ساپالى اۋدارما ءىسى تۋرالى
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى،
بەكارىستان بي اۋىلى، №24 ورتا مەكتەبىنىڭ
ورىس ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
قازانباي عاليا تىلەكتەس قىزى
اۋدارما - حالىقپەن حالىقتى، تىلمەن ءتىلدى، ادەبيەتپەن ادەبيەتتى قاۋىشتىرۋشى دانەكەر
اۋدارما - ءومىر تانىتاتىن، ءبىلىم تاراتاتىن، تاربيە بەرەتىن قۇرال عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار ۇلتار اراسىنداعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني، عىلىمي قارىم-قاتىناستىڭ تاربيە –تاعىلىم الماسۋدىڭ ۇلگىسى. بۇگىنگى كۇنى حالىقتاردىڭ ءوزارا دوستىق قارىم-قاتىناسىندا، ولاردىڭ ءبىر بىرىنە ەتەنە جاقىنداسۋىڭ دا اۋدارما شىعارمالاردىڭ ورنى ەرەكشە.
اۋدارما - ءبىر تىلدەگى ويدى (اۋىزشا، جازباشا) ەكىنشى تىلگە بەرۋ قارىم-قاتىناستىڭ قۇرالى رەتىندە ءار ءتۇرلى ءتىل پايدا بولعاندا، ءبىر تىلدە سويلەيتىندەردىڭ ەكىنشى تىلدە سويلەيتىندەرمەن ءتۇسىنىسۋ، سويلەسۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان، ءتىپتى ونىڭ شىعۋىن عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا ادامزات قاۋىمىنىڭ العاشقى دامۋ داۋىرىمەن، ياعني ءتىلدىڭ شىعۋىمەن بايلانىستىرادى.
اۋدارمانىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار :
1. اۋىزشا اۋدارۋ. ءار ءتۇرلى سويلەنگەن سوزدەر، باياندامالار ىزبە-ىز اۋىزشا اۋدارىلادى، شەتەلدەردەن كەلگەن رەسمي وكىلدەرمەن، قوناقتاردىڭ پىكىر الماسۋىنا اۋدارماشىلار كومەكتەسەدى. ريەۆوليۋسيادان بۇرىن قازاق جەرىندە ورىس ۇلىقتارىنىڭ الدىندا جۇرەتىن اۋدارماشىلار - ءتىلماشتار بولعان.
2. جازباشا اۋدارما. بارلىق حات-حابار، رەسمي قۇجاتتار، عىلىمي جانە كوركەم شىعارمالار جازبا تۇرىندە اۋدارىلادى. ءتۇپ نۇسقانىڭ ءتۇرى مەن ماتىنىنە قاراي اۋدارمانىڭ دا قولدانىلاتىن ءار الۋان امال-تاسىلدەرى بار. مىسالى رەسمي دوكۋمەنتتەردى اۋدارعاندا ءتۇپ نۇسقانى قاز قالپىندا بۇلجىتپاي تولىق جەتكىزۋ كوزدەلسە، عىلىمي جانە تەحنيكالىق شىعارمالاردى اۋدارعاندا، بەلگىلى پاندەردىڭ تەرمينولوگيالىق ۇعىمدارىن دۇرىس بەرۋ كوزدەلەدى. وسىنى ەسكەمەگەندىكتىڭ سالدارى دەپۋتاتتاردىڭ زاڭ شىعارۋ بارىسىندا كوپ كەسىرىن تيگىزىپ ءجۇر. زاڭنىڭ دۇرىس اۋدارىلماۋى كوپتەگەن قيىندىقتار تۋعىزادى.
ال كوركەم شىعارمالاردى اۋدارعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە ءتۇپ نۇسقانىڭ كوركەمدىك - ەستەتيكالىق اسەرىن بەرۋ مىندەتتى تۇرادى.
3. كومپيۋتەرلىك (ماشينامەن) اۋدارۋ. الدىن الا جاسالعان پروگرامما بويىنشا كيبەرنەتيكالىق ادىسپەن سوزبە-سوز اۋدارىپ، ءتۇپنۇسقا تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
قازىرگى كەزدە اۋدارمانىڭ قولدانىلمايتىن سالاسى جوق:ماعلۇماتتار الماسۋدىڭ جانە كوپكە تاراتۋدىڭ، ينتەرنەت جۇيەسىنە قوسىلىپ اقپاراتتار الۋدىڭ بىردەن-بىر جولى - اۋدارما جاساۋ.
مادەني جانە رۋحاني تابىستاردى ورتاقتاستىرۋدا، حالىقتاردىڭ ءوز ارا قارىم قاتىناسىن ۇلعايتۋدا اۋدارما ناعىز جالعاستىرۋشى كۇش بولىپ تابىلىپ وتىر.
ءبىر كەزدە ورىستىڭ ۇلى سىنشىسى ۆ. گ. بەلينسكيي: «ورىس تىلىنە اۋدارىلعان شىعارما ورىس ادەبيەتىنىڭ تۋىندىسى...» دەگەن بولاتىن. اۋدارما قىزمەتىنىڭ ەڭ باستى ماقساتى بەلينسكيي ايتپاقشى، حالىقتاردىڭ ءبىر بىرىمەن تانىسىپ، ءوزارا يدەيالار الماسۋى، سوعان وراي، ادەبيەتتەردىڭ گۇلدەنىپ ءوسۋى، اقىل-وي ءورىسىنىڭ ۇلگىلەرى ءبىر حالىق ادەبيەتىنىڭ ەكىنشى حالىق تىلىنە اۋدارىلۋىنا نەگىزدەلەدى. دەمەك، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ادەبي تۋىندى - قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلعان دۇنيەلىك، ول قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتول تۋىندىسىمەن تۋىستاس.
اۋدارما - ادەبيەت جانە ءبىر جانر ەمەس، ول – انا ءتىلىمىزدىڭ بارلىق جانرىن قامتيتىن بەل بالاسى، سولاردىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى.
اۋدارما ونەرى –ۇلىلاردىڭ ۇستامى.
قازاق تاريحىندا اۋدارما نۇسقالارى باعزى زاماننان بار. ەجەلگى شىعىس ادەبيەتىمەن دانالىق وي پىكىرلەرىن كونە مۇرالارى («مىڭ ءبىر ءتۇن»، « كاميلامەن داميلا» ت. ب.)اۋدارما ارقىلى ءار الۋان نۇسقالاردا حالقىمىزعا جەتىپ وتىرعان.
