سانا ساۋالماي، ۇرپاق وڭالماس
بۇگىندە ادام دەنساۋلىعى قيۋى قاشۋىنىڭ باستى سەبەبى، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، جۇيكەگە جانە تابيعات تەپە-تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋىنا (ەكولوگيا) بايلانىستى ەكەندىگىن جۇرتتىڭ كوبى بىلەدى. ال جۇيكەنى، ياعني جاندى بيلەۋ ءۇشىن ادامعا سانا بەرىلگەن. نەشەبىر دۇنيەدەن وتكەن پايعامبارلار مەن دانىشپاندار ادام بالاسىنا تابيعاتتىڭ باسقا تولدەرىنەن ارتىق ەتىپ بەرىلگەن سانا اتتى ۇلى ۇعىمدى جونگە سالماي، سانالى دا سالاۋاتتى تىرلىك جاساماي، وسكەلەڭ ۇرپاقتى ورەلىلىككە، ساليقالى سانا-سەزىمگە تاربيەلەمەي، ۇلاعاتتى دا ۇيىسقان ۇلت اتانۋدىڭ مۇمكىن بولمايتىندىعىن العا تارتقان.
وزگەلەردەن ەش ولقى دا، سورلى دا ەمەس، وقساۋلى دا وزىق ۇلت اتانۋ ءۇشىن - حالقىڭنىڭ جانى دا، ءتانى دە ساۋ، اتا-بابالاردان تامىر تارتىپ كەلە جاتقان قادىر-قاسيەت، قان دەگەندەر قايناپ تۇرۋى كەرەك. دەنى ساۋ، دەنە ءبىتىمى دارا، تەكتى جۇرتىڭنىڭ ۇلاندارىنىڭ وتتى جۇزدەرى جايناپ تۇرۋى كەرەك.
ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جۇتقان اۋامىز بەن ىشكەن سۋىمىز، تالعاجاۋ ەتكەن تاماعىمىزدىڭ ساپالىق دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن بىلاي قويعاندا، جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان جەتكىنشەكتەرگە سانالى تاربيە بەرۋدەگى ساياساتىمىز، بالاباقشا، مەكتەپ، وتباسىنداعى تالىم-تاربيەمىز تاياز تارتىپ جاتقان سياقتى. بۇلاي دەۋىمىزگە مىسال دا، سەبەپ تە، جاۋاپ تا كوپ.
جاستاردىڭ باسى توعىساتىن قاي جەرگە بارماڭىز، مەيلى ول جوعارى، نەمەسە كاسىپتىك، ورتا وقۋ ورىندارى، ديسكوتەكالار بولماسىن، ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ تەمەكى تارتىپ تۇراتىن جاس جەتكىنشەكتەرگە كەزىگەسىڭ. ەر بالالار ءوز الدىنا، قىز بالالار دا ولاردان قالىسپايدى. ولاردىڭ اراسىندا ەسىرتكى، ءتىپتى ودان دا كۇشتى ۋىتتى، سانانى ۋلايتىن «دارىلەردى» تۇتىناتىندارى دا از ەمەس. ەسىرتكى تۇتىنۋ دەگەنىڭىز كۇنى بۇگىندە وندىرىستە ەڭبەك ەتەتىن جاستار اراسىندا دا ءجيى ۇشىراسادى. ولار ونى كوبىنەسە كوزگە ءتۇسىپ پايدالانباعانمەن دە، جاسىرىن قاجەتىنە جاراتادى، سوسىن بىرتىندەپ ماڭگۇرتتىككە بەت بۇرادى. ول اق ادال ەڭبەك ەتىپ، ارشىنداپ العا باسۋدى ەمەس، ايتەۋىر بۇيىرعان جەردەن اس ءىشىپ، تەك ساناتتا جۇرگەندى قولايلايدى. جۇمىسقا ەنجار، اراق-شاراپقا، ەسىرتكىگە قۇمار تابانسىز جاستاردىڭ تۇرلاۋسىز بولاتىنى، ازەر دەپ قولىنا ىلىككەن جۇمىستان قاعىلىپ، قاڭعىپ قالاتىنى، اقىرىندا بوستان-بوسقا سەندەلىپ، قوعامدىق ماسىلعا اينالاتىنىن كۇندەلىكتى ءومىر كورسەتىپ وتىر. بولاشاق انا بولاتىن، ومىرگە ەرتەڭگى ۇرپاقتى اكەلەتىن بالاۋسا قىزداردىڭ الگىندەي قوعامدىق كەسەلدەرگە بوي ۇرۋى ءتىپتى قاتەرلى.
