ساقتار
قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى،
قارعالى اۋىلى، №241 ق. ءابدىقادىروۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ
تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى قۇدياروۆا زادا ريزا قىزى
سىنىبى: 6
ءپانى: ەجەلگى قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ساقتاردىڭ مەكەندەگەن جەرى. ساق قوعامى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) ساقتار تۋرالى العاشقى دەرەكتەرمەن تانىستىرۋ، مەكەندەگەن ورنى، قوعامدىق قۇرىلىسى جايلى قوسىمشا ماتەريالداردى پايدالانا وتىرىپ اڭگىمەلەۋ؛
ءا) وقۋشىلاردىڭ تاريحي بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، وي – ءورىسىن دامىتۋ، سويلەۋ قابىلەتىن، ءوز بەتىمەن جۇمىس جاساۋ داعدىسىن دامىتا وتىرىپ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ؛
ب) وقۋشىلاردى ءوز ەلىنىڭ تاريحي قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ، ەلىن، جەرىن سۇيەتىن وتانسۇيگىش، دارىندى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اقپاراتتىق ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، تەستپەن جۇمىس، بەتپە-بەت سۇراقتارى
ساباقتا قولدانىلاتىن تەحنولوگيا: اقپاراتتىق، ويىن تەحنولوگيالارى، ءتۇرتىپ الۋ ستراتەگياسى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى مەن جابدىعى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋلىقتاعى ساقتار كارتاسى، جۇمباق، تاريحي موزايكا، تەست، ۇلەستىرمەلى تاپسىرما، ءسوزجۇمباق، رەبۋس
ءپانارالىق بايلانىس: دۇنيە ءجۇزى تاريحى، گەورافيا، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، بەينەلەۋ ونەرى
ساباقتىڭ بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) وقۋشىلار مەن سالەمدەسىپ، تۇگەلدەۋ
ءا) وقۋشىلاردى ساباققا تارتۋ، قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ماقساتىندا پسيحولوگيالىق دايىندىق:
- وتان.... اتامەكەن.... اتاجۇرت..... تاريح ..... بۇل – قۇلاققا اسقاق ەستىلەر اسىل ۇعىمدار. ادام ومىرگە كەلىپ، ەس ءجيىپ، ەتەك جيا باستاعان ساتتەن ءوز وتانىنىڭ تاريحىنا دەن قويا باستايدى.... ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىز قازاقستان – حالقىمىزدىڭ اتا – بابا مەكەنى، ەجەلگى قونىسى. اتا – بابامىزدىڭ تۋىپ، ءومىر سۇرگەن، كىندىگى كەسىلگەن كەڭ جازيرا جەرى تاريحىنىڭ پاراعىن
ساقتار – ءبىزدىڭ بابامىز،
اقىل – ويلى دانامىز.
تاريحي دەرەك ىزدەپ ءبىز،
كونە ءداۋىر تامىرىن
تەرەڭ ىزدەپ تابامىز، - دەگەن ولەڭ شۋماعىمەن اشايىق.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: “تازا تاقتا” ويىنى
ءسوزجۇمباق شەشۋ «تەمىر ءداۋىرى»
ءىىى. جاڭا ساباق:
تاريحي موزايكا. بەرىلگەن سوزدەردەن سويلەم قۇرا.
(ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا تەمىر ءداۋىرى ب.ز.ب. ءۇىىى- ءۇى عاسىرلار ارالىعىن قامتيدى)
رەبۋس شەشۋ (ساق، ءۇيسىن، عۇن)
ءىۇ. سەرگىتۋ ءساتى. “ويلان تاپ” جۇمباق شەشۋ
بەرىلگەن ۇياشىقتاردى تاڭداۋ ارقىلى ۇياشىقتارعا جاسىرىلعان جۇمباقتاردى شەشۋ كەرەك.
1 – ۇياشىق: قادام باس العا سۇرىنبەي،
بولاشاق كىلتى – بىلىمدە.
قانداي ماعىنا بەرەدى
“ساق” ءسوزى پارسى تىلىندە؟ («قۇدىرەتتى ەركەكتەر»)
2- ۇياشىق: ارايلاپ تاڭى اتادى،
ماۋجىراپ كۇنى باتادى.
