"مەتالدار" تاراۋىن قايتالاۋ
“مەتالدار” تاراۋىن قايتالاۋ تاقىرىبى بويىنشا حيميكتەر سايىسى
ساباقتىڭ ماقساتى: مەتالدار تاراۋىن قايتالاۋ
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ مەتالدار تاراۋىنان العان ءبىلىمىن جاڭا ۇعىمدارمەن تولىقتىرۋ، ولاردىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى تەرەڭ تۇسىنىك بەرۋ. ەرەكشەلىكتەرىن، ايىرماشىلىعىن اجىراتا ءبىلۋدى ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن، تانىمدىق بەلسەندىلىگىن، وزىندىك پىكىرىن قالىپتاستىرۋ، وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن، تۇلعالىق قاسيەتتەرىن دامىتۋ
تاربيەلىك: بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋعا، وزگەنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: سايىس ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: ءبىلىم مەن ارەكەت تاسىلدەرىن كەشەندى قولدانۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: زەرتتەۋ ءادىسى، وقۋشىعا تانىمدىق تاپسىرمالار بەرىلىپ، ونى ءوز بەتىنشە قاجەتتى ادىستەردى پايدالانا وتىرىپ جانە ءمۇعالىم كومەگىمەن ورىنداۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: حيميالىق رەاكتيۆتەر / مىرىش، فوسفور قىشقىلى، تەمىر شەگە، مىس سۋلفاتى /
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، بيولوگيا، قازاق ءتىلى، گەوگرافيا
ساباق باسىندا سىنىپ وقۋشىلارى ءۇش توپقا ءبولىنىپ، توپتىڭ اتىن جانە ۇرانىن ايتادى. ءادىلقازىلار القاسى سايلانىپ ءار ءبولىمنىڭ ناتيجەسىن شىعارىپ وتىرادى. سايىستا جەتى باسپالداق بەرىلگەن، توپ وقۋشىلارى ءار باسپالداققا كوتەرىلگەن سايىن ءارتۇرلى تاپسىرمالار الىپ وتىرادى.
ءبىلىمدى يگەرۋگە باعىتتالعان 7 قادام.
1. كىم جىلدام
2. ماقالدى جالعاستىر
3. حيميالىق ەستافەتا
4. ويلان تاپ
5. جۇمباقتى شەش
6. تاجىريبە
7. كارتامەن جۇمىس
ءبىرىنشى قادام: «كىم جىلدام». بەرىلگەن سۇراققا تەز ءارى دۇرىس جاۋاپ ايتىلۋى كەرەك. بۇندا بارلىق توپ وقۋشىلارى جاۋاپ بەرەدى.
1) ادام الاقانىندا بالقيتىن مەتالل؟
2) قاننىڭ قۇرامىنا كىرەتىن مەتالل؟
3) ەڭ سوزىلعىش مەتالل؟
4) كونسەرۆى قالبىرى قانداي مەتالدان جاسالادى؟
5) ەڭ جەڭىل مەتالل؟
6) تىعىزدىعى ەڭ كوپ مەتالل؟
7) گيپس قۇرامىندا قانداي مەتالل بولادى؟
8) تەمىردىڭ ماڭىزدى قۇيمالارىن اتا؟
9) سۇيىق مەتالل؟
10) اسا باعالى مەتالدار؟
11) ەكىدايلى قاسيەت كورسەتەتىن مەتالل؟
12) ەڭ قاتتى مەتالل؟
ەكىنشى قادام: مەتالدار تۋرالى ماقال - ماتەلدەر ايتۋ. كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا قاجەتتى ءسوزدى قويىپ، ماقالدى ايتۋ كەرەك.
1 - توپ.
... ەرىتە بىلمەگەن ىرىتەر،
تەرىنى يلەي بىلمەگەن شىرىتەر
2 - توپ.
وت كومىردى جەيدى،
... تەمىردى جەيدى
3 - توپ.
