وتانىم - مەنىڭ قازاقستان
قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى،
قارعالى اۋىلى، №241 ورتا مەكتەپتىڭ
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى قۇدياروۆا زادا
تاقىرىبى: وتانىم مەنىڭ – قازاقستان
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ينتەللەكتۋالدى بىلىمدەرىن شىڭداۋ. وتانىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالاردى، سان جىلدار بويى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلى تۇلعالارىمىز تۋرالى العان بىلىمدەرىن انىقتاپ، ەلىن سۇيۋگە، حالقىنا قىزمەت ەتۋگە تاربيەلەۋ. ۇلتتىق سانا، رۋحتىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ.
كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، تاپسىرمالار جازىلعان پلاكاتتار
ساباقتىڭ ءتۇرى: ينتەللەكتۋالدى ويىن
ساباقتىڭ ءادىسى: توپتىق سايىس
ساباقتىڭ بارىسى:
وتان دەيمىز وت جاققان جەرىمىزدى،
وتان دەيمىز وسىرگەن ەلىمىزدى.
وتان دەيمىز تۋعان جەر، اتامەكەن –
بيىك تاۋ، ورمان، توعاي، كولىمىزدى.
وتان دەيمىز كەڭ – بايتاق استانانى،
جاسىل جايلاۋ، جاڭا جول، جاس قالانى.
وتاننىڭ شەتى دە جوق، شەگى دە جوق،
ول ءبىراق ءوز ۇيىڭنەن باستالادى.
قازاقستان ءبىزدىڭ سۇيىكتى - وتانىمىز. كورسەڭ كوز تويماس اسقار شىڭدى تاۋلارى، ايدىن شالقار كولدەرى، جايىلا اققان وزەندەرى، ورماندارى بار. وسىنىڭ ءبارى التاي مەنەن اتىراۋ، اقجايىق پەن الاتاۋدىڭ اياسىندا قۇلاش جايىپ، جايناي تۇرلەنىپ جاسانىپ - جاسارىپ جاتىر.
«وتان وتباسىنان باستالادى» - دەپ حالقىمىز ايتقانداي وتان كەڭ ماعىنالى، قاسيەتتى ۇعىم. ءاربىر ادامنىڭ وتباسى، تۇرعان مەكەنى، وسكەن ورتاسى، ايماعى، مەملەكەتى – ونىڭ جارىق دۇنيەدەگى جانساياسى، ءومىر ءورىسى، وتتاي جاندىرعان وتانى.
وتانىمىزدى ءسۇيىپ، ايالاۋ ءۇشىن ەلىمىز، تۋعان جەرىمىز ونىڭ تاريحى، وتكەنى مەن بۇگىنى جايلى جاقسى ءبىلۋىمىز قاجەت. وسى ماقساتتا 5 - سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ وتانىمىزدىڭ تاريحىن قانشالىقتى مەڭگەرگەندىكتەرىن بايقاپ كورەمىز.
تاۋدى بيىك دەمە سەن
تالاپتانساڭ شىعارسىڭ
جاۋدى مىقتى دەمە سەن
ءبىلىمدى بولساڭ جىعارسىڭ – دەگەندەي بۇگىنگى «وتانىم مەنىڭ – قازاقستان» اتتى ينتەللەكتۋالدى ويىنىمىزدى باستايىق.
بۇل ءبىلىم سايىسىنا 5 – سىنىپ وقۋشىلارى قاتىسقالى وتىر. ولار:
5 ا – سىنىبىنىڭ «العىرلار» توبى مەن
5ءا – سىنىبىنىڭ «تاپقىرلار» توبى. بۇل ءبىلىم سايىسى 7 كەزەڭنەن تۇرادى.
1 - كەزەڭ توپتى تانىستىرۋ
2 - كەزەڭ سەرگىتۋ ءساتى
3 - كەزەڭ جۇمباق جىلدار
4 - كەزەڭ جۇمباق وقيعالار
5 - كەزەڭ جۇمباق كەيىپكەرلەر
6 - كەزەڭ ءتىل – ونەر سايىسى
7 – كەزەڭ توپ باسشىلارىنىڭ سايىسى
ءادىلقازى، اققازىعا ءبىر سالەم!
ادىلدىككە باس يەدى بار الەم.
جۇيرىك وزار سايىستاردا نەشە ءبىر،
ساراپقا ساپ ادىلدىكپەن شەشە ءبىل! – دەپ سايىسكەرلەرىمىزدىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ ءۇشىن ءادىلقازى القاسىن سايلاپ الايىق.
