InfoHub Logo

وتباسى! حالىقتىڭ كوپ سيپاتى وسىندا جاتىر. سيپات دەگەندە باعزىدان كەلە جاتقان ىزگىلىكتەر، سالت پەن ءداستۇر، ىرىمدار مەن تىيىمدار... جالپى، ەڭ قاستەرلى دەگەن قۇندىلىق ادام بويىنا وتباسىندا قالىپتاسادى. دەسەك تە، قازىرگى وتباسىلاردا ۇلتتىق ءداستۇر ساقتالىپ وتىر ما؟ نەدەن ۇتتىق، نەدەن ۇتىلدىق؟ زامانا كوشىندە نەدەن كوز جازىپ بارامىز؟ ەلباسى ن.نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتتى. ولاي بولسا، ۇلتتىق كودتىڭ قاينار كوزى وتباسىنان باستاۋ الماي ما؟! «سارىارقا سامالىنىڭ» رەداكسياسىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەل-باس قوسۋدا ءبىر توپ زيالى قاۋىم وسى ماسەلەنى تالقىلاپ، وي-پىكىرلەرىن ايتتى. اتاپ وتەيىك، ولاردىڭ قاتارىندا وبلىستىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ-ادىستەمەلىك تۇراقتى كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى ءراشيت بەكتەمىروۆ، ق ر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى سۇلەيمەن بايازيتوۆ، س.تورايعىروۆ اتىنداعى ءپمۋ-دىڭ عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەڭلىك جۇماتايەۆا، ءماشھۇر ءجۇسىپ ورتالىق مەشىتىنىڭ نايب يمامى حاسان امانقۇلوۆ، وبلىستىق «نۇر-انا» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسى، دومبىراشى، ءانشى قۇرالاي ۋاقبايەۆا، جەكە كاسىپكەر، اسابا سەرىك تەمىروۆ بولدى.

سايا مولدايىپ:

— بيىلعى جىلدىڭ 13 شىلدەسىندە «سارىارقا سامالى» گازەتىندە ءراشيت بەكتەمىروۆ اعامىزدىڭ «زامانىنا قاراي ادامى» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ماقالادا بۇگىنگى تويلاردا ۇلتتىق ءداستۇردىڭ ساقتالماۋى، شەتەلگە ەلىكتەۋ، تويدىڭ 3-4 ساعاتقا كەش باستالۋى سەكىلدى كەلەڭسىز جاعدايلار ايتىلعان. ءبىر قۋانارلىعى، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسقان ماقالا جارىق كورىسىمەن جەر-جەردەگى وقىرمانداردان وي-پىكىر ارقالاعان حاتتار كەلىپ ءتۇستى، تەلەفونمەن حابارلاسقاندار دا بارشىلىق. «ويدى وي قوزعايدى» دەمەكشى، بۇگىنگى باسقوسۋىمىزعا دا سەبەپكەر وسى ماقالا ەدى. وسىدان ءبىراز بۇرىن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ باستاماسىمەن جابدىقتاردا ىسىراپشىلدىققا جول بەرمەۋ ماقساتىندا ۇندەۋ جاريالانىپ، كوپتىڭ قولداۋىنا يە بولدى. ياعني جابدىق داستارقانىن داستۇرىمىزدە بولماعان استا-توك ەتىپ جارىسا جاساۋعا تىيىم سالىندى. ەندى تويداعى ىسىراپشىلدىق، ت.ب. جات دۇنيەلەردى قولعا الىپ، رەتتەيتىن ۋاقىت جەتتى.

ءراشيت بەكتەمىروۆ:

— ءيا، بۇل كۇندە ۇلكەندى-كىشىلى توي وتكىزبەيتىن شاڭىراق جوقتىڭ قاسى. سول تويلاردى اتا-بابا سالتىمەن، ۇلتتىق ءجون-جورالعىنى ورنىمەن جاساپ، ۇيىمداستىرۋ ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدان كەلەدى. وكىنىشتىسى كوپشىلىگىمىز وعان ءمان بەرۋدى قويدىق. تويلار ءۇش جارىم ساعات كەش باستالادى، اسابانىڭ جاتتاندى ءسوزى، داڭعىرلاعان مۋزىكا، بوس ماقتاۋ ءسوز، 15-20 ادامنىڭ ءتىزىلىپ تۇرىپ ءبىرىن-بىرى قايتالاپ تىلەك ايتۋى ابدەن مەزى ەتتى. كەتۋگە اسىعاسىڭ...

سايا مولدايىپ:

— ءقازىر كەلىندى ءتۇسىرىپ الىپ، اپتا، اي وتكەننەن كەيىن ۇلكەن تويدا بەتاشار جاسايدى. قازاقتىڭ راسىمىندە بەتاشار كەلىن كەلىسىمەن جاسالۋ كەرەك قوي.

