سانانىڭ جاڭعىرۋى. قازاق باسىلىمدارى
اتى الەمگە تانىمال فرانسۋز قولباسشىسى ناپولەون بوناپارت «4 ديۆيزياڭ بولعانشا، 4 گازەتىڭ بولسىن» دەپ ايتىپ كەتكەن بولاتىن. وسى رەتتە حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان بۇرىنعى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى جاعدايى قانداي بولدى دەگەن ساۋالعا توقتالىپ وتكەنىمىز ءجون. وسى ورايدا الاش پارتياسى مۇشەلەرىنىڭ قازاق باسپاسوزىنە اكەلگەن زور ۇلەسىن ايرىقشا اتاپ وتۋگە بولادى. XXعاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق دالاسىندا «قازاق» «ايقاپ»، «الاش»، «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى»، «تۇرمىس» جانە ت.ب. باسپاسوزدەر جارىق كورگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، الاش پارتياسىنىڭ زيالىلارى قازاق حالقىنىڭ قۇقىعى ءۇشىن كۇرەستى. قازاق حالقىنىڭ ەڭ الدىمەن جەردى يەلەنۋگە دەگەن قۇقىعى، ۇلتتىق دەڭگەيدە ءتىل مەن مادەنيەتتى، ءداستۇردى ساقتاپ قالۋ قۇقىعى ءۇشىن كۇرەستى. جەر دەمەكشى پارتيا جەتەكشىلەرى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ پايداسىنا قاراي قازاقتاردان تارتىپ الىنعان جەر بولىكتەرىنە قارسى بولدى. سول ۇشىندە ولار ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ باستى بايلىعى جەر ماسەلەسىن شەشۋگە ۇمتىلدى.
ءا.بوكەيحان پەن ا.بايتۇرسىن ۇلى ۇستازىمىز دەپ ەسەپتەگەن گاسپرينسكيي فرانسيادا، شىعىستا وقىپ، اعارتۋشىلىق باعىتتا وقۋلىقتار جازعان. «ورىس-شىعىس كەلىسىمى» اتتى ەڭبەگىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنداعى 20 ميلليون تۇرىك-مۇسىلماندى نادان قىلىپ ۇستاپ، ورىستاندىرۋعا تىرىسقان يمپەريا ساياساتىن سىنعا الادى. وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە الاش قوزعالىسىنىڭ باستالۋىنا تۇرتكى بولدى. الاش ويانۋى دەگەندە ءبىز XX عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت قۇقىنىڭ اياققا تاپتالۋىنا قارسى جۇمىلعان زيالىلىق كۇشتى ايتامىز.
جاڭا ءادىستى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم العان زيالى توپ وكىلدەرى دە كوپ ەدى. قانشا شاقىرىم جولدى ارتقا تاستاپ، جاڭا ادىسپەن وقىپ، ءبىلىمىن تولىقتىرعان جاستار سانى ارتا بەردى. مىنە، سول جاس قازاقتاردىڭ ىشىندە «عاليانىڭ تۇلەكتەرى» اتانعان ماعجان جۇمابايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، بەيىمبەت مايلين سياقتى الاشتىڭ تالاي يگى-جاقسىلارى ءبىلىم الىپ شىقتى. ولار قوعامدا جاڭا دەڭگەيدى قالىپتاستىردى. قازاق تىلىندە باسىلىمداردىڭ شىعۋىنا، قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەستەرىن قوسقان زيالى توپ وكىلدەرى قاتارىنان كورىندى. قازاق جاستارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ءىرى ورتالىقتاردا ءبىلىم الدى. ولاردىڭ كوبىسى سول تاريحي كەزەڭدەگى ساياسي وقيعالاردىڭ تىكەلەي كۋاگەرلەرى قاتارىندا بولدى، وزدەرى دە جاس بولسا دا ءبىراز ساياسي ىستەرگە ارالاستى. مۇمكىن وسىنداي وقيعالاردى باستان كەشىرگەندىكتەن جاستاردىڭ الداعى ومىردەگى ساياسي بەلسەندىلىكتەرىنە اسەرى بولدى. ساياسي ىستەرگە ەندى عانا ارالاسا باستاعان جاستاردى ەڭ الدىمەن ۇلتتىق ماسەلە تولعاندىردى جانە ونى قالاي شەشۋ كەرەكتىگى تۋرالى ىزدەنە باستادى.