ەسكى ماتا ءبوز بولماس،
ەسكى... ءبىز بولماس
ءۇشىنشى قادام: “حيميالىق ەستافەتا” ءار توپتان ءبىر وقۋشىدان شىعىپ، ءبىرىنشى تاپسىرمانى ورىنداپ، بوردى كەلەسى وقۋشىعا بەرەدى. ءسويتىپ بارلىق اينالۋلار ىسكە اسقانشا ءبىر - بىرىنە ەستافەتانى بەرىپ وتىرادى.
1 - توپ. Ca→CaO→Ca(OH) 2→CaCO3
2 - توپ. Fe2SO4 →Fe(OH) 2→FeO →Fe
3 - توپ. Zn → Zn O → Zn CL2 → Zn(OH) 2
ەلەكتروندىق دەڭگەيدە ەلەكتروننىڭ ورنالاسۋىن جازىڭدار.
1 - توپ. كالسيي
2 - توپ. ماگنيي
3 -توپ. اليۋمينيي
ءتورتىنشى قادام: ويلان تاپ. توپ وقۋشىلارى ورىندارىندا وتىرىپ، بەرىلگەن ەسەپتى شىعارىپ، ءبىر وقۋشى تاقتاعا جازادى.
1- توپ. 20 گرامم ناتريي گيدروكسيدىن تۇز قىشقىلىمەن ارالاستىرعاندا نەشە گرامم تۇز تۇزىلەدى.
2 - توپ. ماسساسى 48 گرامم ءاليۋمينييدى وتتەكپەن ارەكەتتەستىرىپ، اليۋمينيي وكسيدىنىڭ ماسساسىن تابىڭدار.
3 - توپ. ماسساسى 43 گرامم كالسيي وتتەكپەن ارەكەتتەسكەندەگى كالسيي وكسيدىنىڭ ماسساسىن ەسەپتەڭدەر.
بەسىنشى قادام: جۇمباقتى شەش
1 - توپ. مەندەلەيەۆ اۋىلىنىڭ 6 - شى كوشەسىندە تۇرامىن.
ءار تۇندە ادامدارمەن جۇزدەسىپ تۇرامىن.
مەنى بالقىتا الماي، قينالدى كوبىسى،
قازاقستان الەمدە، كەنىم جونىنەن ءبىرىنشىسى.
2 - توپ. قىزدىرىپ سوقساڭ يلەنەدى
بالعا مەن توستەن يمەنەدى.
3 - توپ. اق ءتۇيىر اينالادى تىنىم تاپپاي
جۇرگەندەي سۋ بەتىنەن ورىن جاقپاي.
ازدان سوڭ سۋعا ءسىڭىپ جوق بولادى
وقۋشىم ال ويلانعىن قويما تاپپاي؟
التىنشى قادام: تاجىريبە.
ءمۇعالىم ەڭ الدىمەن وقۋشىلاردى قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىمەن تانىستىرادى.
1. تەمىر مەن مىس سۋلفاتىنىڭ ارەكەتتەسۋى.
ناتيجە: تەمىر شەگەنى مىس سۋلفاتى بار ەرىتىندىگە ءبىراز ۋاقىت سالىپ قويعاندا مىس تۇيىرشىكتەرى تەمىر شەگەنىڭ سىرتىنا شوگەدى دە، شەگەنىڭ ەرىتىندىگە سالىنعان بولىگى قىزعىلت تۇسكە بويالادى.
2. مىرىش پەن فوسفور قىشقىلىنىڭ ارەكەتتەسۋى.
ناتيجە: مىرىش تۇيىرشىگىن فوسفور قىشقىلىنىڭ ەرىتىندىسىنە سالعاندا رەاكسيا ءجۇرىپ مىرىش ەري باستايدى. رەاكسيا ناتيجەسىندە سۋتەك گازى بولىنەدى. گازدىڭ بولىنگەنىن سىناۋىققا سىرىڭكەنى تۇتاتىپ اپارسا، «پاح» دەگەن دىبىس شىققاننان بىلەمىز.
جەتىنشى قادام: كارتامەن جۇمىس.
قازاقستانداعى مەتالل كەندەرى جانە مەتالل ءوندىرىسى ايماقتارىن كارتادان تابۋ.
ءار توپتان ءبىر وقۋشى شىعىپ، وزدەرىنە بەرىلگەن مەتالدىڭ كەن ورىندارىن كارتادان تاۋىپ، ءوندىرىس اتاۋىن ايتۋ كەرەك.
