رەزەرفورد تاجىريبەسى. اتومنىڭ قۇرامى. اتومنىڭ مودەلى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: رەزەرفورد تاجىريبەسى. اتومنىڭ قۇرامى. اتومنىڭ مودەلى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك:
1. راديواكتيۆتىك قۇبىلىسى جانە راديواكتيۆتىك ساۋلەلەر جايلى بىلىمدەرىن بەكىتۋ، وقۋشىلاردىڭ عىلىمي دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىن فيزيكالىق ءۇردىس بارىسىندا قالىپتاستىرۋ.
2. اتوم تۋرالى بەينەلىك كوزقاراس قالىپتاستىرۋدا حيميادان العان بىلىمدەرىن سينتەزدەۋ.
3. وقۋشىلارعا رەزەرفورد تاجىريبەسىن (تاجىريبە قوندىرعىسىن، بارىسىن، ناتيجەسىن) اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلىن ءتۇسىندىرۋ، رەزەرفورد تاجىريبەسىن وزدىگىنشە ءتۇسىندىرىپ ايتا بىلۋگە ىقپال جاساۋ.
دامىتۋشىلىق:
ويلاۋ، قۇبىلىستار مەن زاڭدىلىقتارعا تالداۋ جاساۋ، سالىستىرۋ، لوگيكالىق تۇجىرىم جاساۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك:
رەزەرفورد تاجىريبەسىن ءتۇسىندىرۋ، تاپسىرمالار ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، جيناقىلىققا تاربيەلەۋ، پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى يگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، پراكتيكالىق.
ءپانارالىق بايلانىس: حيميا، ماتەماتيكا
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: مۋلتيمەديالىق پوديۋم، فليپچارت، تاراتپا ماتەريالدار، مەندەلەيەۆ كەستەسى، سىزبا - سۋرەتتەر
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ
ساباققا دايىندىعىن قاداعالاۋ
نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ
ءىى. بىلىمدەرىن جان - جاقتى تەكسەرۋ:
1. جىلۋلىق ساۋلەلەنۋ
2. ابسوليۋت قارا دەنە
3. ستەفان - بولسمان زاڭى
4. پلانك گيپوتەزاسى
5. فوتوەففەكت
6. رەنتگەن ساۋلەلەرى
7. رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ مەديسينادا قولدانىلۋى
8. فوتون دەگەن نە؟ ونىڭ ماسساسى، تىنىشتىقتاعى ماسساسى.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى يگەرتۋگە دايىندىق:
ءبىزدى قورشاعان ورتادا سانسىز مول ءار ءتۇرلى تابيعي زاتتار مەن دەنەلەر بار. قولدان
جاسالعان كوپتەگەن جاساندى بۇيىمدار دا جەتەرلىك. الەمدەگى ءار ءتۇرلى دەنەلەر، جەر بەتىندەگى، مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردەگى سان الۋان وسىمدىكتەر مەن جان - جانۋارلار قانشاما؟! مىنە وسىنداي «ءتىرى تابيعات» پەن «ءولى» تابيعاتتاعى سان جەتپەس ءار ءتۇرلى زاتتار مەن دەنەلەر نەدەن تۇرادى دەگەن سۇراق تۋادى.
عىلىمي - زەرتتەۋلەر جوعارىداعى سۇراقتىڭ ناقتى جاۋابىن تاپتى. ەرتەدەگى گرەك عالىمدارى بارلىق زاتتار بولىنبەيتىن وتە ۇساق كىشكەنتاي بولشەكتەردەن تۇرادى دەپ جورامالداعان بولاتىن. دەموكريت ونداي بولشەكتەردى اتومدار دەپ اتادى. (اتوم – «بولىنبەيدى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى). اتومدىق تەوريا ءحۇىىى عاسىردا جاڭا قارقىن الىپ دامي باستادى. م. ۆ. لومونوسوۆ، ا. لاۆۋازە، د. دالتون جانە باسقا عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە اتومداردىڭ بار ەكەنى ناقتى دالەلدەندى. بۇل كەزدە دە اتومدار ودان ءارى بولشەكتەنبەيدى دەپ ەسەپتەلدى.