سالەمدەسۋ – يگى ءداستۇر كيەلى،
سوزبەن قاراپ، كەيدە شەشەر شيەنى.
جاقسى سوزگە جان سەمىرەر قاشاندا
جولدانادى سايىسكەرلەر سالەمى.
سونىمەن، سايىسقا قاتىسۋشى توپتار ءوز سالەمدەرىن جولدايدى. ياعني
1 - كەزەڭ «تانىستىرۋ» كەزەڭى. (5 ۇپايمەن باعالانادى)
1. «العىرلار» توبى.
2. «تاپقىرلار» توبى.
ءبىلىم دەگەن بيىك شىڭ
باقىتقا سەنى جەتكىزەر،
ءبىلىم دەگەن اقىلشىڭ،
قيىندىقتان وتكىزەر - دەي كەلە سايىسىمىزدىڭ 2 - كەزەڭى «سەرگىتۋ ءساتىن» باستايمىز. ءار توپقا 10 سۇراقتان قويىلادى، ءار دۇرىس جاۋاپ 1 ۇپايمەن باعالانادى.
ءى. «العىرلار» توبىنا:
1. جاس كەزىندە «سابالاق» اتانعان حان (ابىلاي حان)
2. ەجەلگى ەلدەردى بايلانىستىرعان ساۋدا بايلانىسى (ۇلى جىبەك جولى)
3. حالىقتىڭ ادەت – عۇرپىن، سالت – ءداستۇرىن زەرتتەيتىن عىلىم (ەتنوگرافيا)
4. قازاقستاننىڭ ەڭ بيىك شىڭى (حان – ءتاڭىرى)
5. جاڭا تاس ءداۋىرىنىڭ اتاۋى (نەوليت)
6. شوقاننىڭ شىن اتى (مۇحامەدقانافيا)
7. ىستىقكولدى ەڭ العاش كارتاعا تۇسىرگەن كىم؟ (شوقان ءۋاليحانوۆ)
8. ەڭ العاش قاعاز قاي ەلدە پايدا بولدى؟ (قىتايدا)
9. قازاقتار كەڭىستىكتى نە دەپ اتاعان؟ (شارتاراپ)
10. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قايتىس بولعان جەرى (التىنەمەل)
2. «تاپقىرلار» توبىنا:
1. «دارابوز» اتانعان باتىر (قابانباي)
2. «التىن ادام» تابىلعان جەر (ەسىك قورعانى)
3. ابىلايدىڭ شىن اتى (ءابىلمانسۇر)
4. قىرعىزداردىڭ اتاقتى «ماناس» جىرىن ەڭ العاش قاعازعا تۇسىرگەن كىم؟ ( شوقان ءۋاليحانوۆ)
5. ەجەلگى تاس ءداۋىرىنىڭ اتاۋى (پالەوليت)
6. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى (قۇسمۇرىن)
7. جەر – سۋ اتاۋلارىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى (توپونيميكا)
8. ەڭ العاش كارتالار قاي ەلدە جاسالدى؟ (قىتايدا)
9. يسلام ءدىنىنىڭ جىل ساناۋ ۇلگىسى (حيجرا)
10. جەر بەتىندە قانشا ەتنوس بار؟ (3000 - داي)
بايگەگە ءتۇسىپ جارىسپاي،
جۇيرىكتىڭ باعى جانار ما؟
ءبىلىم مەن ونەر جارىسىپ،
تاربيە، ءبىلىم تابار ءمان.
بۇل بايگە ويدىڭ بايگەسى،
كىم جۇيرىك ويعا، سول الدا – دەپ كەلەسى 3 - كەزەڭ «جۇمباق جىلدار» كەزەڭىن باستايمىز. مىنا ەكى پلاكاتتا تاريحي وقيعالاردىڭ جىلدارى بەرىلگەن. سول جىلدارى قانداي وقيعالار بولدى سونى جانىنا جازاسىڭدار. ءاربىر دۇرىس جاۋاپقا 1 بالل بەرىلەدى.
