رەنتگەن ساۋلەلەرى
باتىس قازاقستان وبلىسى،
اقجايىق اۋدانى، تايپاق اۋىلى
كراسنويار ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ەلەمەسوۆا گاۋسار ناعيدوللا قىزى
ساباق تاقىرىبى: رەنتگەن ساۋلەلەرى.
ساباق ماقساتى:
1. وقۋشىلاردا رەنتگەن ساۋلەسىنىڭ اشىلۋى، قاسيەتتەرى جانە ومىردە قولدانىلۋى تۋرالى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ.
2. وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن عىلىمي وي قورىتىندىلارىن جاساي بىلۋگە جەتەلەۋ.
3. جاۋاپكەرشىلىككە، تياناقتىلىققا، ەڭبەككە باۋلۋ.
كەرەكتى قۇرال - جابدىقتار: كومپيۋتەر، سلايدتار، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباق ءتۇرى: ارالاس
ساباق ءادىسى: تۇسىندىرمەلى – يلليۋستراتيۆتىك، رەپرودۋكتيۆتىك.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى بويىنشا سۇراقتار
(وقۋشىلاردان فرونتالدى تۇردە سۇرايمىن)
1. فوتوەففەكت دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ اشىلۋىنا قانداي تاجىريبە سەبەپ بولدى؟
(فوتوەففەكت – ساۋلەلەردىڭ اسەرىنەن ەلەكترونداردىڭ سۇيىق جانە قاتتى دەنە بەتىنەن بوساپ شىعۋ قۇبىلىسى ايتادى).
2. ەينشتەين فوتوەففەكت قۇبىلىسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قانداي جولدى تاڭداپ الدى؟ (ول فوتوەففەكت قۇبىلىسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جارىقتىڭ بولشەكتىك ءارى كۆانتتىق قاسيەتىنە سۇيەندى. شىنىندا دا، جارىق ەكى جاقتىلىعىمەن سيپاتتالادى: بىرىنشىسىندە ول تولقىندىق جاعىنان تانىلسا، ەكىنشى جولى بولشەك ەينشتەين سوزىمەن ايتقاندا فوتوندار اعىنى رەتىندە كورىنەدى)
3. ەلەكتروننىڭ شىعۋ جۇمىسى دەگەن نە؟ (ەلەكتروننىڭ مەتالدان بوساپ، ۇشىپ شىعۋى ءۇشىن جاسايتىن جۇمىسى)
4. فوتوەففەكت ءۇشىن ەينشتەيننىڭ فورمۋلاسى قالاي جازىلادى؟ (ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى بويىنشا جۇتىلعان جارىق فوتونىنىڭ h ەنەرگياسى ەلەكتروننىڭ شىعۋ جۇمىسىنا جانە ونىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسىنا جۇمسالادى).
5. فوتوەففەكتىنىڭ قىزىل شەكاراسى دەگەن نە؟ (فوتوەففەكت بايقالاتىن جارىقتىڭ ەڭ از دەگەندەگى جيىلىگى نەمەسە وعان سايكەس كەلەتىن تولقىن ۇزىندىعى)
6. فوتوەففەكت جارىقتىڭ قانداي قاسيەتىن سيپاتتايدى؟ (تولقىندىق جانە بولشەكتىك قاسيەتتەرىن سيپاتتايدى)
7. فوتوەففەكت قايدا قولدانىلادى؟ (مەديسينادا دياگنوز قويۋ ءۇشىن؛ ءوندىرىس پەن تۇرمىستا قولدانىلاتىن جابدىقتار مەن بۇيىمداردىڭ ىشكى اقاۋلارىن، قۋىستار مەن جارىقشاقتارىن تابۋ ءۇشىن)
ءىىى. جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ.
ءقازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بارلىق ازاماتتار جىلىنا ءبىر رەت فليۋوروگرافيا وتۋگە ءتيىس. رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ جاردەمىمەن ادام اۋىرعانىن سەزە باستاۋدان بۇرىن، اۋرۋدى الدىن الا انىقتاپ ءبىلۋ ءۇشىن، كەۋدە كلەتكالارىنىڭ سۋرەتى تۇسىرىلەدى.