1 توپ. التىن
2 توپ. تەمىر
3 توپ. مىس
ءادىلقازىلار القاسى سايىستىڭ ناتيجەسىن شىعارعانشا، ءبىر وقۋشى ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تاريحى تۋرالى مالىمەت وقيدى.
ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تاريحى
1. التىن ادام بالاسىنا تاس داۋىرىنەن بەلگىلى.
2. كۇمىس ب. ع. د. 2500 جىل بۇرىن تابىلعان. امەريكا مەن اۆستراليادان 1874 جىلى ەۋروپاعا اكەلىنگەن.
3. قالايى قولا داۋىرىنەن بەلگىلى. ەجەلگى مىسىردان 4000 جىل بۇرىن تابىلعان.
4. تەمىر ادامزات قوعامىمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە جاساسىپ، ادام مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان تاريحي ەلەمەنت.
5. مىس 9 - 10 مىڭ جىل بۇرىن كيپر ارالىنان وندىرىلگەن.
6. سىناپتى العاش قىتايلار مەن ۇندىستەر پايدالانعان. گرەك دارىگەرى ديوسكريد “حيدر” – “سۋ”، “ارگيروس” – “كۇمىس، سۇيىق كۇمىس” دەپ اتاعان.
7. قورعاسىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3 - 4 مىڭ جىل بۇرىن مىسىر، ريمنەن تابىلعان.
ءادىلقازىلار القاسى سايىس ناتيجەسىن شىعارى، ەڭ كوپ ۇپاي جيناعان توپتى ماراپاتتايدى.
ءبىلىم دەگەن بيىك شىڭ،
باقىتقا سەنى جەتكىزەر.
ءبىلىم دەگەن اقىلشىڭ.
قيىندىقتان وتكىزەر.
جاستىقتىڭ وتى قايداسىڭ،
جۇرەكتى ءتۇرتىپ قوزعاماي.
عىلىمنىڭ ءبىلىپ پايداسىن،
دۇنيەنىڭ كوركىن بولجاماي. (اباي)
ساباقتىڭ ماقساتى: مەتالدار تاراۋىن قايتالاۋ
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ مەتالدار تاراۋىنان العان ءبىلىمىن جاڭا ۇعىمدارمەن تولىقتىرۋ، ولاردىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى تەرەڭ تۇسىنىك بەرۋ. ەرەكشەلىكتەرىن، ايىرماشىلىعىن اجىراتا ءبىلۋدى ۇيرەتۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن، تانىمدىق بەلسەندىلىگىن، وزىندىك پىكىرىن قالىپتاستىرۋ، وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن، تۇلعالىق قاسيەتتەرىن دامىتۋ
تاربيەلىك: بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋعا، وزگەنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: سايىس ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: ءبىلىم مەن ارەكەت تاسىلدەرىن كەشەندى قولدانۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: زەرتتەۋ ءادىسى، وقۋشىعا تانىمدىق تاپسىرمالار بەرىلىپ، ونى ءوز بەتىنشە قاجەتتى ادىستەردى پايدالانا وتىرىپ جانە ءمۇعالىم كومەگىمەن ورىنداۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: حيميالىق رەاكتيۆتەر / مىرىش، فوسفور قىشقىلى، تەمىر شەگە، مىس سۋلفاتى /
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، بيولوگيا، قازاق ءتىلى، گەوگرافيا
ساباق باسىندا سىنىپ وقۋشىلارى ءۇش توپقا ءبولىنىپ، توپتىڭ اتىن جانە ۇرانىن ايتادى. ءادىلقازىلار القاسى سايلانىپ ءار ءبولىمنىڭ ناتيجەسىن شىعارىپ وتىرادى. سايىستا جەتى باسپالداق بەرىلگەن، توپ وقۋشىلارى ءار باسپالداققا كوتەرىلگەن سايىن ءارتۇرلى تاپسىرمالار الىپ وتىرادى.
ءبىلىمدى يگەرۋگە باعىتتالعان 7 قادام.