ءى. «العىرلار» توبىنا:
1. ب. ز. ب. 530 ج ( كير پاتشانىڭ ساقتارعا قارسى جورىعى)
2. 552 ج (بۋمىن قاعان اتاعىن الدى)
3. 870 – 950 جج (ءال – ءفارابيدىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى)
4. 1837 – 1847 جج (كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىس)
5. 1858 – 1859 جج ( شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعارياعا ساپارى)
2. «تاپقىرلار» توبىنا:
1. ب. ز. ب. 55 ج (عۇن مەملەكەتىنىڭ ەكىگە ءبولىنۋى)
2. 603 ج ( تۇرىك قاعاناتى ەكىگە ءبولىندى)
3. 1771 – 1781 جج (ابىلاي حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى)
4. 1836 – 1838 جج (يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىس)
5. 1396 – 1404 جج (قوجا احمەت ءياساۋدىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزىلدى)
ەكى توپ تاپسىرمانى ورىنداعانشا مەن سىزدەرگە ەرتەدە ءوز جەرىن قورعاپ قالعان حان تۋرالى اڭىز ايتىپ بەرەيىن. ەرتە، ەرتە، ەرتەدە ءبىزدىڭ ەلدى ءبىر اق كوڭىل، اقىلدى حان باسقارىپتى. كورشى جۇڭگو ەلىمەن تاتۋ تۇرىپتى. سول سەبەپتى ول كەدەرگى كورمەي ەلىنە سىيلى بولىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە كورشى ەلدەن اتوي سالىپ ەلشى كەلىپتى.
«ۋا، الديار، مىناۋ ەلدىڭ حابارى. مۇنى ەستىپ دەنەم مۇزداپ بارادى. كورشىڭىز «ەگەر تاتۋ بولام دەسە مەنىمەن، ەڭ جۇيرىگىن بەرسىن!»- دەپ تالاپ قويىپ وتىر دەيدى. ءوز ەلىنىڭ تىنىشتىعىن، تىرلىگىن، ەكى ەلدىڭ بىرلىگىن قالاعان حان، كوپ جۇيرىكتىڭ ىشىنەن ويلانباستان ءدۇلدۇلىن تاڭداپ بەرەدى. ءبىراق، حاننىڭ بۇل شەشىمىنە بيلەر رەنجيدى. «جوق، جوق ەشتەڭەگە رەنجىمەڭدەر. ەل بىرلىگى جولىندا ءبىر جۇيرىكتى قيدىم. بايلىقتان وپا تاپپايمىز. ەلىمىز تىنىش بولسا، ءبىر جۇيرىكتىڭ ورنىنا ءجۇز جۇيرىك كەلەدى»- دەگەن ەكەن اقىلدى حان. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ كورشى ەلدەن ەلشى تاعى كەلەدى. «ۋا، الديار، كورشىڭىز مەنىمەن تاتۋ بولام دەسە، سۇيگەن جارىن بەرسىن»- دەيدى. بۇل حابارعا حان وتە قينالادى. ءوزىنىڭ تۋعان ايەلىن قيماي حان كوپ ويلانادى. ءوز ەلىنىڭ تىنىشتىعىن ويلاعان حان اقىرى ادال جارىن كورشى حانعا سىيلاپتى... حاننىڭ بۇل شەشىمىنە ەل ىشىندەگى بيلەر تاعى نارازى بولادى. ءبىراق حان «ايتقان سوزدەرىڭە ارينە، تالاسىم جوق. ەگەر تىنىش بولسا ەلمەن ەلدىڭ اراسى، ادال، سۇلۋ جار تابىلار شاماسى» دەگەن ەكەن. ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتادى. ءبىر كۇنى كورشى ەلدەن سۋىق حابار تاعى كەلىپ جەتەدى.