بۇل ساۋلەلەر 1895 جىلى نەمىس فيزيگى ۆيلگەلم رەنتگەن اشقان. رەنتگەن وزىنە دەيىنگى كوپتەگەن عالىمداردىڭ ءمان بەرمەگەن جانە اڭعارا الماعاندارىن بايقاي قويدى، وسى ەرەكشە قابىلەتى ونىڭ تاماشا جاڭالىق اشۋىنا جاردەمدەستى.
بۇل كەزدە گاز - رازريادتىق تۇتىكتەردە وتە شاپشاڭ ەلەكترونداردىڭ اعىنى تۋعىزىلعان جانە سول ۋاقىتتا ولاردى كاتود ساۋلەلەرى دەپ اتاعان. بۇل ساۋلەلەردىڭ تابيعاتى سول كەزدە سەنىمدى تۇردە تياناقتالا قويماعان ەدى، تەك بۇل ساۋلەلەردىڭ شىعاتىن باسى تۇتىكتىڭ كاتودىندا ەكەنى عانا ءمالىم بولعان.
كاتود ساۋلەلەرىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانعان رەنتگەن، فوتوپلاستينا قارا قاعازعا وراۋلى تۇرعانىنا قاراماستان، رازريادتىق تۇتىكشەنىڭ ماڭىندا اعارىپ قالعان. وسىدان كەيىن ول تاعى ءبىر تاڭقالارلىق قۇبىلىستى بايقادى. ءبارييدىڭ پلاتينا ەرىتىندىسىنە باتىرىلعان قاعاز ەكرانعا رازريادتىق تۇتىكشەنى وراعاندا، ەكران اعارا باستايتىنى بايقالدى ونىڭ ۇستىنە رەنتگەن تۇتىكشە مەن ەكراننىڭ اراسىنا قولىن ۇستاعاندا ەكراندا قولدىڭ نوبايىنىڭ قىلاڭ رەڭكىندە سۇيەكتەردىڭ قارا كولەڭكەلەرى كورىنەدى.
عالىم رازريادتىق تۇتىكشەمەن جۇمىس ىستەگەندە بۇرىن بەلگىسىز كۇشتى، ءوتىمدى ساۋلە پايدا بولاتىنىن ءتۇسىندى. ول ونى ح - ساۋلەلەر دەپ اتادى. سوڭىنان بۇل ساۋلەلەرگە «رەنتگەن ساۋلەلەر» دەگەن تەرمين بەرىك قالىپتاستى.
رەنتگەن جاڭا ساۋلە كاتود ساۋلەلەرىنىڭ (شاپشاڭ ەلەكتروندار اعىنى) شىنى تۇتىكتىڭ قابىرعالارىنا سوقتىعىسقان ورىندارىندا پايدا بولاتىنى بايقالعان. بۇل ورىندا شىنى جاساۋدان جارىق شىعارعان. ح - ساۋلەلەر شاپشاڭ ەلەكترونداردى كەز كەلگەن كەدەرگىمەن اتاپ ايتقاندا مەتالل ەلەكتروندارمەن تەجەگەندە پايدا بولاتىنىن كەيىنگى تاجىريبەلەر كورسەتتى.
رەنتگەندىك ساۋلەلەردىڭ تۋۋىن كلاسسيكالىق ەلەكتروماگنيتتىك تەوريا نەگىزىندە ءتۇسىندىرۋ
جىلدام ەلەكتروندار مەتالل اتومدارىمەن سوعىلعاندا، ولاردىڭ يادرولارىنىڭ كۋلوندىق ورىستەرىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋى سالدارىنان تەجەلەدى. تەجەلۋ بارىسىندا جىلدام ەلەكتروندار ءبىراز مولشەردە كينەتيكالىق ەنەرگيالارىنان ايىرىلادى:
∆ە=ە1 - ە2
ە1، ە2 - ەلەكتروننىڭ ءار ءتۇرلى كۇيلەرىندەگى كينەتيكالىق ەنەرگيالارى،
∆ە – ەلەكتروننىڭ جوعالتقان ەنەرگياسى.
بۇل ەنەرگيا رەنتگەندىك ساۋلەلەر فوتونىنىڭ ەنەرگياسىنا تۇرلەنەدى:
∆ە=hν
جىلدام ەلەكترونداردىڭ تەجەلۋى كەزىندە تۋىندايتىن ساۋلەلەنۋدى تەجەۋلىك رەنتگەندىك ساۋلەلەر دەپ اتايدى.
