رەتتەۋشى جانە ونىڭ ەسكەرتپەلەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: رەتتەۋشى جانە ونىڭ ەسكەرتپەلەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىن ۇيرەتە وتىرىپ ولاردان العان بىلىمدەرىن پىسىقتاۋ.
ءوز ويلارىن اشىق ايتۋعا، كوشە ءتارتىبى بەلگىلەرىن جاتقا ايتۋعا داعدىلاندىرۋ.
وقۋشىلاردى مەيىرىمدىلىككە، بايقاعىشتىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، باعدارشام.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ارمانعا الدا كۇتكەن اسىعارمىز
ءبىز قالاي تولقىن ايتپاي باسىلارمىز.
جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن جاقسى ءبىلىپ
ساقتىققا تۇرا الاتىن جاس ۇلانبىز!
جالعايتىن دوستاستىرىپ بار ەلمەنەن
جولداردان تۇرادى عوي الەم دەگەن.
بۇگىنگى بىزگە كەلگەن قوناقتارعا
ويىنىمىز باستالادى سالەممەنەن!
رەتتەۋشى دەگەن كىم؟
رەتتەۋشى العاش ۇلكەن قالالاردا پايدا بولعان، ياعني ونىڭ نەگىزگى مىندەتتى كوشەدەگى قوزعالىستى رەتتەۋ. ونى رەتتەۋ ءۇشىن ول جەزل دەگەن قۇرالدى پايدالاندى. كوپشىلىك ونى «الا تاياق» دەپ تە اتايدى.
جۇمباق جاسىرۋ.
1. جوق وزىندە باس تا، اۋىز دا، قۇلاق تا،
باقىلاعان ءۇش كوزى بار ءبىراق تا
(باعدارشام)
كەيىن رەتتەۋشىنىڭ ورنىنا باعدارشام پايدا بولدى.
باعدارشام قالاي پايدا بولدى؟
العاشقى باعدارشام تەمىر جول بويىندا پايدا بولدى. ونى ويلاپ تاپقان ادامنىڭ ەسىمى تاريحتا ساقتالماعان. ال ونى كوشە قوزعالىسىنا ىڭعايلاپ، قايتا جاساعان اعىلشىن ينجينەر - مەحانيگى د. نايت بولاتىن. ول 1868 جىلى لوندونداعى پارلامەنت ءۇيىنىڭ الدىنا باعدارشام ورناتتى. اپارات ورتاسىنا گازدى شام ورناتىلدى. وكىنىشكە وراي، گاز جارىلىپ كەزەكتە تۇرعان پوليسەي قازا بولدى. سودان باعدارشام جارتى عاسىر بويى ۇمىت بولدى.
تەك 1914 جىلى امەريكانىڭ كليۆلەنۋ قالاسىندا سوسىن نيۋ - يورك قالالارىندا قايتادان پايدا بولدى. بۇل جولى ەكى ءتۇستى قىزىل، جاسىل ەلەكتر باعدارشام بولدى.
ال 1918 جىلدان باستاپ ءۇش ءتۇس قولدانىستا بولدى.
كەڭەس وداعى بويىنشا العاش رەت باعدارشام ماسكەۋ قالاسىندا 1924 جىلدان كۋزنەسكى كوپىرى مەن پەتروۆكا كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان ورىن الدى.
قازىرگى زاماننىڭ تالابىنا ساي جاڭا تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا بايلانىستى رەتتەۋشىنى باعدارشام الماستىرۋدا. ولاي بولسا بالاردىڭ باعدارشام تۋرالى تىڭدايىق
قىزىل جارىق: قىزىل جارىق جانعاندا،
قالت توقتاي قال تاباندا.
سارى جارىق: سارى شامى جاعىلسا،
ساق اباي بول بارىنشا!
جاسىل جارىق: جاسىل جارىق – جول اشىق،
زىمىراي بەر بەل اسىپ
بارلىعى: يرەك - يرەك كوشەلەر،
كوشە دەگەن مىڭ يرەك.
قيىندىققا ايتسەدە
ۇيرەنەسىڭ بىرتىندەپ.