الاش تاجىربيەسى نەنى كورسەتتى؟ الاش يدەياسى بەلگىلى ءبىر توپتىڭ قالاۋىمەن ومىرگە كەلگەن جاساندى قۋىرشاقتار ەمەس. ول ۇلتپەن بىرگە ءومىر سۇرەتىن، ۇلتپەن بىرگە تەرەڭگە تامىر جايعان قۇندىلىق، ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ كونسەپسياسى. دۇرىس ۇلتتىق يدەياعا تابان تىرەگەن الاش قوزعالىسى ادالدىعىمەن، بيىك ويلارىمەن، زيالى قاۋىمىمەن تاريحقا قۇندى دۇنيە رەتىندە جازىلىپ قالدى.
قازاق زيالىلارى ءار قايسىسى ءار ءتۇرلى باعىتتاعى ماماندار بولدى. XX عاسىردىڭ باسىندا زيالى قاۋىمنىڭ ۇلكەن بولىگى گيمنازيالار مەن پروگيمنازيالاردىڭ، مەديسينا سالاسىنىڭ، مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەميناريالاردىڭ تۇلەكتەرى بولدى. ولار وقۋ ورىندارىن اياقتاعاننان كەيىن بىرنەشە جەرلەردە جۇمىس ىستەدى. ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىنىڭ كوبىسى مەرزىمدى باسىلىمدار اينالاسىنا جينالدى. ۇلتتىق مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ دۇرىس جولعا قويىلماعان كەزىندە، كىتاپتاردىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسىنان كەيىنگى جىلدارى قازاق زيالىلارى قوعامدىق-ساياسي مىندەتتەرىن ورىنداۋ دا، ساياسي تاقىرىپتاردا كىتاپ جازدى. الاش كوسەمدەرى قان توكپەي كۇرەسۋدى قالادى. مىنە، سونىڭ جولى رەتىندە گازەت-جۋرنالداردى تاڭدادى.
«الاش» پارتياسىنىڭ كوسەمدەرى مەن بەلسەندى زيالى وكىلدەرى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى. ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك جۋرناليستيكا سالاسى تۋرالى ءبىلىم الماسادا، قازاق دالاسىندا شىعىپ جاتقان باسپا ءسوز اينالاسىندا قىزمەت ەتتى. قازاقستانداعى العاشقى گازەت-جۋرنالداردىڭ جەتەكشىلەرى، اۆتورلارى، رەداكتورلارى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن تۇردى. ولاردىڭ ماماندىقتارى ءار ءتۇرلى بولدى، ءبىراق گازەت-جۋرنال قىزمەتىنە كەلگەندە قۇددى ءبىر جۋرناليست سالاسىنىڭ مايتالمانىنداي سەزىنەتىن. رەسەيدەگى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردى ءبىتىرىپ باسىلىمداردا ىستەپ ءجۇردى، زاڭگەر، ينجەنەر سەكىلدى ءتۇرلى مامان يەلەرى قازاقتىڭ مەرزىمدى باسىلىم كوزدەرىندە قىزمەت جاسادى. XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق باسىلىمدارى 10 جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت قانا ءومىر ءسۇردى.
قازاقستانداعى گازەت-جۋرنالدار قازان، تاشكەنت، ورىنبور، ترويسك قالالارىندا جانە ورال قالاسىنداعى تاتار باسپاگەرلەرى ۇيىمداستىرعان باسپاحانالاردا شىعىپ ءجۇردى. بۇگىنگى تاڭدا مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ بارلىعى رەداكسيادا كومپيۋتەرمەن تەرىلىپ، ستاندارت بويىنشا جۇمىس ىستەپ، شەتەلدىك باسپاحانا ماشينالارى ارقىلى گازەتتەر شىعىپ جاتىر. تەك جاريالاۋعا ماتەريال كەرەك دەمەسەڭىز، بارلىعى اۆتوماتتاندىرىلعان. ال وسىندان 100 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىنعى باسىلىم اۆتورلارى وسىنداي جاعدايدىڭ بولاتىنىنا سەندى ما ەكەن ؟!
قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ اكەسى اتانعان مۇحامەدجان سەراليننىڭ شىعارماشىلىق جولىندا حالقىمىزدىڭ جاعدايىنىڭ دا اسەرى بولدى. ول جاس بۋىن وكىلدەرىن ءبىلىم الۋعا، جاڭاشا نارسەلەردى ۇيرەنۋگە شاقىردى.
