ەنەرگيا. ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ جانە ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اينالۋ زاڭى
باتىس قازاقستان وبلىسى،
اقجايىق اۋدانى، تايپاق اۋىلى
كراسنويار ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ەلەمەسوۆا گاۋسار ناعيدوللا قىزى
Cاباقتىڭ تاقىرىبى: ەنەرگيا. ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ جانە ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اينالۋ زاڭى.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىنىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەي الۋ مۇمكىندىگىن دامىتۋ، وقۋ ماتەريالىن وڭدەۋدىڭ جەكەلەنگەن تاسىلدەرى ارقىلى جۇمىس ىستەي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى: ەستە قالدىرۋ، شاپشاڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك ماقساتى: عىلىمي دۇنيەتانىمىن ارتتىرۋ، العان ءبىلىمدى ومىردە پايدالانا ءبىلۋ، ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە داعدىلاندىرۋ، ەڭبەككە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق جاۋاپ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كومپيۋتەر، ەلەكتروندى وقۋلىق،
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋى، دايارلىعى، شاعىن توپتارعا ءبولىنىپ وتىرۋى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى.
بلينس تۋرنير تۇرىندە تەكسەرۋ. وقۋشىلار بەرىلگەن سۇراقتار دۇرىس بولسا يا دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەگەر دۇرىس ەمەس بولسا جوق دەپ جاۋاپ بەرەدى.
1. كگ*م\س دەنە ءيمپۋلسىنىڭ ولشەم بىرلىگى. ءيا جوق.
2. كۇش پەن ونىڭ ارەكەت ەتۋ ۋاقىتىنىڭ كوبەيتىندىسى كۇش ءيمپۋلسى دەپ اتالادى. ءيا جوق.
3. F*t دەنە ءيمپۋلسىنىڭ فورمۋلاسى. ءيا جوق.
4. F=ma اۋىرلىق كۇشىنىڭ فورمۋلاسى. ءيا جوق.
5. دەنەنىڭ ماسساسى مەن ونىڭ قوزعالىس جىلدامدىعىنىڭ كوبەيتىندىسى تەڭ بولاتىن فيزيكالىق شامانى دەنە ءيمپۋلسى دەپ اتايدى؟ ءيا جوق.
6. ماسسا – سكاليارلىق شاما. ءيا جوق.
7. دەنەنىڭ ءبىر بولىگى قانداي دا ءبىر جىلدامدىقپەن ءبولىنىپ شىققان كەزدەگى قوزعالىسى رەاكتيۆتى قوزعالىس دەپ اتايدى. ءيا جوق.
كارتوچكا ارقىلى ەسەپتەر بەرىلەدى.
ءى توپقا
1. 6 م/س جىلدامدىقپەن جۇگىرىپ كەلە جاتقان ماسساسى 60 كگ ادامنىڭ ءيمپۋلسى قانداي؟
2. ماسساسى 50 كگ بالا 5 م/س جىلدامدىقپەن جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، 2 م/س جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان ماسساسى 100 كگ اربانىڭ ۇستىندە قارعىپ ءمىندى. وسىدان كەيىن اربا قانداي جىلدامدىقپەن قوزعالادى؟
ءىى توپقا
1. ماسساسى 10 كگ دەنەنىڭ ءيمپۋلسى 50 كگ م/س بولعانداعى دەنەنىڭ جىلدامدىعىن تابىڭدار.
2. ماسساسى 160كگ شايبانىڭ ءيمپۋلسى ماسساسى 8كگ، 600 م/س جىلدامدىقپەن ۇشىپ كەلە جاتقان وقتىڭ يمپۋلسىنە تەڭ بولۋ ءۇشىن، شايبا قانداي جىلدامدىقپەن ۇشۋى كەرەك؟
ءىىى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
وقۋشىلار رەبۋس شەشۋ ارقىلى بۇگىنگى ساباقتىڭ تاقىرىبىن اشادى.(2 - 3مينۋت)
IV. جاڭا ساباق (10 مينۋت)
ەنەرگيا – دەنەنىڭ كۇيىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق، سكاليارلىق شاما. ادامنىڭ كۇيى تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ قان قىسىمى، تەمپەراتۋراسى، سياقتى، ت. ب. بەلگىلى ءبىر ۋاقىت مەزەتىندەگى جالپى جاعدايىن سيپاتتايتىن مالىمەتتەر تۋرالى ءسوز ەتەمىز.
