسىق، رەتى كەلگەن ەمەس؛ كەيدە قىزدىڭ شەشەسى ۇيىقتامايدى، كەيدە قىزىمەن بوتەن ۇيگە بارىپ جاتادى. ايتەۋىر قۇرىمبايعا دەگەندە سىلتاۋ تابىلادى.

قۇرىمباي ءبىراز ويعا شومىپ وتىردى دا، باسىن كەتەردى، جان-جاعىنا بۇرىلىپ قارادى.

— كۇن باتپاي جەتەمىز دەپ ەدىڭ، ءوزى الىس ەكەن عوي، — دەپ ەسىنەپ، كەرىلدى.

وبىراعان شينەلىن دۇرىستاپ، تاقىمىنا قىمقىرىپ باستى.

— الىس ەمەس ەدى، مىنا ارام قاتقىردىڭ اياعىن باسپاي كەلە جاتقانىن كورمەيسىڭ بە؟ — دەپ كەبەكباي اتىن شىبىرتقىمەن سيراققا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ءوزى قوقيلاڭقىراپ وتىرىپ:

— كەدەيشىلىك تە باسىپ كەتتى. بۇرىن مۇنداي اتتى جەگە قويمايتىن ەدىم. تور بەستى دەگەن اتىم بولىپ ەدى. وي جانۋار، مال ەدى-اۋ، اۋىزدىعىمەن الىسىپ وتىرۋشى ەدى.

ەرنىندەگى ناسىبايىن سۇق قولىمەن ءىلىپ الىپ جەرگە سەكىرتىپ جىبەردى دە، بىرەر تۇكىرىنىپ الىپ قۇرىمبايعا قاراپ كۇلىمسىرەدى:

— اسىقپاڭىز، جەتەمىز. بۇگىن ىرىمىمىز جامان ەمەس قوي، رەتىنە كەلەر، دەدى.

II

— كۇلاشجان، قۇيشى، قانىم كەۋىپ قالىپتى عوي، — دەپ كەسەسىن يتەرىپ جىبەرىپ نۇرجان شاپانىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. جۇمىستان القىنىپ كەلگەن ادام، ونىڭ ۇستىنە ىستىق شايدى ىشكەن سوڭ ساسىق تەر بۇرقىراپ شىعا باستادى. قاتپارلانعان ماڭداي، يميگەن ۇزىن تۇمسىعى تەرشىپ، سامايىنان، ساقالىنىڭ اراسىنان تەر سورعالاپ اعا باستادى.

شايدى كۇلاش قۇيىپ وتىر. قاتىنى مەرۋەرت، بايى مەن كۇلاشتىڭ ەكى ورتاسىندا، جۇلىعىنان شۇلعاۋى شىعىپ جۇرگەن باستامالى ءماسىنى كوسىلىپ جىبەرىپ، قۇرساۋلى الا كەسەمەن شايدى ءسىمىرىپ وتىر. بايىنا جانى اشيتىنىن بىلدىرەيىن دەگەندەي، بايىنىڭ شارشاعاندىعىنا قىنجىلعاندىق قالپىن كورسەتەيىن دەگەندەي، سامايىنان شىعىپ تۇرعان شاشىن جاۋلىعىنا تىعىڭقىراپ قويىپ، سوزگە كىردى:

— بايعۇس-اي، ءوزىڭ قارتايعاندا جوق نارسەنى شىعىنسىنباي-اق جالداپ ۇيدىرەتىن شوم ەدى عوي، — دەدى.

كەيىپ وتىرعاندا مەرۋەرتتىڭ ءسوزىن شام كورەتىن نۇرجاننىڭ ادەتى ەدى. بۇل جولى دا سول كۇيگە باستى. شىنتاقتاپ جاتقان كۇش مەرۋەرتكە اجىرايىپ قارادى.

— ەش نارسەنىڭ ءجايىن بىلمەيسىڭ-اۋ، بايعۇس، كىسى جالدايتىن نە سيقىمىز بار. اينالدىرعان ءۇش سيىر، ءبىر ات، بىر-ەكى قوي بار ەكەن. ونىڭ ءتولى جاز بىتەدى. ازعانا ەگىن ىشۋدەن ارتىلمايدى. بورىش باستان اسىپ جاتىر. بانكەدەن العان بيىلعى 50 سومدى تولەيتىن ۋاقىت تا بولىپ قالدى. كيىم جوق، تۇتتاي جالاڭاش وتىرعاندارىڭ مىناۋ...

