ازوت جانە فوسفور تاقىرىپتارى بويىنشا وتكەن تاقىرىپتى قايتالاۋ
تاقىرىبى: ازوت جانە فوسفور تاقىرىپتارى بويىنشا وتكەن تاقىرىپتى قايتالاۋ جانە ءبىلىمدى جۇيەگە كەلتىرۋ.
ماقساتى: ويىن ساباعى ارقىلى، ازوت، فوسفور تاقىرىپتارىن تەرەڭ ۇعىندىرۋ. ساباق كەزىندە العان جاڭالىقتارىن پايدالانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباق ءتۇرى: ويىن ساباق
ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ
جۇمىس بارىسى
جالپى حيميا نەگىزدەرىنەن «ازوت» جانە «فوسفور» تاقىرىپتارىن قايتالاۋ ساباعى رەتىندە وتكىزىلگەن ويىن ساباقتا وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپتاردى ىسكەرلىك ويىن، توپپەن جانە جەكە جۇمىس ىستەۋ، پىكىر الماستىرۋ ارقىلى قوسىلىسى ەڭ كوپ عىلىمنىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن ەڭ قاجەتتى دەپ سانالاتىن ازوت پەن ازوت توپشاسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن وقىپ، ءبىلۋ وقۋشىنىڭ حيميالىق ءتىل بايلىعىن، ويلاۋ قابىلەتى مەن بىلىكتىگىن وسىرە ءتۇستى. ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيلەرى ەسكەرىلىپ، 3 توپقا بولە جۇرگىزىلگەن جۇمىس جۇرگىزىلدى.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىنەن كەيىن «تاپقىر بولساڭ - تاۋىپ كور» دەپ اتالاتىن نەگىزگى كەزەڭگە كوشتىك.
وقۋشىلار ساباقتىڭ تاقىرىبىن انىقتاۋ ءۇشىن تاقتاداعى ءسوزجۇمباقتى شەشتى.
سۇراقتارى:
1. اتموسفەرادا بوس كۇيىندە 21%، جەر قىرتىسىندا 49، 13%، ادام اعزاسىندا 65% شاماسىندا كەزدەسەتىن، ءتىرى اعزاعا وتە قاجەتتى ەلەمەنتى بار زات. (اۋا)
2. كوكشىلدەۋ ءتۇستى، سۋدا از ەريتىن بوياعىش زاتتاردى تۇسسىزدەندىرەتىن، باكتەريانى جويا الاتىن، ەلەكتر ءيىسى بار، كۆارس لامپالارى جۇمىس ىستەگەندە جانە جاڭبىردان سوڭ پايدا بولاتىن گاز.(وزون)
3. د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتى جۇيەسىندە ورنالاسقان ەلەمەنتتەردى ەكىگە بولگەندە قولدانىلاتىن ءسوز. (توپشا)
4. «پاتشا اراعىندا» عانا ەريتىن «مەتالدار پاتشاسى». (التىن)
ءۇي تاپسىرمانى قايتالاۋ رەتىندە توپقا بولىنگەن وقۋشىلار ازوت، فوسفور ەلەمەنتتەرىنىڭ حيميالىق قاسيەتىن سيپاتتايتىن تومەندەگى رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جۇزەگە اسىردى.
«بىلگەنگە مارجان» دەگەن ايدارمەن ساباقتىڭ كەلەسى كەزەڭىندە 1 - توپ گەنەتيكالىق بايلانىستى جۇزەگە اسىردى:
2 - توپ: ماسساسى 34. 5 گ بەرتوللە تۇزى فوسفوردىڭ قانشا زات مولشەرىمەن ارەكەتتەسە الادى؟
3 - توپ: بەرىلگەن رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتاپ، تولىق جانە قىسقارتىلعان يوندىق تەڭدەۋىن جازادى.
«بىلگىم كەلەدى» كەزەڭىندە ويدا جۇرەتىن پايدالى كەڭەستەر ايتىلىپ وتەدى.