سەراليننىڭ ءومىرىنىڭ ءار ءتۇرلى جىلدارىندا تاتار قوعام قايراتكەرلەرى قولداۋ كورسەتتى. جۋرناليست، جازۋشى، ريەۆوليۋسيونەر ۋجگين سەمەن سەمەنوۆيچتىڭ ەستەلىكتەرى بويىنشا سەراليندى ترويسكىنىڭ تاتار دەموكراتيالىق ينتەلليگەنسياسىن باسقارعان كوپەس م.ياۋشيەۆتىڭ قىزمەتكەرى گانييەۆ ءجيى قولدادى. 1904 جىلى ول م.سەرالينمەن بىرگە ورىس-قازاق باسىلىمىن شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستايدى. گازەت ورىس جانە قازاق تىلىندە شىعارىلاتىندىعى، وندا قازاق قوعامىنداعى ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىنىڭ ماسەلەسى ايتىلادى دەپ ماقسات قويىلادى. باسىلىمدى شىعارۋ ءۇشىن قاراجات كەرەك بولدى، گانييەۆ ليبەرالدى كوپەس م.لۋشيەۆتى 500 رۋبل كولەمىندە سۋبسيديا بەرۋگە كوندىردى. الايدا، م. سەرالين كوپەس اقشاسىنا تاۋەلدى بولعىسى كەلمەي، اقشادان باس تارتتى. مۇمكىن گانييەۆتىڭ گازەت شىعارۋ تۋرالى يدەياسى م.سەراليننىڭ العاشقى قازاق جۋرنالىن شىعارۋىنا سەبەپ بولعان شىعار. ول ەشكىمگە قارجىلاي تاۋەلدى بولماي، ەركىن تۇردە باسىلىم شىعارعىسى كەلدى جانە ۋاقىت وتە كەلە جان-جاقتان جينالعان قايراتكەرلەردىڭ، ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن شىقتى. قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش قازاق تىلىندەگى جۋرنال «ايقاپ» دەپ اتالدى.
110 جىل بۇرىن 1911 جىلى ترويسك قالاسىندا «ءاي، قاپ!» دەپ قاپيادا قالىپ كەتكەن وكىنىش ىستەرىنەن تۋىنداعان ايقاپ جۋرنالى دۇنيەگە كەلدى. قازاق تاريحىنداعى العاشقى مەرزىمدى باسىلىم جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالى رەتىندە ايقاپ جۋرنالى 1911-1915 جىلدار ارالىعىندا قوعامعا قىزمەت ەتتى. ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق باعىتتا باستالعان جۋرنال ءار ءتۇرلى تاقىرىپتاعى ماسەلەلەردى كوتەردى. ءبىلىم، ءسالت-داستۇر، قازاق ايەلدەرىنىڭ ماسەلەسى، جاڭا ءادىستى مەكتەپتەر جاعدايى جايلى ايقاپ جۋرنالىندا جازىلماي قالعان جوق.
جۋرنالدىڭ جەتەكشىسى رەتىندە مۇحامەدجان سەراليننەن باسقا دا اۆتورلار قىزمەت ەتتى. ولار: باقىتجان قاراتايەۆ، جانشا سەيدالين، بارلىبەك سىرتانوۆ، سەرالي لاپين. "ايقاپتىڭ" ماڭىنا قازاق دەموكراتيالىق ينتەلليگەنسياسىنىڭ وكىلدەرى، تالانتتى ستۋدەنت جاستار جينالدى، ءتىپتى بىرنەشە قازاق ايەلدەرىنىڭ دە ۇلەسى ءتيدى. مولداعالي جولدىبايەۆ ماقالالار مەن فەلەتوندار جازدى. قوشمۇحامەد كەمەڭگەروۆ "ايقاپ" جۋرنالىندا ءوز ولەڭدەرىمەن قوسا ورىس اقىندارىنىڭ اۋدارمالارىن جيناقتاپ جاريالاپ ءجۇردى. جۋرنالدا اكرام گاليموۆ، مولداعالي جولدىبايەۆ، تايىر جومارتبايەۆ، قوشمۇحامبەت كەمەڭگەروۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى، عابدولعازيز مۇساعالييەۆ، نۇعمان مانايەۆ جانە تاعى باسقا بەلسەندى قايراتكەرلەر وسى جۋرنال ماڭىندا قىزمەت اتقاردى .
جۋرنال ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەن زايىرلى ءبىلىم اراسىنا شەكارا قويعان جوق. مۇحامەدجان سەراليننىڭ اعارتۋشىلىقتىڭ جاقتاۋشىسى رەتىندە مىناداي سوزدەردى ۇندەۋ رەتىندە ايتىپ ءجۇردى: "مەكتەپ پەن مەدرەسە سال، بالالاردى وقىت...". ايقاپتىڭ بارلىق 88 سانى شىقسا، سونىڭ 66 سانىندا 163 ماقالا مادەنيەت پەن اعارتۋ سالالارىنا ارنالدى.