سەرىك تەمىروۆ:

— مەن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك، باتىس ايماقتارىندا ءجيى بولىپ تۇرامىن. ولاردا كەلىندى اكەلە سالىسىمەن بەتاشار توي بەرەدى. وعان سول اۋلەتتىڭ تۋىستارى جينالادى، كەلىن سالەم سالادى. بەتاشارعا كەلىننىڭ تۋعان-تۋىستارى مۇلدەم قاتىسپايدى. گۇل لاقتىرۋ دەگەن شىقتى. قالىڭدىق قولىنداعى گۇلدى بويجەتكەن قىزدارعا قاراي لاقتىرادى، ونى قاعىپ العان قىز كۇيەۋگە شىعادى دەيدى. بۇل - ەۋروپالىقتاردىڭ ىرىم-جىرىمى. بەس-التى قاباتتان تۇراتىن تورت ازىرلەپ، ودان اتا-ەنەگە ءدام تاتىرۋ دەگەن شىقتى. تورت نان عوي، ول جەلىنبەي، سوڭىنان جۋىندىعا لاقتىرادى. بۇل ىسىراپ ەمەي نەمەنە؟!

ەڭلىك جۇماتايەۆا:

— مەن قازاقتىڭ تويىنا ريزا ەمەسپىن. تەك بالا كەزىمدەگى تويلار عانا ەستە قالىپتى. ءبىز - پەتروپاۆل جاقتىڭ قازاعىمىز. قازاق، ورىس، نەمىس ارالاس تۇردىق. گەرولد بەلگەرمەن كورشى بولدىق. ءوزىمىز شال اقىننىڭ ۇرپاعىمىز. ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىمەن ارالاس بولسا دا، ءبىزدىڭ وتباسى ءسالت-داستۇردى قاتاڭ ۇستاندى. پالەن دەگەن جەردە پالەنشەنىڭ الما دەگەن كەرەمەت قىزى بار، سول ءبىزدىڭ مىنا بالاعا لايىق دەگەندەي، ۇلكەندەر ءوزارا ءباتۋالاسىپ، اتام مەن اكەم قىستا پار ات جەگىپ، كەلىندى الىپ كەلدى. قازاقى جولمەن كەرەمەت توي وتكەنى ەسىمدە. ەكى جەڭگەمنىڭ ەكەۋى دە تاماشا ادامدار بولدى. ءقازىر ەسىمە السام، ءبىزدىڭ وتباسى قۇراما وتباسى بولعان ەكەن. اتالارىمىز جۇماتاي مەن قاليدىڭ بايبىشەلەرى ءاپالى-سىڭلىلى ەكەن. قاليدا بالا بولماي، جۇماتاي بايبىشەسىمەن قايتىس بولعان سوڭ قالي ونىڭ بالالارىن اسىراپ العان. سوعىستا كەتكەن اكەمنىڭ اعاسىنىڭ بالالارى دا ءبىزدىڭ ۇيدە ءوستى. اعايىندىلاردىڭ بالالارى ءبىر ۇيدە وسكەنىمىزدى مەن ءتىپتى بىلمەيتىنمىن. ءقازىر وسىنداي شاڭىراقتار بار ما بىزدە؟! عىلىم دەيمىز، عىلىم دەگەن - اتا-بابانىڭ سالعان سارا جولى. ءوز باسىم ل.گۋميليەۆتىڭ، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىدىم، زەرتتەدىم. باۋىرجان اتامىزدىڭ «ۇشقان ۇياسىنان» كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعادىم. وسى ەڭبەكتە قازاق وتباسىنىڭ بۇكىل سالت-ساناسى، تىيىمى، ءداستۇرىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى بار. وسى ەڭبەگىندە ءۇبيان اپا (اۋىلداستارى مۋزەي اپا دەپ اتاپ كەتكەن) دەگەن انانى تاماشا سۋرەتتەگەن. ءۇبياننىڭ سان-سالتاناتپەن ۇزاتىلۋى، اپپاق كيمەشەگىنە توركىنىنەن كەلگەن گاۋھارتاستى تاعىپ، ەلدە جوق ءاتىرىن سەۋىپ، ءون بويىن تازا ۇستايتىن جەڭگەنى اۋىل بولىپ قىزىعا قارايتىندىقتارىن تارتىمدى باياندايدى. مۇنىڭ ءوزى - ۇلكەن تاربيە، مەكتەپ! ابايدىڭ بۇكىل قارا سوزدەرى وسى «ۇشقان ۇيادا» تۇنىپ تۇر. ءار قازاق وتباسى وسى ەڭبەكتى وقىسا، قازاقتىڭ ءبىرتالاي سالت-داستۇرىنەن حاباردار بولار ەدى. باۋىرجان اتامىز «تەكسىزدەن تەزەك ارتىق» دەگەن ەكەن. ءبارى تەكتىلىككە بايلانىستى. كىشكەنتايىمىزدان «سەن شال اقىننىڭ ۇرپاعىسىڭ، رۋىڭ سونداي... سوندىقتان نامىسقوي، اقىلدى، ءبىلىمدى بولۋعا ءتيىسسىڭ» دەپ ءوسىردى. بۇل سانامىزدا قالدى، سولاي بولۋعا تىرىستىق. شاكارىم قاجىنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» پوەماسىنىڭ توبەسىندە «ەڭلىك كىم؟» «كەبەك كىم؟» دەپ انىقتاما بەرگەن. «توبىقتى، اتىعاي-قاراۋىل، قانجىعالى–باسەنتيىننىڭ ءۇش بالاسى، ءبىز بىرگە تۋعانبىز» دەيدى. مۇنىڭ ءبارى جايدان-جاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس... تەكتىلىك تۋرالى ج.ءبالاساعۇنيدىڭ، باسقا دا فيلوسوفتاردىڭ ەڭبەكتەرىندە جاقسى ايتىلعان.

