ءسابيت دونەنتايەۆ
-شىركىن، جيىرماسىنشى عاسىر! (ول كىسى سولاي ايتاتىن) باسىندا تاريح ەرەكشە ىقپالدى بولعان عوي. مۇنى جازىپ وتىرعان قۇلبەك ەرگوبەكوۆ ول كىسىسى اتالعان عاسىر باسىنداعى قازاق ادەبيەتىندە شۇعىلالى شۋاقتى جۇرەگىنىڭ جارىق ساۋلەسىن تۇسىرگەن عالىمداردىڭ كوشباستاۋشىلارىنىڭ ءبىرى – پروفەسسور بەيسەمباي كەنجەبايەۆ.
...مۇحامەتجان سەرالين، سۇلتانماحمۇت تورايگىروۆ، ءسابيت دونەنتايەۆ، سپانديار كوبەيەۆ، ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ...قاي-قايسى دا قىزىق تاعدىر يەلەرى عالىم بەيسەكەڭ ايتسا ايتقانداي قىزىق بولۋى مەن قاتار قالامدارىنان تۋعان قاداۋ-قاداۋ شىعارمالارىدا ەرەكشە جاندار. اتالعان قالامگەرلەردىڭ اراسىنان س.تورايعىروۆ، س.دونەنتايەۆ، س. كوبەيەۆتەردىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنىپ، مەكتەپ قابىرعاسىندا-اق ءبىز ولاردىڭ ەسىمدەرىن ءبىلىپ، شىعارمالارىمەن تام-تۇم تانىس بوپ وستىك.
ءبىر عاجابى، ءسابيت دونەنتايەۆتىڭ جەكە كىتابى كوزىمە تۇسكەن ەمەس ەدى. سويتسەك، اقىننىڭ شىعارمالار جيناعى جارىق كورمەگەنىنە وتىز جىلدان اسا ۋاقىت وتكەن ەكەن. سول ولقىلىقتىڭ ورنى 1989 جىلى «مەكتەپ» باسپاسى جارىققا شىعارىپ «قازاق ولەڭىنىڭ بوزتورعايى» اتتى تاقىرىپپەن ق.ەرگوبەكوۆ ءالعىسوز جازعان جيناق ازدا بولسا تولىقتىرعان سىندى.
اتالعان جيناق «1912-1918 جىلدارداعى جانە سوۆەت تۇسىنداعى ولەڭدەرى» دەگەن ەكى بولىمنەن تۇردى. ءسابيتتىڭ شاعىندا شىمىر ولەڭدەرىنىڭ اراسىندا بالالارعا ارناعانجىرلارى دا بارشىلىق. سونىڭ ءبىرى - «بالالىق» اتتى ولەڭى. وسىنداعى:
شىعىن دەمەي قيراعاندى، كۇيگەندى،
«تەك وتىر» دەپ دۇشپان كورىپ تيگەن-دى.
«قۇبىجىق» دەپ بوركىن تەرىس كيگەندى،
جىعىلعانىن جۇرتتان كورگەن بالالىق،-
دەگەن جولدار تەز الدانعىش، تەز سەنگىش اۋىل بالاسىن كوز الدىڭا اكەلەدى. اقىن الداعانعا قولىنداعىسىنىڭ ءبارىن بەرەتىن بالانىڭ بالالىعىن قىزىقتى دا تارتىمدى ەتىپ جىرلاي كەلىپ:
زامان ءوتىپ بارا جاتىر جەلدەتىپ،
وزگە حالىق ءوسىپ جاتىر ەر جەتىپ،
تەككە وتىرعان كوزدىڭ جاسىن كولدەتىپ،
قاشان كەتەر ءبىزدىڭ ەلدەن بالالىق،- دەپ ساۋال تاستاپ، الەۋمەتتىك ماسەلەنى دە قوزعاي كەتەدى. «بالالىقتى ساعىنۋ»، «ۇرى مەن بالاسى» اتتى ولەڭدەرى بالالاردى مەيىرباندىققا شاقىرۋ، ۇرلىق-قارلىق سياقتى جامان ادەتتەن ساقتانۋعا ۇندەيدى. ۇرى اكەسىنە بالاسىنىڭ ول ءبىزدى كورىپ تۇرعان قۇداي دەدى. ونى قاتتى ساستىرادى. وعان اقىننىڭ:
بىلمەدى نە ايتارىن جازعان ۇرى،
ۇيالىپ تەككە قاراپ، تۇردى قۇرى.