1. كىم جىلدام
2. ماقالدى جالعاستىر
3. حيميالىق ەستافەتا
4. ويلان تاپ
5. جۇمباقتى شەش
6. تاجىريبە
7. كارتامەن جۇمىس
ءبىرىنشى قادام: «كىم جىلدام». بەرىلگەن سۇراققا تەز ءارى دۇرىس جاۋاپ ايتىلۋى كەرەك. بۇندا بارلىق توپ وقۋشىلارى جاۋاپ بەرەدى.
1) ادام الاقانىندا بالقيتىن مەتالل؟
2) قاننىڭ قۇرامىنا كىرەتىن مەتالل؟
3) ەڭ سوزىلعىش مەتالل؟
4) كونسەرۆى قالبىرى قانداي مەتالدان جاسالادى؟
5) ەڭ جەڭىل مەتالل؟
6) تىعىزدىعى ەڭ كوپ مەتالل؟
7) گيپس قۇرامىندا قانداي مەتالل بولادى؟
8) تەمىردىڭ ماڭىزدى قۇيمالارىن اتا؟
9) سۇيىق مەتالل؟
10) اسا باعالى مەتالدار؟
11) ەكىدايلى قاسيەت كورسەتەتىن مەتالل؟
12) ەڭ قاتتى مەتالل؟
ەكىنشى قادام: مەتالدار تۋرالى ماقال - ماتەلدەر ايتۋ. كوپ نۇكتەنىڭ ورنىنا قاجەتتى ءسوزدى قويىپ، ماقالدى ايتۋ كەرەك.
1 - توپ.
... ەرىتە بىلمەگەن ىرىتەر،
تەرىنى يلەي بىلمەگەن شىرىتەر
2 - توپ.
وت كومىردى جەيدى،
... تەمىردى جەيدى
3 - توپ.
ەسكى ماتا ءبوز بولماس،
ەسكى... ءبىز بولماس
ءۇشىنشى قادام: “حيميالىق ەستافەتا” ءار توپتان ءبىر وقۋشىدان شىعىپ، ءبىرىنشى تاپسىرمانى ورىنداپ، بوردى كەلەسى وقۋشىعا بەرەدى. ءسويتىپ بارلىق اينالۋلار ىسكە اسقانشا ءبىر - بىرىنە ەستافەتانى بەرىپ وتىرادى.
1 - توپ. Ca→CaO→Ca(OH) 2→CaCO3
2 - توپ. Fe2SO4 →Fe(OH) 2→FeO →Fe
3 - توپ. Zn → Zn O → Zn CL2 → Zn(OH) 2
ەلەكتروندىق دەڭگەيدە ەلەكتروننىڭ ورنالاسۋىن جازىڭدار.
1 - توپ. كالسيي
2 - توپ. ماگنيي
3 -توپ. اليۋمينيي
ءتورتىنشى قادام: ويلان تاپ. توپ وقۋشىلارى ورىندارىندا وتىرىپ، بەرىلگەن ەسەپتى شىعارىپ، ءبىر وقۋشى تاقتاعا جازادى.
1- توپ. 20 گرامم ناتريي گيدروكسيدىن تۇز قىشقىلىمەن ارالاستىرعاندا نەشە گرامم تۇز تۇزىلەدى.
2 - توپ. ماسساسى 48 گرامم ءاليۋمينييدى وتتەكپەن ارەكەتتەستىرىپ، اليۋمينيي وكسيدىنىڭ ماسساسىن تابىڭدار.
3 - توپ. ماسساسى 43 گرامم كالسيي وتتەكپەن ارەكەتتەسكەندەگى كالسيي وكسيدىنىڭ ماسساسىن ەسەپتەڭدەر.
بەسىنشى قادام: جۇمباقتى شەش
1 - توپ. مەندەلەيەۆ اۋىلىنىڭ 6 - شى كوشەسىندە تۇرامىن.
ءار تۇندە ادامدارمەن جۇزدەسىپ تۇرامىن.
مەنى بالقىتا الماي، قينالدى كوبىسى،
قازاقستان الەمدە، كەنىم جونىنەن ءبىرىنشىسى.
2 - توپ. قىزدىرىپ سوقساڭ يلەنەدى
بالعا مەن توستەن يمەنەدى.