ءبىراق فيزيكا عىلىمىنىڭ دامۋى بارىسىندا، ءحىح عاسىردىڭ اياعىنا قاراي اتومدار بولىنبەيتىن قاراپايىم بولشەك ەمەس، ونىڭ قۇرامى كۇردەلى بولۋى ءتيىس دەگەن ويلار تۋا باستادى. بۇل جەردە 1869 جىلى د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ حيميالىق ەلەمەنتتەر قاسيەتتەرىنىڭ پەريودتى تۇردە قايتالانۋ زاڭىن اشۋى، ياعني ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق كەستەسىن جاساۋى ۇلكەن ءرول اتقاردى. ەگەر اتومدى كۇردەلى بولشەك دەپ ەسەپتەسەك، اتومدىق ماسسا وسكەن سايىن ەلەمەنتتەر قاسيەتتەرىنىڭ پەريودتى تۇردە قايتالانۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولار ەدى.
وتكەن ساباقتا ءبىز اتومنىڭ كۇردەلى قۇرىلىسىن ايعاقتايتىن قۇبىلىستى قاراستىرعان بولاتىنبىز.
سۇراق:
• 1896 جىلى بەككەرەل قانداي قۇبىلىستى بايقادى؟
• كەيبىر حيميالىق ەلەمەنت اتومدارىنىڭ ءوز - وزىنەن ساۋلە شىعارۋى قالاي اتالادى؟
• راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋ قۇرامىنا كىرەتىن بولشەكتەر قالاي اتالادى؟
• وسى بولشەكتەر نەنىڭ اعىنى؟
ءىۇ. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ:
اتومدىق تەوريانى جاقتاۋشىلار اتوم ەڭ ۇساق بولشەك، ول بولىنبەيدى دەپ قاراستىرعان بولاتىن. ءبىراق اتوم قۇرىلىسىنىڭ كۇردەلى ەكەندىگى فيزيكالىق ايعاقتارمەن دالەلدەدى. ادامدار اتومنىڭ كۇردەلى بولشەك ەكەندىگىن، تابيعاتتا ودان دا كىشى بولشەكتەردىڭ بار ەكەندىگىن ءتۇسىندى.
اتومنان كىشى قانداي بولشەكتەردى بىلەسىڭدەر؟ (ەلەكترون، پروتون، نەيترون)
اتومنىڭ كۇردەلى بولشەك ەكەندىگىن انىقتاعان سوڭ عالىمدار ونىڭ ءارتۇرلى تەوريالىق مودەلدەرىن ۇسىندى. اتومنىڭ العاشقى مودەلدەرىنىڭ ءبىرىن 1903 ج دج. تومسون ۇسىندى. بۇل ۇلگىدە اتوم راديۋسى 10 - 10م وڭ زاريادتالعان شار رەتىندە قاراستىرىلادى. شاردىڭ ىشىندە تەپە - تەڭدىك جاعدايىنىڭ ماڭىندا ەلەكتروندار تەربەلىپ تۇرادى. ەلەكترونداردىڭ تەرىس زاريادتارىنىڭ قوسىندىسى شارعا بىركەلكى تارالعان وڭ زاريادتى تەڭەستىرەدى، سوندىقتان تۇتاس العاندا اتوم ەلەكتر بەيتاراپ بولشەك بولادى. كەيىنگى زەرتتەۋلەر بۇل مودەلدىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن كورسەتتى، سوندىقتان تومسون مودەلى ءقازىر تەك تاريحي تۇرعىدان قاراستىرىلادى.