«ۋا، الديار، كورشى حان ەگەر تىنىشتىعىن قالاسا، قاسيەتتى تۋىپ – وسكەن جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن كەسىپ بەرسىن» دەيدى. مۇنداي سۇمدىقتى ەستىمەگەن حان اشۋعا مىنەدى. بۇل قورلىققا شىداماعان حان ويلانباستان شەشىم ايتادى. «حالقىم مەنىڭ! قاسيەتتى تۋعان جەردىڭ توپىراعىن، التىن كەنىن قورعاۋ ءۇشىن كورشى ەلگە سوعىس اشامىن. جينالىڭدار ءبارىڭ دە!» دەپ جارلىق بەرەدى. بۇل جارلىقتى ەستىگەن بيلەر «ۇلى ءامىرشىم، كورشى حان جۇيرىگىڭ مەن جارىڭدى سۇراعاندا، ويلانباستان بەرىپ ەدىڭ، اسىلىڭدى ءۇن – ءتۇنسىز بەرگەندە، شاعىن جەرىڭدى قورعاعانىڭ قالاي» دەيدى. «مەنىڭ جۇيرىگىم مەن جارىمدى كورشىگە ءۇن – ءتۇنسىز بەرگەنىم، ولار مەنىڭ ءوز مەنشىكتەرىم. ال قاسيەتتى جەر – سوناۋ ەرتە زاماننان اتا – بابالارىمىزدىڭ كىندىك قانى تامعان، ولاردىڭ نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاعان حالىقتىڭ جەرى. تۋعان جەرىمىز مەنىڭ مەنشىگىم ەمەس، ول كەلەشەك ۇرپاقتىكى، ەلىمدىكى. قاسيەتتى دالامنىڭ ءبىر بولىگىن باسقا ەلگە بەرگەنشە، جەرىمدى قورعاپ ولگەنىم ارتىق» دەگەن ەكەن. قاسيەتتى حاننىڭ وسى سالماقتى ءسوزى سول ساتتە ەل ءىشىن ارالاپ كەتىپتى. مىنە سودان بەرى ءبىزدىڭ جەرىمىز اتادان بالاعا مۇرا بولىپ بىزگە جەتكەن ەكەن. مىنە، اڭىز وسىلاي اياقتالادى. بالالار، ەلىن، جەرىن سۇيگەن اتا – بابالارىمىز جەرىمىزدى ۇرپاعى ءۇشىن ەلىن – جەرىن وسىلاي قورعاعان. سەندەرگە، كوك تەڭبىلدى بايراعىمىزدى جوعارى ۇستاڭدار! ەلىڭدى، جەرىڭدى ءارقاشان قورعاڭدار دەمەكپىن.
بىرەۋ وزسا سايىستا، بىرەۋ ارتتا قالادى،
رەنجىمەي تاراسا، وزباعاندار جارادى.
جارىس زاڭى ەجەلدەن – جەڭىمپازدى انىقتاۋ،
وزات بولۋ شارتى سول – ەڭبەكتەنۋ، جالىقپاۋ – دەگەندەي ەندىگى كەزەڭ «جۇمباق وقيعالار». ءاربىر دۇرىس جاۋاپقا 1 ۇپاي بەرىلەدى.
ءى. «العىرلار» توبىنا:
بۇل وقيعانىڭ قازاق حالقىنا تيگىزگەن زاردابى، قايعى – قاسىرەتى، اشتىعى مەن قايىرشىلىق حالگە دۋشار ەتۋى وتە اۋىر بولدى. مىڭ – مىڭداعان ادام قىرىلدى نەمەسە تۇتقىنعا ايدالىپ كەتتى. جۇزدەگەن، مىڭداعان اۋىل قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، مال – مۇلكى تالان – تاراجعا ءتۇستى، ءبىر كەزدە گۇلدەنگەن قالالار جاۋ قولىندا قالىپ، اياۋسىز قيراتىلدى. قازاقتار باسىنان كەشىرگەن سول اۋىر قايعى قاسىرەتتىڭ سيمۆولى «ەلىم - اي» اتتى زارلى جىرى بولدى. («اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»)
2. «تاپقىرلار» توبىنا:
بۇل وقيعا 1730 ج بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك – باتىس جاعىنداعى يتىشپەس الاكول دەگەن جەردە بولدى. وعان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ جاساقتارى قاتىستى. وسى جەردە قازاق جاعىنان سابالاق (بولاشاق ابىلاي حان) جوڭعار جاعىنان شىرىش شىعىپ، قازاق باتىرى جەڭگەن. مۇنىڭ ءوزى قازاق جاۋىنگەرلەرىن ارقالاندىرىپ، جىگەرىنە جىگەر قوسقان. بۇل شايقاستا قازاقتار جوڭعارلارعا ەستەرىنەن تاندىرا كۇشتى سوققى بەرىپ، جەڭىسكە جەتكەن. (اڭىراقاي شايقاسى)
ويىن تولقىن جاتقانداي اسىپ – تاسىپ
بىرەۋ مىعىم، بىرەۋلەر شالىس باسىپ.