شىعىس دانىشپاندارىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارى ن اۋدارما نە نازيرا تۇرىندە(جەلىسىن پايدالانىپ جاڭا نۇسقا جاساۋ) قازاقتىڭ ءوز مۇراسىنا اينالعان.
ال ورىس ادەبيەتىنىڭ قازاقشا اۋدارىلا باستاعانىنا ەكى عاسىرداي ۋاقىت بولدى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ل. ن. تولستويدىڭ، ي. ا. كرىلوۆتىڭ، ا. س.پۋشكيننىڭ، م. يۋ. لەرمونتوۆتىڭ شىعارمالارىن قازاقشاعا اۋدارۋدىڭ العاشقى ۇلگىسىن اباي قۇنانبايەۆپەن ىبىراي التىنسارين جاسادى.
اۋدارما ءتىل ۇستارتۋعا، كوركەم ويدى ۇشتاۋعا، سەبەپشى بولىپ كەلەدى. ەپوستان ەپوپەياعا دەيىن كوتەرىلگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ باستى-باستى شىعارمالارى ورىس تىلىنە اۋدارىلۋى، ورىس ءتىلى ارقىلى ادەبيەتىمىز دۇنيە جۇزىنە ورىسكە شىقتى.
ورىس تىلىنە اۋدارۋ – ءالى دە وتە ماڭىزدى، ءارى وتە قيىن مىندەتتەردىڭ ءبىرى.
اۋدارۋدىڭ بۇل سالاسىندا كوڭىل جۇباتارلىق تابىستار از ەمەس ارينە. اتاپ ايتساق م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» تريلوگياسى - ۇلكەن تالاپتىڭ يەسى اتاقتى جازۋشى لەونيد سوبوليەۆتىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن، ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن جانە قازاق ويىن ورىس تىلىنە ءوز دەڭگەيىندە جەتكىزۋىنىڭ ارقاسىندا بولدى. سونداي - اق ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرى»، ج. جابايەۆتىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم!» شىعارمالارى وسىنىڭ دالەلى.
ويسىز زەرسىز جاسالعان اۋدارما كەز كەلگەن ءتىپتى جوعارى دەڭگەيدە جازىلعان تۋىندىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ جىبەرەدى. وعان دالەل: باسقاسىن ايتپاي-اق، ۇلى ابايدى، شاكارىمدى الەمگە ءوز كەرەمەت دەڭگەيىندە(ولار گوتە، بايرون، پۋشكين ت .ب ۇلى اقىنداردان ەش ءبىر كەم تۇسپەيتىن دارالار )جەتكىزە الماي وتىرعانىمىز. ماقاتايەۆ، سەيفۋللين، جانسۇگىروۆ، بايزاقوۆتاردىڭ شىعارمالارى نەلىكتەن الەم تۋىندىلارىنىڭ قاتارىنا ەنبەي وتىر، سەبەبى: اۋدارمالارى ساپاسىز!
قازىرگى كەزدە مۇنداي جاۋاپكەرشىلىگى مول ىسپەن شۇعىلداناتىن ازاماتتاردىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ باستى ماقسات - ول كوركەم اۋدارماعا ونەر دەپ قاراۋ. مۇنداي قيىن دا كۇردەلى ىسكە ءتىلدى از-ماز بىلەتىن الدەكىمنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس دەپ بىلۋدەن پايدا بولعان، نەمەسە ءبىر جاقتى لينگۆيستيكالىق كوركەم اۋدارما جاساۋ بەل العاندىق اسەرىن تيگىزىپ وتىر
وسى ارادا بەلگىلى ورىس جازۋشىسى ل. س. سوبوليەۆتىڭ مىناداي ءسوزىن ايتا كەتكەن ءجون: «ەگەر ورىس پروزايگى، دراماتۋرگى نەمەسە اقىنى ادەبيەتىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ وتىرعان حالىققا جانىمەن بەرىلگەن بولسا، ەگەر سول حالىقتىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن، نەگىزگى جۇمىسىن، سالتىن جاقسى بىلسە تابيعاتىن سۇيسە، وسى حالىقتى سەزىنسە، وندا اۋدارما ءىسىنىڭ ناتيجەسى دە كەرەمەت بولماق»
ال ەندى اۋدارماشى تالانتى جوق نەمەسە كاسىبي قابىلەتى ناشار ادام بولسا، وندا ونىڭ «گەوگرافيامەن» ءتىلدى بىلۋىنەن پايدا جوق.
ال كەرىسىنشە، اۋدارماشى تالانتتى، اۋدارماشىلىعىمەن نە ۇلتتىق توپىراقتى، نە ۇلتتىق ءتىلدى بىلمەسە ءتۇپ نۇسقانىڭ رۋحىنا كىنارات تيمەي قويمايدى.
مۇندايدا اۋدارماشىعا اۋاداي قاجەت ءۇش قاعيدانى ەسكەرۋ كەرەك:
- اۋدارماشىعا شىعارماشىلىق تالانت قاجەت.
- ەكى ءتىلدى جانە حالىق تاريحىن، تۇرمىسىن، مادەنيەتىن ءبىلۋ قاجەت
- اۋدارماشى جازۋشىنىڭ دارالىعىن ءبىلۋ قاجەت.
ۇلى اۋدارماشى بولۋ ءۇشىن ۇلى اقىن، نەمەسە ۇلى جازۋشى بولۋ شارت ەمەس، نەمەسە ەكى تىلدە ەركىن سويلەپ ەركىن اۋدارۋ دا ەمەس. اۋدارىپ وتىرعان شىعارمانىڭ مازمۇنىن جۇرەگىمەن قابىلداپ، تۋعان تىلدەي جازىلعان ءتىلىن سەزىنە ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا اۋدارما وقىرمانعا اۋدارما ەمەس ءتۇپنۇسقاداي تۇسىنىكتى ءارى جاقىن بولادى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشى، كوركەم ءسوزدىڭ كورنەكتى شەبەرى اقىن اباي قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىن جاڭا جولعا سالۋدا، ونىڭ وركەندەتىپ وسىرۋدە ۇلكەن ۇلەسىن قوسقان كىسى.
سوندىقتان دا ول وزىنە دەيىنگى اقىندارعا، وزىنە دەيىنگى ادەبيەتكە كوز سالادى.
ول كەزدە قازاق ەلىندە ولەڭنىڭ ءقادىرى ايتارلىقتاي ەمەس ەدى.