اتومنىڭ ىشىندە ەلەكتر زاريادتارىنىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبىن انىقتاۋ ءۇشىن 1911 جىلى رەزەرفورد ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى گ. گەيگەر جانە مارسدەنمەن بىرگە تاجىريبە جاسادى. رەزەرفورد جاساعان تاجىريبەنى قاراستىرىپ كورەيىك. قورعاسىننان جاسالعان كونتەينەردىڭ تۇبىنە الفا بولشەكتەر شىعاراتىن راديواكتيۆتى راديي ەلەمەنتىن ورنالاسقان. الفا بولشەكتەرى وزەكشە (قالعان الفا بولشەكتەرىن قورعاسىن جۇتىپ الادى) تارالا وتىرىپ فولگانى سوققىلايدى.
فولگادان وتكەن الفا بولشەكتەردى ەكران تىركەپ وتىرادى. رەزەرفورد الفا بولشەكتەرىنىڭ اۋىتقىماي بىردەن فولگادان ءوتىپ كەتەتىنىن بايقادى. الايدا، الفا بولشەكتەرىنىڭ از بولىگىنىڭ 900 – تان ارتىق بۇرىشقا اۋىتقۋى، ياعني ولار فولگاعا سوعىلىپ كەرى باعىتتا ۇشاتىنى تاڭداندىردى. سەگىز مىڭعا جۋىق بولشەكتەردىڭ بىرەۋى عانا وسىنداي ۇلكەن بۇرىشقا اۋىتقيدى ەكەن. رەزەرفورد وڭ زاريادتالعان الفا بولشەكتەرىنىڭ ءوز باعىتىنان اۋىتقۋى، ونىڭ جولىندا وڭ زاريادتالعان «ءبىر نارسەمەن» كەزدەسۋىنەن دەپ ءتۇسىندىردى. بۇل يادرو بولاتىن. يادرو وڭ زاريادتالعان، ونىڭ راديۋسى 10 - 15م. اتومنىڭ ماسساسى تۇگەل دەرلىك يادروعا شوعىرلانعان. ونى اينالا ءارتۇرلى وربيتامەن تەرىس زاريادتالعان ەلەكتروندار قوزعالىپ جۇرەدى. ەڭ شەتكى ەلەكترون وربيتاسىنىڭ راديۋسى اتومنىڭ راديۋسىنا تەڭ. بۇل ۇلگى كۇن جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمىنا ۇقسايتىندىقتان ونى اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلى دەپ اتادى. مودەل بويىنشا اتوم كولەمىنىڭ باسىم كوپشىلىگى «بوس» بولىپ شىعادى، يادرونىڭ راديۋسى اتومنىڭ راديۋسىنان 100 000 ەسە كىشى
باسقاشا ايتقاندا اتوم ماسساسى تۇگەلىمەن يادرودا جيناقتالعان دەۋگە بولادى. ءسويتىپ، الفا بولشەكتەرى فولگادان وتكەندە ءوز جولىندا ەلەكتروندارمەن جانە يادرومەن كەزدەسەدى. ەلەكتروندارمەن كەزدەسكەن الفا بولشەكتەرى ءوز باعىتىن وزگەرتپەي تۋرا تارالاتىن بولسا، يادرومەن كەزدەسكەن الفا بولشەكتەرى ءوز باعىتىن 1350 - 1500 وزگەرتەدى ەكەن. الايدا سوڭعىلارىنىڭ سانى ونشا كوپ ەمەس. ورتا ەسەپپەن العاندا 8000 الفا بولشەكتىڭ تەك بىرەۋى عانا ءوز باعىتىن 1500 وزگەرتەدى، (سۋرەت). اتوم كۇردەلى جۇيە، ونىڭ سەنترىندە وڭ زاريادتالعان يادرو بار، ونىڭ زاريادى +Ze (مۇنداعى Z – ەلەمەنتتىڭ رەتتىك ءنومىرى). يادرونى اينالا ەلەكتروندار قوزعالىپ جۇرەدى، قالىپتى كۇيدە ولاردىڭ سانى Z - كە تەڭ. رەزەرفورد مردەلى اتوم قۇرىلىسىن دۇرىس تۇسىندىرە ءبىلدى.