ايقاپتا جاريالانعان ولەڭدەر ۇگىت-ناسيحات رەتىندە ءجۇرىپ وتىردى. جۋرنال اۆتورلارى يسمايل گاسپرينسكييدىڭ يدەياسىنان الىس ەمەس ەدى. وسىعان بايلانىستى، "ايقاپتا" جاريالانعان جارمۇحامەت ماكينيەۆتىڭ شاعىن ولەڭىندە سايلاۋ تاجىريبەسىن سىنعا الادى. دالاداعى سايلاۋ دەموكراتيانى ەمەس، كەرىسىنشە سىبايلاس جەمقورلىقتى، دۇشپاندىق پەن باسەكەلەستىكتى تۋدىردى دەپ اشىنادى. سونىمەن قاتار، بايلار سايلاۋ ناۋقانىنا جينالعان بارلىق بايلىقتارىن، مالدارىن جۇمسايدى، ال بۇنداي جاعداي تەك بايلارعا عانا پايدا الىپ كەلەتىنى انىق.جارمۇحامەت ماكينيەۆ ءدال وسى جاعدايدى ىسىراپشىلدىققا تەڭەيدى، ونىڭ كۇنا ەكەندىگىن جەتكىزگىسى كەلەدى.
اعارتۋشىلىققا بايلانىستى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ جۋرنال بەتتەرىندە بىرنەشە ولەڭدەرى جارىق كوردى. سولاردىڭ ءبىرى 18 جاستاعى ماعجاننىڭ «عاليا» مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن كەزدەگى «جاتىر» اتتى ولەڭى 1911 جىلى جۋرنالدىڭ №2 سانىندا جاريالاندى. ولەڭنىڭ باستاپقى شۋماقتارى مىناداي:
باسقا جۇرت اسپان كوككە اسىپ جاتىر،
كىلتىڭ ونەر-بىلىم اشىپ جاتىر.
ءبىرى اي، ءبىرى جۇلدىز، ءبىرى كۇن بوپ
جالتىراپ كوكتەن نۇرىن شاشىپ جاتىر.
كۇنبە-كۇن العا قاراي بارىپ جاتىر.
وت جەگىپ، كوكتە ۇشىپ، سۋدا ءجۇزىپ،
ءتاڭىرىنىڭ راحمەتىنە قانىپ جاتىر.
ويلاماي ءبىزدىڭ قازاق تەككە جاتىر،
ءبىر ىسكە جاناسا الماي، شەتتە جاتىر...
جاس اقىن بۇل ولەڭىندە حالقىنىڭ ايانىشتى جاعدايىن سيپاتتاپ، اششى بولسا دا شىندىعىن سۇيرەپ قازاق ەلىنىڭ باسقا ەلدەردەن ارتتا قالعانىن ايتادى. وندا اۆتور: «بۇل كۇندەردە بىزدەن باسقا حالىقتار ءبارى دە ويانىپ، نە نارسە وزىنە پايدالى، نە نارسە زياندى، سونىڭ سەبەبىنە كىرىسىپ، پايدالى جاعىن ۇستاپ، زياندى جاعىنان بەزىپ جاتىر. ءوز قىزىعىندا جۇرگەن قازاقتى وياتقىسى كەلەدى. كانەكي، ءبىزدىڭ قازاق جەر-سۋدان ايىرىلىپ قالسا، نە كۇن كورمەكشى؟ بىلايدا بايلىعى تالان-تاراجعا سالىنىپ، تونالىپ جاتقاندا، ونى قايتاراتىن قۇرال كەرەك. ول قۇرال – عىلىم، بىلىمدە. قازاق زيالىلارىنىڭ قالامىنان وربىگەن كەز-كەلگەن شىعارمانىڭ باسىم كوپشىلىگى اعارتۋشىلىققا باعىتتالعان. بوداندىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن، وتارلاۋ ساياساتىنان ارىلۋ ءۇشىن، ەۋروپالىق دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن ءبىلىم كىلتىن قاجەت ەتتى. ءبىلىمدى حالىق قاي كەزدە بولسىن قۇقىعىن قورعاي الادى، جەرىن ساقتاي وتىرىپ تاۋەلسىزدىكتە ءومىر سۇرەدى. مىنە سوندىقتاندا زيالى قاۋىم وكىلدەرى ايتىپ كەتكەن ۇندەۋلەر حالىقتى وياتۋعا تىكەلەي باعىتتالدى.