ۇرىدان ۇرلىق كەتتى مۇنان كەيىن،
ەرىگەن قار سەكىلدى جازعىتۇرى دەۋدى ايعاق.
الايدا بابادان بالاعا ميراس بولىپ تارايتىن زۇلىمدىقتىڭ، اشكوزدىلىكتىڭ ەل ىشىندە بەلەڭ الىپ، اسقىنىپ تۇرعان ءتۇرى ءبىر ۇرىنىڭ ءتاۋباعا كەلىپ، شەكتەلدىمەن توقتاماسى حاق. بۇل ەمەس، جاڭا شىققان ءبىر جات حابار،
(مۇنداي ءىس اركىمدە بار ءارقايدا بار، ءجۇز جەردەن بالا تۇگىل، ۇلكەن ايتسىن،حاق سوزگە تاۋلىق ەتەر جان قايدا بار).
بۇل – بۇلتارپاس ءومىر شىندىعى. ال رەاليزم اقىن شىعارماسىنىڭ قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. «ءسابيت XX عاسىر باسىنداعى قازاق اقىندارى اراسىندا ساتيرا جانرىندا دارا تۇلعا»، -دەپ اتاپ كورسەتەدى ق.ەرگوبەكوۆ.
زەرتتەۋشى عالىمنىڭ بۇل پىكىرى تالاس تۋدىرمايدى. اقىننىڭ «زامان كىمدىكى»، «قايتىپ قارعىس المايسىڭ» ، «ۇلتشىلعا» اتتى ليريكالىق تولعانىستارى دا كۇنى كەشە جازىلعانداي اسەر قالدىرادى. مىنا تومەندەگى شۋماقتاردى وقىساڭىز وعان كوزىڭىز جەتە تۇسەدى.
جانىم –حاق، قارا باسىم-پاتشانىكى،
ابىروي، كىسىلىگىم –اقشانىكى،
بيلىگىم، جيعان مالىم، سويلەر ءسوزىم
اشۋلى، جۇدىرىعى زور ساسپانىكى.
(«زامان كىمدىكى»)
جاماندىقتىڭ جانىنان
جارتى شەرىك قالمايسىڭ.
ءوزىڭ شىققان ۇلتىڭنان،
باسشى قىلعان جۇرتىڭنان.
بۇل مىنەز، بۇل قۇلقىڭنان
قايتىپ قارعىس المايسىڭ؟!
(«قايتىپ قارعىس المايسىڭ»)
دەگەندە « ال ىستەيىك ۇلتتىڭ ءىسىن»،
اتىڭنىڭ باسىن تارتىپ كەجىمدەيسىڭ.
ءار ءىستى اۋزىڭ ايتىپ، قولىڭ قىلماي،
قاي تۇرمەن: «ەلدى باستاپ ەدىم» دەيسىڭ.
ورنىڭا ءوز اقىلىڭ كەلە الماسا،
دىرىلدەپ قالشىلدايسىڭ، بەزىلدەيسىڭ.
(«ۇلتشىلعا»)
باسشى اتانسا دا جاماندىقتىڭ ەڭ زورى
كىسى قاقىسىن جەۋ، قوعام مۇلكىنە
قول سالۋ، پارا قورلىق قىلمىسكەردى
قورعاۋ سياقتى ادەتتەردەن تيىلا الماي
ءىستى بولعاندار، بولاتىندار، اقىنشا ايتساق ءوز ۇلتىنان مۇندايلاردىڭ العىس الۋى ەكىتالاي.