قازاقتىڭ داستۇرىندە قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەندە تەگىنە ءۇڭىلىپ، انىقتاپ بارىپ قۇدالاسقان، كەزدەيسوق ادامدارمەن قۇدا بولماعان. ويتكەنى بۇل دەگەنىڭىز ۇلكەن ءبىر اۋلەتتىڭ، تارايتىن ۇرپاقتىڭ تاعدىرى عوي. تەكتىلىك پەن ونىڭ ەۆوليۋسياسى وتە تەرەڭدە جاتىر.

ءراشيت بەكتەمىروۆ:

— دۇرىس ايتاسىز. موڭكە ءبيدىڭ: «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەگەنىندەي، تەكتىلىك اتا-انادان داريتىن قاسيەت ەكەنىن اتالارىمىز ەرتەدەن-اق اڭعارعان عوي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق تەكتىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن جەتى اتانى ءبىلىپ، قىز الىسپاۋ، مىڭ جىلدىق قۇدا سەكىلدى اتا ءداستۇردى ساقتاپ، سۇيەك جاڭعىرتىپ، تەكتىلىكتىڭ تامىرىن ۇزبەۋگە تىرىسقان. ال ءقازىر شە؟

سۇلەيمەن بايازيتوۆ:

— الگىندە ايتىلعان بەتاشار ماسەلەسى... وسىنى ءبىر تارتىپكە كوشىرۋ كەرەك. ودان سوڭ تويعا كەشىكپەي كەلۋ ءتارتىبىن قاراستىرعان ءجون. كەڭەستىك كەزەڭدە قىزمەت ىستەگەندەر داۋرەندى كۇندەرىن اڭساپ، شىرەنىپ، ەلدى وزىنە قاراتىپ، كۇتكىزىپ قويعاندى ءتاۋىر كورەتىن ادەت قالىپتاستى. جۇرتتىڭ «وي، پالەنشەكەڭ كەلمەي جاتىر، كۇتە تۇرايىق»، «پالەنشەكەڭ كەشىگەتىن بولىپتى، تويدى باستاماي قويا تۇرايىق» دەگەنىن قالاپ، جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارسام دەيدى. ەل باسقارعان ادام ەل سەركەسى قالپىن ساقتاپ، جاستارعا، بالا-شاعاعا ونەگە بولۋى ءتيىس قوي.

سەرىك تەمىروۆ:

— دۇرىس ايتاسىز. مىنە، وسىندا نايب يمام وتىر. ايتىڭىزشى، بىزدە مەشىتتە وتەتىن شارالارعا، ماسەلەن، ناماز، اۋىزاشار، جانازاعا ادامدار كەشىگىپ كەلە مە؟ جوق، ۋاقىتىندا كەلۋگە اسىعادى. ەندەشە جيىنعا ۋاقىتىندا كەلۋ قولىمىزدان كەلەدى ەكەن. جاڭاعى توي ماسەلەسى... 3-4 ساعات كەش باستالعان تويدىڭ بەرەكەسى كەتەدى. كەلگەن قوناقتار توي تەزىرەك باستالىپ، تەزىرەك اياقتالسا دەپ وتىرادى. قاي تويدى الىپ قاراساڭىز دا، مىندەتتى تۇردە 1-2 داستارقان بوس تۇرادى. ءار ادامعا 8-9 مىڭ تەڭگەدەن تولەنگەندە قانشا اقشانىڭ جەلگە ۇشقانىن باعامداي بەرىڭىز. تاعام ىسىراپ بولادى. «ءتارتىپسىز ەل بولماس» دەمەكشى، ەلدى تارتىپكە ۇيىتۋ مىندەتى - اسابانىڭ قولىندا. كەش باستالعان توي داستارقانى ءۇش جارىم، ءتورت ساعاتقا سوزىلادى، ەكىنشى داستارقانعا كوپشىلىك قالا قويمايدى. ىسىراپ پا، ارينە ىسىراپ. وڭتۇستىك وڭىردە كەز كەلگەن وتباسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرى جاقسى ساقتالعان، ىسىراپشىلدىققا جول بەرىلمەيدى. ولاردا ەكىنشى داستارقان دەگەن جوق. كوبىنە ەلدىڭ ۇلكەنى باتاسىن بەرىپ، تىلەگىن ايتادى. ال بىزدە قاي جاعىن الىپ قاراساڭىز دا، ەلىكتەۋشىلىك كوپ. دۇنيە جيساق تا، كيىم كيسەك تە، بارىندە دە قازاقىلىقتان گورى وزگە ۇلتقا ەلىكتەپ، نە قازاق ەمەس، نە ورىس ەمەس، تۇسىنىكسىز الدەنە بولىپ كەتكەن سەكىلدىمىز. كوپ رەتتە اتاققۇمارلىققا، جيعان-تەرگەندى شاشۋعا قۇمارمىز. داڭعىرلاعان مۋزىكا دەيدى، بىزدەگى مەيرامحانالاردىڭ قاي-قايسى دا اقشا تابۋعا قۇمار، ءبىراق جاعداي جاسامايدى. مۋزىكا ءۇشىن اكۋستيكا جوق، داۋىس كۇشەيتكىشتەن جاڭعىرىعىپ ەستىلەتىن ءسوز، مۋزىكا ارينە مەزى ەتەدى. وسىنى جونگە سالسا دەيمىن.