يادرو اتوم كولەمىنىڭ وتە كىشكەنە ورتالىق بولىگىن الىپ تۇرادى. يادرونىڭ ديامەترى 10 - 12 – 10 - 13 سم، ال اتومنىڭ ديامەترى 10 - 8 سم شاماسىندا. ەگەر اتومنىڭ كولەمىن فۋتبول الاڭىنىڭ اۋماعىنا دەيىن ۇلكەيتەتىن بولساق. اتوم يادروسىنىڭ كولەمى فۋتبول الاڭىندا ءتۇسىپ قالعان شيە دانىندەي عانا بولار ەدى.
اتومدار قالىپتى جاعدايدا بەيتاراپ بولاتىندىقتان، ەلەكترونداردىڭ زاريادى مەن يادرونىڭ زاريادى ءبىرىن - ءبىرى تەڭگەرىپ تۇرادى.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا اتوم يادرولارىنىڭ زاريادى
qيا= +Z*e
يادرونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن وڭ زاريادتى بولشەكتەردى پروتوندار دەپ اتايدى.
كەز كەلگەن ەلەمەنت اتومىنىڭ يادروسىنداعى پروتوندار سانى سول ەلەمەنتتىڭ مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى رەتتىك سانىنا تەڭ.
يادروداعى پروتوندار مەن نەيترونداردىڭ جالپى سانى ا ارپىمەن بەلگىلەنەدى. ول ماسسالىق سان دەپ اتايدى.
A=Z+N
ماسسالىق سان مەن زارياد سانىن بىلە وتىرىپ، يادروداعى نەيتروندار سانىن تابا الامىز:
N =A - Z
ءبىر - بىرىنەن تەك يادروسىنداعى نەيتروندار سانىنا قاراي اجىراتىلاتىن ەلەمەنت تۇرلەرىن يزوتوپتار دەپ اتايدى.
ءۇ. جاڭا ماتەريالدى بەكىتۋ:
1. اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلىن كىم جاساعان؟ (رەزەرفورد)
2. زات نەدەن تۇرادى؟ (مولەكۋلا، اتوم، پروتون، نەيترون، ەلەكترون)
3. اتوم دەگەنىمىز نە؟ (بولىنبەيتىن بولشەك)
4. اتوم زاريادى قانداي؟ (بەيتاراپ)
5. يادرونى قۇرايتىن بولشەك تۋرالى نە بىلەسىڭ؟ (پروتون - وڭ، نەيترون - نەيترال)
6. زاتتىڭ اگرەگاتتىق كۇيلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اتا.
7. ومىردەن مىسالدار كەلتىرۋ.
ءىى. ەندى مەندەلەيەۆ كەستەسىن اشىپ، وعان مۇقيات قارايىق.
1. سۋتەگى، گەليي، ليتيي، بەريلليي ەلەمەنتتەرىنىڭ اتومىنىڭ قۇرىلىسىن قاراستىرايىق.
2. كۇمىس جانە مەندەليەۆيي يادرولارىنىڭ قۇرامى قانداي؟
3. He، Li، Be اتومدارىندا قانشا ەلەكترون بار؟
4. 4 2ح؛ 197 79ح؛ 26ح56 يادرولارىنىڭ قانداي ەلەمەنتتىكى ەكەنىن انىقتا.
5. 1ر1؛ 2نە4؛ - 1ە0؛ 1ن2 بەلگىلەۋلەرىندە قانداي بولشەكتەر مەن اتومدار يادرولارى كورسەتىلگەن.