ال، «جۇرتىم» ەلىم دەيتىندەر قازىردە جىرتىلىپ ايرىلادى. كۇنى كەشە ءتىل ماسەلەسى وتكىر كوتەرىلگەن كەزدە كەيبىر اعالارىمىز «قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر قاتاڭ جازالانسىن»، «قىزمەتتەن قۋىلسىن» دەپ ۇران تاستاعانى ەستە. كۇنى كەشە قازاقشا ءتىل قاتقان قانداسىن جەردەن الىپ، جەردەن سالىپ سىباعاسىن بەرەتىن اعالارىمىزدىڭ سونشالىقتى ءوز ۇلتىنىڭ قامىن جەۋشى بولىپ شىعا كەلۋى تاڭقالارلىق ەدى.
سويتسەك، اقىن ايتسا ايتقانداي ولاردىڭ ونىسى «ءوزىنىڭ پايدا تۋرا قامىن ويلاۋ» دارەجەلى تابىستى قىزمەتكە ۇل- قىزدارىن تىقپالاۋ ەكەن. ال ول ويلارى جۇزەگە اسپاعان تۇستا «دىرىلدەپ، قالشىلداپ، بەزىلدەپ» قازاق مەكتەبىنە بەرگەن بالالارىن قايتادان ورىس مەكتەبىنە الا قاشقان. مۇنىڭ ءوزى قوعامدىق قۇرىلىمداعى سان الۋان وزگەرىستەردىڭ ءوزى ادام تابيعاتىنا بىردەن وڭ ىقپال ەتە المايتىنىنا كوز جەتكىزەدى. اقىننىڭ سوۆەت تۇسىنداعى ولەڭدەرىندە ۇرانشىلدىق ەكىسوزدىلىك مەن مۇندالاپ- اق تۇر.
سونىڭ ءبىرى «قاۋلى اتتى ولەڭى»، «ۇياتتا باسقالاردان قالعانىمىز» دەگەن باستى ۇرانشىنىڭ ءسوزىن ءىلىپ الىپ باي مالىن، باتىركۇشىن اياماسىن دەپ داۋرىعىسقان جۇرت. مىناۋ باي، اناۋ كەدەي دەگەندى ەسەپكە الار جان جوق.ولاردىڭ وسى كوزسىز ارەكەتتەرىن اقىن بارىدە «ولىمگە ايدا باراتىندار» دەپ ءزىلسىز ءىلىپ وتەدى.
ولەڭ ءتۇيىنى:
ءسوز ءبىتتى، ەت جەلىندى، قاۋلى قالدى،
حالىققا وكپە بارما، اۋزىنا الدى.
ەتتىڭ دە، حالىقتىڭ دا وركەنى ءوسسىن.
ەرمەكتىك ءبىر اڭگىمە بولدى قالدى.
وسى جولداردى وقىعاندا كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ بوراعان قارداي بىرىنە-بىرى جالعاسىپ جاتاتىن قاۋلىلارى ەسكە ءتۇستى.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنىڭ باسى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ەرىكسىز ەشقاشان ورىندالمايتىن سول قاۋلىلاردا جاتقان جوقپا ەكەن.
وركەندى ومىرگە شاقىرعان
ءسابيت تاماشا اقىن بولۋمەن قاتار سول كەزدەگى «قازاق ءتىلى» «ساياسي كەڭەستىك شىعىس»، گازەتتەرىندە قىزمەت ىستەيدى. اتالعان گازەتتەردە ونىڭ ولەڭدەرى مەن قاتار ماقالا، وچەركتەرى ۇزبەي جاريالاندى. ءسويتىپ، ول اقىندىقپەن قاتار جۋرناليستيكانى دا ويداعىداي مەڭگەرەدى. وعان «زامان كىمدىكى» دەگەن كىتاپقا ەنگەن وچەركتەرى دالەل.