ءىرى تۇقىمنان، بايلاردان، بيلەردەن شىققان جاستار ولەڭگە اۋەستەنبەيتىن، ولەڭشىلدىك كۇن كورۋ ءۇشىن ءار ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ ايتاتىن جاراپازانى دەگەن ۇعىمدا بولاتىن. اباي توڭكەرىلىس جاسادى. ول ولەڭدى وتە قادىرلەدى، ولەڭنىڭ تازا ولەڭ بولۋى ءۇشىن كۇرەستى. اباي مادەنيەتتى اقىن، ول شىعىc ادەبيەتىن زەرتتەپ، شىعىس اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىن وقۋمەن بىرگە ەۋروپا مادەنيەتىنە دە، ەۋروپا ادەبيەتىنە دە سۋسىنداعان دانا.
ورىستىڭ باي ادەبيەتىن، ءىرى اقىن جازۋشىلارىن قازاق حالقىنا تانىستىردى.
ول ورىستىڭ بەلگىلى جازۋشىلارى تولستوي، پۋشكين، نەكراسوۆ، چەرنىشيەۆسكيي، لەرمونتوۆ، ەۋروپا اقىندارى بايرون، گەتە سىندى جازۋشىلاردى وقىدى.
ول پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان، كرىلوۆتان بىرنەشە اۋدارمالار جاساپ ولاردى قازاق ادەبيەتىنىڭ قورىنا قوستى. اسىرەسە ابايدىڭ ءسۇيىپ اۋدارعان اقىنى پۋشكين بولدى، ونىڭ ولەڭمەن جازعان «ەۆگەنيي ونەگين»رومانىنان، ليريكالى ولەڭدەرىنەن اۋدارما جاسادى.
ولاردى تۇسىنىكتى ەتىپ قازاق حالقىنا جەتكىزىپ بەردى.
قازاق حالقى ەڭ ءبىرىنشى پۋشكيندى اباي ارقىلى تانىدى.
ماحاببات جىرلارىنىڭ ىشىندەگى ابايدىڭ ۇلىلىعىن اسقان تالانتىن تانىتقان پۋشكيننەن اۋدارعان «ەۆگەنيي ونەگيننىڭ» ۇزىندىلەرى. مۇندا اباي ءجاي اۋدارماشى ەمەس. الدىمەن، ولەڭمەن جازىلعان ۇزاق روماننىڭ ءوز اقىندىق كرەدوسىنا كەرەك جەرىن عانا تاڭداپ الدى.
پۋشكين ابايدىڭ ۇلگىلى ۇستازى دەسە دە بولادى.
ءبىراق، ۇزىندىلەردى اۋدارعان ۋاقىتتا تەك پۋشكيننىڭ ىقپالىندا، مانەر-ماشىعىندا، ولەڭ شەڭبەرىندە قالىپ، بۋىنىن ساناپ وتىرمايدى. كرىلوۆتى نەمەسە لەرمونتوۆتى اۋدارعانداعى دالدىلىك مۇندا قولدانىلمايدى. ادەيى قولدانبايدى. وزىنشە جىرلاپ پۋشكيننىڭ ارناسىنان شىعىپ كەتىپ وتىرادى. تاقىرىپتى پۋشكينمەن جارىسا تولعايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اباي بۇل اۋدارماسىن ءوز ولەڭدەرىنىڭ نۇسقاسىنداي، ءوز وقىرمانىنىڭ تۇسىنىگىنە لايىقتاپ شىعارادى.
«تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتىنداعى»ونىڭ جان سىرى، ءىش تولقىنىسى ءتۇپنۇسقاداعى بيىك دارەجەسىنەن ەشبىر، كەمىمەي قازاق وقىرمانىنا تۇڭعيىق تەرەڭ سىر اعىلىپ تۇگەل جەتكەن:
شىنىڭدى ايت، كىمسىڭ تەربەتكەن،
يەمبىسىڭ ساقتاۋشى
الدە ازعىرىپ اۋرە ەتكەن،
جاۋىمسىڭ تەۋىپ تاپتاۋشى،
شەش كوڭىلدىڭ جۇمباعىن
الدە ءبارى - الدانىس.
جاس جۇرەك جايىپ ساۋساعىن
تالپىنعان شىعار ايعا الىس.
وسىنداي اۋدارۋ ۇستىندە اقىننىڭ ءوزى دە سامعاپ، پوەزيا شىڭىنا شىعىپ، اسقاقتاپ، سەرپىلە كوتەرىلىپ العان بولار.
ابايدىڭ ليريكاسى –كەڭ كولەمدى مول قازىنا، تەرەڭى تاۋسىلماس سىرلى مۇرا.
ابايدىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى - ول اقىن. احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي قازاقتا ابايعا دەيىن مۇنداي اقىن بولعان جوق. قازاقتا ابايدان كەيىن دە مۇنداي اقىن بولعان جوق، بولمايدى دا. سەبەبى اباي قايتالانباس ءبىرتۋار قۇبىلىس - فەنومەن.
ال پۋشكيننىڭ پروزامەن جازىلعان «دۋبروۆسكيي» اتتى شىعارماسىن سوناۋ ون توعىزىنشى عاسىردا اق قازاق تىلىنە ولەڭ ەتىپ اۋدارعان شاكارىمنىڭ ءوز ولەڭدەرىن نەگە الەمگە اۋدارىپ تانىتپاسقا.
وسىنداي ۇلى قۇندىلىقتارىمىزدى الەم وقىرمانىنا تانىتىپ، ولاردى الەمنىڭ ۇلى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ قاتارىنا ەنگىزىپ، ولاردى ۇلى بايرون، گەتە، پۋشكين سىندى عالامدىق دەڭگەيگە جەتكىزۋ قازىرگى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە دەپ ەسەپتەيمىن.
بىرىنشىدەن، جاڭا بۋىن اۋدارماشىلاردى، مەنىڭشە، مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ تاربيەلەۋ قاجەت. ول ءۇشىن مەكتەپتەردە اۋدارماشىلىق جۇمىستى ۇيىرمە رەتىندە نەمەسە ساباق اراسىندا ەمەس - ءپان رەتىندە ەنگىزۋ قاجەت جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەمەس مەكتەپتەن ءسۇزىلىپ - ەكشەلىپ شىققان اۋدارماشى ءوز ىسىنە شىن جاناشىرلىقپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن ىزدەنىپ قارايدى دەپ ويلايمىن.