دەنى دە، جانى دا ساۋ ۇرپاق ءسىرا دا سالاۋاتتى عۇمىر كەشكەن اتا-انادان ومىرگە كەلەدى. ال جاننىڭ ساۋلىعى مەن ءتاننىڭ ساۋلىعى، «ساقتانساڭ-ساقتارمىن» دەپ ءتاڭىرىم ايتقانداي، كوپ جاعدايدا ادامنىڭ وزىنە، ءوزىن-وزى بيلەي، ءوزىن-وزى زەردەلەي، زەرتتەي الۋىنا بايلانىستى. ياعني، دەنساۋلىعىنا شىنايى بايلىعىم، بەس كۇن تىرشىلىكتەگى باسىما قونعان بىردەن-بىر باعىم دەپ سانالى تۇردە قاراي الاتىن ادام دەنە تاربيەسى، دەنە شىنىقتىرۋ، شىڭدالۋمەن اينالىسىپ، تاپقان تابىسىن «جىندى سۋدان» گورى، وتباسى، بالا-شاعامەن وڭدى دەمالىپ، قۇنارلى تاماقتانۋعا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە ارنايدى. ەگەر ادام شىن مانىندە دەنساۋلىعىنىڭ جايىن الدىن-الا ويلايتىن بولسا، قانداي جاعدايدا دا ءوز اعزاسىنا زالال كەلمەۋىن ويلاۋعا ءتيىس. بۇل ءۇشىن كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا ايرىقشا ءمان بەرگەنى ماقۇل. بۇگىنگىدەي كۇردەلى نارىق زامانى، تەحنيكا عاسىرى، تۇرمىستىق ءتۇيىنى شەشىلمەگەن پروبلەمالار، توي-ساداقانىڭ كوپتىگى مەن قوزعالىستىڭ ازدىعى ادامزات الدىنا جاڭا كەسەلدەردى العا تارتتى. جاياۋ ءجۇرىستىڭ، قول ەڭبەگىنىڭ ازدىعى، جۇمىس جانە تۇرمىستاعى سترەستىك جاعدايلار، دۇرىس تاماقتانا بىلمەۋشىلىك جۇرەك-قان تامىرلارى، سەمىرۋ، دەمىكپە، جاراقاتتانۋشىلىق، نيەۆروز - جۇيكە اۋرۋلارىنىڭ كەڭ ءورىس جايۋىنا جول اشتى. شامادان ارتىق تاماق جەۋ، ءتۇرلى ادىسپەن ءتاتتى تاعامدار جاساپ تۇتىنۋ سەمىرۋگە، قانت ديابەتى اۋرۋلارىنىڭ كوبەيۋىنە سەبەپشى بولدى. ونىڭ ۇستىنە كۇنى بۇگىنگى تاعامداردا تابيعيلىق جاعى تاپشى ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى. بۇل رەتتە ساۋدا توڭىرەگىندەگىلەردى كوممەرسيالىق ماقسات كوبىرەك تولعاندىرادى. ولار تاۋاردى كوپ قىلىپ شىعارىپ، ۇزاق ساقتاۋ جولدارىن ويلاستىرادى. شەتەلدەردەن اكەلىنىپ جاتقان ءتۇرلى تاعامداردىڭ بارلىعىنا دا قوسىمشا كونسەرۆانتتار قوسىلعان ءارى تۇتىنۋ مەرزىمدەرى دە ءوتىپ ەتكەن. مىنە، ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇتىنىپ جۇرگەن تاماعىمىزدىڭ ءتۇرى وسى. سودان دا كەلىپ بەلوكتار مەن ۆيتاميندەردىڭ، ادام اعزاسىنا قاجەتتى باسقا دا ميكروەلەمەنتتەردىڭ جەتىسپەۋىنەن ادام السىرەيدى. سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىكتى ەنشىلەگەن ەلىمىزدە دۇرىس تاماقتانۋعا، دەنە تاربيەسىنە، قوعامدىق زياندى كەسەلدەردەن اۋلاق بولۋعا بالا جاستان باۋلۋدى جۇزەگە اسىرۋ - اسقارالى مىندەت. كوبىنەسە اس ازىرلەۋدە جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن مويىنعا ىلەتىن ايەل-ارۋلار قاۋىمى دا بۇل ماسەلەدە، ياكي ءنارلى تاماق دايارلاۋدا ساۋات كوزدەرىن اشا تۇسكەنى پايدالى بولماق.