تۇيە ءسۇتىن بالمەن تەڭ،
ساقتار قالاي اتادى؟ (شۇبات)
3- ۇياشىق: باسىنان كەشكەن شاقتاردى
تاريحشى ءتىزىپ اقتاردى
كىمدەر دەپ تاعى اتادى
گرەك گەرودوت ساقتاردى؟ (“ماسساگەتتەر”)
4- ۇياشىق: ءبىلىمدى التىنعا تەڭەدىك،
دوستارعا اشىق، كەڭ ەدىك.
ايگىلى سۋسىن جاساۋشى،
ساقتاردى كىمدەر دەپ ەدىك؟ («حاۋماۆارگا»)
5- ۇياشىق: اعاعا تىنىس ءىنى ەدى،
تاريح وتكەننىڭ ءۇنى ەدى.
ساق ايەلىنىڭ ەرلىگىن
سيپاتتاپ بەرگەن كىم ەدى؟ («كتەسيي»)
6- ۇياشىق: كوگەنگە قۇلىن بايلادى،
بەس قارۋدى دا سايلادى.
ايتىپ بەرشى، قاي ساقتار،
ارال مەن سىردى جايلادى؟ («پارادارايا»)
ءۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
1. تاقىرىپتىق تەست
1. قازاقستاندا ەڭ العاشقى پايدا بولعان تايپالىق وداقتار قالاي اتالادى؟
ا) عۇندار
ۆ) ۇيسىندەر
س) قاڭلىلار
د) ساقتار
ە) تۇركىلەر
2. مىنا تايپالاردىڭ قايسىسى "ازيالىق سكيفتەر"اتىنا يە بولدى؟
ا) قاڭلىلار
ۆ) ساقتار
س) مونعولدار
د) تۇرىكتەر
ە) ۇيسىندەر
3. يران جازبالارى ساقتاردى:
ا) "دالا سكيفتەرى"
ۆ) "ازيالىق سكيفتەر"
س) "كۇيمەلەر"
د) "كوشپەلىلەر"
ە) "جۇيرىك اتتى تۋرلار" دەپ اتايدى.
4. قاي ساق تايپالارى جەتىسۋدى مەكەندەدى؟
ا) ماسساگەتتەر
ۆ) حاوموۆارگا
س) تيگراحاۋدا
د) اپاسياكتار
ە) اريماسپالار
5. ساق تايپالارىنىڭ ءبىرى ماسساگەتتەر جايلى جازعان گرەك تاريحشىسى:
ا) سترابون
ۆ) ديوگەن
س) پتولومەي
د) گەرودوت
ە) اريستوتەل
6. ساق تايپالار وداعىنىڭ جوعارعى بيلەۋشىسىنىڭ تيتۋلىن اتاڭىز:
ا) پاتشا
ۆ) قاعان
س) حان
د) ەلتەبەر
ە) گۋرحان
7. ساق ابىزدارىنا قانداي ءتۇس ءتان؟
ا) اق
ۆ) قىزىل
س) كوك
د) جاسىل
ە) سارى
2. بەتپە-بەت سۇراقتارى:
1- وقۋشىعا:
- بۇگىن قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگى بولعان قازاقستاندى مەكەندەگەن تۇڭعىش تايپالىق وداق – ساقتار تۋرالى اشىق ساباق ءوتىلدى. سەن بۇل ساباقتان قانداي ماعلۇمات الدىڭ؟
- ساقتاردىڭ قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى
- ساقتار قانداي تايپا ەكەن؟
2- وقۋشىعا:
- ساقتار تۋرالى قانداي دەرەكتەردەن الىندى؟
- ساق كوسەمدەرى تۋرالى تاريحشىلار نە ايتادى؟
- ايەلدەرى تۋرالى كتەسيي نە دەپ جازدى؟
3- وقۋشىعا:
- ساقتاردى گرەكتەر قالاي اتاعان؟
- شوشاق بورىكتى ساقتار قازاقستاننىڭ قاي جەرلەرىن مەكەندەگەن؟
- ساقتارعا ءتان ەرەكشەلىك
ءۇى. “ءتۇرتىپ الۋ” ستراتەگياسى (تاقىرىپتىڭ ىشىنەن كەزدەسكەن سوزدەر)
پارادارايا ساقتارى – تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى ساقتار – قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگى، ارال تەڭىزىنىڭ ماڭىندا، سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ تومەنگى اعىسىندا مەكەندەدى.