ەڭلىك جۇماتايەۆا:

— ءالى ەسى كىرمەگەن بالانىڭ تويىن مەيرامحانالاردا تويلاپ، قاراجات شاشۋ كىمگە، نە ءۇشىن كەرەك؟ تۇساۋ كەسسە – توي، سۇندەتكە وتىرعىزسا – توي، مەكتەپكە بارسا – توي، مەكتەپ بىتىرسە – توي... بۇل – ىسىراپشىلدىق، قارجىنى جەلگە شاشۋ. ءارى سول تويلار ۇلكەن-كىشىگە ونەگە بولارلىقتاي بولىپ وتسە ءبىرسارى عوي. كەشىگىپ كەلۋ، پالەنشەكەڭدەردى كۇتكىزۋ، اسابانىڭ جاتتاندى سوزدەرى، انشىلەردىڭ جاۋىر بولعان اندەرى، 15-20 ادامنان شىعىپ، سوز-تىلەك ايتقىزۋ... ودان باسقا ەشتەمە جوق. بۇدان ءبىزدىڭ بالالارىمىز، جاستارىمىز قانداي ۇلگى-ونەگە الىپ كەلەدى؟

سايا مولدايىپ:

— «ۇلى تويدان ۇلاعات ءىز قالادى» دەمەكشى، كەز كەلگەن ۇلكەن ىستەن ءبىر ونەگە قالۋى ءتيىس. جالپى، جالعىز قازاق ەمەس، ءار ەلدىڭ ءار وتباسىندا بەلگىلى ءبىر ونەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىق، جاقسىلىققا اۋەستەنۋ دەگەن بار. توي – كوپتىكى، وندا حالىق شىعارماشىلىعى سالتانات قۇرۋى كەرەك. مەنىڭ ءبىر ارىپتەسىم: «اپام تويعا بارىپ، ءان ايتا الماي كەلسە، كوڭىل-كۇيى ءتۇسىپ، رەنجيدى، سويلەسپەي قويادى» دەگەنى بار-دى. سول سەكىلدى تويعا جينالعان قاۋىم اراسىنان كوڭىل كۇيىن دومبىرا ۇنىنە ساباقتاپ، كۇي تارتسا، ءان شىرقاسا، باسقا دا ونەرلەرىن كورسەتسە، ءبىر عانيبەت قوي.

ەڭلىك جۇماتايەۆا:

— راس، مۇنىڭ ءبارى - تاربيە، ونەگە. اڭگىمە وتباسىنان باستالدى عوي. ىسىراپ جاساپ، توي قىلىپ تۇسىرگەن كەلىن سول وتباسىنا بەرەكە اكەلسە كورىم. ءتانىن بيلەي الماعان قىز ءۇي شارۋاسىنا ارالاسپايدى. بالانى كىشكەنە كۇنىنەن ءۇي تىرلىگىنە بەيىمدەپ ءوسىرۋ كەرەك. ءقازىر ءبىر ماقال شىقتى «ىشىمە سىيعان بالا سىرتىما دا سىيادى» دەگەن. بۇل نە ءسوز؟ بۇل قازىرگى انالاردىڭ بالاسىن باقىتسىز ەتۋگە ارنالعان نيەتى دەپ ويلايمىن ءوز باسىم. قىزىن ۇزاتقان ءار اتا-انا اقىلىن ايتىپ، قيىندىقتاردى جەڭە ءبىلۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتۋى ءتيىس. ءوزىم مىنا ۋسپەن اۋدانى قاراتاي دەگەن اۋىلعا، بىلايشا ايتقاندا جاپانداعى جالعىز ۇيگە كەلىن بولىپ ءتۇستىم. وت جاعۋ، سۋ تاسۋ دەگەن تۇرمىس قيىندىعىن كوردىك، جەتىلدىك، شيرادىق. بالام بارعان جەرىندە قينالىپ ءجۇر ەكەن دەپ شەشەمىز تىرلىككە ارالاسقان جوق.