بۇل ويىنان وتەدى عۇلاما ويلار
جەڭسەڭ دە، جەڭىلسەڭ دە قالما جاسىپ - دەي وتىرىپ كەلەسى كەزەڭىمىز «جۇمباق كەيىپكەرلەر» كەزەڭىن باستايمىز. ءار دۇرىس جاۋاپقا 1 ۇپايدان بەرىلەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
قارعالى اۋىلى، №241 ورتا مەكتەپتىڭ
تاريح ءپانى ءمۇعالىمى قۇدياروۆا زادا
تاقىرىبى: وتانىم مەنىڭ – قازاقستان
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ينتەللەكتۋالدى بىلىمدەرىن شىڭداۋ. وتانىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالاردى، سان جىلدار بويى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلى تۇلعالارىمىز تۋرالى العان بىلىمدەرىن انىقتاپ، ەلىن سۇيۋگە، حالقىنا قىزمەت ەتۋگە تاربيەلەۋ. ۇلتتىق سانا، رۋحتىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ.
كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، تاپسىرمالار جازىلعان پلاكاتتار
ساباقتىڭ ءتۇرى: ينتەللەكتۋالدى ويىن
ساباقتىڭ ءادىسى: توپتىق سايىس
ساباقتىڭ بارىسى:
وتان دەيمىز وت جاققان جەرىمىزدى،
وتان دەيمىز وسىرگەن ەلىمىزدى.
وتان دەيمىز تۋعان جەر، اتامەكەن –
بيىك تاۋ، ورمان، توعاي، كولىمىزدى.
وتان دەيمىز كەڭ – بايتاق استانانى،
جاسىل جايلاۋ، جاڭا جول، جاس قالانى.
وتاننىڭ شەتى دە جوق، شەگى دە جوق،
ول ءبىراق ءوز ۇيىڭنەن باستالادى.
قازاقستان ءبىزدىڭ سۇيىكتى - وتانىمىز. كورسەڭ كوز تويماس اسقار شىڭدى تاۋلارى، ايدىن شالقار كولدەرى، جايىلا اققان وزەندەرى، ورماندارى بار. وسىنىڭ ءبارى التاي مەنەن اتىراۋ، اقجايىق پەن الاتاۋدىڭ اياسىندا قۇلاش جايىپ، جايناي تۇرلەنىپ جاسانىپ - جاسارىپ جاتىر.
«وتان وتباسىنان باستالادى» - دەپ حالقىمىز ايتقانداي وتان كەڭ ماعىنالى، قاسيەتتى ۇعىم. ءاربىر ادامنىڭ وتباسى، تۇرعان مەكەنى، وسكەن ورتاسى، ايماعى، مەملەكەتى – ونىڭ جارىق دۇنيەدەگى جانساياسى، ءومىر ءورىسى، وتتاي جاندىرعان وتانى.
وتانىمىزدى ءسۇيىپ، ايالاۋ ءۇشىن ەلىمىز، تۋعان جەرىمىز ونىڭ تاريحى، وتكەنى مەن بۇگىنى جايلى جاقسى ءبىلۋىمىز قاجەت. وسى ماقساتتا 5 - سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ وتانىمىزدىڭ تاريحىن قانشالىقتى مەڭگەرگەندىكتەرىن بايقاپ كورەمىز.
تاۋدى بيىك دەمە سەن
تالاپتانساڭ شىعارسىڭ
جاۋدى مىقتى دەمە سەن
ءبىلىمدى بولساڭ جىعارسىڭ – دەگەندەي بۇگىنگى «وتانىم مەنىڭ – قازاقستان» اتتى ينتەللەكتۋالدى ويىنىمىزدى باستايىق.
بۇل ءبىلىم سايىسىنا 5 – سىنىپ وقۋشىلارى قاتىسقالى وتىر. ولار:
5 ا – سىنىبىنىڭ «العىرلار» توبى مەن
5ءا – سىنىبىنىڭ «تاپقىرلار» توبى. بۇل ءبىلىم سايىسى 7 كەزەڭنەن تۇرادى.
1 - كەزەڭ توپتى تانىستىرۋ
2 - كەزەڭ سەرگىتۋ ءساتى
3 - كەزەڭ جۇمباق جىلدار
4 - كەزەڭ جۇمباق وقيعالار
5 - كەزەڭ جۇمباق كەيىپكەرلەر
6 - كەزەڭ ءتىل – ونەر سايىسى
7 – كەزەڭ توپ باسشىلارىنىڭ سايىسى
ءادىلقازى، اققازىعا ءبىر سالەم!
ادىلدىككە باس يەدى بار الەم.
جۇيرىك وزار سايىستاردا نەشە ءبىر،
ساراپقا ساپ ادىلدىكپەن شەشە ءبىل! – دەپ سايىسكەرلەرىمىزدىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ ءۇشىن ءادىلقازى القاسىن سايلاپ الايىق.
