راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرى
11 سىنىپ فيزيكا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرى، ورگانيزمگە زياندىلىعىن، ءتىرى ورگانيزمدەرگە زياندى ارەكەتتەرىن وقۋشىلارعا ۇعىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛ زياندى ساۋلەلەردىڭ دوزاسىن انىقتاۋعا ەسەپتەۋگە داعدىلاندىرۋ، ءوز بەتتەرىمەن جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك: ادامگەرشىلىككە، پاتريوتيزمگە، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ەلەكتروندى وقۋلىق، كەسپە ماتەريالدار
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ
2. وتكەن ساباق
1. راديواكتيۆتىلىك دەگەنىمىز نە؟
2. راديواكتيۆتى ساۋلە شىعارۋدىڭ قۇرىلىمى؟
3. راديواكتيۆتى ىدىراۋ زاڭىنىڭ ءمانىسى نەدە؟
4. تەرمويادرولىق رەاكسيالار دەگەنىمىز نە؟
5. تەرمويادرولىق ەنەرگەتيكانىڭ بولاشاعى نەلىكتەن زور؟
3 جاڭا ساباق
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ ماقساتى راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى، قورشاعان ورتاعا زياندىلىعى.
1 - ءسوز دارىگەر: ادام اعزاسىنا ساۋلەلەردىڭ اسەرى
ينفرادىبىستاردىڭ ادام ورگانيزمىنە كەرى اسەرى بار. كەرىسىنشە ۋلترادىبىستار كەڭىنەن قولدانىس تاۋىپ وتىر. بۇل دىبىستاردى ادامدار ارنايى قۇرالداردىڭ كومەگىمەن ەستيدى جانە قابىلداي الادى.
مەديسينادا ۋلترادىبىس ادام دەنەسىن ۋلترادىبىستىق تەكسەرۋ(سكانەرلەۋ) ءۇشىن پايدالانىلادى. سۇيەك، ماي جانە بۇلشىق ەتتەر ۋلترادىبىستى تۇرلىشە شاعىلدىرادى. ەلەكتر يمپۋلستەرىنە تۇرلەندىرىلگەن بۇل شاعىلعان تولقىندار ەكراندا كەسكىن بەرەدى. ۋلترادىبىستىق تەكسەرۋ جولىمەن ادامنىڭ دەنەسىندەگى ءار ءتۇرلى اۋىتقۋلار – قاتەرلى ىسىكتەر، دەنە مۇشەلەرى ءپىشىنىنىڭ وزگەرۋلەرى انىقتالادى. الايدا ۋلترادىبىستى ادامنىڭ ۇزاق ۋاقىت نەرۆ جۇيەسىنە اسەر ەتەدى، قاننىڭ قۇرامىنىڭ، ساپاسىنىڭ جانە قىسىمىنىڭ وزگەرۋىن، باس اۋرۋىن تۋدىرادى، قۇلاق تا ەستىمەي قالۋى مۇمكىن.
بۇنىمەن بىرگە رەنتگەندىك ساۋلەلەردە دەنەلەردەن ءوتۋ قاسيەتى پراكتيكادا كەڭىنەن پايدالانىلادى، مەديسينادا دياگنوز قويۋ ءۇشىن. سىنعان سۇيەكتى، ادام دەنەسىنە كىرىپ كەتكەن وقتى، ينەنى، شەگەنى ت. ب ءىش قۇرىلىسىنداعى كەسەلدى انىقتاۋدى جەڭىلدەتەدى. سىرقات ورگانداردى ەمدەۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ زيانى كوپ. رادياسيادان ءتىرى ورگانيزم كلەتكالارىنىڭ بيوفيزيكالىق قاسيەتتەرى وزگەرىپ، ءتىپتى گەنەتيكالىق دەڭگەيدەگى بۇزىلۋى ارتا بەرەدى «كۇن ءوتىپتى» دەگەن حالىق دياگنوستيكاسىمەن «ساۋلەلىك اۋرۋ» دەگەن قازىرگى مەديسينا دياگنوستيكاسى اراسىندا تۋرا بايلانىس بار. جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندە بىلمەگەن ادامعا ەرسى كورىنگەنىمەن وزبەك پەن تاجىكتىڭ الا شاپان كيۋىندە، قىرعىز بەن تۇرىكمەننىڭ اق كيىز قالپاعى مەن ەلتىرى بورىگىن، دالا قازاعىنىڭ تۇيە ءجۇن شەكپەنىن تاستاماۋىندا، حالىقتىڭ رادياسيادان قورعانۋىنىڭ عاسىرلىق تاجىريبەسى جاتىر. رادياسيانىڭ شەكتى دوزاسى 0، 05 گر - دەن اسپاۋى كەرەك. 3 - 10گر (گرەي ) ادام ومىرىنە قاۋىپتى.