جادىڭدا ءجۇرسىن: فوسفور ادامنىڭ جادىن جاقسارتادى، ونى ءبىز ناننان، اسبۇرشاقتان، بالىقتان، ىرىمشىكتەن الامىز. سوندىقتان بالىق پەن ءسۇت تاعامدارىن اس مازىرىنە كۇندەلىكتى كىرگىزىپ وتىرۋ كەرەك.
ەستە ساقتاڭىز:
بدۇ (ۆوز) – دىڭ رۇقساتى بويىنشا نيتراتتىڭ مولشەرى 1 كگ ەت تاعامدارىندا 40 مگ - نان اسپاۋ كەرەك.
ءسىز بىلەسىز بە؟
ناعىز كىر جۋعىش زاتتار قۇرامىندا 20% سينتەتيكالىق جۋعىش قۇرامداستارى مەن 30% بەيورگانيكالىق فوسفاتتار بولادى. فوسفاتتار كالسييدىڭ ەرىمتال تۇزدارىنان سۋدى تازارتادى. وكىنىشكە وراي، بۇل فوسفاتتار جۋىندى سۋلارمەن بىرگە وزەندەر مەن كولدەرگە، بۇلاقتارعا تۇسەدى؛ ولار كەيبىر بالدىرلار ءۇشىن جايلى ورتا بولىپ تابىلادى، بالدىرلار تىم كوپ قاۋلاپ ءوسىپ، سۋدا ەرىگەن وتتەكتى ازايتادى دا، وزەندەر مەن كولدەردىڭ باتپاقتانۋى باستالادى.
ماسساسى 1 ت جۇگەرى توپىراقتان 14 كگ. ازوت، 2، 5 كگ. فوسفور، 3، 5 كگ. كاليي، 1، 5 كگ. كۇكىرت ءسىڭىرىپ وتىرادى، ءسويتىپ توپىراق قۇنارلىلىعى كەمىپ، تىڭايتقىش قولدانۋ قاجەتتىگى ارتادى.
«كىم كوپ بىلەدى؟» دەگەن ويمەن اسا جىلدامدىقپەن ورىندالاتىن توپ باسشىلارىن جارىستىرايىق.
1 - باسشىعا:
1. ازوت توپشاسى ورنالاسقان توپ ءنومىرى.(5)
2. 1 ل ازوت گازىنىڭ ماسساسى. (1. 25 گ)
3. ازوت ەلەمەنتتەرىنىڭ سوڭعى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيىندەگى ەلەكترون سانى.(5)
4. ازوتتىڭ ءتۇسى جانە ءيىسى (ءتۇسسىز، ءيىسسىز)
5. اۋا قۇرامىنداعى ازوتتىڭ ماسسالىق ۇلەسى. (78)
6. ازوتتىڭ كورسەتەتىن توتىعۋ دارەجەسى. (- 3، +5)
7. «پاتشا سۇيىقتىعى» دەپ اتالاتىن سۇيىق قۇرامىنا كىرەتىن ازوت قوسىلىسىنىڭ فورمۋلاسى. ( ازوت قىشقىلى)
8. ازوت سۇيىق پا الدە گاز با؟ (گاز)
2 - باسشىعا:
1. فوسفور ەلەمەنتتەرىنىڭ اتومدىق ماسساسى. (31)
2. فوسفوردىڭ سۋتەكتى قوسىلىسى (فوسفين)
3. فوسفورلى تىڭايتقىشتار وسىمدىكتىڭ قاي مۇشەسىنە كوبىرەك اسەر ەتەدى؟ (گۇلىنە، جەمىسىنە)
4. فوسفوردىڭ قانداي اللوتروپيالىق تۇروزگەرىستەرى بار. (اق، قىزىل، قارا)
5. فوسفوردىڭ قوسىلىستارىنداعى توتىعۋ دارەجەلەرى. (- 3،+3،+5)
6. فوسفوردىڭ ۋلى ءتۇرى (اق فوسفور)
7. فوسفور يادروسىنداعى پروتون سانى. (15)
8. فوسفين قانداي زات؟ (ءتۇسسىز، وتە ۋلى)