كۇي - دەنەنىڭ بەرىلگەن ۋاقىت مەزەتىندەگى جاعدايى.
مەحانيكادا دەنەنىڭ مەحانيكالىق كۇيى ءسوز بولادى. ونى كورسەتۋ ءۇشىن 2 ماسەلەگە توقتالۋىمىز كەرەك:
1. دەنەنىڭ بەرىلگەن ۋاقىت مەزەتىندەگى ورنى
2. دەنەنىڭ قالاي قوزعالاتىنىن سيپاتتاي الۋىمىز كەرەك.
ولاي بولسا، بۇل - نۇكتەنىڭ ءقايىبىر ۋاقىت مەزەتىندەگى كوورديناتالارى مەن جىلدامدىعىن كورسەتۋ دەگەن ءسوز. بۇلار كۇي پارامەترلەرىنە جاتادى.
دەنەنىڭ نەمەسە نۇكتەنىڭ مەحانيكالىق كۇيىن سيپاتتايتىن شاما - مەحانيكالىق ەنەرگيا دەپ اتالادى.
مەحانيكالىق ەنەرگيا دەپ دەنەنىڭ مەحانيكالىق جۇمىس ىستەي الۋ قابىلەتىن ايتادى.
ەنەرگيانىڭ ولشەم بىرلىگى – (ە) دجوۋل(دج)
• قوزعالىستاعى دەنەنىڭ ەنەرگياسى - كينەتيكالىق ەنەرگيا دەپ اتالادى.
• دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنە نەمەسە دەنە بولشەكتەرىنىڭ ءوز ارا ورنالاسۋىنا بايلانىستى ەنەرگيا - پوتەنسيالىق ەنەرگيا دەپ اتالادى.
ءبىر – بىرىمەن ءوزارا ارەكەتتەسەتىن دەنەلەردىڭ ءار كينەتيكالىق، ءارى پوتەنسيالىق ەنەرگياسى بولادى. مۇنداي دەنەلەر تۇيىق جۇيە دەپ اتالادى. سوقتىعىسقان شارلاردىڭ، «ججس - جەر»، سەرىپپەگە ىلىنگەن جۇكتىڭ تەربەلىسى، جوعارى لاقتىرىلعان شاردىڭ جوعارى - تومەن قوزعالۋى كەزىندەگى ەنەرگيانىڭ تۇرلەنۋىن مىسالعا قاراستىرۋعا بولادى( سۋرەت بويىنشا).
جۇيەنىڭ تولىق ەنەرگياسى تۇراقتى بولادى.
ەتولىق= ەk+ Ep=const
ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى بىلاي تۇجىرىمدالادى: تابيعاتتاعى ەنەرگيا جوعالىپ كەتپەيدى، جوقتان پايدا بولمايدى، ول تەك ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اۋىسادى.
قورىتا ايتقاندا، مەحانيكالىق جۇمىس - ول ەنەرگيا وزگەرىسى، ال كەز كەلگەن ەنەرگياسى بار دەنە جۇمىس ىستەي المايدى. ول جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن، ەنەرگيا وزگەرۋى قاجەت.
V. بەكىتۋ
ەسەپتەر شىعارۋ
19 – جاتتىعۋ. №1، 3
20 - جاتتىعۋ №1، 4
ەسەپتەر جيناعىنان ەسەپتەر شىعارۋ.
تەست تاپسىرمالارى
1. دەنەنىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسى دەگەنىمىز
A) دەنەردىڭ نەمەسە دەنە بولىكتەرىنىڭ ءوزارا ورنالاسۋىنا بايلانىستى بولادى.
B) دەنەنىڭ جىلدامدىعىنىڭ وزگەرۋ ەنەرگياسى.