بارار جەرگە اسىقپا،
بايگە المايسىڭ بۇرىن كەپ.
ءقازىر جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە دە ارنالعان باعدارشام بار. ءبىراق ازىرگە ءبىزدىڭ قالامىزدا ورناتىلماعان. ءبىراق ءبىز ۇلكەن قالالاردان كورە الامىز. مىسالى: اقتاۋ قالاسىندا ت. ب
ولاي بولسا بۇگىنگى ساباعىمىزدا رەتتەۋشى تۋرالى بىلدىك.
- ەندى وسى رەتتەۋشىنىڭ ءاربىر قيىلىسى بىزگە، كولىكتەرگە ايتىلعان ەسكەرتپەلەر ەكەن.
پراكتيكالىق كەزەڭ.
ۇلكەن قالالاردا نە كوپ، باعدارشامدار كوپ. ولاردىڭ كوپشىلىگى كونەرىپ، ىستەن شىعىپ قالىپ جاتادى. ءتىپتى كەيدە كولىك قوزعالىسى شامادان تىس كوبەيىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن. وندايدا ءجۇرىس - تۇرىستى رەتتەۋ ءۇشىن باعدارشامدار ورنىنا رەتتەۋشى تۇرادى. ول الا تاياقشانىڭ كومەگىمەن قوزعالىستى قالىپقا كەلتىرەدى. ەگەر رەتتەۋشى ءتۇن مەزگىلىندە تۇرسا، جۇرگىزۋشى كورەتىندەي ياعني تاياقشانىڭ ىشىندە جانىپ تۇراتىن بەلگى بولادى. ەگەر رەتتەۋشى تاياعىن جوعارى قاراي كوتەرسە، بۇل دايىندالۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. مۇنداي جاعدايدا جۇرۋگە بولمايدى.
رەتتەۋشى بىزگە قاراي قاراپ تۇرسا نەمەسە ارقا جاعىن بەرىپ تۇرسا جۇرۋگە تىيىم سالىنادى.
رەتتەۋشى بۇيىرىمەن بۇرىلىپ تۇرسا وندا جۇرۋگە بولادى دەگەن ءسوز، جۇرۋگە رۇقسات بەرىلگەن جاعدايدا رەتتەۋشىنىڭ ەكى يىعى دا ساعان كورىنىپ تۇرادى. ەگەر باعدارشام جۇمىس ىستەپ تۇرسا، رەتتەۋشى دە تۇرسا، وندا رەتتەۋشىنىڭ قيمىلىن باسشىلىققا الۋ كەرەك.
تاپسىرما.
1. رەتتەۋشى دەگەن كىم، ونىڭ قىزمەتى قانداي؟
2. ەگەر رەتتەۋشى تاياعىن جوعارى كوتەرسە نە ىستەۋ كەرەك؟
3. قانداي جاعدايدا جۇرگىنشىنىڭ جۇرۋىنە بولادى؟
4. ەگەر باعدارشام جۇمىس ىستەپ تۇرسا، رەتتەۋشى باعىت كورسەتىپ تۇرسا، كىمگە باعىنۋ كەرەك؟
ەسىڭدە بولسىن!
وتكەلى جوق جەردەن وتۋگە بولمايدى.
كوشەنىڭ قيىلىسىنا كەلگەندە، ەكى جاعىڭا نازار اۋدار، جاسىل جارىقتىڭ جانۋىن كۇت.
كوشەنىڭ ارعى بەتىنە جۇگىرىپ وتۋگە بولمايدى.
كوشەنىڭ ارعى بەتىنە جولدىڭ قاق ورتاسىنان وتپە.
كوشە قيىلىسىندا توقتاۋ سىزىعى بولادى. وسى جەردە تۇرىپ باعدارشام بەلگىسىنىڭ جانۋىن كۇت.
اۆتوبۋستى ارتقى جاعىنان اينالىپ ءوت. جولدا كەلە جاتقان ماشينا كورىنبەسە، وندا ەكى جاعى بىردەي كورىنەتىن جولدى تاڭدا، سول جەردەن ءوت.
جاياۋ جۇرگىنشىلەر جاعا جولدىڭ وڭ جاق قاپتالىمەن جۇرۋگە تىرىسۋ كەرەك.