تيگراحاۋدا ساقتارى – شوشاق بورىك كيەتىن ساقتار – سىرداريانىڭ ورتا اعىسى، تيان-شاندا، جەتىسۋدا مەكەندەدى.
حاۋماۆارگا ساقتارى – حاوما سۋسىنىن دايىندايتىن ساقتار – مۋگراب اڭعارىن مەكەندەدى.
ءۇىى. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
مەن بۇگىنگى ساباعىمىزدى مىنا اڭىزبەن قورىتىندىلاعىم كەلىپ وتىر.
زارينا (سارا) – ساق ەلىنىڭ باسقارۋشىسىنىڭ قىزى. ساق زاڭى بويىنشا ەگەر قىز جاۋىنگەر ءوزىن سوعىستا كورسەتە الماسا، وندا ول قىز تۇرمىسقا شىعا المايدى دەگەن قاتاڭ ءتارتىپ بار.
زارينانىڭ اسكەرى سوعىس بولماعان ۋاقىتتا ۇنەمى اڭ اۋلاۋدى ادەتكە اينالدىرادى. جاقىن ماڭدا ەشقانداي جىرتقىش اڭ بولماعاندىقتان قىزدار ۇنەمى اڭعا شىعىپ، الىسقا ۇزاپ ءجۇردى. قىزدار وزدەرى تۇراتىن مەكەننەن ۇزاپ كەتىپ اڭ اۋلاعاندى جاقسى كورىپ ءجۇردى. ءۇستىرت جەرىندە قۇلانداردى اۋلاپ بۇكىل اۋىلدى ەتپەن قامتىپ وتىردى. وسىنداي ءبىر اڭ اۋلاۋدا زارينا ءوزىنىڭ جاۋىنگەر قىزدارىنان بولەك ۇزاققا كەتكەنىن اڭعارماي قالادى. قۇلاندى قۋعانى سونشالىق قىزداردىڭ قاي تۇستا قالعانى زاريناعا بەلگىسىز بولدى. وسى جەردە جاۋدىڭ اسكەرىنە تاپ بولىپ، زارينانى جاۋ اسكەرى ارتىنان قۋىپ ۇستاماق بولادى. ءبىراق زارينانىڭ اتى دا ءوزى دە بەرىسپەي ۇزاققا شابادى، ساق باتىرىنشا كيىنگەن زارينانىڭ ارتىنان ميديانىڭ جاۋىنگەرى مەن پاتشا حانزاداسى دا ارتىنان قۋا جونەلەدى. زارينا اياعىنان جارالانادى. ميديا ەلىنىڭ حانىنىڭ ۇلى، ءوز جاۋىنگەرلەرىنە ۇستاعان باتىرىنىڭ باسىن شابۋدى بۇيىرادى. زارينانىڭ باسىنداعى باس كيىمى جەرگە ۇشىپ تۇسكەندە، ونىڭ شاشى ۇزىن، وتە سۇلۋ قىز ەكەنىن كورەدى. وسىنشا ايەل زاتىنىڭ ەرلىگىنە تاڭ قالعان ميديا حانزاداسى، ءوز رايىنان قايتۋىنا ءماجبۇر بولادى. بۇل مەديانىڭ پاتشاسىنىڭ بالاسى جاس حانزادا ستريانگەي بولاتىن. ول دا ءوز اسكەرىمەن اڭ اۋلاۋعا وسى تۇسقا جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە شىققان بولاتىن. وسى جەردە اڭ اۋلاپ جۇرگەن زاريناعا كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسەدى. ميديا حانزاداسى ساق ەلىنىڭ ەڭ ادەمى دە، كوركەم سۇلۋىنا عاشىق بولادى. ولار ەكەۋى تەك وسىنداي اڭ اۋلاۋدا كەزدەسەمىز دەپ وزدەرىنە ۋادە بەرەدى. ەكى عاشىق اراسىنداعى كەزدەسۋ ەكى ەل، ساق ەلى مەن ميديا ەلىنىڭ اۋىز بىرلىككە كەلۋىنە، بەيبىت ءومىر سۇرۋىنە سەبەپشى بولادى. زارينا مەن ستريانگەي بىر-بىرىنە انت بەرىپ ەكى ەلدى بەيبىت ۇستاۋعا ۋادە بەرەدى.