رەنتگەندىك تۇتىكشە
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
اقجايىق اۋدانى، تايپاق اۋىلى
كراسنويار ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ەلەمەسوۆا گاۋسار ناعيدوللا قىزى
ساباق تاقىرىبى: رەنتگەن ساۋلەلەرى.
ساباق ماقساتى:
1. وقۋشىلاردا رەنتگەن ساۋلەسىنىڭ اشىلۋى، قاسيەتتەرى جانە ومىردە قولدانىلۋى تۋرالى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ.
2. وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن عىلىمي وي قورىتىندىلارىن جاساي بىلۋگە جەتەلەۋ.
3. جاۋاپكەرشىلىككە، تياناقتىلىققا، ەڭبەككە باۋلۋ.
كەرەكتى قۇرال - جابدىقتار: كومپيۋتەر، سلايدتار، ينتەراكتيۆتى تاقتا.
ساباق ءتۇرى: ارالاس
ساباق ءادىسى: تۇسىندىرمەلى – يلليۋستراتيۆتىك، رەپرودۋكتيۆتىك.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى بويىنشا سۇراقتار
(وقۋشىلاردان فرونتالدى تۇردە سۇرايمىن)
1. فوتوەففەكت دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ اشىلۋىنا قانداي تاجىريبە سەبەپ بولدى؟
(فوتوەففەكت – ساۋلەلەردىڭ اسەرىنەن ەلەكترونداردىڭ سۇيىق جانە قاتتى دەنە بەتىنەن بوساپ شىعۋ قۇبىلىسى ايتادى).
2. ەينشتەين فوتوەففەكت قۇبىلىسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قانداي جولدى تاڭداپ الدى؟ (ول فوتوەففەكت قۇبىلىسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن جارىقتىڭ بولشەكتىك ءارى كۆانتتىق قاسيەتىنە سۇيەندى. شىنىندا دا، جارىق ەكى جاقتىلىعىمەن سيپاتتالادى: بىرىنشىسىندە ول تولقىندىق جاعىنان تانىلسا، ەكىنشى جولى بولشەك ەينشتەين سوزىمەن ايتقاندا فوتوندار اعىنى رەتىندە كورىنەدى)
3. ەلەكتروننىڭ شىعۋ جۇمىسى دەگەن نە؟ (ەلەكتروننىڭ مەتالدان بوساپ، ۇشىپ شىعۋى ءۇشىن جاسايتىن جۇمىسى)
4. فوتوەففەكت ءۇشىن ەينشتەيننىڭ فورمۋلاسى قالاي جازىلادى؟ (ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى بويىنشا جۇتىلعان جارىق فوتونىنىڭ h ەنەرگياسى ەلەكتروننىڭ شىعۋ جۇمىسىنا جانە ونىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسىنا جۇمسالادى).
5. فوتوەففەكتىنىڭ قىزىل شەكاراسى دەگەن نە؟ (فوتوەففەكت بايقالاتىن جارىقتىڭ ەڭ از دەگەندەگى جيىلىگى نەمەسە وعان سايكەس كەلەتىن تولقىن ۇزىندىعى)
6. فوتوەففەكت جارىقتىڭ قانداي قاسيەتىن سيپاتتايدى؟ (تولقىندىق جانە بولشەكتىك قاسيەتتەرىن سيپاتتايدى)
7. فوتوەففەكت قايدا قولدانىلادى؟ (مەديسينادا دياگنوز قويۋ ءۇشىن؛ ءوندىرىس پەن تۇرمىستا قولدانىلاتىن جابدىقتار مەن بۇيىمداردىڭ ىشكى اقاۋلارىن، قۋىستار مەن جارىقشاقتارىن تابۋ ءۇشىن)
ءىىى. جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ.
ءقازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بارلىق ازاماتتار جىلىنا ءبىر رەت فليۋوروگرافيا وتۋگە ءتيىس. رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ جاردەمىمەن ادام اۋىرعانىن سەزە باستاۋدان بۇرىن، اۋرۋدى الدىن الا انىقتاپ ءبىلۋ ءۇشىن، كەۋدە كلەتكالارىنىڭ سۋرەتى تۇسىرىلەدى.