مەرۋەرت جەڭىلدى. بايىنىڭ اشۋىن جادىراتايىن دەگەن كىسىدەي مۇڭىنا سايكەس كەلە سويلەدى.

— قايتەيىن، جازعان، شارۋاشىلىعىڭدى مەن بىلمەي ءجۇرمىن، بە؟ ءوزىڭدى اياعاننان ايتام. جاسىڭ بولسا 50-دەن اسىپ كەتتى. جۇمىس ىستەيتىن نە ءجايىڭ بار. ناقۇرىس قىلىپ بەرسە دە قۇداي بىزدەن ءبىر جاماندى ايادى عوي... مىنا قۇرىپ قالعىر قىزعا، اكەڭە بارىپ جاردەمدەس، شوم ءۇيىس دەسەم، ءوزىمدى تالكەك قىلادى... جۇمىس ىستەۋدىڭ نە ايىبى بار، ەرتەڭ بىرەۋدىڭ ۇيىنە بارعاندا، وسىنداي ىلعي بويىڭدى باعىپ وتىرامىن دەيسىڭ بە؟! كىسى ۇيىنە بارعاندا وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعارسىڭ، — دەپ قىزىنا اقىل قىلىپ ايتا باستادى.

كۇلاش ەركە وسكەن بالالارى ەدى. ەركەك بالالارى بولماعان سول كەمپىر-شال ۇلدان ارتىق ماپەلەپ ءوسىرىپ، جاستاي جۇمىسقا ۇيرەتپەگەن وزدەرى ەدى. كۇلاش ەسى كىرىپ بويجەتكەلى اكەسىن اياسا دا، اكەسىمەن قوسىلىپ جۇمىسىن ىستەگىسى كەلسە دە، اۋىلىنداعى قىزداردىڭ، قاتىنداردىڭ سوزدەرىنەن قاشۋشى ەدى. كوڭىلىندە «مەنمەندىك» بار ەدى. «پالەنشەنىڭ قىزى كەدەيلىكتەن جۇمىس ىستەپ ءجۇر»، — دەپ ايتادى دەپ نامىستانۋشى ەدى. كەيدە، اكەسىن اياپ كەتكەندە، جوعارعى ويىن قاتەگە شىعارىپ، جۇمىس ىستەۋگە بوي ۇرسا دا، ەندى ىستەۋگە كەلگەندە بەتتەمەي شىتا بەرۋشى ەدى. ءبىراق اكە-شەشەسىن الداۋعا، ولاردىڭ كوڭىلىن تابۋعا ۇستا ەدى، قانداي جابىرقاپ وتىرعاندا دا ولاردى كۇلدىرىپ، ماز-مەيرام قىلۋشى ەدى. شەشەسى قارقىلداپ كۇلىپ، قىزىنىڭ مىنەزىنە ريزا بولىپ: «قاراعىم، جۇمىس ىستەمەسەڭ دە ءتىرى بول!» — دەيتىن ەدى...

لاپاستا جاتقان جولدىاياق ارسىلداپ ءۇردى. ەسىكتە سىبدىر ءبىلىندى. بىرەۋ سيپالاعانداي بولدى. ءۇي ادامدارى شايىن توقتاتىپ ەسىككە قارادى. كەسكەك بايلاعان قويشا موينىنداعى قىلىشى سالاقتاپ، ۆينتوۆكاسىن سۇيرەتىپ، قۇرىمباي مەن كەبەكباي ارتىنىپ-تارتىنىپ ۇيگە كىردى.

— كەش جارىق!

قىلىشتى، مىلتىقتى كورگەنگە مە، ءۇي ءىشى ءۇرپيىسىپ قالدى. اسىرەسە مەرۋەرت ءۇرپيدى. جاقىن ارادا سىلقىمنىڭ قىزىن ميليسيامەن كەلىپ الىپ كەتتى دەگەندى ەسىتىپ ەدى. سونداي ءبىر سويقانعا ۇشىراماساق يگى ەدى دەپ زارەسى قالمادى.

سىعىرايىپ جانعان بەستىك شامنىڭ ساۋلەسى قارا كولەڭكەلەنىپ، كەلگەن كىسىلەردىڭ بەتىن اشىق كورسەتپەدى. ايتسە دە اۋىلنايدى جوسپارلاپ تانۋعا مۇمكىن ەدى.

قوناقتار تورگە شىعىپ، قىز ايتتىرا كەلگەن سىپايى قۇداداي، شىرەنە بارىپ وتىردى.