ءۇى. وقۋشىلاردى باعالاۋ:
ءۇىى. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ: ە. رەزەرفورد ءومىرى جايلى رەفەرات
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك:
1. راديواكتيۆتىك قۇبىلىسى جانە راديواكتيۆتىك ساۋلەلەر جايلى بىلىمدەرىن بەكىتۋ، وقۋشىلاردىڭ عىلىمي دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىن فيزيكالىق ءۇردىس بارىسىندا قالىپتاستىرۋ.
2. اتوم تۋرالى بەينەلىك كوزقاراس قالىپتاستىرۋدا حيميادان العان بىلىمدەرىن سينتەزدەۋ.
3. وقۋشىلارعا رەزەرفورد تاجىريبەسىن (تاجىريبە قوندىرعىسىن، بارىسىن، ناتيجەسىن) اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلىن ءتۇسىندىرۋ، رەزەرفورد تاجىريبەسىن وزدىگىنشە ءتۇسىندىرىپ ايتا بىلۋگە ىقپال جاساۋ.
دامىتۋشىلىق:
ويلاۋ، قۇبىلىستار مەن زاڭدىلىقتارعا تالداۋ جاساۋ، سالىستىرۋ، لوگيكالىق تۇجىرىم جاساۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك:
رەزەرفورد تاجىريبەسىن ءتۇسىندىرۋ، تاپسىرمالار ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، جيناقىلىققا تاربيەلەۋ، پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ماتەريالدى يگەرتۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، پراكتيكالىق.
ءپانارالىق بايلانىس: حيميا، ماتەماتيكا
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: مۋلتيمەديالىق پوديۋم، فليپچارت، تاراتپا ماتەريالدار، مەندەلەيەۆ كەستەسى، سىزبا - سۋرەتتەر
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ
ساباققا دايىندىعىن قاداعالاۋ
نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ
ءىى. بىلىمدەرىن جان - جاقتى تەكسەرۋ:
1. جىلۋلىق ساۋلەلەنۋ
2. ابسوليۋت قارا دەنە
3. ستەفان - بولسمان زاڭى
4. پلانك گيپوتەزاسى
5. فوتوەففەكت
6. رەنتگەن ساۋلەلەرى
7. رەنتگەن ساۋلەلەرىنىڭ مەديسينادا قولدانىلۋى
8. فوتون دەگەن نە؟ ونىڭ ماسساسى، تىنىشتىقتاعى ماسساسى.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى يگەرتۋگە دايىندىق:
ءبىزدى قورشاعان ورتادا سانسىز مول ءار ءتۇرلى تابيعي زاتتار مەن دەنەلەر بار. قولدان
جاسالعان كوپتەگەن جاساندى بۇيىمدار دا جەتەرلىك. الەمدەگى ءار ءتۇرلى دەنەلەر، جەر بەتىندەگى، مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردەگى سان الۋان وسىمدىكتەر مەن جان - جانۋارلار قانشاما؟! مىنە وسىنداي «ءتىرى تابيعات» پەن «ءولى» تابيعاتتاعى سان جەتپەس ءار ءتۇرلى زاتتار مەن دەنەلەر نەدەن تۇرادى دەگەن سۇراق تۋادى.
عىلىمي - زەرتتەۋلەر جوعارىداعى سۇراقتىڭ ناقتى جاۋابىن تاپتى. ەرتەدەگى گرەك عالىمدارى بارلىق زاتتار بولىنبەيتىن وتە ۇساق كىشكەنتاي بولشەكتەردەن تۇرادى دەپ جورامالداعان بولاتىن. دەموكريت ونداي بولشەكتەردى اتومدار دەپ اتادى. (اتوم – «بولىنبەيدى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى). اتومدىق تەوريا ءحۇىىى عاسىردا جاڭا قارقىن الىپ دامي باستادى. م. ۆ. لومونوسوۆ، ا. لاۆۋازە، د. دالتون جانە باسقا عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە اتومداردىڭ بار ەكەنى ناقتى دالەلدەندى. بۇل كەزدە دە اتومدار ودان ءارى بولشەكتەنبەيدى دەپ ەسەپتەلدى.