2 - ءسوز فيزيك ءمۇعالىم
راديواكتيۆتى ساۋلەلەر، نەيتروندار اعىنى قورشاعان ورتاعا، اسىرەسە ءتىرى ورگانيزمگە زياندى اسەرىن تيگىزەدى. راديواكتيۆتى ساۋلەلەردى يونداۋشى ساۋلەلەر نەمەسە قىسقاشا رادياسيا دەپ تە اتايدى. بەلگىلى ەنەرگيالارى بار بۇل ساۋلەلەر مەن بولشەكتەر دەنەلەردىڭ مولەكۋلالارى مەن اتومدارىن يوندايدى. ولاردىڭ حيميالىق بەلسەندىلىگى وزگەرەدى، كلەتكالار مۋتاسياعا ۇشىرايدى، حروموسوموداعى گەندەردى زاقىمدايدى، ءتۇرلى فيزيولوگيالىق كۇردەلى اۋىتقۋلار تۋادى. ساۋلە شىعارۋدىڭ ينتەنسيۆتىگى كۇشتى بولسا، كاتەرلى ىسىك جانە ساۋلە اۋرۋلارى دەرتىنە شالدىعادى.، ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ءولۋى مۇمكىن. ساۋلەلەنۋ تۇقىم قۋالاۋعا كۇشتى ءارى جاعىمسىز اسەرىن تيگىزەدى.
ا) رادياسيانىڭ قاۋىپتىلىگى
ب) يونداۋشى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرى.
ۆ) شىعارىلعان ساۋلەنىڭ جۇتىلعان دوزاسى دەپ جۇتىلعان ەنەرگيانىڭ ساۋلەلەنگەن زاتتىڭ ماسساسىنا قاتىناسىن ايتادى.
D= E/ m Si جۇيەسىندە شىعارىلعان ساۋلەنىڭ جۇتىلعان دوزاسىنىڭ ولشەم بىرلىگى – 1 گر(گرەي) ماسساسى 1 كگ ساۋلەلەنگەن زاتقا يونداۋشى ساۋلە شىعارۋدىڭ 1دج ەنەرگياسى بەرىلگەندە شىعارىلعان ساۋلەنىڭ جۇتىلعان دوزاسى ءبىر گرەيگە تەڭ؛
1گر= 1دج/كگ
ءىس جۇزىندە ساۋلەلەنۋدىڭ ەكسپوزيسيالىق دوزاسى دەگەن شاما قولدانىلادى. ول رەنتگەندىك جانە گامما - ساۋلەلەردىڭ قۇرعاق اۋانى يونداۋ ەففەكتىسى بويىنشا ولشەنەدى. ونىڭ Si جۇيەسىنەن ولشەم بىرلىگى رەنتگەن – 1ر
1ر = 2، 58 *10 - 4 كل/كگ
رادياسيانى ولشەيتىن دوزيمەترلەردە 1ر= 0، 01گر دەپ ەسەپتەلەدى.
ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ساۋلەلەنۋدەن زاقىمدانۋى ساۋلە شىعارۋدىڭ تۇرلەرىنە بايلانىستى. يونداۋشى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرىن رەنتگەندىك جانە گامما - ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرلەرىمەن سالىستىرۋ قابىلدانعان. سوندىقتان ساۋلە شىعارۋدىڭ ءتىرى ورگانيزمدەرگە اسەرىن ارنايى شاما - ەكۆيۆالەنتتى دوزامەن سيپاتتايدى.