جۋرنالدا جاريالانعان ماقالا اۆتورلارى اراسىندا مۇسىلمانشا جانە ورىسشا ءبىلىم الۋ تۋرالى پىكىرتالاستار پايدا بولدى. بولاشاق وقىعانداردىڭ قولىندا ەكەندىگىن دالەلدەيتىن ماقالالار سانى ارتتى. مەكتەپ-مەدرەسەلەردى بىتىرگەن كەيبىر شاكىرتتەردىڭ ەل مادەنيەتىن وركەندەتۋگە، ءبىلىمدى كوتەرۋگە ەش قۇلىق تانىتپاي وتىرعاندىعىن دا سىنعا الا جازعان. شاكىرتتەردىڭ جىلداپ وقىپ جاتسا دا الىپ جاتقان بىلىمدەرىنىڭ ساپاسىز ەكەندىگى ءسوز ەتىلدى. بۇنداي جاعدايدا قازاق مەكتەپ، مەدرەسەلەرىندە قۇندى ءبىلىم بەرۋ، ناتيجە شىعارۋ ءۇشىن ەمتيحاندار ۇيىمداستىرۋ، قىز بالالار مەن مۇقتاج وقۋشىلارعا كومەكتەسۋ سياقتى ۇلكەن ىستەردىڭ باسى جۋرنال بەتتەرىندە جاريالانىپ تۇردى.
جۋرنالدا كەي اۆتورلاردىڭ العاشقى عىلىمي جۇمىستارى جاريالانىپ ءجۇردى. ايقاپ جاس جازۋشىلارعا، ۇستازدارعا، قوعام قايراتكەرلەرىنە، اقىندارعا، جالپى قوعامداعى بەلگىلى ءبىر مامان يەسىنە ءوز جۇمىستارىن جاريالاۋعا، ويلارىن ۇسىنۋعا، ۇندەۋ جاساۋعا جاقسى ءبىر مۇمكىندىك سىيلادى.
ايقاپتىڭ العاشقى نومەرىنەن-اق م.سەراليننىڭ جۋرناليستيكاعا دەگەن ىستىق ىقىلاسى بىلىنەدى. «گازەت ءھام جۋرنال، حالىقتىڭ قاي جەردە العا كەتكەندىگى حالىق اراسىندا تارالعان باسىلىمدار ارقىلى بىلىنەدى» - دەدى. جۋرنالدى تەك ءوز پايداسىنا قاراي اتاق ءۇشىن ەمەس، حالىقتىڭ كوزىن اشۋ ءۇشىن، حالىققا پايدا كەلتىرۋ ءۇشىن شىعارىپ وتىرعاندىعىن جەتكىزگىسى كەلدى.
ايقاپتىڭ تاعدىرى ۇزاققا سوزىلمادى، 4 جىلدىڭ ىشىندە 83، كەي دەرەكتەردە 89 نومەرى شىعىپ ۇلگەرگەن. قىزمەتىنىڭ ءبىرىنشى كۇنىنەن باستاپ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باقىلاۋىندا، قىسپاعىندا ءجۇردى، قارجىلىق جاعىنان تاپشىلىق ورىن الدى، وسىنداي جاعدايلاردىڭ سالدارى جۋرنالدىڭ جابىلىپ قالۋىنا اسەر ەتتى. قاي جۇرتتىڭ بولسا دا ەڭ ۇلكەن قورعاۋشىسى – باسپا ءسوز. حالىقتىڭ وكپە-رەنىشى، نارازىلىعى، جاڭالىعى، قۋانىشى سول گازەت-جۋرنالدار ارقىلى جاريالانىپ وتىردى. ايقاپتىڭ جەتىستىگى ول اينالاسىنا قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىن جيناي ءبىلدى، مىڭداعان وقىرمان جيناپ ۇلگەردى، قازىرگى تاريحىمىزعا دەرەك رەتىندە ارقاۋ بولدى. بالكىم قازىرگى باسپا ءسوز قىزمەتتەرى ول كەزدەگىدەي ساياسي ولقىلىقتارعا قارسى شىعاتىن قۇرال رەتىندە قىزمەت اتقارماسادا، ءالى كۇنگە دەيىن قوعامدا مادەني تۇرعىدان ماڭىزىن جوعالتقان جوق.
قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسى باسىلىم كوزدەرىمەن جۇمىس ىستەۋ ارقىلى كورىندى. قوعامنىڭ جايىن، ۇلتتىڭ جاعدايىن جەتكىزۋ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن ءتۇسىندىرۋ، يگى ىستەرگە شاقىرۋ سياقتى اۋقىمدى ىستەرمەن اينالىسۋ ءۇشىن گازەت شىعارۋعا كىرىسە باستادى. قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ ءۇشىن ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى جانە قازاق زيالىلارىنىڭ الدىڭعى قاتارى گازەتتى شىعارۋ جولىمەن اينالىسا باستادى. سونىمەن الاشتىقتاردىڭ تالپىنىسى «قازاق» گازەتىنىڭ شىعۋىنا الىپ كەلدى.