ءبىراق فيزيكا عىلىمىنىڭ دامۋى بارىسىندا، ءحىح عاسىردىڭ اياعىنا قاراي اتومدار بولىنبەيتىن قاراپايىم بولشەك ەمەس، ونىڭ قۇرامى كۇردەلى بولۋى ءتيىس دەگەن ويلار تۋا باستادى. بۇل جەردە 1869 جىلى د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ حيميالىق ەلەمەنتتەر قاسيەتتەرىنىڭ پەريودتى تۇردە قايتالانۋ زاڭىن اشۋى، ياعني ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق كەستەسىن جاساۋى ۇلكەن ءرول اتقاردى. ەگەر اتومدى كۇردەلى بولشەك دەپ ەسەپتەسەك، اتومدىق ماسسا وسكەن سايىن ەلەمەنتتەر قاسيەتتەرىنىڭ پەريودتى تۇردە قايتالانۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولار ەدى.
وتكەن ساباقتا ءبىز اتومنىڭ كۇردەلى قۇرىلىسىن ايعاقتايتىن قۇبىلىستى قاراستىرعان بولاتىنبىز.
سۇراق:
• 1896 جىلى بەككەرەل قانداي قۇبىلىستى بايقادى؟
• كەيبىر حيميالىق ەلەمەنت اتومدارىنىڭ ءوز - وزىنەن ساۋلە شىعارۋى قالاي اتالادى؟
• راديواكتيۆتى ساۋلەلەنۋ قۇرامىنا كىرەتىن بولشەكتەر قالاي اتالادى؟
• وسى بولشەكتەر نەنىڭ اعىنى؟
ءىۇ. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ:
اتومدىق تەوريانى جاقتاۋشىلار اتوم ەڭ ۇساق بولشەك، ول بولىنبەيدى دەپ قاراستىرعان بولاتىن. ءبىراق اتوم قۇرىلىسىنىڭ كۇردەلى ەكەندىگى فيزيكالىق ايعاقتارمەن دالەلدەدى. ادامدار اتومنىڭ كۇردەلى بولشەك ەكەندىگىن، تابيعاتتا ودان دا كىشى بولشەكتەردىڭ بار ەكەندىگىن ءتۇسىندى.
اتومنان كىشى قانداي بولشەكتەردى بىلەسىڭدەر؟ (ەلەكترون، پروتون، نەيترون)
اتومنىڭ كۇردەلى بولشەك ەكەندىگىن انىقتاعان سوڭ عالىمدار ونىڭ ءارتۇرلى تەوريالىق مودەلدەرىن ۇسىندى. اتومنىڭ العاشقى مودەلدەرىنىڭ ءبىرىن 1903 ج دج. تومسون ۇسىندى. بۇل ۇلگىدە اتوم راديۋسى 10 - 10م وڭ زاريادتالعان شار رەتىندە قاراستىرىلادى. شاردىڭ ىشىندە تەپە - تەڭدىك جاعدايىنىڭ ماڭىندا ەلەكتروندار تەربەلىپ تۇرادى. ەلەكترونداردىڭ تەرىس زاريادتارىنىڭ قوسىندىسى شارعا بىركەلكى تارالعان وڭ زاريادتى تەڭەستىرەدى، سوندىقتان تۇتاس العاندا اتوم ەلەكتر بەيتاراپ بولشەك بولادى. كەيىنگى زەرتتەۋلەر بۇل مودەلدىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن كورسەتتى، سوندىقتان تومسون مودەلى ءقازىر تەك تاريحي تۇرعىدان قاراستىرىلادى.