شىعارىلعان ساۋلەنىڭ جۇتىلۋىنىڭ ەكۆيۆالەنتتى دوزاسى دەپ جۇتىلعان دوزانىڭ بيولوگيالىق ەففەكتيۆتىك (تيىمدىلىك) كوەففيسيەنتىنە كوبەيتىندىسىنە تەڭ شامانى ايتادى:
D= k*D
K – بيولوگيالىق ەففەكتيۆتىك كوەففيسيەنتى، ول تاجىريبەلىك جولمەن انىقتالادى.
رەنتگەندىك،- ساۋلە β - ساۋلە، γ - ساۋلە ءۇشىن k =1، جىلۋلىق نەيترون ءۇشىن k= 2، 3، شاپشاڭ نەيترون k =10، 0، α - ساۋلە ءۇشىن k=20، 0 قابىلدانعان.
راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ اسەرىنە ءبىز ءجيى ۇشىرايمىز. بۇنداي رادياسيانىڭ كوزى - عارىش ساۋلەلەرى، جەردەگى راديواكتيۆتى زاتتار عيماراتتار، رەنتگەندىك قوندىرعى، تەليەۆيزور، ادامنىڭ دەنەسى (ءبىزدىڭ دەنەمىزدە 0، 01گ راديواكتيۆتى 4013 ك)
اتومدىق ەلەكتر ستانسيالاردا راديواكتيۆتى يزوتوپتارمەن، راديواكتيۆتى قالدىقتارمەن جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ رادياسيادان قورعانۋ شارالارىن ورىنداۋ قاجەت.
رادياسيادان قورعانۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ.
ساباقتى بەكىتۋ: راديواكتيۆتى ساۋلەلەر ءتىرى ورگانيزمدەرگە قانداي ءقاۋپى بار؟
جۇتىلعان دوزا دەپ نەنى ايتادى؟
ەكۆيۆالەنت دوزا دەگەنىمىز نە؟
ساباقتى قورىتىندىلاۋ. قورشاعان ورتانى زياندى ارەكەتتەن قورعاۋ، اعاشتار وتىرعىزۋ. «جاس ەكولوگتاردىڭ» جۇمىستارىن جالعاستىرۋ.
ۇيگە § 8. 12
ساباقتىڭ تاقىرىبى: راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرى، ورگانيزمگە زياندىلىعىن، ءتىرى ورگانيزمدەرگە زياندى ارەكەتتەرىن وقۋشىلارعا ۇعىندىرۋ.
دامىتۋشىلىق: لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛ زياندى ساۋلەلەردىڭ دوزاسىن انىقتاۋعا ەسەپتەۋگە داعدىلاندىرۋ، ءوز بەتتەرىمەن جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەتۋ.
تاربيەلىك: ادامگەرشىلىككە، پاتريوتيزمگە، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ەلەكتروندى وقۋلىق، كەسپە ماتەريالدار
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ
2. وتكەن ساباق
1. راديواكتيۆتىلىك دەگەنىمىز نە؟
2. راديواكتيۆتى ساۋلە شىعارۋدىڭ قۇرىلىمى؟
3. راديواكتيۆتى ىدىراۋ زاڭىنىڭ ءمانىسى نەدە؟
4. تەرمويادرولىق رەاكسيالار دەگەنىمىز نە؟
5. تەرمويادرولىق ەنەرگەتيكانىڭ بولاشاعى نەلىكتەن زور؟
3 جاڭا ساباق
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ ماقساتى راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى، قورشاعان ورتاعا زياندىلىعى.
1 - ءسوز دارىگەر: ادام اعزاسىنا ساۋلەلەردىڭ اسەرى
ينفرادىبىستاردىڭ ادام ورگانيزمىنە كەرى اسەرى بار. كەرىسىنشە ۋلترادىبىستار كەڭىنەن قولدانىس تاۋىپ وتىر. بۇل دىبىستاردى ادامدار ارنايى قۇرالداردىڭ كومەگىمەن ەستيدى جانە قابىلداي الادى.