ەكىنشىدەن، مەكتەپ باعدارلاماسىنا بۇرىن بولىپ، ءبىراق كەيىن الىنىپ تاستالعان شەتەل ادەبيەتى ءپانىن قايتا ەنگىزۋ قاجەت. قازىرگى جاسوسپىرىمدەر بولسا دا ادەبيەتكە قىزىعۋشىلىق تانىتپايدى، ال مەكتەپ وقۋشىسىنا شەت ەل ادەبيەتىنە شولۋ جاساپ كوزقاراس قالىپتاستىرساق ءبىز ودان ۇتىلماي، كەرىسىنشە كوپ جاعىدايدا ۇتامىز. (سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتى»، انتۋاندە سەنت-ەكزيۋپەريدىڭ «كىشكەنتاي حانزاداسى»، كيپلينگتىڭ ماۋگليى، دج. لوندون، سەتون-تومسون ت. ب. جاس جەتكىنشەكتىڭ جۇرەگىندە ومىرگە دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا اسەرى ەرەكشە دەپ ويلايمىن.
سول شەتەل ادەبيەتىن اۋدارمادا ەمەس ءتۇپنۇسقادا وقىعىسى كەلەتىن ءجاسوسپىرىمنىڭ جۇرەگىندە ءتۇپ نۇسقانى شەتەل تىلىندە وقىپ الىپ ءوز تىلىمىزگە ساپالى ەتىپ اۋدارعىسى كەلەتىن جاڭا بۋىن اۋدارماشىلار تاربيەلەنۋى مۇمكىندىگى بار ەمەس پە ؟
ۇشىنشىدەن، مەكتەپ باعدارلاماسىنا «ابايتانۋ » ءپانىن ەنگىزۋدى ۇسىنامىن. وسى ءپاندى يگەرى بارىسىندا ابايدى جانجاقتى تالداپ، ونىڭ اۋدارمالارىن دا جاساپ، ونىڭ شاكارىم سىندى ءىزباسارلارىنىڭ دا شىعارماشىلىعىنا ءۇڭىلىپ بارلىق ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىن.
بارىمىزگە ءمالىم ينتەرنەتتە شۋ بولعان رەسەيدەگى سايلاۋ الدى وپپوزيسيانىڭ ماسكەۋدەگى چيستوپرۋدنىيداعى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ ماڭايىنا « اباي-احۋلاي»دەپ ۇران تاستاپ جيىن ۇيىمداستىرىپ
اتاقتى اقىننىڭ ەسكەرتكىشىن ساياسي ءسوز جەتكىزۋ الاڭىنا اينالدىرعانىن بىلەمىز. اباي ەسىمى رەسەيدە وسى شاراعا دەيىن 2006 جىلعى ەكى ەل پرەزيدەنتتەرىنىڭ كەزدەسىپ وسى ەسكەرتكىشتى اشۋ سالتاناتىنان دا كوبىرەك شىعىپ كەتتى دەۋگە بولادى. رەسەيلىكتەر وسى شۋدان سوڭ قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى اباي تۋرالى كوپ بىلگىسى كەلىپ ينتەرنەت ارقىلى ىزدەنە باستادى، قىزىعى سول، بلوگەرلەردىڭ كوپشىلىگى بۇل اقىننىڭ ولەڭدەرىن ورىس تىلىندە اۋدارماسىن تابا الماي جاتقاندارىن ايتىپ وكىنىشتەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى.
مويىنداۋ كەرەك اباي ەسىمىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارۋ كەرەك، نەمەسە «ۇلى اقىن ءوز شىعارمالارىن ءوز دەڭگەيىندە اۋدارىلىپ، تانىلمايتىنىن سەزىپ ءوزى اۋدارىپ كەتكەندە» جوعارىداعىداي ۇيات بولماس پا ەدى دەپ ويلايمىن
ون توعىزىنشى عاسىردا ورىس اقىنى پۋشكيندى وسىنشاما جوعارى دەڭگەيدە اۋدارىپ قازاق حالقىنا تانىتىپ وسى كۇنگە دەيىن وزىنەن اسىپ تۇسكەن اۋدارما جوق بولىپ وتىرعان ابايدىڭ ءوز پوەزياسىن، ءبىز جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا ءوزىمىز قانشاما ۇلى ابايىمىز بار دەپ ماقتانعانىمىزبەن باسقا تىلدەرگە اۋدارىپ، الەمگە دۇرىس تانىتا الماي وتىرمىز
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اۋدارما جۇمىستارى؛
ماحاببات ديالوگى (مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
- قۇس بولىپ ۇشىپ جوعالسام، نە ىستەر ەدىڭ؟
- سەنى ىزدەۋمەن ماڭگىلىك وتەر ەدىم.
- وتقا ءتۇسىپ ورتەنسەم، نە ىستە ەدىڭ؟
- كۇل بولىپ سوڭىڭنان كەتەر ەدىم.
- بۇلدىراسام ساعىمداي، نە ىسەر ەدىڭ؟
- جەل بولىپ قۋىپ، اقىرى جەتەر ەدىم.
- قايعى اكەلسەم باسىڭا نە ىستەر ەدىڭ؟
- قويشى، ساۋلەم، ءبارىن دە كوتەرەمىن.
ديالوگ ليۋبۆي (اۋدارعان ابديمۋرات ايكەن 10 سىنىپ وقۋشىسى)
- چتوب سدەلال تى، كول ستالا بى يا پتيسەي ي پروپالا؟
-يا ۆەچنوست ۆسيۋ تەبيا بى ودنۋ يسكال.
- ا ەسلي ب يا سگورەلا نا وگنە؟
- يا پەپلوم بى ۋشەل ك تەبە ۆوسلەد .
- ا ەسلي ب موي ميراج يزدالەكا مەرسال؟
- يا ب ۆەتروم ستال ي ۆسە راۆنو تەبيا دوگنال.
- ا ەسلي بى تەبە يز-زا مەنيا سترادات پريشلوس؟
- دا لادنو، ميلايا، يا ۆسە بى پەرەنەس.