اتومنىڭ ىشىندە ەلەكتر زاريادتارىنىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبىن انىقتاۋ ءۇشىن 1911 جىلى رەزەرفورد ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى گ. گەيگەر جانە مارسدەنمەن بىرگە تاجىريبە جاسادى. رەزەرفورد جاساعان تاجىريبەنى قاراستىرىپ كورەيىك. قورعاسىننان جاسالعان كونتەينەردىڭ تۇبىنە الفا بولشەكتەر شىعاراتىن راديواكتيۆتى راديي ەلەمەنتىن ورنالاسقان. الفا بولشەكتەرى وزەكشە (قالعان الفا بولشەكتەرىن قورعاسىن جۇتىپ الادى) تارالا وتىرىپ فولگانى سوققىلايدى.
فولگادان وتكەن الفا بولشەكتەردى ەكران تىركەپ وتىرادى. رەزەرفورد الفا بولشەكتەرىنىڭ اۋىتقىماي بىردەن فولگادان ءوتىپ كەتەتىنىن بايقادى. الايدا، الفا بولشەكتەرىنىڭ از بولىگىنىڭ 900 – تان ارتىق بۇرىشقا اۋىتقۋى، ياعني ولار فولگاعا سوعىلىپ كەرى باعىتتا ۇشاتىنى تاڭداندىردى. سەگىز مىڭعا جۋىق بولشەكتەردىڭ بىرەۋى عانا وسىنداي ۇلكەن بۇرىشقا اۋىتقيدى ەكەن. رەزەرفورد وڭ زاريادتالعان الفا بولشەكتەرىنىڭ ءوز باعىتىنان اۋىتقۋى، ونىڭ جولىندا وڭ زاريادتالعان «ءبىر نارسەمەن» كەزدەسۋىنەن دەپ ءتۇسىندىردى. بۇل يادرو بولاتىن. يادرو وڭ زاريادتالعان، ونىڭ راديۋسى 10 - 15م. اتومنىڭ ماسساسى تۇگەل دەرلىك يادروعا شوعىرلانعان. ونى اينالا ءارتۇرلى وربيتامەن تەرىس زاريادتالعان ەلەكتروندار قوزعالىپ جۇرەدى. ەڭ شەتكى ەلەكترون وربيتاسىنىڭ راديۋسى اتومنىڭ راديۋسىنا تەڭ. بۇل ۇلگى كۇن جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمىنا ۇقسايتىندىقتان ونى اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلى دەپ اتادى. مودەل بويىنشا اتوم كولەمىنىڭ باسىم كوپشىلىگى «بوس» بولىپ شىعادى، يادرونىڭ راديۋسى اتومنىڭ راديۋسىنان 100 000 ەسە كىشى
باسقاشا ايتقاندا اتوم ماسساسى تۇگەلىمەن يادرودا جيناقتالعان دەۋگە بولادى. ءسويتىپ، الفا بولشەكتەرى فولگادان وتكەندە ءوز جولىندا ەلەكتروندارمەن جانە يادرومەن كەزدەسەدى. ەلەكتروندارمەن كەزدەسكەن الفا بولشەكتەرى ءوز باعىتىن وزگەرتپەي تۋرا تارالاتىن بولسا، يادرومەن كەزدەسكەن الفا بولشەكتەرى ءوز باعىتىن 1350 - 1500 وزگەرتەدى ەكەن. الايدا سوڭعىلارىنىڭ سانى ونشا كوپ ەمەس. ورتا ەسەپپەن العاندا 8000 الفا بولشەكتىڭ تەك بىرەۋى عانا ءوز باعىتىن 1500 وزگەرتەدى، (سۋرەت). اتوم كۇردەلى جۇيە، ونىڭ سەنترىندە وڭ زاريادتالعان يادرو بار، ونىڭ زاريادى +Ze (مۇنداعى Z – ەلەمەنتتىڭ رەتتىك ءنومىرى). يادرونى اينالا ەلەكتروندار قوزعالىپ جۇرەدى، قالىپتى كۇيدە ولاردىڭ سانى Z - كە تەڭ. رەزەرفورد مردەلى اتوم قۇرىلىسىن دۇرىس تۇسىندىرە ءبىلدى.