زارينا ساق پاتشاسىنىڭ قىزى بولعاندىقتان مەملەكەتتىك بيلىككە ارالاسۋعا تولىق قاقىسى بار بولاتىن. ال كۇيەۋى ءمورمور تەك اسكەرباسى بولعاندىقتان ونىڭ ءامىرى تەك قول استىنداعى اسكەرىنە عانا جەتەتىن. وعان ەلدىڭ تىنىشتىعى ۇنامادى. سوندىقتان ساق دالاسىنىڭ سىرتىندا زارينا مەن تىلدەسۋگە كەلگەن ستريانگەيدى قاپىلىستا قولعا تۇسىرەدى. سوعىسۋعا دايىن تۇرسا دا، ستريانگەي زاريناعا بەرگەن ۋادەسىندە تۇرىپ، ەكى ەلدى قىرعىنعا ۇشىراتپاۋ ءۇشىن ءوز اسكەرىن كەرى قايتارۋعا بۇيرىق بەرەدى. تۇتقىنعا تۇسكەن ستيانگەيدى كورىپ، زارينا قاتتى ۋايىمدايدى. زارينا جىگىتتىڭ ەرلىگىنە ريزا بولىپ، مورمورگە ميديانىڭ ادال، ەرجۇرەك حانزاداسىنىڭ ءومىرىن مەن ءۇشىن قي دەپ وتىنەدى. سەن ونىمەن سوعىسىپ مايداندا جەڭگەن جوقسىڭ، رايىڭنان قايت، ەلىمىزدىڭ باسىنا قاسىرەت اكەلمە دەپ زارينا ءوتىنىش ايتادى.
ءبىراق ءمورمور بۇل كەلىسىمگە قارسى بولادى. زارينا سەن حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا قان ساسىعان ولجانى ويلاساڭ، مەن ەلدىڭ بەرەكە بىرلىگىن، انا مەن بالانىڭ كوز جاسىنا ويلاپ تۇرمىن، رايىڭنان قايت - دەيدى. ءبىراق ءمورمور كەلىسپەي قانجارىن سۋىرىپ الىپ، ستريانگەيگە ۇمتىلادى، زارينا ءوزىن قورعايتىن جاساقتارىنا ءمورموردى ۇستاۋدى بۇيىرادى، وسى جەردە ءمورمور قازا بولادى. زارينا: “- بۇكىل ءبىر ەلدى قانسىراتىپ، ماعىناسىز سوعىستا قۇربان بولعاننان گورى، ءوزىن ۇستاي المايتىن دولى اسكەرباسىنىڭ قازاسى الدەقايدا جەڭىل. ول مەنىڭ كۇيەۋىم، ءبىراق ەلىمنىڭ اماندىعى مەن ءۇشىن ودان دا قىمبات! مەديانىڭ حانزاداسىن بوساتىڭدار!” دەيدى.
حانزادا ەلىنە كەتەردە “ادال ماحابباتىمىزدىڭ بەلگىسى بولسىن، ەكى پاتشالىقتى بىرىكتىرىپ، ءبىر ەل بولايىق، قوسىلايىق” دەيدى.ءبىراق زارينا: “سەن ەكەۋمىز قوسىلا المايمىز. سەبەبى، مەن ساعان تۇرمىسقا شىقسام، سەن – حان، مەن حانىم بولامىن. مەنىمەن قوسا ەلىم دە ساعان باعىنىشتى بولادى. سوندىقتان جەكە باسىمنىڭ باقىتىن ەلىمنىڭ ەركىندىگىمەن ايىرباستاي المايمىن. ماحابباتتان دا كۇشتى نارسە بار، ول – ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگى” دەگەن ەكەن. حالقى ءۇشىن باقىتىنان باس تارتقان ساق قىزى زارينا ءبىز ءۇشىن ارۋلاردىڭ ءتاڭىرىسى دە تاكاپپارى دا، ۇلگىسى دە بولادى، بولا دا بەرمەك! كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ءاليا مەن مانشۇك، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنداعى ءسابيرا مەن ءلاززاتتاردى وسى زارينانىڭ ۇرپاعى دەپ كىم ايتپايدى؟
ءۇىىى. باعالاۋ.