— اۋىلنايمىسىڭ، امان با؟

— شۇكىرشىلىك.

— مىنا جىگىت كىم؟

— بولىستىق ميليسيا عوي.

— جول بولا بەرسىن، قايدان شىقتىڭدار؟

— بەرەكەڭ اۋىلىنان شىقتىق. بيىلعى بەرىلگەن نالوكتىڭ سپەسكەسىن كەم جازىلعان دەپ، بولىس نانباي جاتىر. قايتادان ءجۇرىپ جازىڭدار دەپ، مىنا كىسىنى جىبەرگەن ەكەن، سوعان شىققانىمىز عوي، — دەدى.

ۇيگە كىرىپ وتىرعاننان قۇرىمبايدىڭ كوزى كۇلاشتا بولدى. الدىمەن كۇلاشتىڭ مانەرلى قىزىل تاقياسىن كوردى. قويۋ قارا شاشىن ماڭدايىنان ەكى ايىرعانداعى اعارعان جىگىن كوردى. ودان تەمەن جازىق ماندايىن، كۇلىمسىرەگەن قارا كەزىن، مۇرنىن، اۋزىن، تاعى-تاعىلارىن كوردى. اسىرەسە كوزى، مۇنداي كوزدى قۇرىمباي ومىرىندە كورمەگەن سەكىلدى بولدى. الدە كوردى مە ەكەن؟ جاپاقتىڭ ۇيىنە قوناتىندا بويجەتكەن قىزى شاي قۇيىپ بەرىپ ەدى. ونىڭ كەزى دە وسى سياقتى ەمەس پە ەدى؟ جوق، ول — ولگەن بالىقتىڭ كوزى سەكىلدى بوزعىلت ەدى. مىنا كوز باسقا!

قۇرىمباي كۇلاشتان كوزىن المادى. قايتا-قايتا قاراي بەردى. باستاپقى كەزدە، قانداي جىگىت ەكەن دەپ كۇلاش تا قاراپ كورىپ ەدى، تىكىرەيگەن الا كوز، جۇتىپ قوياتىنداي بولىپ قادالا قويعان سوڭ، مىنا شىركىننىڭ قاراعانى قالاي ەدى دەگەندەي، وز جۇمىسىمەن بولىپ، ءشايىن قۇيا بەردى. قادالىپ وتىرعان الا كوزدى ەلەمەدى، ەلەۋ ويىندا دا بولعان جوق...

توسەك سالاتىن كەز جاقىنداعاندا مەرۋەرت قوناقتارىنا ءجون ايتتى:

— اعالارىڭ شال. كاسىپ قىلاتىن ادامىمىز جوق. بىر-ەكى قويدىڭ تەلىن جازدى كۇنى سويىپ قويعامىز. كۇزگى كەلگەن قوناقتارعا ۇياتتىمىز.

اۋىلناي:

— قوي، — دەپ ەرنىن جىبىر ەتكىزگەن بولدى...

ءىىى

— قوي دەيمىن، سىزگە نە بولعان؟! دەگەن كۇلاشتىڭ باسەڭدەۋ داۋسى شىقتى.

ءۇي ءىشى قاراڭعى. سىعىرايعان تەرەزەدەن ازىراق ساڭىلاۋسىماق جارىق شالىنعانداي بولادى. ءۇي ءىشى قالىڭ ۇيقىدا. بۇرگەنىڭ شاققانىنا شىداي الماي اۋناپ ءتۇسىپ، نۇرجان مەن مەرۋەرت قورىلداپ ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ جاتىر. اكە-شەشەسىنىڭ باس جاعىنداعى بۇرىشتاعى قۋىستا كۇلاش جاتىر ەدى. و دا ۇيىقتاعان سەكىلدى ەدى. بىردەمە ءتوس جاعىندا جىبىرلاعانداي بولعان سوڭ، قىمسىنىپ ويانىپ ەدى.

— قوي دەيمىن... قويىڭىزشى! — دەپ كورپەسىن قىمتاپ جامىلدى.

كۇلاشتىڭ باس جاعىنا تامان قالتىرانىپ، جۇرەگى الىپ-ۇشىپ ۇڭىرەيىپ قۇرىمباي وتىر. سول قولى جەردى تىرەگەن. تىرناپ الار دەپ قورىققان ادامداي ول قولىن ەپتەپ قانا سوزادى. كورپەگە جاقىنداتا بەرگەندە، كۇلاش جيىرىلىپ يگەرىپ تاستايدى.

— قويىڭىزشى!..