3 - باسشىعا:
1. ازوت قىشقىلى تۇزدارىنىڭ اتاۋى. (نيترات، سەليترا)
2. ازوتتىڭ سۋتەكتى قوسىلىسى (اممياك)
3. اۋاداعى گاز ءتارىزدى ازوتتى مينەرالدى زاتتارعا نە اينالادى؟ (تۇينەك باكتەريالارى)
4. «پاتشا سۇيىقتىعى» قۇرامىنا كىرەتىن قىشقىلدار. ( تۇز قىشقىلى، ازوت قىشقىلى)
5. اممونيي ساپالىق رەاكسيا كورسەتەتىن حيميالىق زات. (ءسىلتى)
6. ازوتتىڭ +1 توتىعۋ دارەجەسىن كورسەتەتىن وكسيد. (ازوت (ءى) وكسيدى)
7. اممونيي فوسفاتىنىڭ ەكىنشى اتاۋى. ( ءمۇساتىر ءسپيرتى)
8. فوسفور ( V) وكسيدى قانداي زات؟ (اق ءتۇستى ۇنتاق زات)
وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىمپازدىق ەڭبەكتەرىن شىڭدايتىن ءۇي تاپسىرمالارى بەرىلەدى:
1 - توپ: تاقىرىپ سوڭىندا تەست تاپسىرماسىن ورىندايدى.
2 - توپ: «ازوتتىڭ تابيعاتتاعى اينالىمى» تاقىرىبىنا رەفەرات جازادى.
3 - توپ: «تىڭايتقىشتار» تاقىرىبىنا زەرتتەۋ جۇمىسىن جاساپ كەلەدى.
ساباق سوڭىندا بۇگىنگى تاقىرىپقا شولۋ جاساپ، قورىتىندىلانىپ، ءار وقۋشىعا ءتيىستى باعالارى قويىلادى
ماقساتى: ويىن ساباعى ارقىلى، ازوت، فوسفور تاقىرىپتارىن تەرەڭ ۇعىندىرۋ. ساباق كەزىندە العان جاڭالىقتارىن پايدالانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
ساباق ءتۇرى: ويىن ساباق
ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ
جۇمىس بارىسى
جالپى حيميا نەگىزدەرىنەن «ازوت» جانە «فوسفور» تاقىرىپتارىن قايتالاۋ ساباعى رەتىندە وتكىزىلگەن ويىن ساباقتا وقۋشىلاردىڭ تاقىرىپتاردى ىسكەرلىك ويىن، توپپەن جانە جەكە جۇمىس ىستەۋ، پىكىر الماستىرۋ ارقىلى قوسىلىسى ەڭ كوپ عىلىمنىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن ەڭ قاجەتتى دەپ سانالاتىن ازوت پەن ازوت توپشاسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن وقىپ، ءبىلۋ وقۋشىنىڭ حيميالىق ءتىل بايلىعىن، ويلاۋ قابىلەتى مەن بىلىكتىگىن وسىرە ءتۇستى. ولاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيلەرى ەسكەرىلىپ، 3 توپقا بولە جۇرگىزىلگەن جۇمىس جۇرگىزىلدى.
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىنەن كەيىن «تاپقىر بولساڭ - تاۋىپ كور» دەپ اتالاتىن نەگىزگى كەزەڭگە كوشتىك.
وقۋشىلار ساباقتىڭ تاقىرىبىن انىقتاۋ ءۇشىن تاقتاداعى ءسوزجۇمباقتى شەشتى.