س) ىستىق دەنەنىڭ سۋىق دەنەگە بەرگەن ەنەرگياسى.
د) دەنە مولەكۋلالارىنىڭ قوزعالىسىمەن بايلانىستى ەنەرگياسى.
2. قانداي فيزيكالىق شامالار “ دج” ولشەم بىرلىگىمەن ولشەنەدى؟
ا) كۇش ءيمپۋلسى ۆ) كۇش مومەنتى
س) دەنە ءيمپۋلسى د) كۇش E) ەنەرگيا
3. ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى
A) E=mgh B) E=mv2 /2
C) Ek=Eت+Ep D) Eت=Ek+Ep E) Ep=Eت+Ek
4. ماسساسى 10 كگ، جىلدامدىعى 4 م/س دەنەنىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسى
A) 80 دج B) 800 دج
C) 160 دج D) 1600 دج
E) 180 دج
5. فورمۋلاسى بويىنشا انىقتالاتىن شاما
ا) دەنە ءيمپۋلسى. ۆ) كۇش ءيمپۋلسى. س) كينەتيكالىق ەنەرگيا.
D) پوتەنسيالدىق ەنەرگيا.
6. دەنە جەر بەتىنەن ھ بيىكتىككە كوتەرىلدى. جەرگە قاتىستى دەنەنىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسى
ا) mgh ۆ) mg س) gh D) mg/h ە) mgh/2
VI. باعالاۋ
VII. رەفلەكسيا
"ءبىلىم اعاشى" تاقىرىپ بويىنشا تۇسىنگەندەرىن ستيكەرگە جازىپ اعاشقا جابىستىرۋ. وقۋشىلارعا قىزىل، جاسىل، سارى ءتۇستى الما بەرىلەدى. قىزىل ءتۇس بۇگىنگى ساباق وتە جاقسى وتكەنىن، جاسىل ءتۇس جاقسى (ورتاشا) وتكەنىن، سارى ءتۇس ناشار وتكەنىن بىلدىرەدى.
VII. ۇيگە تاپسىرما
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
اقجايىق اۋدانى، تايپاق اۋىلى
كراسنويار ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ەلەمەسوۆا گاۋسار ناعيدوللا قىزى
Cاباقتىڭ تاقىرىبى: ەنەرگيا. ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ جانە ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اينالۋ زاڭى.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىنىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەي الۋ مۇمكىندىگىن دامىتۋ، وقۋ ماتەريالىن وڭدەۋدىڭ جەكەلەنگەن تاسىلدەرى ارقىلى جۇمىس ىستەي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى: ەستە قالدىرۋ، شاپشاڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك ماقساتى: عىلىمي دۇنيەتانىمىن ارتتىرۋ، العان ءبىلىمدى ومىردە پايدالانا ءبىلۋ، ءوز بەتىنشە ىزدەنۋگە داعدىلاندىرۋ، ەڭبەككە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق جاۋاپ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: كومپيۋتەر، ەلەكتروندى وقۋلىق،
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋى، دايارلىعى، شاعىن توپتارعا ءبولىنىپ وتىرۋى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسى.
بلينس تۋرنير تۇرىندە تەكسەرۋ. وقۋشىلار بەرىلگەن سۇراقتار دۇرىس بولسا يا دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەگەر دۇرىس ەمەس بولسا جوق دەپ جاۋاپ بەرەدى.
1. كگ*م\س دەنە ءيمپۋلسىنىڭ ولشەم بىرلىگى. ءيا جوق.
2. كۇش پەن ونىڭ ارەكەت ەتۋ ۋاقىتىنىڭ كوبەيتىندىسى كۇش ءيمپۋلسى دەپ اتالادى. ءيا جوق.
3. F*t دەنە ءيمپۋلسىنىڭ فورمۋلاسى. ءيا جوق.
4. F=ma اۋىرلىق كۇشىنىڭ فورمۋلاسى. ءيا جوق.
5. دەنەنىڭ ماسساسى مەن ونىڭ قوزعالىس جىلدامدىعىنىڭ كوبەيتىندىسى تەڭ بولاتىن فيزيكالىق شامانى دەنە ءيمپۋلسى دەپ اتايدى؟ ءيا جوق.