يادرو اتوم كولەمىنىڭ وتە كىشكەنە ورتالىق بولىگىن الىپ تۇرادى. يادرونىڭ ديامەترى 10 - 12 – 10 - 13 سم، ال اتومنىڭ ديامەترى 10 - 8 سم شاماسىندا. ەگەر اتومنىڭ كولەمىن فۋتبول الاڭىنىڭ اۋماعىنا دەيىن ۇلكەيتەتىن بولساق. اتوم يادروسىنىڭ كولەمى فۋتبول الاڭىندا ءتۇسىپ قالعان شيە دانىندەي عانا بولار ەدى.
اتومدار قالىپتى جاعدايدا بەيتاراپ بولاتىندىقتان، ەلەكترونداردىڭ زاريادى مەن يادرونىڭ زاريادى ءبىرىن - ءبىرى تەڭگەرىپ تۇرادى.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا اتوم يادرولارىنىڭ زاريادى
qيا= +Z*e
يادرونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن وڭ زاريادتى بولشەكتەردى پروتوندار دەپ اتايدى.
كەز كەلگەن ەلەمەنت اتومىنىڭ يادروسىنداعى پروتوندار سانى سول ەلەمەنتتىڭ مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى رەتتىك سانىنا تەڭ.
يادروداعى پروتوندار مەن نەيترونداردىڭ جالپى سانى ا ارپىمەن بەلگىلەنەدى. ول ماسسالىق سان دەپ اتايدى.
A=Z+N
ماسسالىق سان مەن زارياد سانىن بىلە وتىرىپ، يادروداعى نەيتروندار سانىن تابا الامىز:
N =A - Z
ءبىر - بىرىنەن تەك يادروسىنداعى نەيتروندار سانىنا قاراي اجىراتىلاتىن ەلەمەنت تۇرلەرىن يزوتوپتار دەپ اتايدى.
ءۇ. جاڭا ماتەريالدى بەكىتۋ:
1. اتومنىڭ پلانەتارلىق مودەلىن كىم جاساعان؟ (رەزەرفورد)
2. زات نەدەن تۇرادى؟ (مولەكۋلا، اتوم، پروتون، نەيترون، ەلەكترون)
3. اتوم دەگەنىمىز نە؟ (بولىنبەيتىن بولشەك)
4. اتوم زاريادى قانداي؟ (بەيتاراپ)
5. يادرونى قۇرايتىن بولشەك تۋرالى نە بىلەسىڭ؟ (پروتون - وڭ، نەيترون - نەيترال)
6. زاتتىڭ اگرەگاتتىق كۇيلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اتا.
7. ومىردەن مىسالدار كەلتىرۋ.
ءىى. ەندى مەندەلەيەۆ كەستەسىن اشىپ، وعان مۇقيات قارايىق.
1. سۋتەگى، گەليي، ليتيي، بەريلليي ەلەمەنتتەرىنىڭ اتومىنىڭ قۇرىلىسىن قاراستىرايىق.
2. كۇمىس جانە مەندەليەۆيي يادرولارىنىڭ قۇرامى قانداي؟
3. He، Li، Be اتومدارىندا قانشا ەلەكترون بار؟
4. 4 2ح؛ 197 79ح؛ 26ح56 يادرولارىنىڭ قانداي ەلەمەنتتىكى ەكەنىن انىقتا.
5. 1ر1؛ 2نە4؛ - 1ە0؛ 1ن2 بەلگىلەۋلەرىندە قانداي بولشەكتەر مەن اتومدار يادرولارى كورسەتىلگەن.
ءۇى. وقۋشىلاردى باعالاۋ:
ءۇىى. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ: ە. رەزەرفورد ءومىرى جايلى رەفەرات
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: مۇقاعالي ماقاتايەۆ «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»
-
“مەتالدار” تاراۋىن قايتالاۋ تاقىرىبى بويىنشا حيميكتەر سايىسى