سۇراقتارى:
1. اتموسفەرادا بوس كۇيىندە 21%، جەر قىرتىسىندا 49، 13%، ادام اعزاسىندا 65% شاماسىندا كەزدەسەتىن، ءتىرى اعزاعا وتە قاجەتتى ەلەمەنتى بار زات. (اۋا)
2. كوكشىلدەۋ ءتۇستى، سۋدا از ەريتىن بوياعىش زاتتاردى تۇسسىزدەندىرەتىن، باكتەريانى جويا الاتىن، ەلەكتر ءيىسى بار، كۆارس لامپالارى جۇمىس ىستەگەندە جانە جاڭبىردان سوڭ پايدا بولاتىن گاز.(وزون)
3. د. ي. مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتى جۇيەسىندە ورنالاسقان ەلەمەنتتەردى ەكىگە بولگەندە قولدانىلاتىن ءسوز. (توپشا)
4. «پاتشا اراعىندا» عانا ەريتىن «مەتالدار پاتشاسى». (التىن)
ءۇي تاپسىرمانى قايتالاۋ رەتىندە توپقا بولىنگەن وقۋشىلار ازوت، فوسفور ەلەمەنتتەرىنىڭ حيميالىق قاسيەتىن سيپاتتايتىن تومەندەگى رەاكسيا تەڭدەۋلەرىن جۇزەگە اسىردى.
«بىلگەنگە مارجان» دەگەن ايدارمەن ساباقتىڭ كەلەسى كەزەڭىندە 1 - توپ گەنەتيكالىق بايلانىستى جۇزەگە اسىردى:
2 - توپ: ماسساسى 34. 5 گ بەرتوللە تۇزى فوسفوردىڭ قانشا زات مولشەرىمەن ارەكەتتەسە الادى؟
3 - توپ: بەرىلگەن رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتاپ، تولىق جانە قىسقارتىلعان يوندىق تەڭدەۋىن جازادى.
«بىلگىم كەلەدى» كەزەڭىندە ويدا جۇرەتىن پايدالى كەڭەستەر ايتىلىپ وتەدى.
جادىڭدا ءجۇرسىن: فوسفور ادامنىڭ جادىن جاقسارتادى، ونى ءبىز ناننان، اسبۇرشاقتان، بالىقتان، ىرىمشىكتەن الامىز. سوندىقتان بالىق پەن ءسۇت تاعامدارىن اس مازىرىنە كۇندەلىكتى كىرگىزىپ وتىرۋ كەرەك.
ەستە ساقتاڭىز:
بدۇ (ۆوز) – دىڭ رۇقساتى بويىنشا نيتراتتىڭ مولشەرى 1 كگ ەت تاعامدارىندا 40 مگ - نان اسپاۋ كەرەك.
ءسىز بىلەسىز بە؟
ناعىز كىر جۋعىش زاتتار قۇرامىندا 20% سينتەتيكالىق جۋعىش قۇرامداستارى مەن 30% بەيورگانيكالىق فوسفاتتار بولادى. فوسفاتتار كالسييدىڭ ەرىمتال تۇزدارىنان سۋدى تازارتادى. وكىنىشكە وراي، بۇل فوسفاتتار جۋىندى سۋلارمەن بىرگە وزەندەر مەن كولدەرگە، بۇلاقتارعا تۇسەدى؛ ولار كەيبىر بالدىرلار ءۇشىن جايلى ورتا بولىپ تابىلادى، بالدىرلار تىم كوپ قاۋلاپ ءوسىپ، سۋدا ەرىگەن وتتەكتى ازايتادى دا، وزەندەر مەن كولدەردىڭ باتپاقتانۋى باستالادى.
ماسساسى 1 ت جۇگەرى توپىراقتان 14 كگ. ازوت، 2، 5 كگ. فوسفور، 3، 5 كگ. كاليي، 1، 5 كگ. كۇكىرت ءسىڭىرىپ وتىرادى، ءسويتىپ توپىراق قۇنارلىلىعى كەمىپ، تىڭايتقىش قولدانۋ قاجەتتىگى ارتادى.
«كىم كوپ بىلەدى؟» دەگەن ويمەن اسا جىلدامدىقپەن ورىندالاتىن توپ باسشىلارىن جارىستىرايىق.