ساباققا بەلسەنە قاتىسقان وقۋشىلاردى باعالاۋ
ءىح. ۇيگە تاپسىرما: §14ء-تى وقىپ كەلۋ. گەرودوت پەن سترابون جايلى مالىمەت
جيناپ كەلۋ
قارعالى اۋىلى، №241 ق. ءابدىقادىروۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ
تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى قۇدياروۆا زادا ريزا قىزى
سىنىبى: 6
ءپانى: ەجەلگى قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ساقتاردىڭ مەكەندەگەن جەرى. ساق قوعامى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) ساقتار تۋرالى العاشقى دەرەكتەرمەن تانىستىرۋ، مەكەندەگەن ورنى، قوعامدىق قۇرىلىسى جايلى قوسىمشا ماتەريالداردى پايدالانا وتىرىپ اڭگىمەلەۋ؛
ءا) وقۋشىلاردىڭ تاريحي بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ، وي – ءورىسىن دامىتۋ، سويلەۋ قابىلەتىن، ءوز بەتىمەن جۇمىس جاساۋ داعدىسىن دامىتا وتىرىپ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ؛
ب) وقۋشىلاردى ءوز ەلىنىڭ تاريحي قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ، ەلىن، جەرىن سۇيەتىن وتانسۇيگىش، دارىندى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: اقپاراتتىق ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق-جاۋاپ، تەستپەن جۇمىس، بەتپە-بەت سۇراقتارى
ساباقتا قولدانىلاتىن تەحنولوگيا: اقپاراتتىق، ويىن تەحنولوگيالارى، ءتۇرتىپ الۋ ستراتەگياسى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى مەن جابدىعى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋلىقتاعى ساقتار كارتاسى، جۇمباق، تاريحي موزايكا، تەست، ۇلەستىرمەلى تاپسىرما، ءسوزجۇمباق، رەبۋس
ءپانارالىق بايلانىس: دۇنيە ءجۇزى تاريحى، گەورافيا، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، بەينەلەۋ ونەرى
ساباقتىڭ بارىسى: ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ا) وقۋشىلار مەن سالەمدەسىپ، تۇگەلدەۋ
ءا) وقۋشىلاردى ساباققا تارتۋ، قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ماقساتىندا پسيحولوگيالىق دايىندىق:
- وتان.... اتامەكەن.... اتاجۇرت..... تاريح ..... بۇل – قۇلاققا اسقاق ەستىلەر اسىل ۇعىمدار. ادام ومىرگە كەلىپ، ەس ءجيىپ، ەتەك جيا باستاعان ساتتەن ءوز وتانىنىڭ تاريحىنا دەن قويا باستايدى.... ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىز قازاقستان – حالقىمىزدىڭ اتا – بابا مەكەنى، ەجەلگى قونىسى. اتا – بابامىزدىڭ تۋىپ، ءومىر سۇرگەن، كىندىگى كەسىلگەن كەڭ جازيرا جەرى تاريحىنىڭ پاراعىن
ساقتار – ءبىزدىڭ بابامىز،
اقىل – ويلى دانامىز.
تاريحي دەرەك ىزدەپ ءبىز،
كونە ءداۋىر تامىرىن
تەرەڭ ىزدەپ تابامىز، - دەگەن ولەڭ شۋماعىمەن اشايىق.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: “تازا تاقتا” ويىنى
ءسوزجۇمباق شەشۋ «تەمىر ءداۋىرى»
ءىىى. جاڭا ساباق:
تاريحي موزايكا. بەرىلگەن سوزدەردەن سويلەم قۇرا.
(ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىندا تەمىر ءداۋىرى ب.ز.ب. ءۇىىى- ءۇى عاسىرلار ارالىعىن قامتيدى)
رەبۋس شەشۋ (ساق، ءۇيسىن، عۇن)
ءىۇ. سەرگىتۋ ءساتى. “ويلان تاپ” جۇمباق شەشۋ
بەرىلگەن ۇياشىقتاردى تاڭداۋ ارقىلى ۇياشىقتارعا جاسىرىلعان جۇمباقتاردى شەشۋ كەرەك.
1 – ۇياشىق: قادام باس العا سۇرىنبەي،
بولاشاق كىلتى – بىلىمدە.
قانداي ماعىنا بەرەدى
“ساق” ءسوزى پارسى تىلىندە؟ («قۇدىرەتتى ەركەكتەر»)
2- ۇياشىق: ارايلاپ تاڭى اتادى،
ماۋجىراپ كۇنى باتادى.