القىنعان جۇرەك، ىنتىققان تىلەك ەرىككە قويمايدى. ءۇمىت ۇزدىرمەيدى. «ادام بالاسى عوي، زاتى ايەل عوي، ەلجىرەمەس دەيسىڭ بە، جىبىمەس دەيسىڭ بە؟!» دەپ ويلايدى. ەلەستەگەن ءتاتتى ءۇمىت باياعى قولدى ەرىكسىز تاعى سوزدىرادى؛ تىلەك تىلەگەن قايىرشىدان جامان ەلەردەگى ءسوزىن ايتاتىن پىشىنمەن ولىمسىرەپ سوزىلعان باقىتسىز قول، جىلى كورپەگە جاقىنداي بەرگەندە، الدەنەندەي بەلگىسىز ءبىر كۇش يتەرىپ كەلىپ تاستايدى.

— قويىڭىزشى!..

قۇرىمباي سەسكەنىپ، قالتىرانىپ كەتتى...

ءۇي تاستاي قاراڭعى. تەرەزەدەن جىلتىراپ ءبىر جۇلدىز كورىڭدى. جۇلدىزدىڭ ساۋلەسىمەن ەسىك جاقتاعى پەش اق اياڭ تارتىپ بۇلدىرلانعان سەكىلدى بولدى. پەش جانىندا بۇيىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان الا مىسىق پىرىلداپ ويانىپ، قۇرىمبايعا قاراي اياندادى. جانىنا كەلىپ ەڭكەيىپ وتىرعان قۇرىمبايدىڭ بەتىن قۇيرىعىمەن سيپاپ ءوتىپ، كۇلاشتىڭ كورپەسىنە بارىپ كىرە بەرگەندە، بەلەڭ العان كۇلاش ونى دا يتەرىپ جىبەردى. الا مىسىق قۇرىمبايدىڭ الدىنا كەلىپ ءتۇستى. قۇرىمباي الا مىسىقتى سىقاق قىلعانداي، «بايعۇس-اۋ، سەن تۇگىل مەنى دە جولاماي جاتىر»، — دەگەندەي ەزۋ تارتتى. ءبىراق الا مىسىق قۇرىمباي سەكىلدى جالتاقتىق قىلمادى. كۇلاشتىڭ كورپەسىنە قايتادان بارىپ كىردى. كۇلاش بۇل جولى تيمەي، الا مىسىقتى كورپەسىنە كىرگىزدى. «اپىرىم-اۋ، مىسىق قۇرلى بولماعانىم با؟ مەنى مىسىق قۇرلى كورمەگەنى مە؟!.» دەگەن وي قۇرىمبايدىڭ مازاسىن الىپ بارادى.

وي تەڭىز عوي. شارىقتاي وتىرا اياقتى جوعارى سالدى. قۇرىمباي ءبىر بولىس ەلدىڭ ميليسياسى. ءبىر بولىس ەل سىيلاپ وتىر. ايەل تۇگىل ەركەكتەر قارسى كەلىپ كورگەن ەمەس. ەركەكتىڭ دە داۋلەرىمەن الىسىپ كوردى. قايىڭ بولىسىنداعى جەتى اتاسىنان ۋىزى ارىلماعان بىقىريا دەيتىن كىسى ۇرلىقپەن بىلعانىپ، سونى ۇستاۋعا تۋرا كەلگەندە، ەڭكىلدەتىپ الدىنا سالىپ ايداپ-اق كەلگەن قۇرەكەڭ ەدى. ءبىر اۋىلناي ەل جينالىپ، ءبىر كۇن قوندىر دەپ سۇراعاندا دا، كونبەگەن كىسىنى وسى زاڭدى دۇرىس ورىنداۋدا، اتقا مىنەرلەردىڭ، جۋانداردىڭ الداۋىنا ەرمەۋدە قۇرىمباي بايگە الىپ-اق جۇرگەن جوق پا؟ ميليسيا باستىعى مۇنىن، قىزمەتىن جاقسى دەپ ماقتاپ وتىرعان جوق پا؟.. ەندەشە... وسىنشا قارىسقانداي بۇل قىزعا نە جوق؟

قۇرىمباي اشۋعا دا مىنگىسى كەلەدى. ءبىراق، بەلگىسىز ءبىر كۇش ەركىن الىپ، جۋاسىتادى. «اشۋدان ەش نارسە ونبەيدى، جالىنىپ ب ا ق» دەگەندەي بولادى.