مەديسينادا ۋلترادىبىس ادام دەنەسىن ۋلترادىبىستىق تەكسەرۋ(سكانەرلەۋ) ءۇشىن پايدالانىلادى. سۇيەك، ماي جانە بۇلشىق ەتتەر ۋلترادىبىستى تۇرلىشە شاعىلدىرادى. ەلەكتر يمپۋلستەرىنە تۇرلەندىرىلگەن بۇل شاعىلعان تولقىندار ەكراندا كەسكىن بەرەدى. ۋلترادىبىستىق تەكسەرۋ جولىمەن ادامنىڭ دەنەسىندەگى ءار ءتۇرلى اۋىتقۋلار – قاتەرلى ىسىكتەر، دەنە مۇشەلەرى ءپىشىنىنىڭ وزگەرۋلەرى انىقتالادى. الايدا ۋلترادىبىستى ادامنىڭ ۇزاق ۋاقىت نەرۆ جۇيەسىنە اسەر ەتەدى، قاننىڭ قۇرامىنىڭ، ساپاسىنىڭ جانە قىسىمىنىڭ وزگەرۋىن، باس اۋرۋىن تۋدىرادى، قۇلاق تا ەستىمەي قالۋى مۇمكىن.
بۇنىمەن بىرگە رەنتگەندىك ساۋلەلەردە دەنەلەردەن ءوتۋ قاسيەتى پراكتيكادا كەڭىنەن پايدالانىلادى، مەديسينادا دياگنوز قويۋ ءۇشىن. سىنعان سۇيەكتى، ادام دەنەسىنە كىرىپ كەتكەن وقتى، ينەنى، شەگەنى ت. ب ءىش قۇرىلىسىنداعى كەسەلدى انىقتاۋدى جەڭىلدەتەدى. سىرقات ورگانداردى ەمدەۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ زيانى كوپ. رادياسيادان ءتىرى ورگانيزم كلەتكالارىنىڭ بيوفيزيكالىق قاسيەتتەرى وزگەرىپ، ءتىپتى گەنەتيكالىق دەڭگەيدەگى بۇزىلۋى ارتا بەرەدى «كۇن ءوتىپتى» دەگەن حالىق دياگنوستيكاسىمەن «ساۋلەلىك اۋرۋ» دەگەن قازىرگى مەديسينا دياگنوستيكاسى اراسىندا تۋرا بايلانىس بار. جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندە بىلمەگەن ادامعا ەرسى كورىنگەنىمەن وزبەك پەن تاجىكتىڭ الا شاپان كيۋىندە، قىرعىز بەن تۇرىكمەننىڭ اق كيىز قالپاعى مەن ەلتىرى بورىگىن، دالا قازاعىنىڭ تۇيە ءجۇن شەكپەنىن تاستاماۋىندا، حالىقتىڭ رادياسيادان قورعانۋىنىڭ عاسىرلىق تاجىريبەسى جاتىر. رادياسيانىڭ شەكتى دوزاسى 0، 05 گر - دەن اسپاۋى كەرەك. 3 - 10گر (گرەي ) ادام ومىرىنە قاۋىپتى.
2 - ءسوز فيزيك ءمۇعالىم
راديواكتيۆتى ساۋلەلەر، نەيتروندار اعىنى قورشاعان ورتاعا، اسىرەسە ءتىرى ورگانيزمگە زياندى اسەرىن تيگىزەدى. راديواكتيۆتى ساۋلەلەردى يونداۋشى ساۋلەلەر نەمەسە قىسقاشا رادياسيا دەپ تە اتايدى. بەلگىلى ەنەرگيالارى بار بۇل ساۋلەلەر مەن بولشەكتەر دەنەلەردىڭ مولەكۋلالارى مەن اتومدارىن يوندايدى. ولاردىڭ حيميالىق بەلسەندىلىگى وزگەرەدى، كلەتكالار مۋتاسياعا ۇشىرايدى، حروموسوموداعى گەندەردى زاقىمدايدى، ءتۇرلى فيزيولوگيالىق كۇردەلى اۋىتقۋلار تۋادى. ساۋلە شىعارۋدىڭ ينتەنسيۆتىگى كۇشتى بولسا، كاتەرلى ىسىك جانە ساۋلە اۋرۋلارى دەرتىنە شالدىعادى.، ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ءولۋى مۇمكىن. ساۋلەلەنۋ تۇقىم قۋالاۋعا كۇشتى ءارى جاعىمسىز اسەرىن تيگىزەدى.
ا) رادياسيانىڭ قاۋىپتىلىگى
ب) يونداۋشى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرى.