تۇيە ءسۇتىن بالمەن تەڭ،
ساقتار قالاي اتادى؟ (شۇبات)
3- ۇياشىق: باسىنان كەشكەن شاقتاردى
تاريحشى ءتىزىپ اقتاردى
كىمدەر دەپ تاعى اتادى
گرەك گەرودوت ساقتاردى؟ (“ماسساگەتتەر”)
4- ۇياشىق: ءبىلىمدى التىنعا تەڭەدىك،
دوستارعا اشىق، كەڭ ەدىك.
ايگىلى سۋسىن جاساۋشى،
ساقتاردى كىمدەر دەپ ەدىك؟ («حاۋماۆارگا»)
5- ۇياشىق: اعاعا تىنىس ءىنى ەدى،
تاريح وتكەننىڭ ءۇنى ەدى.
ساق ايەلىنىڭ ەرلىگىن
سيپاتتاپ بەرگەن كىم ەدى؟ («كتەسيي»)
6- ۇياشىق: كوگەنگە قۇلىن بايلادى،
بەس قارۋدى دا سايلادى.
ايتىپ بەرشى، قاي ساقتار،
ارال مەن سىردى جايلادى؟ («پارادارايا»)
ءۇ. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
1. تاقىرىپتىق تەست
1. قازاقستاندا ەڭ العاشقى پايدا بولعان تايپالىق وداقتار قالاي اتالادى؟
ا) عۇندار
ۆ) ۇيسىندەر
س) قاڭلىلار
د) ساقتار
ە) تۇركىلەر
2. مىنا تايپالاردىڭ قايسىسى "ازيالىق سكيفتەر"اتىنا يە بولدى؟
ا) قاڭلىلار
ۆ) ساقتار
س) مونعولدار
د) تۇرىكتەر
ە) ۇيسىندەر
3. يران جازبالارى ساقتاردى:
ا) "دالا سكيفتەرى"
ۆ) "ازيالىق سكيفتەر"
س) "كۇيمەلەر"
د) "كوشپەلىلەر"
ە) "جۇيرىك اتتى تۋرلار" دەپ اتايدى.
4. قاي ساق تايپالارى جەتىسۋدى مەكەندەدى؟
ا) ماسساگەتتەر
ۆ) حاوموۆارگا
س) تيگراحاۋدا
د) اپاسياكتار
ە) اريماسپالار
5. ساق تايپالارىنىڭ ءبىرى ماسساگەتتەر جايلى جازعان گرەك تاريحشىسى:
ا) سترابون
ۆ) ديوگەن
س) پتولومەي
د) گەرودوت
ە) اريستوتەل
6. ساق تايپالار وداعىنىڭ جوعارعى بيلەۋشىسىنىڭ تيتۋلىن اتاڭىز:
ا) پاتشا
ۆ) قاعان
س) حان
د) ەلتەبەر
ە) گۋرحان
7. ساق ابىزدارىنا قانداي ءتۇس ءتان؟
ا) اق
ۆ) قىزىل
س) كوك
د) جاسىل
ە) سارى
2. بەتپە-بەت سۇراقتارى:
1- وقۋشىعا:
- بۇگىن قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگى بولعان قازاقستاندى مەكەندەگەن تۇڭعىش تايپالىق وداق – ساقتار تۋرالى اشىق ساباق ءوتىلدى. سەن بۇل ساباقتان قانداي ماعلۇمات الدىڭ؟
- ساقتاردىڭ قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى
- ساقتار قانداي تايپا ەكەن؟
2- وقۋشىعا:
- ساقتار تۋرالى قانداي دەرەكتەردەن الىندى؟
- ساق كوسەمدەرى تۋرالى تاريحشىلار نە ايتادى؟
- ايەلدەرى تۋرالى كتەسيي نە دەپ جازدى؟
3- وقۋشىعا:
- ساقتاردى گرەكتەر قالاي اتاعان؟
- شوشاق بورىكتى ساقتار قازاقستاننىڭ قاي جەرلەرىن مەكەندەگەن؟
- ساقتارعا ءتان ەرەكشەلىك
ءۇى. “ءتۇرتىپ الۋ” ستراتەگياسى (تاقىرىپتىڭ ىشىنەن كەزدەسكەن سوزدەر)
پارادارايا ساقتارى – تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنداعى ساقتار – قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگى، ارال تەڭىزىنىڭ ماڭىندا، سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ تومەنگى اعىسىندا مەكەندەدى.