ەندى از-كەم ءسوز سول ماقالالارى وچەركتەرى تۋراسىندا. «ناۋرىز مەيرامى» «زاماننان قازاقتىڭ ءتول مەرەكەسى جاڭا جىل ەكەنىن ايتا كەلىپ جازۋشى ونىڭ ءدىني مەيرامدارعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى دەيدى. ەندى سول ماقالا وچەركتەرىنە توقتالا كەتەيىك
ءبىراق سوڭعى كەزدە قازاق اراسىندا ءدىن مەيرامدارى (ورازا قۇربان ايتتارى سياقتى) ورىن تەۋىپ العاندىقتان ناۋرىزدى قادىرلەپ مەيرامداۋشىلار كەم. سونان سوڭعى جەردە جان-جانۋاردىڭ بويىندا ناۋرىز مەيرامىندا وياناتىن ۇلى سەزىم، جازدان ءۇمىت ەتۋ ادەمىدە اسەرلى باياندالادى. «قىس بويى ءولىمنىڭ ەسىگىن كۇزەتىپ ۇڭگىردە جاتقان كارى قۇيرىق، مەرتىك ەكەندىكتەرىن بىلگىزە باستايتىن وسى ۇزىندىدەگى ءار ءسوز جازۋشى ءومىر سۇرگەن كەزەڭنىڭ ايشىقتى تاڭباسى. انا ءتىلىمىزدىڭ بوياۋى قانىق سىڭگەن، ادەمى ۇلگىسى.
ال ماقالا ءتۇيىنى ەڭبەكشى قازاق ەلى شىعىندى تىرتاڭنان اتتارىڭنىڭ باسىن تارتا ۇستاپ، تاريحي مەيرامداردىڭ ناۋرىزدى جاڭا تۇرمىسقا لايىقتى قىيىستىرىپ، وتكىزۋدىڭ جولىنا تۇسىڭدەر! دەپ شاقىرادى. سول كەزدىڭ داستۇرىندەي وسى ءبىر شاقىرۋ ۇرانقانشاما قازاققا وي سالىپ، ناۋرىزدىڭ ءتول مەرەكەسى ەكەنىن تانىپ بىلۋىنە جول اشتى دەسەڭىزشى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا قولىنا قالام العان اقىن، جازۋشىلاردىڭ وزەگىن ورتەگەن سول تۇستاعى قوعامنىڭ اسقىنىپ تۇرعان داۋاسىز دەرتى ايەل تەڭدىگى ەدى. كوز قاراقتى وقىرماندار بۇل تاقىرىپتا ومىرگە كەلگەن شىعارمالاردى سول ومىرگە اكەلگەن جازۋشىلاردى جاقسى بىلەدى. ءبىر جازىلعان جايدى مىڭ جازعاننان مايى شىقپاس. سوندىقتاندا اتالعان تاقىرىپتا جازۋشى ءسابيت دونەنتايەۆ تىڭ قالامىنان تۋعان وچەركتەرگە تىكەلەي توقتالۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
«قالىڭ مال مەن كوپ قاتىن الۋدىڭ تاريحى: قازاق ايەلدەرى ءھام ساۋاتسىزدىق» قازاق ايەلدەرى تۋرالى دەپ اتالاتىن وچەركتەردىڭ قاۋزايتىنى دا سول ايەل تەڭسىزدىگى تاقىرىبى.
جازۋشى قازاق ايەلدەرىنىڭ باسىنداعى تەڭسىزدىكتىڭ ءتۇپ تامىرىن ساۋاتسىزدىقتان ىزدەيدى. ونى... قازىرگى بارلىق سوۆەتتەر وداعىنداعى داۋسى جەر جارىپ، ساۋلەسى كوك جارىپ، كەلە جاتقان. «جوعالسىن ساۋاتسىزدىق!» ۇرانىنا قوسىلماي وتىرۋدىڭ ءجونى جوق. ول ايەل ساۋاتسىزدىعىن جويۋ ءۇشىن اۋەلى ەركەگىن مويىنداتۋ كەرەك. ول ۇگىت جولىمەن بولاما، ورىندى جەرىندە زاڭ جولى مەن بولاما.
ونى جۇزەگە اسىرۋ اتالعان ۇراندى قولداۋشىلاردىڭ جۇمىسى. ۇلگىنى شەجىرەدەن الايىق باسقا ايەلى ەركىن جۇرتتان الايىق، ايتەۋىر ەركەكتە قانداي ەركىندىك بولسا، ايەلگە دە سونداي ەركىندىكتىڭ بولۋى پارىزدىعى دەي كەلىپ ەركەك بالانى قالاي وقىتىپ، قالاي تاربيەلەسە ايەل بالاعا دا سونداي قامقورلىق جاساۋ مىندەت.