6. ماسسا – سكاليارلىق شاما. ءيا جوق.
7. دەنەنىڭ ءبىر بولىگى قانداي دا ءبىر جىلدامدىقپەن ءبولىنىپ شىققان كەزدەگى قوزعالىسى رەاكتيۆتى قوزعالىس دەپ اتايدى. ءيا جوق.
كارتوچكا ارقىلى ەسەپتەر بەرىلەدى.
ءى توپقا
1. 6 م/س جىلدامدىقپەن جۇگىرىپ كەلە جاتقان ماسساسى 60 كگ ادامنىڭ ءيمپۋلسى قانداي؟
2. ماسساسى 50 كگ بالا 5 م/س جىلدامدىقپەن جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، 2 م/س جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان ماسساسى 100 كگ اربانىڭ ۇستىندە قارعىپ ءمىندى. وسىدان كەيىن اربا قانداي جىلدامدىقپەن قوزعالادى؟
ءىى توپقا
1. ماسساسى 10 كگ دەنەنىڭ ءيمپۋلسى 50 كگ م/س بولعانداعى دەنەنىڭ جىلدامدىعىن تابىڭدار.
2. ماسساسى 160كگ شايبانىڭ ءيمپۋلسى ماسساسى 8كگ، 600 م/س جىلدامدىقپەن ۇشىپ كەلە جاتقان وقتىڭ يمپۋلسىنە تەڭ بولۋ ءۇشىن، شايبا قانداي جىلدامدىقپەن ۇشۋى كەرەك؟
ءىىى. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
وقۋشىلار رەبۋس شەشۋ ارقىلى بۇگىنگى ساباقتىڭ تاقىرىبىن اشادى.(2 - 3مينۋت)
IV. جاڭا ساباق (10 مينۋت)
ەنەرگيا – دەنەنىڭ كۇيىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق، سكاليارلىق شاما. ادامنىڭ كۇيى تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ قان قىسىمى، تەمپەراتۋراسى، سياقتى، ت. ب. بەلگىلى ءبىر ۋاقىت مەزەتىندەگى جالپى جاعدايىن سيپاتتايتىن مالىمەتتەر تۋرالى ءسوز ەتەمىز.
كۇي - دەنەنىڭ بەرىلگەن ۋاقىت مەزەتىندەگى جاعدايى.
مەحانيكادا دەنەنىڭ مەحانيكالىق كۇيى ءسوز بولادى. ونى كورسەتۋ ءۇشىن 2 ماسەلەگە توقتالۋىمىز كەرەك:
1. دەنەنىڭ بەرىلگەن ۋاقىت مەزەتىندەگى ورنى
2. دەنەنىڭ قالاي قوزعالاتىنىن سيپاتتاي الۋىمىز كەرەك.
ولاي بولسا، بۇل - نۇكتەنىڭ ءقايىبىر ۋاقىت مەزەتىندەگى كوورديناتالارى مەن جىلدامدىعىن كورسەتۋ دەگەن ءسوز. بۇلار كۇي پارامەترلەرىنە جاتادى.
دەنەنىڭ نەمەسە نۇكتەنىڭ مەحانيكالىق كۇيىن سيپاتتايتىن شاما - مەحانيكالىق ەنەرگيا دەپ اتالادى.
مەحانيكالىق ەنەرگيا دەپ دەنەنىڭ مەحانيكالىق جۇمىس ىستەي الۋ قابىلەتىن ايتادى.
ەنەرگيانىڭ ولشەم بىرلىگى – (ە) دجوۋل(دج)
• قوزعالىستاعى دەنەنىڭ ەنەرگياسى - كينەتيكالىق ەنەرگيا دەپ اتالادى.
• دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنە نەمەسە دەنە بولشەكتەرىنىڭ ءوز ارا ورنالاسۋىنا بايلانىستى ەنەرگيا - پوتەنسيالىق ەنەرگيا دەپ اتالادى.