وسىدان 108 جىل بۇرىن قۇرىلعان «قازاق» گازەتى XX عاسىر باسىنداعى الاش يدەياسىن ۋاعىزداۋشى بىردەن-بىر اقپارات قۇرالىنا اينالدى. الاش وردا كوسەمدەرى ءا.بوكەيحان مەن ا.بايتۇرسىن ۇلى قازاق جۇرتىنا الاش ءۇنىن جەتكىزەتىن گازەتتى شىعارۋ ءىسىن ۇيىمداستىرىپ، ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن 1913 جىلى 2 اقپاندا ورىنبور قالاسىندا «قازاق» اتتى قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي-مادەني گازەتتى دۇنيەگە اكەلدى. گازەتتىڭ العاشقى رەداكتورى ا.بايتۇرسىن ۇلى، ال وكىلەتتى وكىلى رەتىندە م.دۋلات ۇلى قىزمەتتە بولدى. گازەتتە قىرىقتان اسا اۆتورلار قىزمەت ەتتى. ولاردىڭ قاتارىندا بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، ادەبيەت وكىلدەرى، ايەل ادامدار دا جۇمىلا جۇمىس ىستەدى.
«قازاقتىڭ» ورىنبور قالاسىندا شىعۋى كەزدەيسوق ەمەس. ورىنبور ءوز زامانىندا قازان قالاسىنان كەيىنگى ءىرى ساياسي، مادەني ورتالىق بولدى، حالىق كوپ شوعىرلانعان ايماق رەتىندە تانىلدى. XX عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا قالادا ءۇش تاتار باسپاسى جۇمىس ىستەدى. باسپاحانالاردى تاتار جانە باشقۇرت حالقىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى باسشىلىعىنا الدى.
بۇل باسىلىم قازاق دالاسىنداعى العاشقى گازەتتەردىڭ ءبىرى ەمەس. «قازاققا» دەيىن اتىدا، زاتىدا بولەك، ءوز الدىنا ءبىر توبە باسىلىمدار بولدى. مىسالى، «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى»، «سەركە»، «قازاقستان»، «سارىارقا» سياقتى تاعى دا باسقا گازەت-جۋرنالدار بولدى. ءبىراق وسى قازاق باسىلىمدارىنىڭ ىشىندە تانىلمالى، بەدەلدىسى «قازاق» گازەتى بولدى. گازەت باعاسى بىلايشا بەكىتىلدى: ءبىر جىلعا جازىلۋ - 3 رۋبل، جارتى جىلعا – 1 رۋبل 75 تيىن، 3 ايعا - 1 رۋبل، جەكەلەگەن ءنومىر باعاسى - 5 تيىن.
مۇحتار اۋەزوۆ ا.بايتۇسىنوۆتىڭ 50 جىلدىعىنا ارنالعان ماقالاسىندا بىلاي دەپ «قازاق» گازەتى تۋرالى ەستەلىكتەرىمەن بولىسەدى. ماقالادا بىلاي دەلىنەدى: «سول ۋاقىتتاردا «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىنەن اندا-ساندا وقىپ وتىرعان اسەرلى انىق سوزدەر مەكتەپتەگى جاس بالالاردىڭ سەزىمىن ءتۇزۋ جولعا بەتتەگەندەي بولۋشى ەدى. جاس بۋىننىڭ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ءالسىز ويىن جول مۇندالاپ، جەتەگىنە الىپ بارا جاتقانداي بايقالۋشى ەدى. مەكتەپتەگى ساباعىن وقىمايتىن بالا «قازاق» گازەتىن كورگەندە جەردە قادالىپ تۇرىپ قالاتىن. بوتەن قالادا قىر ەسىنە ءتۇسىپ، ەلىن ويلاپ جۇرگەن بالاعا «قازاق» گازەتى اۋىلىنان كەلگەن سالەمدەمەدەي بولاتىن». باسىلىمنىڭ حالىق ىشىنە سونداي تانىمال جانە ءقادىرلى بولعانىن وسىنداي ەستەلىكتەر دالەلدەيدى. گازەت ارقىلى حالىق سولعىن دەنەسىنە قان جۇگىرگەنىن سەزگەن دە بولۋى كەرەك.