3 - توپ. اق ءتۇيىر اينالادى تىنىم تاپپاي
جۇرگەندەي سۋ بەتىنەن ورىن جاقپاي.
ازدان سوڭ سۋعا ءسىڭىپ جوق بولادى
وقۋشىم ال ويلانعىن قويما تاپپاي؟
التىنشى قادام: تاجىريبە.
ءمۇعالىم ەڭ الدىمەن وقۋشىلاردى قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىمەن تانىستىرادى.
1. تەمىر مەن مىس سۋلفاتىنىڭ ارەكەتتەسۋى.
ناتيجە: تەمىر شەگەنى مىس سۋلفاتى بار ەرىتىندىگە ءبىراز ۋاقىت سالىپ قويعاندا مىس تۇيىرشىكتەرى تەمىر شەگەنىڭ سىرتىنا شوگەدى دە، شەگەنىڭ ەرىتىندىگە سالىنعان بولىگى قىزعىلت تۇسكە بويالادى.
2. مىرىش پەن فوسفور قىشقىلىنىڭ ارەكەتتەسۋى.
ناتيجە: مىرىش تۇيىرشىگىن فوسفور قىشقىلىنىڭ ەرىتىندىسىنە سالعاندا رەاكسيا ءجۇرىپ مىرىش ەري باستايدى. رەاكسيا ناتيجەسىندە سۋتەك گازى بولىنەدى. گازدىڭ بولىنگەنىن سىناۋىققا سىرىڭكەنى تۇتاتىپ اپارسا، «پاح» دەگەن دىبىس شىققاننان بىلەمىز.
جەتىنشى قادام: كارتامەن جۇمىس.
قازاقستانداعى مەتالل كەندەرى جانە مەتالل ءوندىرىسى ايماقتارىن كارتادان تابۋ.
ءار توپتان ءبىر وقۋشى شىعىپ، وزدەرىنە بەرىلگەن مەتالدىڭ كەن ورىندارىن كارتادان تاۋىپ، ءوندىرىس اتاۋىن ايتۋ كەرەك.
1 توپ. التىن
2 توپ. تەمىر
3 توپ. مىس
ءادىلقازىلار القاسى سايىستىڭ ناتيجەسىن شىعارعانشا، ءبىر وقۋشى ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تاريحى تۋرالى مالىمەت وقيدى.
ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تاريحى
1. التىن ادام بالاسىنا تاس داۋىرىنەن بەلگىلى.
2. كۇمىس ب. ع. د. 2500 جىل بۇرىن تابىلعان. امەريكا مەن اۆستراليادان 1874 جىلى ەۋروپاعا اكەلىنگەن.
3. قالايى قولا داۋىرىنەن بەلگىلى. ەجەلگى مىسىردان 4000 جىل بۇرىن تابىلعان.
4. تەمىر ادامزات قوعامىمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە جاساسىپ، ادام مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان تاريحي ەلەمەنت.
5. مىس 9 - 10 مىڭ جىل بۇرىن كيپر ارالىنان وندىرىلگەن.
6. سىناپتى العاش قىتايلار مەن ۇندىستەر پايدالانعان. گرەك دارىگەرى ديوسكريد “حيدر” – “سۋ”، “ارگيروس” – “كۇمىس، سۇيىق كۇمىس” دەپ اتاعان.
7. قورعاسىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3 - 4 مىڭ جىل بۇرىن مىسىر، ريمنەن تابىلعان.
ءادىلقازىلار القاسى سايىس ناتيجەسىن شىعارى، ەڭ كوپ ۇپاي جيناعان توپتى ماراپاتتايدى.
ءبىلىم دەگەن بيىك شىڭ،
باقىتقا سەنى جەتكىزەر.
ءبىلىم دەگەن اقىلشىڭ.
قيىندىقتان وتكىزەر.
جاستىقتىڭ وتى قايداسىڭ،
جۇرەكتى ءتۇرتىپ قوزعاماي.
عىلىمنىڭ ءبىلىپ پايداسىن،
دۇنيەنىڭ كوركىن بولجاماي. (اباي)
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: رەزەرفورد تاجىريبەسى. اتومنىڭ قۇرامى. اتومنىڭ مودەلى