نەگە ەكەنىن ءوزى دە سەزبەدى، كۇلاشتىڭ جانىنا جاناي جاتتى. كۇلاشتىڭ جاستىعىنىڭ بۇرىشىنا باسى تيگەندە، بويى ەرىپ كەتكەن سەكىلدەندى... «وسىنداي قاراڭعى تۇندە، مىناداي بويجەتكەن قىزدى قۇشاقتاپ جاتسا، سودان قىزىق نە بار ەكەن؟!» — دەگەن وي باستا تايتالاسىپ جارىسىپ، مازانى الىپ بارادى...

القىنىپ، تىعىلىپ زورعا دەگەندە ءۇنىن شىعاردى:

— ءسىز مەنى تانىماي جاتىرسىز عوي دەيمىن...

— جوق، تانىدىم.

— ەندەشە زامانداس ەمەسسىز بە؟

— بولسا قايتەدى؟ الدە، زامانداستىعىڭىزدى ساتاسىز با؟

— ساتپايمىن عوي... زامانداستىققا لايىق ءىس قىلساق دەيمىن.

— مەن تىلەمەيمىن...

— ءسىز مەنىڭ سوزىمە تۇسىنبەي جاتىرسىز. مەنى — ەلدەگى جابايى جىگىتتىڭ ءبىرى دەپ ويلايسىز. ونىڭىز قاتە. مەن ءىس باسىنداعى اداممىن. مەن ايەل زاتىن تەڭگەرۋگە قارسى ەمەسپىن. سونىڭ ۇشىندە ءوزىم كەلىپ وتىرمىن. مەنىڭ ويىم... مەنىڭ ويىم... دەپ قۇرىمباي ءسوزىن اياقتاماي توقتادى. ءوزىنىڭ نە ايتقانىن، نە ايتايىن دەگەنىن بىلمەدى.

— جۇمىس ادامىسىز عوي، ۇيقىڭىزدان قالماڭىز، بارىپ جاتا قويىڭىز، — دەپ كۇلاش ىرگە جاققا اۋناپ جاتتى.

«جۇمىس ادامىسىز عوي...» بۇل ازىلدەگەن ءسوز ەمەس پە؟ يا، ازىلدەگەن ءسوز. ازىلگە كەلگەن سوڭ ەندى نە تۇرىس بار؟ — دەپ ويلادى... جاتقان كۇيى باسقا ءسوزدى قويىپ، قۇشاقتاي بەرەم دەگەندە، بەلەڭ العان كۇلاش سەسكەنىپ، قولىن كوتەرىپ قالعاندا، قۇرىمبايدىڭ ماڭدايىنا ساق ەتە قالدى. باسىن بەلەڭ العان اتشا قۇرىمباي كەكەل ەتكىزدى. تۇلا بويى سۋىنىپ، دەنەسىنە سۋىق سۋدى قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. نە بولعانىن، نە قىلعانىن سەزبەستەن قالتىراعان كۇيى از-كەم ءتونىپ وتىردى دا، جىلجىپ توسەگىنە كەلدى.

اۋىلناي ۇيىقتاعان جوق ەكەن:

— نەمەنە، ءىس ءبىتتى مە؟ دەدى.

قۇرىمباي كورپەسىن جامىلىپ جاتىپ كۇرسىندى:

— بولمايدى! — دەدى.

IV

— قانە، نۇرەكە، مالىڭىزدى ايتا قويىڭىز، — دەپ اۋىلناي قىسىپ بارادى.

نۇرجاننىڭ تەزەك قالالىنىڭ ىشىندە ون شاقتى ادام قاتارىنان وتىر. ىشىندە بايسىماق كارىم، سۇبە بي — ءداۋىت بار.

نۇرجان كىبىرتىكتەپ ءمۇدىردى. سىرتتان قاراپ تۇرعان مەرۋەرت توزە المادى بىلەم، شالىنا بولىسا باستادى.

— اۋىلناي قاينىم، اعاڭدى تىم قىسىپ كەتتىڭ عوي. بىر-ەكى سيىر مەن ءبىر اتتىڭ بارىن ەزىڭ دە بىلەسىڭ، ونىڭ نەسىن سۇراي بەرەسىڭ؟

— مەن ەشكىمنىڭ مالىن تۇگەندەپ جۇرگەنىم جوق. ىسىمدە نە بارىن مەن بىلمەيمىن. ايتقاندارىڭدى جازام، ايتپاي جاسىرساڭدار، ەرتەڭ ايىپ تارتاسىڭدار، مالىڭ قازىناعا تۇسەدى...