ءبىر – بىرىمەن ءوزارا ارەكەتتەسەتىن دەنەلەردىڭ ءار كينەتيكالىق، ءارى پوتەنسيالىق ەنەرگياسى بولادى. مۇنداي دەنەلەر تۇيىق جۇيە دەپ اتالادى. سوقتىعىسقان شارلاردىڭ، «ججس - جەر»، سەرىپپەگە ىلىنگەن جۇكتىڭ تەربەلىسى، جوعارى لاقتىرىلعان شاردىڭ جوعارى - تومەن قوزعالۋى كەزىندەگى ەنەرگيانىڭ تۇرلەنۋىن مىسالعا قاراستىرۋعا بولادى( سۋرەت بويىنشا).
جۇيەنىڭ تولىق ەنەرگياسى تۇراقتى بولادى.
ەتولىق= ەk+ Ep=const
ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى بىلاي تۇجىرىمدالادى: تابيعاتتاعى ەنەرگيا جوعالىپ كەتپەيدى، جوقتان پايدا بولمايدى، ول تەك ءبىر تۇردەن ەكىنشى تۇرگە اۋىسادى.
قورىتا ايتقاندا، مەحانيكالىق جۇمىس - ول ەنەرگيا وزگەرىسى، ال كەز كەلگەن ەنەرگياسى بار دەنە جۇمىس ىستەي المايدى. ول جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن، ەنەرگيا وزگەرۋى قاجەت.
V. بەكىتۋ
ەسەپتەر شىعارۋ
19 – جاتتىعۋ. №1، 3
20 - جاتتىعۋ №1، 4
ەسەپتەر جيناعىنان ەسەپتەر شىعارۋ.
تەست تاپسىرمالارى
1. دەنەنىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسى دەگەنىمىز
A) دەنەردىڭ نەمەسە دەنە بولىكتەرىنىڭ ءوزارا ورنالاسۋىنا بايلانىستى بولادى.
B) دەنەنىڭ جىلدامدىعىنىڭ وزگەرۋ ەنەرگياسى.
س) ىستىق دەنەنىڭ سۋىق دەنەگە بەرگەن ەنەرگياسى.
د) دەنە مولەكۋلالارىنىڭ قوزعالىسىمەن بايلانىستى ەنەرگياسى.
2. قانداي فيزيكالىق شامالار “ دج” ولشەم بىرلىگىمەن ولشەنەدى؟
ا) كۇش ءيمپۋلسى ۆ) كۇش مومەنتى
س) دەنە ءيمپۋلسى د) كۇش E) ەنەرگيا
3. ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى
A) E=mgh B) E=mv2 /2
C) Ek=Eت+Ep D) Eت=Ek+Ep E) Ep=Eت+Ek
4. ماسساسى 10 كگ، جىلدامدىعى 4 م/س دەنەنىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسى
A) 80 دج B) 800 دج
C) 160 دج D) 1600 دج
E) 180 دج
5. فورمۋلاسى بويىنشا انىقتالاتىن شاما
ا) دەنە ءيمپۋلسى. ۆ) كۇش ءيمپۋلسى. س) كينەتيكالىق ەنەرگيا.
D) پوتەنسيالدىق ەنەرگيا.
6. دەنە جەر بەتىنەن ھ بيىكتىككە كوتەرىلدى. جەرگە قاتىستى دەنەنىڭ پوتەنسيالدىق ەنەرگياسى
ا) mgh ۆ) mg س) gh D) mg/h ە) mgh/2
VI. باعالاۋ
VII. رەفلەكسيا
"ءبىلىم اعاشى" تاقىرىپ بويىنشا تۇسىنگەندەرىن ستيكەرگە جازىپ اعاشقا جابىستىرۋ. وقۋشىلارعا قىزىل، جاسىل، سارى ءتۇستى الما بەرىلەدى. قىزىل ءتۇس بۇگىنگى ساباق وتە جاقسى وتكەنىن، جاسىل ءتۇس جاقسى (ورتاشا) وتكەنىن، سارى ءتۇس ناشار وتكەنىن بىلدىرەدى.
VII. ۇيگە تاپسىرما
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