گازەت 5 جىل ۋاقىت ىشىندە جاستىڭ دا، كارىنىڭ دە كوڭىلىنەن شىعىپ ۇلگەردى. گازەتتىڭ ءاربىر سانى قولدان قولعا، اۋىلدان اۋىلعا كوشىپ ءجۇرىپ، جىرتىلىپ توزعانشا وقىلاتىن بولدى. قازاقستان ىشىندە، ودان تىسقارى اۋماقتاردا ۆارشاۆا، سانكت-پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، قازان قالالارىندا وقيتىن جاس قازاق ستۋدەنتتەر الدىرىپ وقىپ ءجۇردى. گازەتتىڭ سۇرانىسقا يە بولۋى ول ۇلكەن جەتىستىك. ەگەر ادامدار وقىپ جاتسا قوعام ساناسىنا اسەر ەتتى دەگەن ءسوز ەمەس پە؟! بۇگىنگى كۇنى جاستار الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ تۇراقتى وقىرمانى عوي، بۇگىن قانداي جاڭا ۆيدەو شىعادى ەكەن دەپ سابىلا كۇتسە، ول كەزدىڭ جاستارى گازەتتىڭ جاڭا نومەرى قاشان شىعادى ەكەن دەپ سارىلا كۇتكەن بولار.
«قازاق» گازەتىنىڭ شىعىپ، اياققا تۇرۋىنا قازاقتىڭ ەرتە ويانعان زيالى توبى كومەكشى بولدى. كومەكشىلەر قاتارىندا «عاليا» شاكىرتتەرى قوسىمشا جازۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى جانە ورىنبورداعى ورىس مەكتەبىندەگى قازاق بالالارى قارا جۇمىسشىلار بولىپ كومەكتەستى. وسىلايشا گازەتتىڭ العاشقى باسىلىمدارى شىعا باستادى. باسىلىمنىڭ تاعدىرى وڭاي بولعان جوق، قوسىمشا قىزمەتكەرلەرگە قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋىنەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جارى مەن قىزى تەحنيكالىق جۇمىستاردى اتقارىپ ءجۇردى. گازەت قازاق ءومىرىن جان-جاقتى ءار قىرىنان الىپ، ۇكىمەتتىڭ ارام پيعىلىن جوعارىدان باستاپ ۋريادنيكتەرگە دەيىن سىناپ-مىنەپ وتىردى، سول ءۇشىن دە گازەتكە بىرنەشە رەت ايىپپۇل سالىنىپ، رەداكتورى تۇرمەگە جابىلدى.
قازاق گازەتىنىڭ كەي باسىلىمدارىنىڭ بىزگە جەتپەگەن ساندارى شەتەل مۇراعاتتارىندا جاتۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. سەبەبى، ستامبۋل، نيۋ-يورك، ميۋنحەن سياقتى قالالاردا وقىرماندارى بولعان. گازەتتى جازدىرىپ الىپ وقىعان ەكەن. باسىلىمنىڭ ناقتى قانشا سانى كەتتى، كىمدەر الدىرىپ وقىدى ول ءالى بەلگىسىز.
ايقاپتاعى سياقتى قازاقتادا ايەلدەردىڭ اۆتورلىق قىزمەتى ايقىن بولدى. قازاق گازەتىندە قىزمەت اتقارعان اۆتورلار قاتارىندا الاش قايراتكەرى م.دۋلات ۇلىنىڭ جارى عانيجامال دۋلاتوۆا، مۇسىلمان حالقىنىڭ تەڭدىككە ۇمتىلۋىنا بايلانىستى باس قوسۋلاردا ەرلەرمەن قاتار ءسوز سويلەگەن اققاز دوسجانوۆا، قازاق ايەلدەرىنەن شىققان العاشقى جۋرناليستەرىنىڭ ءبىرى ءنازيپا قۇلجانوۆا، گۇلايىم بايگۋرينا، سارا ەس قىزى سياقتى قازاق قىزدارى بەلسەندىلىك كورسەتتى.
"قازاق" گازەتىنىڭ بەتتەرىندە قازاق بۇقاراسىنىڭ جان-جاقتى مالىمەت الۋىنا ارنالعان ءتۇرلى اقپاراتتاردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولدى. حالىقتىڭ ساياسي قۇقىقتىق ساناسىن قالىپتاستىرۋعا ارنالعان قوعامدىق-ساياسي ماتەريالداردى دا كورە الامىز. رەداكسيا قىزمەتكەرلەرى قوعامدىق-ساياسي جۇمىس پەن شىعارماشىلىقتى قاتار الىپ ءجۇرىپ، ۇلتتىقسانانىڭ ويانۋىنا قادامدار جاسادى، بوستاندىق پەن ەركىندىك يدەيالارىن قابىلداۋعا شاقىردى.