— ونىڭ دۇرىس قوي، ءبىراق مەندە جاسىرىلىپ وتىرعان مال بار ما؟ بىر-ەكى قارانىڭ ەسەبى ءوز قولىندا. مەنى قىسا بەرگەنشە، مىنا كارىم، داۋىتتەر دە وتىر، الدىمەن سولاردان-اق سۇراسايشى...

— باي-باي، نۇرجان-اي، قىرشاڭقى ءتىلىڭ قالمايدى-اۋ. بىرەۋدى شالدىرماي-اق ءوز مالىندى جازدىرا بەرسەيشى، — دەپ ءداۋىت كەيىپ قالدى.

— قاينىم-اۋ، نەنى جازدىر دەيسىندەر؟

— جازدىر، انا قويىڭدى! اكەڭە اس بەرەسىڭ بە؟ قازىنادان مال ۇرلايتىن قايدان شىقتىڭ؟

— ءوزىڭ جازدىرمايسىڭ، سەنىڭ قويىڭ جوق شىعار؟

— مەن قويىمدى كىمگە جازدىراتىنىمدى بىلەم.

— ءبىز دە بىلەمىز.

— اڭگىمەنى قوي، جاز، مىنا نۇرجاننىڭ ەكى قوي، ءبىر ەشكىسى بار.

— ەندەشە مىنا ءبيدىڭ ون بەس قويى بار، الدىمەن سونى جاز، — دەپ مەرۋەرت تاعى كيلىكتى. ءداۋىت مەرۋەرتكە الا كوزىمەن قارادى...

اۋىلناي نۇرجاننىڭ ەكى قوي، ءبىر ەشكىسىن جازدى. داۋىتتىكىن جازبادى. داۋىتتىكىن جازعان-جازباعانىن نۇرجاندا، مەرۋەرت تە قازبالاپ سۇراي المادى. ءداۋىتتىڭ اشۋلى الا كوزى وڭمەندەرىنەن ءوتىپ كەتتى. ءبىر پالەگە ۇشىراتار دەپ قورىقتى...

V

نارسە-قاراسىن الىپ، جۇرەيىن دەپ جاتقاندا ءۇي جانىندا تۇرعان كۇلاشقا قۇرىمباي كەزدەسىپ قالدى. كۇلاش جىميىپ كۇلدى. تۇندە اشۋلانسا دا، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەي كۇلدى.

قۇرىمباي دا كۇلدى.

—تۇندەگىگە اشۋلاندىڭىز بىلەم.

—جوق،اشۋلانعان جوقپىن.

—اشۋلانباساڭىز ايىپ الۋىڭىزدىڭ ءجونى قالاي؟

—قايداعى ايىپ؟

—ايىپ ەمەي نە، بايلاردىڭ جۇزدەگەن قويىن كورمەي، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەكى قويىن جازىپ كەتىپ وتىرسىزدار، تورەلىگىڭدى بىلاي قويالىق، مۇنىڭ ءتىپتى جىگىتشىلىگىڭە لايىق ەمەس قوي.

قۇرىمباي اپالاقتاپ قالدى. ىستەگەن ىستەرىنىڭ بۇرىستىعىن جاڭا سەزگەندەي بولدى. ۇيالىپ بەتىنەن وتى شىقتى...

ارباعا ءمىنىپ، اۋىلدان شىعا بەرگەندە قۇرىمباي ارتىنا قارادى. ەكى شەلەگىن يىعىنا سالىپ كۇلاش سۋعا كەتىپ بارا جاتىر ەدى.

—نو، مالادەس قىز ەكەن، اتتەڭ وقىماي قور بولعان ەكەن!.. دەدى.

***

اۋىلعا سالىق قاعازى كەلگەندە، كىم جازعانى بەلگىسىز، ءداۋىتتىڭ ون بەس قويىنا سالىق سالىنىپ كەلدى. مۇنى ەستىگەندە نۇرجان ميىعىنان كۇلىپ:

— وقاسى جوق، كوپپەن بىرگە تارتتىڭ عوي، — دەپ كەنەلىپ قالدى.

شاي قۇيىپ وتىرعان كۇلاشتىڭ ەسىنە قۇرىمباي ءتۇستى. قۇرىمبايدىڭ كەتەردە ۇيالعانى، قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ، قايىرىپ جاۋاپ بەرە الماعانى كوز الدىنا كەلدى، وز-وزىنەن جىميىپ:

—قالاي دا جىگىت ەكەن، جارادى! دەپ ريزا بولدى.

1925.

---