تيگراحاۋدا ساقتارى – شوشاق بورىك كيەتىن ساقتار – سىرداريانىڭ ورتا اعىسى، تيان-شاندا، جەتىسۋدا مەكەندەدى.
حاۋماۆارگا ساقتارى – حاوما سۋسىنىن دايىندايتىن ساقتار – مۋگراب اڭعارىن مەكەندەدى.
ءۇىى. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
مەن بۇگىنگى ساباعىمىزدى مىنا اڭىزبەن قورىتىندىلاعىم كەلىپ وتىر.
زارينا (سارا) – ساق ەلىنىڭ باسقارۋشىسىنىڭ قىزى. ساق زاڭى بويىنشا ەگەر قىز جاۋىنگەر ءوزىن سوعىستا كورسەتە الماسا، وندا ول قىز تۇرمىسقا شىعا المايدى دەگەن قاتاڭ ءتارتىپ بار.
زارينانىڭ اسكەرى سوعىس بولماعان ۋاقىتتا ۇنەمى اڭ اۋلاۋدى ادەتكە اينالدىرادى. جاقىن ماڭدا ەشقانداي جىرتقىش اڭ بولماعاندىقتان قىزدار ۇنەمى اڭعا شىعىپ، الىسقا ۇزاپ ءجۇردى. قىزدار وزدەرى تۇراتىن مەكەننەن ۇزاپ كەتىپ اڭ اۋلاعاندى جاقسى كورىپ ءجۇردى. ءۇستىرت جەرىندە قۇلانداردى اۋلاپ بۇكىل اۋىلدى ەتپەن قامتىپ وتىردى. وسىنداي ءبىر اڭ اۋلاۋدا زارينا ءوزىنىڭ جاۋىنگەر قىزدارىنان بولەك ۇزاققا كەتكەنىن اڭعارماي قالادى. قۇلاندى قۋعانى سونشالىق قىزداردىڭ قاي تۇستا قالعانى زاريناعا بەلگىسىز بولدى. وسى جەردە جاۋدىڭ اسكەرىنە تاپ بولىپ، زارينانى جاۋ اسكەرى ارتىنان قۋىپ ۇستاماق بولادى. ءبىراق زارينانىڭ اتى دا ءوزى دە بەرىسپەي ۇزاققا شابادى، ساق باتىرىنشا كيىنگەن زارينانىڭ ارتىنان ميديانىڭ جاۋىنگەرى مەن پاتشا حانزاداسى دا ارتىنان قۋا جونەلەدى. زارينا اياعىنان جارالانادى. ميديا ەلىنىڭ حانىنىڭ ۇلى، ءوز جاۋىنگەرلەرىنە ۇستاعان باتىرىنىڭ باسىن شابۋدى بۇيىرادى. زارينانىڭ باسىنداعى باس كيىمى جەرگە ۇشىپ تۇسكەندە، ونىڭ شاشى ۇزىن، وتە سۇلۋ قىز ەكەنىن كورەدى. وسىنشا ايەل زاتىنىڭ ەرلىگىنە تاڭ قالعان ميديا حانزاداسى، ءوز رايىنان قايتۋىنا ءماجبۇر بولادى. بۇل مەديانىڭ پاتشاسىنىڭ بالاسى جاس حانزادا ستريانگەي بولاتىن. ول دا ءوز اسكەرىمەن اڭ اۋلاۋعا وسى تۇسقا جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە شىققان بولاتىن. وسى جەردە اڭ اۋلاپ جۇرگەن زاريناعا كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسەدى. ميديا حانزاداسى ساق ەلىنىڭ ەڭ ادەمى دە، كوركەم سۇلۋىنا عاشىق بولادى. ولار ەكەۋى تەك وسىنداي اڭ اۋلاۋدا كەزدەسەمىز دەپ وزدەرىنە ۋادە بەرەدى. ەكى عاشىق اراسىنداعى كەزدەسۋ ەكى ەل، ساق ەلى مەن ميديا ەلىنىڭ اۋىز بىرلىككە كەلۋىنە، بەيبىت ءومىر سۇرۋىنە سەبەپشى بولادى. زارينا مەن ستريانگەي بىر-بىرىنە انت بەرىپ ەكى ەلدى بەيبىت ۇستاۋعا ۋادە بەرەدى.