شىنىمەن سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنا جۋرنالدا، گازەتتە ارتىق ەتپەدى. مەرزىمدى باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى جۇمىس ىستەي المايتىندىعىن بىلە تۇرا، تاۋەكەلگە بارۋ تىكەلەي باتىلدىقتى تالاپ ەتتى. ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى جۋرنالعا 3 جىل، گازەتكە 1 جىل تولعاندا: «بۇل جۋرنال قازاققا ءباسپاسوزدىڭ ەڭ كەرەكتى كەزىندە شىققانعا، جۇرتتىڭ ءبارى تىلەكتەس ءھام كومەكتەس بولىپ جىلى شىرايمەن قارسى الىپ ەدى. قازاققا ءبىر جاقسى گازەت، ءبىر جاقسى جۋرنال كەرەك ەمەس پە» - دەپ ويىن بىلدىرگەن بولاتىن. جۋرنال مەن گازەتتىڭ ساياسي ارەناداعى قىزمەتىن ءبولىپ نەمەسە سالىستىرىپ قاراماي، ولاردىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىن كوبىرەك تالداۋ كەرەك. سەبەبى، ەكەۋىنىڭ دە ماقساتى حالىققا جان-جاقتى مالىمەت ۇسىنۋعا باعىتتالدى. ەكەۋىدە XX عاسىردىڭ باس كەزەڭىندەگى قازاق تاريحىنان مول دەرەكتەر ۇسىنادى.
«قازاق» گازەتى بەلسەندى دەگەن قايراتكەرلەردىڭ ورتاق جەمىسى، ونىڭ جارىققا شىعۋىنا بارلىعى بىردەي اتسالىستى. م.دۋلاتوۆ 1917 جىلى: «گازەت شىعارۋ، باسپاحانا الۋ سياقتى ىستەر كولدەنەڭ ادامعا ساۋدا-ساتتىق ءىس سەكىلدى كورىنسە عاجاپ ەمەس: اقشا بولدى - الدىڭ، قالامىڭ بولدى - جازدىڭ. ءبىراق بىزگە ولاي ەمەس. بەس جىلدان بەرى گازەتتى شىعارىپ كەلە جاتقان، جاس بالاسىن تاربيەلەگەن اناداي، ىستىق-سۋىعىن كورگەن بىزگە زور ءىس، زور قۋانىش» - دەپ ەستەلىگىمەن بولىسەدى. بۇنداي بەدەلدى مەرزىمدى باسىلىمنىڭ جابىلىپ قالۋ اۋىرلىعىن ءبىز سەزە الماسپىز، ءبىراق سول زيالىلار ءۇشىن بۇل ۇلكەن اۋىرتپالىق بولدى. 5 جىل بويى گازەتتىڭ اينالاسىندا توپتاسىپ ءجۇرىپ، بىر-بىرىنە دەگەن قولداۋلارىنىڭ ارقاسىندا گازەت بۇگىنگى كۇنى تاريح بولىپ قالۋدا. پاتشالىقتىڭ قاتاڭ سەنزۋرا جاعدايىندا كەز-كەلگەن باسىلىم ۇزاققا بارماس ەدى. سەبەبى ول كەز ءۇشىن قالىپتى كورىنىس وسىنداي بولدى.
وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىزدى الساق تا مەرزىمدى باسىلىمى جوق ەلدى كورمەيمىز. ءىرىلى ۇساقتى جاڭالىقتاردى ۇسىناتىن گازەت، جۋرنالداردىڭ بولۋى مىندەتتى بولىپ قالىپتاسقان. قازاق تاريحىندا باسىلىمدار تۋرالى ماسەلە قارالعاندا «ايقاپ» پەن «قازاقتىڭ» ورنى بولەك. بۇلاردان بولەك كوپتەگەن وڭىرلىك باسىلىمدار شىعىپ ءجۇردى، گازەتتەردىڭ تۇرلەرى كوپ بولدى. ءبىراق، ولاردىڭ اراسىنان وزىعى، تانىمالى، حالىقتى جان-جاقتى جاڭالىقتارمەن قامتاسىز ەتكەن وسى ەكى باسىلىمدى ايرىقشا اتاپ وتكەندى ءجون سانادىم.
ايىم كەنەس
You Might Also Like
-
حالىقارالارالىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جۋرناليستيكا ماماندىعى
-
جۋرناليست ماماندىعى – قيىندىعى مەن قىزىعى مول، جان-جاقتى بىلىمدىلىكتى تالاپ ەتەتىن جاۋاپتى سالا. ءوز شىعارماشىلىعى ارقىلى قوعامعا دا، ادامعا دا قىزمەت ەتەتىن، ەشقاشان قاتەلەسۋگە بولمايتىن، قاش...