بۇل ساۋلەلەر 1895 جىلى نەمىس فيزيگى ۆيلگەلم رەنتگەن اشقان. رەنتگەن وزىنە دەيىنگى كوپتەگەن عالىمداردىڭ ءمان بەرمەگەن جانە اڭعارا الماعاندارىن بايقاي قويدى، وسى ەرەكشە قابىلەتى ونىڭ تاماشا جاڭالىق اشۋىنا جاردەمدەستى.
بۇل كەزدە گاز - رازريادتىق تۇتىكتەردە وتە شاپشاڭ ەلەكترونداردىڭ اعىنى تۋعىزىلعان جانە سول ۋاقىتتا ولاردى كاتود ساۋلەلەرى دەپ اتاعان. بۇل ساۋلەلەردىڭ تابيعاتى سول كەزدە سەنىمدى تۇردە تياناقتالا قويماعان ەدى، تەك بۇل ساۋلەلەردىڭ شىعاتىن باسى تۇتىكتىڭ كاتودىندا ەكەنى عانا ءمالىم بولعان.
كاتود ساۋلەلەرىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانعان رەنتگەن، فوتوپلاستينا قارا قاعازعا وراۋلى تۇرعانىنا قاراماستان، رازريادتىق تۇتىكشەنىڭ ماڭىندا اعارىپ قالعان. وسىدان كەيىن ول تاعى ءبىر تاڭقالارلىق قۇبىلىستى بايقادى. ءبارييدىڭ پلاتينا ەرىتىندىسىنە باتىرىلعان قاعاز ەكرانعا رازريادتىق تۇتىكشەنى وراعاندا، ەكران اعارا باستايتىنى بايقالدى ونىڭ ۇستىنە رەنتگەن تۇتىكشە مەن ەكراننىڭ اراسىنا قولىن ۇستاعاندا ەكراندا قولدىڭ نوبايىنىڭ قىلاڭ رەڭكىندە سۇيەكتەردىڭ قارا كولەڭكەلەرى كورىنەدى.
عالىم رازريادتىق تۇتىكشەمەن جۇمىس ىستەگەندە بۇرىن بەلگىسىز كۇشتى، ءوتىمدى ساۋلە پايدا بولاتىنىن ءتۇسىندى. ول ونى ح - ساۋلەلەر دەپ اتادى. سوڭىنان بۇل ساۋلەلەرگە «رەنتگەن ساۋلەلەر» دەگەن تەرمين بەرىك قالىپتاستى.
رەنتگەن جاڭا ساۋلە كاتود ساۋلەلەرىنىڭ (شاپشاڭ ەلەكتروندار اعىنى) شىنى تۇتىكتىڭ قابىرعالارىنا سوقتىعىسقان ورىندارىندا پايدا بولاتىنى بايقالعان. بۇل ورىندا شىنى جاساۋدان جارىق شىعارعان. ح - ساۋلەلەر شاپشاڭ ەلەكترونداردى كەز كەلگەن كەدەرگىمەن اتاپ ايتقاندا مەتالل ەلەكتروندارمەن تەجەگەندە پايدا بولاتىنىن كەيىنگى تاجىريبەلەر كورسەتتى.
رەنتگەندىك ساۋلەلەردىڭ تۋۋىن كلاسسيكالىق ەلەكتروماگنيتتىك تەوريا نەگىزىندە ءتۇسىندىرۋ
جىلدام ەلەكتروندار مەتالل اتومدارىمەن سوعىلعاندا، ولاردىڭ يادرولارىنىڭ كۋلوندىق ورىستەرىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋى سالدارىنان تەجەلەدى. تەجەلۋ بارىسىندا جىلدام ەلەكتروندار ءبىراز مولشەردە كينەتيكالىق ەنەرگيالارىنان ايىرىلادى:
∆ە=ە1 - ە2
ە1، ە2 - ەلەكتروننىڭ ءار ءتۇرلى كۇيلەرىندەگى كينەتيكالىق ەنەرگيالارى،
∆ە – ەلەكتروننىڭ جوعالتقان ەنەرگياسى.
بۇل ەنەرگيا رەنتگەندىك ساۋلەلەر فوتونىنىڭ ەنەرگياسىنا تۇرلەنەدى:
∆ە=hν
جىلدام ەلەكترونداردىڭ تەجەلۋى كەزىندە تۋىندايتىن ساۋلەلەنۋدى تەجەۋلىك رەنتگەندىك ساۋلەلەر دەپ اتايدى.
رەنتگەندىك تۇتىكشە
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