سۆەتوك(ا. س. پۋشكين)--------------------------------------گۇل
سۆەتوك زاسوحشيي، بەزدۋحاننىي، ----------------- كىتاپتىڭ اراسىندا ۇمىت بولعان،
زابىتىي ۆ كنيگە ۆيجۋ .------------------------------ ءيسى كەتكەن، كەپكەن گۇلدى كورگەنىمدە
ي ۆوت ۋجە مەچتويۋ ستراننوي، ---------------------- سوندا عانا عاجاپ ارمان كەنەتتەن،
دۋشا ناپولنيلاس مويا.------------------------------ جانىمدى تولتىرعانداي سەزىمگە
بەكارىستان بي اۋىلى، №24 ورتا مەكتەبىنىڭ
ورىس ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
قازانباي عاليا تىلەكتەس قىزى
اۋدارما - حالىقپەن حالىقتى، تىلمەن ءتىلدى، ادەبيەتپەن ادەبيەتتى قاۋىشتىرۋشى دانەكەر
اۋدارما - ءومىر تانىتاتىن، ءبىلىم تاراتاتىن، تاربيە بەرەتىن قۇرال عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار ۇلتار اراسىنداعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني، عىلىمي قارىم-قاتىناستىڭ تاربيە –تاعىلىم الماسۋدىڭ ۇلگىسى. بۇگىنگى كۇنى حالىقتاردىڭ ءوزارا دوستىق قارىم-قاتىناسىندا، ولاردىڭ ءبىر بىرىنە ەتەنە جاقىنداسۋىڭ دا اۋدارما شىعارمالاردىڭ ورنى ەرەكشە.
اۋدارما - ءبىر تىلدەگى ويدى (اۋىزشا، جازباشا) ەكىنشى تىلگە بەرۋ قارىم-قاتىناستىڭ قۇرالى رەتىندە ءار ءتۇرلى ءتىل پايدا بولعاندا، ءبىر تىلدە سويلەيتىندەردىڭ ەكىنشى تىلدە سويلەيتىندەرمەن ءتۇسىنىسۋ، سويلەسۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋعان، ءتىپتى ونىڭ شىعۋىن عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا ادامزات قاۋىمىنىڭ العاشقى دامۋ داۋىرىمەن، ياعني ءتىلدىڭ شىعۋىمەن بايلانىستىرادى.
اۋدارمانىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار :
1. اۋىزشا اۋدارۋ. ءار ءتۇرلى سويلەنگەن سوزدەر، باياندامالار ىزبە-ىز اۋىزشا اۋدارىلادى، شەتەلدەردەن كەلگەن رەسمي وكىلدەرمەن، قوناقتاردىڭ پىكىر الماسۋىنا اۋدارماشىلار كومەكتەسەدى. ريەۆوليۋسيادان بۇرىن قازاق جەرىندە ورىس ۇلىقتارىنىڭ الدىندا جۇرەتىن اۋدارماشىلار - ءتىلماشتار بولعان.
2. جازباشا اۋدارما. بارلىق حات-حابار، رەسمي قۇجاتتار، عىلىمي جانە كوركەم شىعارمالار جازبا تۇرىندە اۋدارىلادى. ءتۇپ نۇسقانىڭ ءتۇرى مەن ماتىنىنە قاراي اۋدارمانىڭ دا قولدانىلاتىن ءار الۋان امال-تاسىلدەرى بار. مىسالى رەسمي دوكۋمەنتتەردى اۋدارعاندا ءتۇپ نۇسقانى قاز قالپىندا بۇلجىتپاي تولىق جەتكىزۋ كوزدەلسە، عىلىمي جانە تەحنيكالىق شىعارمالاردى اۋدارعاندا، بەلگىلى پاندەردىڭ تەرمينولوگيالىق ۇعىمدارىن دۇرىس بەرۋ كوزدەلەدى. وسىنى ەسكەمەگەندىكتىڭ سالدارى دەپۋتاتتاردىڭ زاڭ شىعارۋ بارىسىندا كوپ كەسىرىن تيگىزىپ ءجۇر. زاڭنىڭ دۇرىس اۋدارىلماۋى كوپتەگەن قيىندىقتار تۋعىزادى.
ال كوركەم شىعارمالاردى اۋدارعاندا ءبىرىنشى كەزەكتە ءتۇپ نۇسقانىڭ كوركەمدىك - ەستەتيكالىق اسەرىن بەرۋ مىندەتتى تۇرادى.
3. كومپيۋتەرلىك (ماشينامەن) اۋدارۋ. الدىن الا جاسالعان پروگرامما بويىنشا كيبەرنەتيكالىق ادىسپەن سوزبە-سوز اۋدارىپ، ءتۇپنۇسقا تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
قازىرگى كەزدە اۋدارمانىڭ قولدانىلمايتىن سالاسى جوق:ماعلۇماتتار الماسۋدىڭ جانە كوپكە تاراتۋدىڭ، ينتەرنەت جۇيەسىنە قوسىلىپ اقپاراتتار الۋدىڭ بىردەن-بىر جولى - اۋدارما جاساۋ.
مادەني جانە رۋحاني تابىستاردى ورتاقتاستىرۋدا، حالىقتاردىڭ ءوز ارا قارىم قاتىناسىن ۇلعايتۋدا اۋدارما ناعىز جالعاستىرۋشى كۇش بولىپ تابىلىپ وتىر.
ءبىر كەزدە ورىستىڭ ۇلى سىنشىسى ۆ. گ. بەلينسكيي: «ورىس تىلىنە اۋدارىلعان شىعارما ورىس ادەبيەتىنىڭ تۋىندىسى...» دەگەن بولاتىن. اۋدارما قىزمەتىنىڭ ەڭ باستى ماقساتى بەلينسكيي ايتپاقشى، حالىقتاردىڭ ءبىر بىرىمەن تانىسىپ، ءوزارا يدەيالار الماسۋى، سوعان وراي، ادەبيەتتەردىڭ گۇلدەنىپ ءوسۋى، اقىل-وي ءورىسىنىڭ ۇلگىلەرى ءبىر حالىق ادەبيەتىنىڭ ەكىنشى حالىق تىلىنە اۋدارىلۋىنا نەگىزدەلەدى. دەمەك، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ادەبي تۋىندى - قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلعان دۇنيەلىك، ول قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتول تۋىندىسىمەن تۋىستاس.
اۋدارما - ادەبيەت جانە ءبىر جانر ەمەس، ول – انا ءتىلىمىزدىڭ بارلىق جانرىن قامتيتىن بەل بالاسى، سولاردىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى.
اۋدارما ونەرى –ۇلىلاردىڭ ۇستامى.
قازاق تاريحىندا اۋدارما نۇسقالارى باعزى زاماننان بار. ەجەلگى شىعىس ادەبيەتىمەن دانالىق وي پىكىرلەرىن كونە مۇرالارى («مىڭ ءبىر ءتۇن»، « كاميلامەن داميلا» ت. ب.)اۋدارما ارقىلى ءار الۋان نۇسقالاردا حالقىمىزعا جەتىپ وتىرعان.
شىعىس دانىشپاندارىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارى ن اۋدارما نە نازيرا تۇرىندە(جەلىسىن پايدالانىپ جاڭا نۇسقا جاساۋ) قازاقتىڭ ءوز مۇراسىنا اينالعان.