ەگەر ۆەلوسيپەدپەن جۇرسەڭ، جولدا جۇرۋگە ەرەجەلەرىن بىلەتىنىڭ، تۋرالى كۋالاندىرىلعان قاعازىڭ بولۋى ءتيىس.
ۆەلوسيپەدپەن نەشە جاستان باستاپ جولمەن جۇرۋگە بولادى. (سۇراق)
جول بويىندا 14 جاسقا تولعان بالالارعا عانا بولادى.(جاۋاپ)
جول بويىنا كونكي، شاڭعى دوپ تەپپە.
كولىكتىڭ ارتىنا جارماسپا.
قالتارىستان شىعا كەلمە، ومىرىڭە ءقاۋىپتى.
جاعا جولمەن عانا جۇرۋگە بولادى، ماشينا جولىمەن ءجۇرۋشى بولما.
جول كولىك وقيعاسىن كەزىندە پوليسيا بولىمىنە حابارلاس.
جاراقات العاندارعا العاشقى دارىگەرلىك جاردەم كورسەت.
جول بەلگىلەرىن اجىراتا بىلگەن ءجون.
قورىتىندى.
ءبىزدىڭ قالالارىمىزدا، سول سياقتى اۋىلدى جەرلەردىڭ بارىنە ورتاق جول قاتىناسى ەنگىزىلگەن. بۇل ەرەجەنى وقۋشىلار، ۇلكەندەر دە بارلىق جۇرگىنشىلەر، كولىك جۇرگىزۋشىلەرى بۇلجىتپاي ورىندالۋى كەرەك. جول زاڭى دۇرىس ءجۇرىپ، اباي بولۋدى تالاپ ەتەدى. جول ءتارتىبىن بۇزباڭدار، جول ءتارتىبىن بۇزعاندىقتان كەيبىرەۋلەر ماشينا دوڭگەلەگىنە ءىلىنىپ قازا تاۋىپ، كەيبىرەۋلەرى جاراقات الادى. جول ءتارتىبىن بىلەيىك، ەسەن - امان جۇرەيىك!
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا جولدا ءجۇرۋ ەرەجەسىن ۇيرەتە وتىرىپ ولاردان العان بىلىمدەرىن پىسىقتاۋ.
ءوز ويلارىن اشىق ايتۋعا، كوشە ءتارتىبى بەلگىلەرىن جاتقا ايتۋعا داعدىلاندىرۋ.
وقۋشىلاردى مەيىرىمدىلىككە، بايقاعىشتىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، باعدارشام.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ارمانعا الدا كۇتكەن اسىعارمىز
ءبىز قالاي تولقىن ايتپاي باسىلارمىز.
جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن جاقسى ءبىلىپ
ساقتىققا تۇرا الاتىن جاس ۇلانبىز!
جالعايتىن دوستاستىرىپ بار ەلمەنەن
جولداردان تۇرادى عوي الەم دەگەن.
بۇگىنگى بىزگە كەلگەن قوناقتارعا
ويىنىمىز باستالادى سالەممەنەن!
رەتتەۋشى دەگەن كىم؟
رەتتەۋشى العاش ۇلكەن قالالاردا پايدا بولعان، ياعني ونىڭ نەگىزگى مىندەتتى كوشەدەگى قوزعالىستى رەتتەۋ. ونى رەتتەۋ ءۇشىن ول جەزل دەگەن قۇرالدى پايدالاندى. كوپشىلىك ونى «الا تاياق» دەپ تە اتايدى.
جۇمباق جاسىرۋ.
1. جوق وزىندە باس تا، اۋىز دا، قۇلاق تا،
باقىلاعان ءۇش كوزى بار ءبىراق تا
(باعدارشام)
كەيىن رەتتەۋشىنىڭ ورنىنا باعدارشام پايدا بولدى.