...بالاعا تاربيە بەرۋدە الدىمەن ونىڭ تانىم-تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ كەرەك. مۇنى عىلىمي تىلدە گنوسيولوگيا دەيدى. ونىڭ قاي ىسكە بەيىمدىلىگىن ەرتە باستان اڭعارىپ، سوعان باۋلۋ كەرەك. بولمىس دەگەن بار. ول – شەجىرە. ونى ءار وتباسىنىڭ بالا-شاعاسى بىلگەنى ءجون. كەيبىرەۋلەر شەجىرەنى ماقتانىش ءۇشىن ايتادى. جوق، شەجىرەنى قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ، قان تازالىعى، تەكتىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ءبىلۋىمىز كەرەك. وكىنىشتىسى ءقازىر مۇنداي قۇندىلىقتارعا ءمان بەرمەيتىن بولدىق. ەلباسىنىڭ «ءبىز الدىمەن سانامىزدى مودەرنيزاسيادان وتكىزۋىمىز كەرەك» دەگەنى وسى. زامان تالابىنان قالىپ قويمايىق دەپ بىرنەشە ءتىل ءبىلىپ، ءوزىنىڭ انا تىلىندە شالا-شارپى سويلەيتىن ادامدى مەن باقىتسىز دەر ەدىم.

سۇلەيمەن بايازيتوۆ:

— بۇل اڭگىمەنىڭ ءبارى قازاقتىڭ بۇگىنگى، ەرتەڭگى قامى ءۇشىن ايتىلىپ وتىر عوي. جاڭا ءبىر سوزدە وتباسىنىڭ ىسىراپشىلدىققا جول بەرۋى تۋرالى ايتىلىپ قالدى. باياناۋىلدىڭ ج.شانين اتىنداعى اۋىلىندا كالي دەگەن جىلقىشى قارت بولدى. بويىندا ەرەكشە قاسيەتتەرى بار ەدى، جارىقتىقتىڭ. قايتقان ادامدى جەرلەۋگە زيرات باسىنا جۇرت ماشيناسى، ات-كولىگىمەن شىققاندا ول جاياۋ كەتىپ بارا جاتاتىن. قار بوراپ، جاۋىن قۇيىپ تۇرسا دا جاياۋ شىعاتىن. كالي اتا 97 جىل ءومىر ءسۇردى. بالاسى قابدوللا سماعۇلوۆ ۇستازىم ەدى. بىردە ودان «اتامىزعا نەگە اس بەرمەيسىز؟ الدە مەن ەستىمەي قالدىم با؟» دەپ سۇراعانىمدا: «اكەم قاراپايىم جىلقىشى بولدى. استام قىلىقتى، بەي-بەرەكەتتىلىكتى، ىسىراپتى ۇناتپايتىن. سوندىقتان ەسكە الۋدى، اس بەرۋدى ۇيىشىلىك-وتباسىلىق شارۋا دەپ قارايمىن. تۋعان كۇنى، قايتىس بولعانىنا 10-20-30 جىل بولدى دەگەندى ۇرپاقتارى جينالىپ، قۇران وقىپ، ءبىر داستارقاننان اس ءىشىپ دەگەندەي، ەسكە الامىز. ال ات شاپتىرىپ، كىسى جيىپ، استا-توك ەتۋ ءبىزدىڭ قانىمىزدا جوق» دەگەنى بار-دى.

وتباسىندا بالانى ۇلتتىق ادەبيەتپەن تاربيەلەۋدىڭ ورنى بولەك. ەڭلىك دۇرىس ايتادى، بالانىڭ ءتىلى قازاقشا شىعىپ، قازاقشا تاربيەلەنبەسە، ول ءدۇبارا دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز. قازاققا ءتان مەيىرىم، ينابات، قاراپايىمدىلىق دەگەننىڭ ءوزى وتباسىنان باستالماي ما؟!

قۇرالاي ۋاقبايەۆا:

— مەن - شاكارىم قاجىنىڭ ۇرپاعىمىن. اباي، شاكارىم اتالارىمنىڭ شىعارمالارىن جاستايىمىزدان وقىپ، تاربيەلەندىك. سونداعى اڭعارعانىم، ۇلكەندەردەن – اتا-اجەدەن تاربيە كورىپ وسكەن بالانىڭ جولى اشىق، اقىلدى، بايقامپاز بولىپ وسەدى ەكەن. اباي اتامىز اجەسى زەرەنىڭ تاربيەسىندە بولعان. زەرە انامىز زەردەلى جان ەكەن. بولاشاق اقىن اجەسىنەن ەرتەگى، قيسسا-داستانداردى ەستىپ وسكەن. كەيىن ءوزى شاكارىم اتانى تاربيەلەدى. وقىپ، ءبىلىم الۋىنا كومەكتەستى، اقىل-كەڭەسىن ايامادى. سوناۋ شىڭعىستاۋدا جاتقان شاكارىم اتا مەككەگە باردى، اباي اتانىڭ ايتۋىمەن، كومەكتەسۋىمەن ەل ارالادى. پاريجدە بولىپتى. كوپ ءتىل مەڭگەرىپتى. ليەۆ تولستويمەن حات جازىسقان ەكەن. مۇنىڭ ءبارى - بالالىق كەزدە العان تاربيەدەن، وتباسىنداعى ونەگەدەن. ال ەندى سول ادامدار ەسەيگەندە كىم بولدى؟ اقىلى، دانىشپاندىعىمەن بۇكىل قازاققا تانىمال تۇلعاعا اينالدى. سوندىقتان بالاعا تاربيەنى وتباسىندا بەرۋ كەرەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن، ۇلتتىق كودىن بالا بويىنا الدىمەن اتا-انا ءسىڭىرۋى ءتيىس.