سالەمدەسۋ – يگى ءداستۇر كيەلى،
سوزبەن قاراپ، كەيدە شەشەر شيەنى.
جاقسى سوزگە جان سەمىرەر قاشاندا
جولدانادى سايىسكەرلەر سالەمى.
سونىمەن، سايىسقا قاتىسۋشى توپتار ءوز سالەمدەرىن جولدايدى. ياعني
1 - كەزەڭ «تانىستىرۋ» كەزەڭى. (5 ۇپايمەن باعالانادى)
1. «العىرلار» توبى.
2. «تاپقىرلار» توبى.
ءبىلىم دەگەن بيىك شىڭ
باقىتقا سەنى جەتكىزەر،
ءبىلىم دەگەن اقىلشىڭ،
قيىندىقتان وتكىزەر - دەي كەلە سايىسىمىزدىڭ 2 - كەزەڭى «سەرگىتۋ ءساتىن» باستايمىز. ءار توپقا 10 سۇراقتان قويىلادى، ءار دۇرىس جاۋاپ 1 ۇپايمەن باعالانادى.
ءى. «العىرلار» توبىنا:
1. جاس كەزىندە «سابالاق» اتانعان حان (ابىلاي حان)
2. ەجەلگى ەلدەردى بايلانىستىرعان ساۋدا بايلانىسى (ۇلى جىبەك جولى)
3. حالىقتىڭ ادەت – عۇرپىن، سالت – ءداستۇرىن زەرتتەيتىن عىلىم (ەتنوگرافيا)
4. قازاقستاننىڭ ەڭ بيىك شىڭى (حان – ءتاڭىرى)
5. جاڭا تاس ءداۋىرىنىڭ اتاۋى (نەوليت)
6. شوقاننىڭ شىن اتى (مۇحامەدقانافيا)
7. ىستىقكولدى ەڭ العاش كارتاعا تۇسىرگەن كىم؟ (شوقان ءۋاليحانوۆ)
8. ەڭ العاش قاعاز قاي ەلدە پايدا بولدى؟ (قىتايدا)
9. قازاقتار كەڭىستىكتى نە دەپ اتاعان؟ (شارتاراپ)
10. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قايتىس بولعان جەرى (التىنەمەل)
2. «تاپقىرلار» توبىنا:
1. «دارابوز» اتانعان باتىر (قابانباي)
2. «التىن ادام» تابىلعان جەر (ەسىك قورعانى)
3. ابىلايدىڭ شىن اتى (ءابىلمانسۇر)
4. قىرعىزداردىڭ اتاقتى «ماناس» جىرىن ەڭ العاش قاعازعا تۇسىرگەن كىم؟ ( شوقان ءۋاليحانوۆ)
5. ەجەلگى تاس ءداۋىرىنىڭ اتاۋى (پالەوليت)
6. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى (قۇسمۇرىن)
7. جەر – سۋ اتاۋلارىن زەرتتەيتىن عىلىم سالاسى (توپونيميكا)
8. ەڭ العاش كارتالار قاي ەلدە جاسالدى؟ (قىتايدا)
9. يسلام ءدىنىنىڭ جىل ساناۋ ۇلگىسى (حيجرا)
10. جەر بەتىندە قانشا ەتنوس بار؟ (3000 - داي)
بايگەگە ءتۇسىپ جارىسپاي،
جۇيرىكتىڭ باعى جانار ما؟
ءبىلىم مەن ونەر جارىسىپ،
تاربيە، ءبىلىم تابار ءمان.
بۇل بايگە ويدىڭ بايگەسى،
كىم جۇيرىك ويعا، سول الدا – دەپ كەلەسى 3 - كەزەڭ «جۇمباق جىلدار» كەزەڭىن باستايمىز. مىنا ەكى پلاكاتتا تاريحي وقيعالاردىڭ جىلدارى بەرىلگەن. سول جىلدارى قانداي وقيعالار بولدى سونى جانىنا جازاسىڭدار. ءاربىر دۇرىس جاۋاپقا 1 بالل بەرىلەدى.