جالپى قاي ىستە دە سالاۋاتتىلىقتىڭ الدى - ساۋاتتىلىق، سانالىلىق بولاتىنىن قايتا-قايتا قاداپ ايتا بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ، ءۇي - وشاعىنىڭ، قىزمەت ورنىنىڭ سانيتارلىق-گيگيەنالىق جاعدايىنا كىرشىكسىز قارايتىن جەرلەردە دەنساۋلىققا كىربىڭ-كىرەۋكە تۇسە قويمايدى. بۇل جەردە دە اركىمنىڭ اباي بولۋى، ساقتىعى تۋرالى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ەل ءىشى بولعاسىن دا توي-ساداقا كوپ، استى ءبىر تاباقتان قولمەن جەيتىن جاعدايلار بولىپ تۇراتىن شارۋا. ال وسىنداي كوپشىلىكپەن جاقىن ارالاسقان تۇستاردا گيگيەنالىق تالاپتار ساقتالىنباي قالىپ جاتسا، جۇقپالى ارۋلارعا بوي الدىرىپ قالۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. ءبىزدىڭ ولكەمىزدە دە تۋبەركۋلەز، گەپاتيت، ىش-ىشەك اۋرۋلارى، تاعى باسقالارىنىڭ كوبىرەك كەزدەسەتىنى وسىنداي سەبەپتەردەن تۋىندايتىنىن جاسىرۋعا استە بولمايدى. اۋىرماۋ كەرەك، اۋىردىڭ ەكەن، ەلگە زالالىڭىزدى تيگىزبەي، ۋاقتىلى جاتىپ ەمدەلگەن ءجون.
سوڭعى مەزگىلدەردە دىنىمىزگە، دىلىمىزگە، اتا سالت، اتا داستۇرلەردى تەرەڭنەن ۇعىنۋعا بەتبۇرىس جاسادىق. سانامىزعا ساۋلە كىردى. وسى جىلتتى ءوشىرىپ الماساق ەكەن. ۇلتتىق ۇلاعاتىمىزدى تۇگەندەيىك تە، مەڭگەرەيىك تە. جان-دۇنيەمىز تازا، يماندى، بارعا قاناعات ەتكەن، بارشاعا اق تىلەك جاۋدىرىپ، جاقسىلىق تىلەگەن (قولدان كەلگەنىنشە جاقسىلىق، قايىرىمدىلىق جاساعان) ادامدار بولساق، اللا تاعالا جولىمىزدى وڭعارىپ، ءىسىمىزدىڭ ءساتىن سالىپ تۇراتىنىنا كۇمانمەن قاراۋعا بولمايدى. وزگەگە جامانشىلىق ويلاپ، قىزعانىش پەن كۇندەستىك تۋعىزۋ، جەڭ ۇشىنان جىمداسقان، جەمقورلىقپەن جالعاسقان بايلىق پەن باقاستىققا بوي ۇرۋ، تاسىرلىق پەن تويىمسىزدىققا ۇرىنۋ ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى اياعىڭىزدى اسپاننان كەلتىرەتىنىن ۇعىنا ءجۇرۋ ارتىق ەمەس. ۇندىلىك مەديتاسيا (يوگتار)، ەۆروپا عالىمدارى ۇسىنعان تاسىلدەر (اۋتاگەندىك جاتتىعۋلار) ادامنىڭ ءوزىن-وزى مەڭگەرۋى، قايعىدا دا، قۋانىشتا دا ءوزىن-وزى بيلەي ءبىلۋىنىڭ زور ماڭىزىن ايقىنداي تۇسەدى. ءوز