سايا مولدايىپ:

— ءقازىر قازاقى وتباسىنان شىققان سابيلەر قازاق بالاباقشاسىنا بارعاندا ورىسشا سويلەپ كەلەدى. مەملەكەتتىك تىلدەگى كوپتەگەن بالاباقشالارداعى تاربيەشىلەر «ڭ» ءارپىن ايتا المايدى. كەز كەلگەن مەرەكەلەردە ورىستىڭ، وزگە ۇلتتىڭ مۋزىكاسىن ويناتادى، بيلەتەدى. تالاي بالاباقشاعا بارىپ ءجۇرىپ، بىردە-بىرىنەن قازاقتىڭ كۇيىن ەستىگەن ەمەسپىن. بالاباقشا، مەكتەپتەر بالالاردى تاڭەرتەڭ قازاقتىڭ كۇمبىرلەگەن كۇيىمەن قارسى السا، ۇزىلىستەردە شار ەتكەن قوڭىراۋ ءۇنىنىڭ ورنىنا قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، نۇرعيسا، سەكەننىڭ كۇيلەرىن ويناتسا... بۇل تۋرالى «سارىارقا سامالى» گازەتىندە جازدىق تا. اتا-انالاردان، ءتىپتى وقۋشىلاردان قۇپتاۋلار ەستىدىك. ءبىراق ءبىلىم، تاربيەنى باسقارىپ وتىرعاندار سەلت ەتپەدى. بالا كەزدەن ۇلتتىق مۋزىكانى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن بالا ارينە شەتەلشىل بولىپ ەرجەتەدى.

ەڭلىك جۇماتايەۆا:

— بۇل - ۇلكەن ماسەلە. ءبىر شىندىقتى ايتايىن، ءقازىر ءورىستىلدى اپايلار بالاباقشا، مەكتەپتى باسقارىپ وتىر. ءورىستىلدى ادام ءوزى سەكىلدى مامان جينايدى. ولار قازاقشا بىلمەيمىن دەمەيدى. سايا ايتقانداي، ولارعا وزگە ۇلتتىڭ مۋزىكاسى جاقىن، ولاردان ايىرىلسا، قىزمەتىنەن ايىرىلاتىنداي بولادى. تاعى ءبىر ماسەلە – مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردە مەرەكەلەردى وتكىزۋگە ارنالعان ۇلتتىق سەناريي جوق. سوسىن قازاقتا ءبىر قىزىق مىنەز پايدا بولدى. «انانىڭ بالاسى كىسى ءولتىرىپ قويىپتى. ايتەۋىر مەنىڭ بالام وندايدان امان» نەمەسە «انانىڭ تۇرمىسىنان مەنىڭ كۇنكورىسىم ءتاۋىر» دەيدى. العا ۇمتىلۋ، جاقسى بولعاننىڭ ۇستىنە جاقسارا ءتۇسۋ دەگەن بىزدەن قالىپ بارادى.

سۇلەيمەن بايازيتوۆ:

— راس، بالاعا ۇلتتىڭ ادەبيەتى جاقىن. ءوزىمىز ەسەنتاي ەربوتين، بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن كوپ وقىدىق. «مەنىڭ اتىم قوجا»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» دەگەن شىعارمالار ۇلتقا جاقىندىعىمەن، قىزىقتى وقيعاسىمەن ويعا جەتەلەيدى، تاربيەلەيدى. بالا تاربيەلەيتىن ورىندار ءقازىر وسىعان ءمان بەرۋى ءتيىس.

حاسان امانقۇلوۆ:

— وسى ماجىلىستە كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ءبىراز ماسەلە ايتىلدى. سولاردىڭ ءبىرازى مەشىتكە دە قاتىستى. قازىرگى ۋاقىتتا مۇسىلمان وتباسىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك مەشىتتە نەكە قيعىزادى. بيىلعى جىل باسىنان بەرى مەشىتتە 540 نەكە قيىلدى. مىنا قىزىققا قاراڭىز، مامىر ايىندا قازاق وتباسىلارى بالاسىن ۇيلەندىرمەيدى. بۇل ەندى ورىستىڭ «ۆ ماە جەنيتسيا – ۆەك ماياتسيا» دەگەن سوزىنەن شىققان. ونىڭ بىزگە مۇلدەم قاتىسى جوق. بۇل دا - دۇرىس ونەگە تالىم-تاربيە الماعاندىقتىڭ كەسىرى.