ال ورىس ادەبيەتىنىڭ قازاقشا اۋدارىلا باستاعانىنا ەكى عاسىرداي ۋاقىت بولدى. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ل. ن. تولستويدىڭ، ي. ا. كرىلوۆتىڭ، ا. س.پۋشكيننىڭ، م. يۋ. لەرمونتوۆتىڭ شىعارمالارىن قازاقشاعا اۋدارۋدىڭ العاشقى ۇلگىسىن اباي قۇنانبايەۆپەن ىبىراي التىنسارين جاسادى.
اۋدارما ءتىل ۇستارتۋعا، كوركەم ويدى ۇشتاۋعا، سەبەپشى بولىپ كەلەدى. ەپوستان ەپوپەياعا دەيىن كوتەرىلگەن قازاق ادەبيەتىنىڭ باستى-باستى شىعارمالارى ورىس تىلىنە اۋدارىلۋى، ورىس ءتىلى ارقىلى ادەبيەتىمىز دۇنيە جۇزىنە ورىسكە شىقتى.
ورىس تىلىنە اۋدارۋ – ءالى دە وتە ماڭىزدى، ءارى وتە قيىن مىندەتتەردىڭ ءبىرى.
اۋدارۋدىڭ بۇل سالاسىندا كوڭىل جۇباتارلىق تابىستار از ەمەس ارينە. اتاپ ايتساق م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» تريلوگياسى - ۇلكەن تالاپتىڭ يەسى اتاقتى جازۋشى لەونيد سوبوليەۆتىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن، ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن جانە قازاق ويىن ورىس تىلىنە ءوز دەڭگەيىندە جەتكىزۋىنىڭ ارقاسىندا بولدى. سونداي - اق ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرى»، ج. جابايەۆتىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم!» شىعارمالارى وسىنىڭ دالەلى.
ويسىز زەرسىز جاسالعان اۋدارما كەز كەلگەن ءتىپتى جوعارى دەڭگەيدە جازىلعان تۋىندىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ جىبەرەدى. وعان دالەل: باسقاسىن ايتپاي-اق، ۇلى ابايدى، شاكارىمدى الەمگە ءوز كەرەمەت دەڭگەيىندە(ولار گوتە، بايرون، پۋشكين ت .ب ۇلى اقىنداردان ەش ءبىر كەم تۇسپەيتىن دارالار )جەتكىزە الماي وتىرعانىمىز. ماقاتايەۆ، سەيفۋللين، جانسۇگىروۆ، بايزاقوۆتاردىڭ شىعارمالارى نەلىكتەن الەم تۋىندىلارىنىڭ قاتارىنا ەنبەي وتىر، سەبەبى: اۋدارمالارى ساپاسىز!
قازىرگى كەزدە مۇنداي جاۋاپكەرشىلىگى مول ىسپەن شۇعىلداناتىن ازاماتتاردىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ باستى ماقسات - ول كوركەم اۋدارماعا ونەر دەپ قاراۋ. مۇنداي قيىن دا كۇردەلى ىسكە ءتىلدى از-ماز بىلەتىن الدەكىمنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس دەپ بىلۋدەن پايدا بولعان، نەمەسە ءبىر جاقتى لينگۆيستيكالىق كوركەم اۋدارما جاساۋ بەل العاندىق اسەرىن تيگىزىپ وتىر
وسى ارادا بەلگىلى ورىس جازۋشىسى ل. س. سوبوليەۆتىڭ مىناداي ءسوزىن ايتا كەتكەن ءجون: «ەگەر ورىس پروزايگى، دراماتۋرگى نەمەسە اقىنى ادەبيەتىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ وتىرعان حالىققا جانىمەن بەرىلگەن بولسا، ەگەر سول حالىقتىڭ تاريحىن، ءداستۇرىن، نەگىزگى جۇمىسىن، سالتىن جاقسى بىلسە تابيعاتىن سۇيسە، وسى حالىقتى سەزىنسە، وندا اۋدارما ءىسىنىڭ ناتيجەسى دە كەرەمەت بولماق»
ال ەندى اۋدارماشى تالانتى جوق نەمەسە كاسىبي قابىلەتى ناشار ادام بولسا، وندا ونىڭ «گەوگرافيامەن» ءتىلدى بىلۋىنەن پايدا جوق.
ال كەرىسىنشە، اۋدارماشى تالانتتى، اۋدارماشىلىعىمەن نە ۇلتتىق توپىراقتى، نە ۇلتتىق ءتىلدى بىلمەسە ءتۇپ نۇسقانىڭ رۋحىنا كىنارات تيمەي قويمايدى.
مۇندايدا اۋدارماشىعا اۋاداي قاجەت ءۇش قاعيدانى ەسكەرۋ كەرەك:
- اۋدارماشىعا شىعارماشىلىق تالانت قاجەت.
- ەكى ءتىلدى جانە حالىق تاريحىن، تۇرمىسىن، مادەنيەتىن ءبىلۋ قاجەت
- اۋدارماشى جازۋشىنىڭ دارالىعىن ءبىلۋ قاجەت.
ۇلى اۋدارماشى بولۋ ءۇشىن ۇلى اقىن، نەمەسە ۇلى جازۋشى بولۋ شارت ەمەس، نەمەسە ەكى تىلدە ەركىن سويلەپ ەركىن اۋدارۋ دا ەمەس. اۋدارىپ وتىرعان شىعارمانىڭ مازمۇنىن جۇرەگىمەن قابىلداپ، تۋعان تىلدەي جازىلعان ءتىلىن سەزىنە ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا اۋدارما وقىرمانعا اۋدارما ەمەس ءتۇپنۇسقاداي تۇسىنىكتى ءارى جاقىن بولادى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشى، كوركەم ءسوزدىڭ كورنەكتى شەبەرى اقىن اباي قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىن جاڭا جولعا سالۋدا، ونىڭ وركەندەتىپ وسىرۋدە ۇلكەن ۇلەسىن قوسقان كىسى.
سوندىقتان دا ول وزىنە دەيىنگى اقىندارعا، وزىنە دەيىنگى ادەبيەتكە كوز سالادى.
ول كەزدە قازاق ەلىندە ولەڭنىڭ ءقادىرى ايتارلىقتاي ەمەس ەدى.