باعدارشام قالاي پايدا بولدى؟
العاشقى باعدارشام تەمىر جول بويىندا پايدا بولدى. ونى ويلاپ تاپقان ادامنىڭ ەسىمى تاريحتا ساقتالماعان. ال ونى كوشە قوزعالىسىنا ىڭعايلاپ، قايتا جاساعان اعىلشىن ينجينەر - مەحانيگى د. نايت بولاتىن. ول 1868 جىلى لوندونداعى پارلامەنت ءۇيىنىڭ الدىنا باعدارشام ورناتتى. اپارات ورتاسىنا گازدى شام ورناتىلدى. وكىنىشكە وراي، گاز جارىلىپ كەزەكتە تۇرعان پوليسەي قازا بولدى. سودان باعدارشام جارتى عاسىر بويى ۇمىت بولدى.
تەك 1914 جىلى امەريكانىڭ كليۆلەنۋ قالاسىندا سوسىن نيۋ - يورك قالالارىندا قايتادان پايدا بولدى. بۇل جولى ەكى ءتۇستى قىزىل، جاسىل ەلەكتر باعدارشام بولدى.
ال 1918 جىلدان باستاپ ءۇش ءتۇس قولدانىستا بولدى.
كەڭەس وداعى بويىنشا العاش رەت باعدارشام ماسكەۋ قالاسىندا 1924 جىلدان كۋزنەسكى كوپىرى مەن پەتروۆكا كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان ورىن الدى.
قازىرگى زاماننىڭ تالابىنا ساي جاڭا تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا بايلانىستى رەتتەۋشىنى باعدارشام الماستىرۋدا. ولاي بولسا بالاردىڭ باعدارشام تۋرالى تىڭدايىق
قىزىل جارىق: قىزىل جارىق جانعاندا،
قالت توقتاي قال تاباندا.
سارى جارىق: سارى شامى جاعىلسا،
ساق اباي بول بارىنشا!
جاسىل جارىق: جاسىل جارىق – جول اشىق،
زىمىراي بەر بەل اسىپ
بارلىعى: يرەك - يرەك كوشەلەر،
كوشە دەگەن مىڭ يرەك.
قيىندىققا ايتسەدە
ۇيرەنەسىڭ بىرتىندەپ.
بارار جەرگە اسىقپا،
بايگە المايسىڭ بۇرىن كەپ.
ءقازىر جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە دە ارنالعان باعدارشام بار. ءبىراق ازىرگە ءبىزدىڭ قالامىزدا ورناتىلماعان. ءبىراق ءبىز ۇلكەن قالالاردان كورە الامىز. مىسالى: اقتاۋ قالاسىندا ت. ب
ولاي بولسا بۇگىنگى ساباعىمىزدا رەتتەۋشى تۋرالى بىلدىك.
- ەندى وسى رەتتەۋشىنىڭ ءاربىر قيىلىسى بىزگە، كولىكتەرگە ايتىلعان ەسكەرتپەلەر ەكەن.
پراكتيكالىق كەزەڭ.
ۇلكەن قالالاردا نە كوپ، باعدارشامدار كوپ. ولاردىڭ كوپشىلىگى كونەرىپ، ىستەن شىعىپ قالىپ جاتادى. ءتىپتى كەيدە كولىك قوزعالىسى شامادان تىس كوبەيىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن. وندايدا ءجۇرىس - تۇرىستى رەتتەۋ ءۇشىن باعدارشامدار ورنىنا رەتتەۋشى تۇرادى. ول الا تاياقشانىڭ كومەگىمەن قوزعالىستى قالىپقا كەلتىرەدى. ەگەر رەتتەۋشى ءتۇن مەزگىلىندە تۇرسا، جۇرگىزۋشى كورەتىندەي ياعني تاياقشانىڭ ىشىندە جانىپ تۇراتىن بەلگى بولادى. ەگەر رەتتەۋشى تاياعىن جوعارى قاراي كوتەرسە، بۇل دايىندالۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. مۇنداي جاعدايدا جۇرۋگە بولمايدى.
رەتتەۋشى بىزگە قاراي قاراپ تۇرسا نەمەسە ارقا جاعىن بەرىپ تۇرسا جۇرۋگە تىيىم سالىنادى.