زارينا ساق پاتشاسىنىڭ قىزى بولعاندىقتان مەملەكەتتىك بيلىككە ارالاسۋعا تولىق قاقىسى بار بولاتىن. ال كۇيەۋى ءمورمور تەك اسكەرباسى بولعاندىقتان ونىڭ ءامىرى تەك قول استىنداعى اسكەرىنە عانا جەتەتىن. وعان ەلدىڭ تىنىشتىعى ۇنامادى. سوندىقتان ساق دالاسىنىڭ سىرتىندا زارينا مەن تىلدەسۋگە كەلگەن ستريانگەيدى قاپىلىستا قولعا تۇسىرەدى. سوعىسۋعا دايىن تۇرسا دا، ستريانگەي زاريناعا بەرگەن ۋادەسىندە تۇرىپ، ەكى ەلدى قىرعىنعا ۇشىراتپاۋ ءۇشىن ءوز اسكەرىن كەرى قايتارۋعا بۇيرىق بەرەدى. تۇتقىنعا تۇسكەن ستيانگەيدى كورىپ، زارينا قاتتى ۋايىمدايدى. زارينا جىگىتتىڭ ەرلىگىنە ريزا بولىپ، مورمورگە ميديانىڭ ادال، ەرجۇرەك حانزاداسىنىڭ ءومىرىن مەن ءۇشىن قي دەپ وتىنەدى. سەن ونىمەن سوعىسىپ مايداندا جەڭگەن جوقسىڭ، رايىڭنان قايت، ەلىمىزدىڭ باسىنا قاسىرەت اكەلمە دەپ زارينا ءوتىنىش ايتادى.
ءبىراق ءمورمور بۇل كەلىسىمگە قارسى بولادى. زارينا سەن حاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا قان ساسىعان ولجانى ويلاساڭ، مەن ەلدىڭ بەرەكە بىرلىگىن، انا مەن بالانىڭ كوز جاسىنا ويلاپ تۇرمىن، رايىڭنان قايت - دەيدى. ءبىراق ءمورمور كەلىسپەي قانجارىن سۋىرىپ الىپ، ستريانگەيگە ۇمتىلادى، زارينا ءوزىن قورعايتىن جاساقتارىنا ءمورموردى ۇستاۋدى بۇيىرادى، وسى جەردە ءمورمور قازا بولادى. زارينا: “- بۇكىل ءبىر ەلدى قانسىراتىپ، ماعىناسىز سوعىستا قۇربان بولعاننان گورى، ءوزىن ۇستاي المايتىن دولى اسكەرباسىنىڭ قازاسى الدەقايدا جەڭىل. ول مەنىڭ كۇيەۋىم، ءبىراق ەلىمنىڭ اماندىعى مەن ءۇشىن ودان دا قىمبات! مەديانىڭ حانزاداسىن بوساتىڭدار!” دەيدى.
حانزادا ەلىنە كەتەردە “ادال ماحابباتىمىزدىڭ بەلگىسى بولسىن، ەكى پاتشالىقتى بىرىكتىرىپ، ءبىر ەل بولايىق، قوسىلايىق” دەيدى.ءبىراق زارينا: “سەن ەكەۋمىز قوسىلا المايمىز. سەبەبى، مەن ساعان تۇرمىسقا شىقسام، سەن – حان، مەن حانىم بولامىن. مەنىمەن قوسا ەلىم دە ساعان باعىنىشتى بولادى. سوندىقتان جەكە باسىمنىڭ باقىتىن ەلىمنىڭ ەركىندىگىمەن ايىرباستاي المايمىن. ماحابباتتان دا كۇشتى نارسە بار، ول – ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگى” دەگەن ەكەن. حالقى ءۇشىن باقىتىنان باس تارتقان ساق قىزى زارينا ءبىز ءۇشىن ارۋلاردىڭ ءتاڭىرىسى دە تاكاپپارى دا، ۇلگىسى دە بولادى، بولا دا بەرمەك! كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ءاليا مەن مانشۇك، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنداعى ءسابيرا مەن ءلاززاتتاردى وسى زارينانىڭ ۇرپاعى دەپ كىم ايتپايدى؟
ءۇىىى. باعالاۋ.
ساباققا بەلسەنە قاتىسقان وقۋشىلاردى باعالاۋ
ءىح. ۇيگە تاپسىرما: §14ء-تى وقىپ كەلۋ. گەرودوت پەن سترابون جايلى مالىمەت
جيناپ كەلۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