1 - باسشىعا:
1. ازوت توپشاسى ورنالاسقان توپ ءنومىرى.(5)
2. 1 ل ازوت گازىنىڭ ماسساسى. (1. 25 گ)
3. ازوت ەلەمەنتتەرىنىڭ سوڭعى ەنەرگەتيكالىق دەڭگەيىندەگى ەلەكترون سانى.(5)
4. ازوتتىڭ ءتۇسى جانە ءيىسى (ءتۇسسىز، ءيىسسىز)
5. اۋا قۇرامىنداعى ازوتتىڭ ماسسالىق ۇلەسى. (78)
6. ازوتتىڭ كورسەتەتىن توتىعۋ دارەجەسى. (- 3، +5)
7. «پاتشا سۇيىقتىعى» دەپ اتالاتىن سۇيىق قۇرامىنا كىرەتىن ازوت قوسىلىسىنىڭ فورمۋلاسى. ( ازوت قىشقىلى)
8. ازوت سۇيىق پا الدە گاز با؟ (گاز)
2 - باسشىعا:
1. فوسفور ەلەمەنتتەرىنىڭ اتومدىق ماسساسى. (31)
2. فوسفوردىڭ سۋتەكتى قوسىلىسى (فوسفين)
3. فوسفورلى تىڭايتقىشتار وسىمدىكتىڭ قاي مۇشەسىنە كوبىرەك اسەر ەتەدى؟ (گۇلىنە، جەمىسىنە)
4. فوسفوردىڭ قانداي اللوتروپيالىق تۇروزگەرىستەرى بار. (اق، قىزىل، قارا)
5. فوسفوردىڭ قوسىلىستارىنداعى توتىعۋ دارەجەلەرى. (- 3،+3،+5)
6. فوسفوردىڭ ۋلى ءتۇرى (اق فوسفور)
7. فوسفور يادروسىنداعى پروتون سانى. (15)
8. فوسفين قانداي زات؟ (ءتۇسسىز، وتە ۋلى)
3 - باسشىعا:
1. ازوت قىشقىلى تۇزدارىنىڭ اتاۋى. (نيترات، سەليترا)
2. ازوتتىڭ سۋتەكتى قوسىلىسى (اممياك)
3. اۋاداعى گاز ءتارىزدى ازوتتى مينەرالدى زاتتارعا نە اينالادى؟ (تۇينەك باكتەريالارى)
4. «پاتشا سۇيىقتىعى» قۇرامىنا كىرەتىن قىشقىلدار. ( تۇز قىشقىلى، ازوت قىشقىلى)
5. اممونيي ساپالىق رەاكسيا كورسەتەتىن حيميالىق زات. (ءسىلتى)
6. ازوتتىڭ +1 توتىعۋ دارەجەسىن كورسەتەتىن وكسيد. (ازوت (ءى) وكسيدى)
7. اممونيي فوسفاتىنىڭ ەكىنشى اتاۋى. ( ءمۇساتىر ءسپيرتى)
8. فوسفور ( V) وكسيدى قانداي زات؟ (اق ءتۇستى ۇنتاق زات)
وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىمپازدىق ەڭبەكتەرىن شىڭدايتىن ءۇي تاپسىرمالارى بەرىلەدى:
1 - توپ: تاقىرىپ سوڭىندا تەست تاپسىرماسىن ورىندايدى.
2 - توپ: «ازوتتىڭ تابيعاتتاعى اينالىمى» تاقىرىبىنا رەفەرات جازادى.
3 - توپ: «تىڭايتقىشتار» تاقىرىبىنا زەرتتەۋ جۇمىسىن جاساپ كەلەدى.
ساباق سوڭىندا بۇگىنگى تاقىرىپقا شولۋ جاساپ، قورىتىندىلانىپ، ءار وقۋشىعا ءتيىستى باعالارى قويىلادى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ساقتالۋ زاڭدارى» تاراۋىن قايتالاۋ.