رەتتەۋشى بۇيىرىمەن بۇرىلىپ تۇرسا وندا جۇرۋگە بولادى دەگەن ءسوز، جۇرۋگە رۇقسات بەرىلگەن جاعدايدا رەتتەۋشىنىڭ ەكى يىعى دا ساعان كورىنىپ تۇرادى. ەگەر باعدارشام جۇمىس ىستەپ تۇرسا، رەتتەۋشى دە تۇرسا، وندا رەتتەۋشىنىڭ قيمىلىن باسشىلىققا الۋ كەرەك.
تاپسىرما.
1. رەتتەۋشى دەگەن كىم، ونىڭ قىزمەتى قانداي؟
2. ەگەر رەتتەۋشى تاياعىن جوعارى كوتەرسە نە ىستەۋ كەرەك؟
3. قانداي جاعدايدا جۇرگىنشىنىڭ جۇرۋىنە بولادى؟
4. ەگەر باعدارشام جۇمىس ىستەپ تۇرسا، رەتتەۋشى باعىت كورسەتىپ تۇرسا، كىمگە باعىنۋ كەرەك؟
ەسىڭدە بولسىن!
وتكەلى جوق جەردەن وتۋگە بولمايدى.
كوشەنىڭ قيىلىسىنا كەلگەندە، ەكى جاعىڭا نازار اۋدار، جاسىل جارىقتىڭ جانۋىن كۇت.
كوشەنىڭ ارعى بەتىنە جۇگىرىپ وتۋگە بولمايدى.
كوشەنىڭ ارعى بەتىنە جولدىڭ قاق ورتاسىنان وتپە.
كوشە قيىلىسىندا توقتاۋ سىزىعى بولادى. وسى جەردە تۇرىپ باعدارشام بەلگىسىنىڭ جانۋىن كۇت.
اۆتوبۋستى ارتقى جاعىنان اينالىپ ءوت. جولدا كەلە جاتقان ماشينا كورىنبەسە، وندا ەكى جاعى بىردەي كورىنەتىن جولدى تاڭدا، سول جەردەن ءوت.
جاياۋ جۇرگىنشىلەر جاعا جولدىڭ وڭ جاق قاپتالىمەن جۇرۋگە تىرىسۋ كەرەك.
ەگەر ۆەلوسيپەدپەن جۇرسەڭ، جولدا جۇرۋگە ەرەجەلەرىن بىلەتىنىڭ، تۋرالى كۋالاندىرىلعان قاعازىڭ بولۋى ءتيىس.
ۆەلوسيپەدپەن نەشە جاستان باستاپ جولمەن جۇرۋگە بولادى. (سۇراق)
جول بويىندا 14 جاسقا تولعان بالالارعا عانا بولادى.(جاۋاپ)
جول بويىنا كونكي، شاڭعى دوپ تەپپە.
كولىكتىڭ ارتىنا جارماسپا.
قالتارىستان شىعا كەلمە، ومىرىڭە ءقاۋىپتى.
جاعا جولمەن عانا جۇرۋگە بولادى، ماشينا جولىمەن ءجۇرۋشى بولما.
جول كولىك وقيعاسىن كەزىندە پوليسيا بولىمىنە حابارلاس.
جاراقات العاندارعا العاشقى دارىگەرلىك جاردەم كورسەت.
جول بەلگىلەرىن اجىراتا بىلگەن ءجون.
قورىتىندى.
ءبىزدىڭ قالالارىمىزدا، سول سياقتى اۋىلدى جەرلەردىڭ بارىنە ورتاق جول قاتىناسى ەنگىزىلگەن. بۇل ەرەجەنى وقۋشىلار، ۇلكەندەر دە بارلىق جۇرگىنشىلەر، كولىك جۇرگىزۋشىلەرى بۇلجىتپاي ورىندالۋى كەرەك. جول زاڭى دۇرىس ءجۇرىپ، اباي بولۋدى تالاپ ەتەدى. جول ءتارتىبىن بۇزباڭدار، جول ءتارتىبىن بۇزعاندىقتان كەيبىرەۋلەر ماشينا دوڭگەلەگىنە ءىلىنىپ قازا تاۋىپ، كەيبىرەۋلەرى جاراقات الادى. جول ءتارتىبىن بىلەيىك، ەسەن - امان جۇرەيىك!
You Might Also Like