سايا مولدايىپ:

— ءيا، بۇل اي قازاقتىڭ «جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعى» دەيتىن كەز عوي. بىلتىرعى جينالعان ازىق-تۇلىك تاۋسىلىپ، ەندى كوكتەمدە كەلەر جىلعا ازىق قامداۋ كەرەك. اتا-باباسىنان بەرى قاراي باۋ-باقشامەن اينالىسقان جۇرتتاردىڭ ەگىسكە دايىندىعى وسى ايدا قىزۋ باستالادى. تويلارى ءبىر اپتاعا سوزىلاتىن بولعاندىقتان، ەگىسكە بوگەت، ازىق-تۇلىكسىز قالامىز، سوسىن وكىنەمىز دەگەننەن شىققان ىرىمدارى عوي. ول ەندى ءبىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگىمىزگە جات ءىس.

حاسان امانقۇلوۆ:

— مىنە، وسىنى ءبىزدىڭ قازاق تا ساناسىنا مىقتاپ ءسىڭىرىپ العاندىعى بايقالادى. كەرىسىنشە قازاق ءۇشىن جىل باسى – دۇنيە جاڭارعان كوكتەم ايلارى – ناۋرىز، ءساۋىر، مامىر ايلارى عوي...

سەرىك تەمىروۆ:

— كەشىرىڭىز، حاسان، ءسوزىڭىزدى بولەيىن. توي دەگەننەن شىعادى، قالىڭدىق گۇل لاقتىرادى، شەتەلدىكتەرگە ەلىكتەيدى، قىز بىتكەن اتا-انا، اعايىن-تۋىسقانىنىڭ كوزىنشە گۇلگە سەكىرەدى، بۇل-ەرسى قىلىق دەپ وتىرمىز. ال نەگىزىندە قازاقتىڭ ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزى دا بويجەتكەن قۇربى، سىڭلىلەرىنە سىيلىق بەرگەن. مىسالى، ورامالىن سىيلاعان دەيدى.

ءراشيت بەكتەمىروۆ:

— ءيا، ول ءبىزدىڭ سالتتا بار. «ساعان دا مەنىڭ جولىمدى بەرسىن، تۇرمىس قۇر، بالا ءسۇي» دەگەن ۇلكەن ىرىم. ءبىراق ونى ۇلكەندەردىڭ كوزىنشە لاقتىرمايدى. قالىڭدىقتىڭ باسىنا كيگەن ساۋكەلەگە قۇستىڭ قاۋىرسىنىن تاققان. مىنە، سول قاۋىرسىندى تاراتىپ بەرگەن. ءقازىر نەگە سولاي جاساماسقا؟!

حاسان امانقۇلوۆ:

— ءقازىر جات اعىمدار بارشىلىق. جات اعىمداعىلار مەشىتكە كەلىپ نەكە قيعىزبايدى. ولاردىڭ ۇيلەنۋى دە وڭاي، اجىراسۋى دا وڭاي. مىنانى ەستە ساقتاۋىمىز كەرەك: ادامداردىڭ پەيىل-تۇسىنىگى وزگەرگەنمەن، شاريعات وزگەرمەيدى. نەكە – مىندەتتى امال، توي – سۇننەت امال. مىندەتتى امال مىندەتتى تۇردە ورىندالۋى كەرەك، ايتپەسە ول - حارام. ال سۇننەت – ادامنىڭ ءوز ەركىندە. توي جاسايسىز با، جاسامايسىز با، ءوزىڭىز بىلەسىز. ستاتيستيكاعا كەلەتىن بولساق، بىزدە ۇيلەنگەندەردىڭ 30-35 پايىزى اجىراسىپ كەتەدى. كورشى ەل وزبەكتەردە اجىراسۋ دەگەن وتە سيرەك. ولاردىڭ سانى 30 ميلليوننان استى. ويتكەنى ولاردا اتا-بابا ءداستۇرى وتە جاقسى ساقتالعان. توي دەگەنگە كەلەتىن بولساق، توي – حابارلاندىرۋ، مىنە، مىنا ادامدار ەرلى-زايىپتى بولدى دەپ جار سالۋ، قۇدايعا شۇكىرشىلىك ەتۋ، وعان حارامدى ارالاستىرماۋ كەرەك. ءقازىر ايەل ماسەلەسى الدىڭعى ورىنعا شىقتى. اجىراسسا، بالا ايەلدە قالۋى كەرەك دەيدى. يسلام ءدىنى بويىنشا بالا اكە جاقتا بولۋى كەرەك. ۇل بالا 6 جاسقا دەيىن، قىز بالا 11 جاسقا دەيىن انا تاربيەسىندە بولىپ، سوسىن ءوز اۋلەتىندە قالادى. ەندى مىناعان قاراڭىز، انا بالاسىن بەرگىسى كەلمەيدى، بالا دا اناسىنان اجىرامايدى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ياعني ءبىزدىڭ دىنىمىزدە اجىراسۋعا جول جوق. بالاسىن قيماعان انا، اناسىن قيماعان بالا، اكە – ءبارى ءبىر وتباسىندا بولۋى كەرەك. جالپى، ايەل ادام ەرىنەن ءبىر ساتى كەيىن تۇرۋى ءلازىم. بىزدە، مىسالى، ەر ادام مەن ايەل ادام قاتار كەلە جاتسا، ايەلگە جول بەرەدى، ەسىكتى اشىپ الدىمەن ايەلدى ەنگىزەدى. بۇل دۇرىس ەمەس، ەر ازامات ايەلدى قورعاۋشى، ەسىكتىڭ ار جاعىندا ءبىر ءقاۋىپ تۇرسا شە؟ سوندىقتان ءبىزدىڭ شاريعاتىمىز بويىنشا ەر ادام الدا، ءبىرىنشى ءجۇرۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىمىزعا دەيىن شەت ەلگە ەلىكتەپ كەتكەنبىز. جاستارعا وسىنى ۇقتىرىپ وتىرۋ كەرەك. ۇيات، يبا، مادەنيەت بار جەردە كەلەڭسىزدىككە جول بەرىلمەيدى.