ءىرى تۇقىمنان، بايلاردان، بيلەردەن شىققان جاستار ولەڭگە اۋەستەنبەيتىن، ولەڭشىلدىك كۇن كورۋ ءۇشىن ءار ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ ايتاتىن جاراپازانى دەگەن ۇعىمدا بولاتىن. اباي توڭكەرىلىس جاسادى. ول ولەڭدى وتە قادىرلەدى، ولەڭنىڭ تازا ولەڭ بولۋى ءۇشىن كۇرەستى. اباي مادەنيەتتى اقىن، ول شىعىc ادەبيەتىن زەرتتەپ، شىعىس اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىن وقۋمەن بىرگە ەۋروپا مادەنيەتىنە دە، ەۋروپا ادەبيەتىنە دە سۋسىنداعان دانا.
ورىستىڭ باي ادەبيەتىن، ءىرى اقىن جازۋشىلارىن قازاق حالقىنا تانىستىردى.
ول ورىستىڭ بەلگىلى جازۋشىلارى تولستوي، پۋشكين، نەكراسوۆ، چەرنىشيەۆسكيي، لەرمونتوۆ، ەۋروپا اقىندارى بايرون، گەتە سىندى جازۋشىلاردى وقىدى.
ول پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان، كرىلوۆتان بىرنەشە اۋدارمالار جاساپ ولاردى قازاق ادەبيەتىنىڭ قورىنا قوستى. اسىرەسە ابايدىڭ ءسۇيىپ اۋدارعان اقىنى پۋشكين بولدى، ونىڭ ولەڭمەن جازعان «ەۆگەنيي ونەگين»رومانىنان، ليريكالى ولەڭدەرىنەن اۋدارما جاسادى.
ولاردى تۇسىنىكتى ەتىپ قازاق حالقىنا جەتكىزىپ بەردى.
قازاق حالقى ەڭ ءبىرىنشى پۋشكيندى اباي ارقىلى تانىدى.
ماحاببات جىرلارىنىڭ ىشىندەگى ابايدىڭ ۇلىلىعىن اسقان تالانتىن تانىتقان پۋشكيننەن اۋدارعان «ەۆگەنيي ونەگيننىڭ» ۇزىندىلەرى. مۇندا اباي ءجاي اۋدارماشى ەمەس. الدىمەن، ولەڭمەن جازىلعان ۇزاق روماننىڭ ءوز اقىندىق كرەدوسىنا كەرەك جەرىن عانا تاڭداپ الدى.
پۋشكين ابايدىڭ ۇلگىلى ۇستازى دەسە دە بولادى.
ءبىراق، ۇزىندىلەردى اۋدارعان ۋاقىتتا تەك پۋشكيننىڭ ىقپالىندا، مانەر-ماشىعىندا، ولەڭ شەڭبەرىندە قالىپ، بۋىنىن ساناپ وتىرمايدى. كرىلوۆتى نەمەسە لەرمونتوۆتى اۋدارعانداعى دالدىلىك مۇندا قولدانىلمايدى. ادەيى قولدانبايدى. وزىنشە جىرلاپ پۋشكيننىڭ ارناسىنان شىعىپ كەتىپ وتىرادى. تاقىرىپتى پۋشكينمەن جارىسا تولعايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اباي بۇل اۋدارماسىن ءوز ولەڭدەرىنىڭ نۇسقاسىنداي، ءوز وقىرمانىنىڭ تۇسىنىگىنە لايىقتاپ شىعارادى.
«تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتىنداعى»ونىڭ جان سىرى، ءىش تولقىنىسى ءتۇپنۇسقاداعى بيىك دارەجەسىنەن ەشبىر، كەمىمەي قازاق وقىرمانىنا تۇڭعيىق تەرەڭ سىر اعىلىپ تۇگەل جەتكەن:
شىنىڭدى ايت، كىمسىڭ تەربەتكەن،
يەمبىسىڭ ساقتاۋشى
الدە ازعىرىپ اۋرە ەتكەن،
جاۋىمسىڭ تەۋىپ تاپتاۋشى،
شەش كوڭىلدىڭ جۇمباعىن
الدە ءبارى - الدانىس.
جاس جۇرەك جايىپ ساۋساعىن
تالپىنعان شىعار ايعا الىس.
وسىنداي اۋدارۋ ۇستىندە اقىننىڭ ءوزى دە سامعاپ، پوەزيا شىڭىنا شىعىپ، اسقاقتاپ، سەرپىلە كوتەرىلىپ العان بولار.
ابايدىڭ ليريكاسى –كەڭ كولەمدى مول قازىنا، تەرەڭى تاۋسىلماس سىرلى مۇرا.
ابايدىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى - ول اقىن. احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي قازاقتا ابايعا دەيىن مۇنداي اقىن بولعان جوق. قازاقتا ابايدان كەيىن دە مۇنداي اقىن بولعان جوق، بولمايدى دا. سەبەبى اباي قايتالانباس ءبىرتۋار قۇبىلىس - فەنومەن.
ال پۋشكيننىڭ پروزامەن جازىلعان «دۋبروۆسكيي» اتتى شىعارماسىن سوناۋ ون توعىزىنشى عاسىردا اق قازاق تىلىنە ولەڭ ەتىپ اۋدارعان شاكارىمنىڭ ءوز ولەڭدەرىن نەگە الەمگە اۋدارىپ تانىتپاسقا.
وسىنداي ۇلى قۇندىلىقتارىمىزدى الەم وقىرمانىنا تانىتىپ، ولاردى الەمنىڭ ۇلى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ قاتارىنا ەنگىزىپ، ولاردى ۇلى بايرون، گەتە، پۋشكين سىندى عالامدىق دەڭگەيگە جەتكىزۋ قازىرگى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندە دەپ ەسەپتەيمىن.
بىرىنشىدەن، جاڭا بۋىن اۋدارماشىلاردى، مەنىڭشە، مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ تاربيەلەۋ قاجەت. ول ءۇشىن مەكتەپتەردە اۋدارماشىلىق جۇمىستى ۇيىرمە رەتىندە نەمەسە ساباق اراسىندا ەمەس - ءپان رەتىندە ەنگىزۋ قاجەت جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەمەس مەكتەپتەن ءسۇزىلىپ - ەكشەلىپ شىققان اۋدارماشى ءوز ىسىنە شىن جاناشىرلىقپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن ىزدەنىپ قارايدى دەپ ويلايمىن.