ءى. «العىرلار» توبىنا:
1. ب. ز. ب. 530 ج ( كير پاتشانىڭ ساقتارعا قارسى جورىعى)
2. 552 ج (بۋمىن قاعان اتاعىن الدى)
3. 870 – 950 جج (ءال – ءفارابيدىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى)
4. 1837 – 1847 جج (كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىس)
5. 1858 – 1859 جج ( شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعارياعا ساپارى)
2. «تاپقىرلار» توبىنا:
1. ب. ز. ب. 55 ج (عۇن مەملەكەتىنىڭ ەكىگە ءبولىنۋى)
2. 603 ج ( تۇرىك قاعاناتى ەكىگە ءبولىندى)
3. 1771 – 1781 جج (ابىلاي حاننىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى)
4. 1836 – 1838 جج (يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىس)
5. 1396 – 1404 جج (قوجا احمەت ءياساۋدىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزىلدى)
ەكى توپ تاپسىرمانى ورىنداعانشا مەن سىزدەرگە ەرتەدە ءوز جەرىن قورعاپ قالعان حان تۋرالى اڭىز ايتىپ بەرەيىن. ەرتە، ەرتە، ەرتەدە ءبىزدىڭ ەلدى ءبىر اق كوڭىل، اقىلدى حان باسقارىپتى. كورشى جۇڭگو ەلىمەن تاتۋ تۇرىپتى. سول سەبەپتى ول كەدەرگى كورمەي ەلىنە سىيلى بولىپتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە كورشى ەلدەن اتوي سالىپ ەلشى كەلىپتى.
«ۋا، الديار، مىناۋ ەلدىڭ حابارى. مۇنى ەستىپ دەنەم مۇزداپ بارادى. كورشىڭىز «ەگەر تاتۋ بولام دەسە مەنىمەن، ەڭ جۇيرىگىن بەرسىن!»- دەپ تالاپ قويىپ وتىر دەيدى. ءوز ەلىنىڭ تىنىشتىعىن، تىرلىگىن، ەكى ەلدىڭ بىرلىگىن قالاعان حان، كوپ جۇيرىكتىڭ ىشىنەن ويلانباستان ءدۇلدۇلىن تاڭداپ بەرەدى. ءبىراق، حاننىڭ بۇل شەشىمىنە بيلەر رەنجيدى. «جوق، جوق ەشتەڭەگە رەنجىمەڭدەر. ەل بىرلىگى جولىندا ءبىر جۇيرىكتى قيدىم. بايلىقتان وپا تاپپايمىز. ەلىمىز تىنىش بولسا، ءبىر جۇيرىكتىڭ ورنىنا ءجۇز جۇيرىك كەلەدى»- دەگەن ەكەن اقىلدى حان. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ كورشى ەلدەن ەلشى تاعى كەلەدى. «ۋا، الديار، كورشىڭىز مەنىمەن تاتۋ بولام دەسە، سۇيگەن جارىن بەرسىن»- دەيدى. بۇل حابارعا حان وتە قينالادى. ءوزىنىڭ تۋعان ايەلىن قيماي حان كوپ ويلانادى. ءوز ەلىنىڭ تىنىشتىعىن ويلاعان حان اقىرى ادال جارىن كورشى حانعا سىيلاپتى... حاننىڭ بۇل شەشىمىنە ەل ىشىندەگى بيلەر تاعى نارازى بولادى. ءبىراق حان «ايتقان سوزدەرىڭە ارينە، تالاسىم جوق. ەگەر تىنىش بولسا ەلمەن ەلدىڭ اراسى، ادال، سۇلۋ جار تابىلار شاماسى» دەگەن ەكەن. ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتادى. ءبىر كۇنى كورشى ەلدەن سۋىق حابار تاعى كەلىپ جەتەدى.