ۆ) شىعارىلعان ساۋلەنىڭ جۇتىلعان دوزاسى دەپ جۇتىلعان ەنەرگيانىڭ ساۋلەلەنگەن زاتتىڭ ماسساسىنا قاتىناسىن ايتادى.
D= E/ m Si جۇيەسىندە شىعارىلعان ساۋلەنىڭ جۇتىلعان دوزاسىنىڭ ولشەم بىرلىگى – 1 گر(گرەي) ماسساسى 1 كگ ساۋلەلەنگەن زاتقا يونداۋشى ساۋلە شىعارۋدىڭ 1دج ەنەرگياسى بەرىلگەندە شىعارىلعان ساۋلەنىڭ جۇتىلعان دوزاسى ءبىر گرەيگە تەڭ؛
1گر= 1دج/كگ
ءىس جۇزىندە ساۋلەلەنۋدىڭ ەكسپوزيسيالىق دوزاسى دەگەن شاما قولدانىلادى. ول رەنتگەندىك جانە گامما - ساۋلەلەردىڭ قۇرعاق اۋانى يونداۋ ەففەكتىسى بويىنشا ولشەنەدى. ونىڭ Si جۇيەسىنەن ولشەم بىرلىگى رەنتگەن – 1ر
1ر = 2، 58 *10 - 4 كل/كگ
رادياسيانى ولشەيتىن دوزيمەترلەردە 1ر= 0، 01گر دەپ ەسەپتەلەدى.
ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ساۋلەلەنۋدەن زاقىمدانۋى ساۋلە شىعارۋدىڭ تۇرلەرىنە بايلانىستى. يونداۋشى ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرىن رەنتگەندىك جانە گامما - ساۋلەلەردىڭ بيولوگيالىق اسەرلەرىمەن سالىستىرۋ قابىلدانعان. سوندىقتان ساۋلە شىعارۋدىڭ ءتىرى ورگانيزمدەرگە اسەرىن ارنايى شاما - ەكۆيۆالەنتتى دوزامەن سيپاتتايدى.
شىعارىلعان ساۋلەنىڭ جۇتىلۋىنىڭ ەكۆيۆالەنتتى دوزاسى دەپ جۇتىلعان دوزانىڭ بيولوگيالىق ەففەكتيۆتىك (تيىمدىلىك) كوەففيسيەنتىنە كوبەيتىندىسىنە تەڭ شامانى ايتادى:
D= k*D
K – بيولوگيالىق ەففەكتيۆتىك كوەففيسيەنتى، ول تاجىريبەلىك جولمەن انىقتالادى.
رەنتگەندىك،- ساۋلە β - ساۋلە، γ - ساۋلە ءۇشىن k =1، جىلۋلىق نەيترون ءۇشىن k= 2، 3، شاپشاڭ نەيترون k =10، 0، α - ساۋلە ءۇشىن k=20، 0 قابىلدانعان.
راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ اسەرىنە ءبىز ءجيى ۇشىرايمىز. بۇنداي رادياسيانىڭ كوزى - عارىش ساۋلەلەرى، جەردەگى راديواكتيۆتى زاتتار عيماراتتار، رەنتگەندىك قوندىرعى، تەليەۆيزور، ادامنىڭ دەنەسى (ءبىزدىڭ دەنەمىزدە 0، 01گ راديواكتيۆتى 4013 ك)
اتومدىق ەلەكتر ستانسيالاردا راديواكتيۆتى يزوتوپتارمەن، راديواكتيۆتى قالدىقتارمەن جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ رادياسيادان قورعانۋ شارالارىن ورىنداۋ قاجەت.
رادياسيادان قورعانۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ.
ساباقتى بەكىتۋ: راديواكتيۆتى ساۋلەلەر ءتىرى ورگانيزمدەرگە قانداي ءقاۋپى بار؟
جۇتىلعان دوزا دەپ نەنى ايتادى؟
ەكۆيۆالەنت دوزا دەگەنىمىز نە؟
ساباقتى قورىتىندىلاۋ. قورشاعان ورتانى زياندى ارەكەتتەن قورعاۋ، اعاشتار وتىرعىزۋ. «جاس ەكولوگتاردىڭ» جۇمىستارىن جالعاستىرۋ.
ۇيگە § 8. 12
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەلەكتر ءورىسى. ەلەكتر ءورىسىنىڭ كەرنەۋلىگى