ەكىنشىدەن، مەكتەپ باعدارلاماسىنا بۇرىن بولىپ، ءبىراق كەيىن الىنىپ تاستالعان شەتەل ادەبيەتى ءپانىن قايتا ەنگىزۋ قاجەت. قازىرگى جاسوسپىرىمدەر بولسا دا ادەبيەتكە قىزىعۋشىلىق تانىتپايدى، ال مەكتەپ وقۋشىسىنا شەت ەل ادەبيەتىنە شولۋ جاساپ كوزقاراس قالىپتاستىرساق ءبىز ودان ۇتىلماي، كەرىسىنشە كوپ جاعىدايدا ۇتامىز. (سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتى»، انتۋاندە سەنت-ەكزيۋپەريدىڭ «كىشكەنتاي حانزاداسى»، كيپلينگتىڭ ماۋگليى، دج. لوندون، سەتون-تومسون ت. ب. جاس جەتكىنشەكتىڭ جۇرەگىندە ومىرگە دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىرۋعا اسەرى ەرەكشە دەپ ويلايمىن.
سول شەتەل ادەبيەتىن اۋدارمادا ەمەس ءتۇپنۇسقادا وقىعىسى كەلەتىن ءجاسوسپىرىمنىڭ جۇرەگىندە ءتۇپ نۇسقانى شەتەل تىلىندە وقىپ الىپ ءوز تىلىمىزگە ساپالى ەتىپ اۋدارعىسى كەلەتىن جاڭا بۋىن اۋدارماشىلار تاربيەلەنۋى مۇمكىندىگى بار ەمەس پە ؟
ۇشىنشىدەن، مەكتەپ باعدارلاماسىنا «ابايتانۋ » ءپانىن ەنگىزۋدى ۇسىنامىن. وسى ءپاندى يگەرى بارىسىندا ابايدى جانجاقتى تالداپ، ونىڭ اۋدارمالارىن دا جاساپ، ونىڭ شاكارىم سىندى ءىزباسارلارىنىڭ دا شىعارماشىلىعىنا ءۇڭىلىپ بارلىق ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىن.
بارىمىزگە ءمالىم ينتەرنەتتە شۋ بولعان رەسەيدەگى سايلاۋ الدى وپپوزيسيانىڭ ماسكەۋدەگى چيستوپرۋدنىيداعى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ ماڭايىنا « اباي-احۋلاي»دەپ ۇران تاستاپ جيىن ۇيىمداستىرىپ
اتاقتى اقىننىڭ ەسكەرتكىشىن ساياسي ءسوز جەتكىزۋ الاڭىنا اينالدىرعانىن بىلەمىز. اباي ەسىمى رەسەيدە وسى شاراعا دەيىن 2006 جىلعى ەكى ەل پرەزيدەنتتەرىنىڭ كەزدەسىپ وسى ەسكەرتكىشتى اشۋ سالتاناتىنان دا كوبىرەك شىعىپ كەتتى دەۋگە بولادى. رەسەيلىكتەر وسى شۋدان سوڭ قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى اباي تۋرالى كوپ بىلگىسى كەلىپ ينتەرنەت ارقىلى ىزدەنە باستادى، قىزىعى سول، بلوگەرلەردىڭ كوپشىلىگى بۇل اقىننىڭ ولەڭدەرىن ورىس تىلىندە اۋدارماسىن تابا الماي جاتقاندارىن ايتىپ وكىنىشتەرىن ءبىلدىرىپ جاتتى.
مويىنداۋ كەرەك اباي ەسىمىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارۋ كەرەك، نەمەسە «ۇلى اقىن ءوز شىعارمالارىن ءوز دەڭگەيىندە اۋدارىلىپ، تانىلمايتىنىن سەزىپ ءوزى اۋدارىپ كەتكەندە» جوعارىداعىداي ۇيات بولماس پا ەدى دەپ ويلايمىن
ون توعىزىنشى عاسىردا ورىس اقىنى پۋشكيندى وسىنشاما جوعارى دەڭگەيدە اۋدارىپ قازاق حالقىنا تانىتىپ وسى كۇنگە دەيىن وزىنەن اسىپ تۇسكەن اۋدارما جوق بولىپ وتىرعان ابايدىڭ ءوز پوەزياسىن، ءبىز جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا ءوزىمىز قانشاما ۇلى ابايىمىز بار دەپ ماقتانعانىمىزبەن باسقا تىلدەرگە اۋدارىپ، الەمگە دۇرىس تانىتا الماي وتىرمىز
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اۋدارما جۇمىستارى؛
ماحاببات ديالوگى (مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
- قۇس بولىپ ۇشىپ جوعالسام، نە ىستەر ەدىڭ؟
- سەنى ىزدەۋمەن ماڭگىلىك وتەر ەدىم.
- وتقا ءتۇسىپ ورتەنسەم، نە ىستە ەدىڭ؟
- كۇل بولىپ سوڭىڭنان كەتەر ەدىم.
- بۇلدىراسام ساعىمداي، نە ىسەر ەدىڭ؟
- جەل بولىپ قۋىپ، اقىرى جەتەر ەدىم.
- قايعى اكەلسەم باسىڭا نە ىستەر ەدىڭ؟
- قويشى، ساۋلەم، ءبارىن دە كوتەرەمىن.
ديالوگ ليۋبۆي (اۋدارعان ابديمۋرات ايكەن 10 سىنىپ وقۋشىسى)
- چتوب سدەلال تى، كول ستالا بى يا پتيسەي ي پروپالا؟
-يا ۆەچنوست ۆسيۋ تەبيا بى ودنۋ يسكال.
- ا ەسلي ب يا سگورەلا نا وگنە؟
- يا پەپلوم بى ۋشەل ك تەبە ۆوسلەد .
- ا ەسلي ب موي ميراج يزدالەكا مەرسال؟
- يا ب ۆەتروم ستال ي ۆسە راۆنو تەبيا دوگنال.
- ا ەسلي بى تەبە يز-زا مەنيا سترادات پريشلوس؟
- دا لادنو، ميلايا، يا ۆسە بى پەرەنەس.
سۆەتوك(ا. س. پۋشكين)--------------------------------------گۇل
سۆەتوك زاسوحشيي، بەزدۋحاننىي، ----------------- كىتاپتىڭ اراسىندا ۇمىت بولعان،
زابىتىي ۆ كنيگە ۆيجۋ .------------------------------ ءيسى كەتكەن، كەپكەن گۇلدى كورگەنىمدە
ي ۆوت ۋجە مەچتويۋ ستراننوي، ---------------------- سوندا عانا عاجاپ ارمان كەنەتتەن،
دۋشا ناپولنيلاس مويا.------------------------------ جانىمدى تولتىرعانداي سەزىمگە
You Might Also Like