بۇلاي بولماعان جاعدايدا ەل بولامىز دەپ كەڭىردەگىمىزدى سوزۋىمىز بەكەر. سوندىقتاندا ءبىر اياق، ءبىر قولىندا جانى جوق كىسىنىڭ باتىرلىعى قۇرىپ قالسىن. سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي. وسى جولدار ايەل تاعدىرىنا الاڭداۋشى جازۋشىنىڭ جان سىرى ەكەندىگىنە كۇمان تۋدىرمايدى.
اقىن ءسابيت دونەنتايەۆ
جاسىندا ايشا،
اساۋ تايشا.
-دەپ ءمۇعالىم ىركىلدى.
وسى سوزدەر كەلتىردى كۇلكىمدى.
-وسى ولەڭنىڭ اۆتورى كىم،
كىم بىلەت.
سىنىپتاستار بىر-بىرىنە كۇبىرلەپ
انا اقىن با،
مىنا اقىن با.
ءبىر بايلامعا كەلە الماي،
بىرىنە بايلاپ بەرە الماي.
وتىرعاندا قول كوتەردى
كاكيما
تەز كەلەتىن شەشىمبە
بىزدەن گورى باتىلدا.
ال تىڭدالىق دەدى بىردە ءمۇعالىم
بۇل ولەڭنىڭ اۆتورى.
ءسابيت دونەنتايەۆ
ۇزدىكتەردىڭ ءبىرى سول ءسات دەدى قاپ
عابيت دەپ ەم سونى مىناۋ
قاعىپ اپ
سىنىپتاستار كەتتى سول ءسات شۋىلداپ.
عابيت ەمەس،-
ءسابيت قوي دەپ دۋىلداپ،
ال ءمۇعالىم جىمىڭداپ.
سابىرلى قالپىن ساقتاعان،
تىڭ تاقىرىپ باستاعان.
اقىن ءسابيت دونەنتايەۆ
ومىرىنە توقتالىپ
جەرلەسىمىز دەگەندە
تالاي يىق قوقاڭداپ
تالاي جانار شىعا كەلگەن شاتتانىپ.
اقسۋداعى قۇركولدە تۋىپ ءوسىپتى،
وقۋ وقىپ جۇمىس ىستەپ.
تاۋىپتى از-ماز ءناسىپتى.
اقىندىققا سونسوڭ مويىن بۇرىپتى.
«ۇساق-تۇيەك» بۇل العاشقى جيناعى
سول كىتابى وعان سەنىم سيلادى.
سول كىتاپتان جىر مازداعى تۇتاندى .
باسىلىپتى ۋفادا
گازەتتەر مەن جۋرنالداردا
جارىق كوردى ماقالاسى
جىرلارى
تۇسىنىكتى جالپاق جۇرتقا
كەسەك ويى سىرلارى
مال باعاتىن، ەگىن ەگىپ قىرداعى
قىسقا –نۇسقا جازبالارى.
ءبىر اۋىلدان تاپتى ونداپ تىلەۋلەس
ءبىر اۋداننان جۇزدەگەن.
ولار ونىڭ ماقالاسىن، جىرلارىن
ءار سانىنان باسىلىمنىڭ ىزدەگەن
ىزدەپ كەلگەن تالانتتىعا.
كوپ ۇزاماي شىعار شىڭعا
ۇيرەت ءتاسىل
اقىلىن.
ءسابيت اعا قازاق جىر كوگىنە
كوتەرىلدى اقىرىن.
سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
جۇرەكتە جىر ەلىنىڭ جاتىر ءانى، ءبىر اۋەن ەلتي، بالكىم، شاقىرادى، قاۋىشىپ پەرزەنتىمەن بۇگىن داعى، تولقىدى اراندى قىر اتىرابى.
-
تىستەرىمىزدى كۇنىنە ءۇش رەت تازالاپ تۇرۋىمىز كەرەك. ءتىس پاستالارىنىڭ ءتىس كۇتىمى تۇرعىسىندا اسەرى كوپ بولمايتىنىنداي، ءتىس مىندەتتى تۇردە سۇتتەي اپپاق بولۋى كەرەك دەگەن دە قاعيدا جوق.