ءراشيت بەكتەمىروۆ:

— ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز:
دۇنيەگە جاراسادى كۇن مەنەن اي،
بۇل زامان دا تۇرا بەرمەس بۇرىنعىداي.
مىسالى، بۇل دۇنيەنى مەن ايتايىن،
تەڭەلەر ءبىر زاماندا كەدەي مەن باي.
وزگەرىپ ودان كەيىن زامان بولار،
جولىنا شاريعاتتىڭ كۇمان بولار.
قىزىعى: كارى-جاستان ۇيات كەتىپ،
ءتارتىپسىز، ار جويىلىپ ءتامام بولار.
ۇلگىسىز اتا مەنەن انا بولار،
ەركەكتى ايەل بيلەپ دانا بولار... دەپ جايدان-جاي ايتپاعان بولار.

سايا مولدايىپ:

— اۋليە اتامىز بۇگىنگى قوعامدى كورەگەندىكپەن ءدوپ باسقانداي ەكەن... بۇگىنگى جيىندا كوپ ماسەلە، ءتىپتى ءارقايسىسى جەكە-جەكە كوتەرىلۋى ءتيىس جاعدايلار ءسوز بولدى. قورىتا كەلگەندە ءبىر ورتاق شەشىم جاسالۋى ءتيىس.

ەڭلىك جۇماتايەۆا:

— ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ۇلكەن ءبىر جوبا ازىرلەسەك. ول جوبادا وتباسى تاربيەسى، انا ءتىلى، ءدىن، ۇلتتىق رۋحانيات، ۇلتتىق ونەر سالالارى قامتىلىپ، جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. كەزدەسۋلەر، ماسەلەن، مىنە، رەداكسيا ۇيىمداستىرعان وسىنداي دوڭگەلەك ۇستەل اڭگىمەلەرىن بالالار مەن جاستار دا ەستيتىندەي ءبىلىم وردالارىنا بارىپ، وتكىزۋ قاجەت. سونى قولعا الايىق!

ءراشيت بەكتەمىروۆ:

— تويعا كەشىگىپ كەلۋ، جالپى قازىرگى توي سيپاتىن ءسوز ەتتىك. سول پىكىرلەرىمىز جەردە قالماۋ ءۇشىن، اسابالار قوعامى قۇرىلىپ، ەڭلىك ايتقان جوباعا ەنگىزىلسىن. تويدى رەتتەيتىن اسابالار عوي، سولارمەن ءبىراۋىزدان جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ماسەلەن، توي شاقىرۋىن تاراتاتىن توي يەسىنە شاقىرۋ قاعازعا تەلەفونىن جازىپ، كەلمەسەڭىز مىناعان حابارلاسىڭىز دەپ تاپسىرىپ، تويدان كەشىكپەۋدىڭ امالىن ويلاستىرىپ دەگەندەي ارەكەتتەردى قولعا الساق... ودان سوڭ قىز ۇزاتىپ، كەلىن تۇسىرۋدەگى جات ەلدىڭ اعىمىنا ەرىپ، ءتۇرلى جاعىمسىزدىقتى ەنگىزبەۋگە، توي داستارقانىن ىسىراپ جاساماۋعا ەل بولىپ اتسالىسساق، كوپ ماسەلەنى قالپىنا كەلتىرەر ەدىك.

سايا مولدايىپ:

— بارەكەلدى! ايتىلعان ءسوز، پىكىرلەر سۋعا جازعانداي بولىپ قالماسىن. جۇڭگو ويشىلى كونفۋسيي: «ەڭ مىقتى زاڭدار - حالىقتىڭ داستۇرلەرى» دەگەن ەكەن. ەلدىڭ ۇلكەندەرى – زيالى قاۋىم، قازاق ءباسپاسوزى بولىپ وسى ايتىلعان ولقىلىقتاردى جويىپ، وتباسى – قازاق تىرشىلىگى-قوعامىمىزدا اتا-بابا ءداستۇرىن قالپىنا كەلتىرۋدى ويلاستىراتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى.

ەرتەڭگە تۋرا قاراۋ ءۇشىن بۇگىنگى ۇرپاق قازاقتىڭ ءتۋابىتتى تەكتىلىگىن ءۇزىپ الماساق ەكەن، اعايىن!  «دوڭگەلەك ۇستەلدى» ۇيلەستىرگەن — سايا مولدايىپ.

---