جان-دۇنيەسىنىڭ تازالىعىنا، ءوز اعزاسىنىڭ كىناراتسىزدىعىنا، بويىنىڭ سەرگەك، وي-ساناسىنىڭ سالۋالى ەكەندىگىنە سەنگەن ادامدار ىستە دە العىر ءارى بەكەم، قابىلەتتى دە قاۋقارلى كەلەدى. وندايلار اينالاسىنا، قوعامعا دا وڭدى جاعىنان ىقپال ەتەدى، وزگەلەردى دە وزىنە تارتادى، باۋرايدى، شاراپاتىن تيگىزەدى. «جانى ساۋدىڭ - ءتانى ساۋ» دەپ تە اتام قازاق تەگىننەن-تەگىن ايتپاسا كەرەك.
سىرتتاي نازار اۋدارىپ قاراساڭىز، بۇگىنگى ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدى - بايىن دا، جارلىسىن دا، حانىن دا، قاراسىن دا ۇلتىمىزدىڭ، جۇرتىمىزدىڭ ساۋلىعىنان گورى كۇيبەڭ تىرلىك، كۇنكورىس، بۇگىنگى كۇنمەن الدانۋ الدارقاتىپ جۇرگەندەي سەزىلەدى. قۇدايعا شۇكىر، دەگەنمەن، ازدى-كوپتى ىلكى ىزدەنىس، باعدارلارىمىز دا جوق ەمەس. ايتالىق، مەكتەپتەردە وسىناۋ ءبىز ايتقان اڭگىمەلەردى زەرتتەيتىن «ۆالەولوگيا» ءپانى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنۋى كوڭىلگە كوپ ءۇمىت ۇيالاتادى. وكىنىشكە قاراي، جاعىمدى جاڭالىقتىڭ جانىندا پروبلەماسى قوسا جۇرەتىنى قينايدى. وقۋلىق تاپشىلىعى مەن ماماندار جەتپەستىگى كوپ جاعدايدا قولبايلاۋ بولماي تۇرا المايدى. سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ورنىقتىرۋعا ارنالعان ورتالىقتىڭ دا قولى قىسقا، قارجىسى جوق. اۋدانداردا اشىلعان وسى باعىتتاعى كابينەتتەر جابىلىپ تا ۇلگەردى. اۋدان، قالا اكىمدەرىنىڭ ىرگەلى ىسكە نەمكەتتى قاراۋى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ومىرىمىزگە ەنگىزۋدەگى، رەفورما جۇرگىزۋدەگى سولقىلداقتىق پەن دارمەنسىزدىكتى ايقىن اڭعارتادى.
ال «ءبىرىنشى بايلىق - دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق - اق جاۋلىق، ءۇشىنشى بايلىق - ون ساۋلىق» ەكەندىگىن ەرتەدە پايىمداپ كەتكەن حالقىمىزدىڭ سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرىپ، سانالى عۇمىر كەشۋى، تىرلىكتەگى وي - ورە، مادەنيەت، تالعام تارازىسىنىڭ ءوسۋى كەشەۋىلدەۋگە، كەرى شەگەرۋگە بولمايتىن كەلەلى شارۋا ەكەندىگىن كەش ءتۇسىنىپ قالماساق بولعانى.
4. 02. 2000 جىل.
You Might Also Like