«ۋا، الديار، كورشى حان ەگەر تىنىشتىعىن قالاسا، قاسيەتتى تۋىپ – وسكەن جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن كەسىپ بەرسىن» دەيدى. مۇنداي سۇمدىقتى ەستىمەگەن حان اشۋعا مىنەدى. بۇل قورلىققا شىداماعان حان ويلانباستان شەشىم ايتادى. «حالقىم مەنىڭ! قاسيەتتى تۋعان جەردىڭ توپىراعىن، التىن كەنىن قورعاۋ ءۇشىن كورشى ەلگە سوعىس اشامىن. جينالىڭدار ءبارىڭ دە!» دەپ جارلىق بەرەدى. بۇل جارلىقتى ەستىگەن بيلەر «ۇلى ءامىرشىم، كورشى حان جۇيرىگىڭ مەن جارىڭدى سۇراعاندا، ويلانباستان بەرىپ ەدىڭ، اسىلىڭدى ءۇن – ءتۇنسىز بەرگەندە، شاعىن جەرىڭدى قورعاعانىڭ قالاي» دەيدى. «مەنىڭ جۇيرىگىم مەن جارىمدى كورشىگە ءۇن – ءتۇنسىز بەرگەنىم، ولار مەنىڭ ءوز مەنشىكتەرىم. ال قاسيەتتى جەر – سوناۋ ەرتە زاماننان اتا – بابالارىمىزدىڭ كىندىك قانى تامعان، ولاردىڭ نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاعان حالىقتىڭ جەرى. تۋعان جەرىمىز مەنىڭ مەنشىگىم ەمەس، ول كەلەشەك ۇرپاقتىكى، ەلىمدىكى. قاسيەتتى دالامنىڭ ءبىر بولىگىن باسقا ەلگە بەرگەنشە، جەرىمدى قورعاپ ولگەنىم ارتىق» دەگەن ەكەن. قاسيەتتى حاننىڭ وسى سالماقتى ءسوزى سول ساتتە ەل ءىشىن ارالاپ كەتىپتى. مىنە سودان بەرى ءبىزدىڭ جەرىمىز اتادان بالاعا مۇرا بولىپ بىزگە جەتكەن ەكەن. مىنە، اڭىز وسىلاي اياقتالادى. بالالار، ەلىن، جەرىن سۇيگەن اتا – بابالارىمىز جەرىمىزدى ۇرپاعى ءۇشىن ەلىن – جەرىن وسىلاي قورعاعان. سەندەرگە، كوك تەڭبىلدى بايراعىمىزدى جوعارى ۇستاڭدار! ەلىڭدى، جەرىڭدى ءارقاشان قورعاڭدار دەمەكپىن.
بىرەۋ وزسا سايىستا، بىرەۋ ارتتا قالادى،
رەنجىمەي تاراسا، وزباعاندار جارادى.
جارىس زاڭى ەجەلدەن – جەڭىمپازدى انىقتاۋ،
وزات بولۋ شارتى سول – ەڭبەكتەنۋ، جالىقپاۋ – دەگەندەي ەندىگى كەزەڭ «جۇمباق وقيعالار». ءاربىر دۇرىس جاۋاپقا 1 ۇپاي بەرىلەدى.
ءى. «العىرلار» توبىنا:
بۇل وقيعانىڭ قازاق حالقىنا تيگىزگەن زاردابى، قايعى – قاسىرەتى، اشتىعى مەن قايىرشىلىق حالگە دۋشار ەتۋى وتە اۋىر بولدى. مىڭ – مىڭداعان ادام قىرىلدى نەمەسە تۇتقىنعا ايدالىپ كەتتى. جۇزدەگەن، مىڭداعان اۋىل قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، مال – مۇلكى تالان – تاراجعا ءتۇستى، ءبىر كەزدە گۇلدەنگەن قالالار جاۋ قولىندا قالىپ، اياۋسىز قيراتىلدى. قازاقتار باسىنان كەشىرگەن سول اۋىر قايعى قاسىرەتتىڭ سيمۆولى «ەلىم - اي» اتتى زارلى جىرى بولدى. («اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»)
2. «تاپقىرلار» توبىنا:
بۇل وقيعا 1730 ج بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك – باتىس جاعىنداعى يتىشپەس الاكول دەگەن جەردە بولدى. وعان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ جاساقتارى قاتىستى. وسى جەردە قازاق جاعىنان سابالاق (بولاشاق ابىلاي حان) جوڭعار جاعىنان شىرىش شىعىپ، قازاق باتىرى جەڭگەن. مۇنىڭ ءوزى قازاق جاۋىنگەرلەرىن ارقالاندىرىپ، جىگەرىنە جىگەر قوسقان. بۇل شايقاستا قازاقتار جوڭعارلارعا ەستەرىنەن تاندىرا كۇشتى سوققى بەرىپ، جەڭىسكە جەتكەن. (اڭىراقاي شايقاسى)
ويىن تولقىن جاتقانداي اسىپ – تاسىپ
بىرەۋ مىعىم، بىرەۋلەر شالىس باسىپ.
بۇل ويىنان وتەدى عۇلاما ويلار
جەڭسەڭ دە، جەڭىلسەڭ دە قالما جاسىپ - دەي وتىرىپ كەلەسى كەزەڭىمىز «جۇمباق كەيىپكەرلەر» كەزەڭىن باستايمىز. ءار دۇرىس جاۋاپقا 1 ۇپايدان بەرىلەدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
