InfoHub Logo

ساباق تاقىرىبى:§43 سارىارقا سىنىبى: 8
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: سارىارقا ولكەسى، ونىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ، تاقىرىپتىق كارتالارمەن جۇمىس ىستەي الۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، زاڭدىلىقتار مەن سەبەپ سالدار بايلانىستارىن اشا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
تاربيەلىك: سارىارقا ولكەسىنىڭ سۇلۋ تابيعاتىنان ەستەتيكالىق ءلاززات الا ءبىلۋ، ونى قورعاۋعا تاربيەلەۋ
ءادىسى: سوزدىك، تۇسىندىرمەلى (سەبەپ - سالدار تالداۋ، كورنەكىلىك، تىرەك - سىزبا، پىكىر الماسۋ)
كورنەكىلىك: قازاقستاننىڭ فيز. كارتاسى، سۋرەتتەر، ۇلەستىرمەلەر، فليپچارتتار، ەل. وقۋلىق ت. ب
بارىسى: ۇيىمداستىرۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ جوسپارى:
ا) 1. سولت. قازاق جازىعىنىڭ گەوگرافيالىق ورنى
2. جەر بەدەرى مەن گەولوگيالىق قۇرىلىمى
3. اۋداندارى
4. پايدالى قازبالارى
5. كليماتى
6. وزەندەرى مەن كولدەرى
7. تابيعات زونالارى، قورىعى
ب) جەكەلەگەن وقۋشىلارعا ۇلەستىرمە كارتوچكالار بەرىلەدى
جاڭا ساباق: جوسپار:
1. سارىارقا داڭقى شىققان شەجىرەلى ولكە
2. سارىارقاعا گەوگرافيالىق تۇرعىدان سيپاتتاما بەرۋ
3. سارىارقا تابيعاتىنىڭ سۇلۋلىعى جانە ونى قورعاۋ
- 1.) بەتپاقدالانىڭ جەر بەدەرىن ەسكە تۇسىرەيىكشى، ول قانداي؟ (وڭت بات تەگىس، جازىق، سولت مەن شىع قىراتتى مۇجىلگەن تاۋ قالدىقتارى كەزدەسەدى، پالەوزوي تاقتاسى مەن سۇرعىلت، قىزىل گرانيتتەن تۇرادى.)
- ولاي بولسا بەتپاقدالانىڭ جەر بەدەرى، گەولوگيالىق قۇرلىسىنا ۇقساس ايماقپەن تانىسامىز. ول ايماق « سارىارقا» دەپ اتالادى.
سارىارقا ەجەلدەن داڭقى شىققان شەجىرەلى ولكە. سارىارقا – قازاقستاننىڭ ءىرى فيزيكالىق - گەوگرافيالىق جانە تابيعي - تاريحي ايماقتىڭ ءبىرى. سارىارقا – حالىقتىق اتاۋ. سارىارقاعا قاراعاندى، استانا وبلىستارىنىڭ جەرى تولىقتاي، تورعاي، سەمەي، پاۆلودار وبلىسىنىڭ ءبىراز جەرى كىرەدى. قاراعاندى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسى، نەگىزىنەن، سارىارقانىڭ ورتا بولىگىندە ورنالاسقان. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى حالىق وسى ءوڭىردى ەجەلدەن سارىارقا، ارقا دالاسى دەپ اتاعان. سارىارقا اتاۋى «جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەرى كۇيگەندىكتەن سارعايىپ جاتاتىن كەڭ دە ۇلكەن جون، جالپاق ءۇستىرت، سانسىز ادىرلى قىرقا» ۇعىمىن بىلدىرەدى.
سارىارقا – قازاقتىڭ بايلىعىنىڭ كوزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونەردىڭ، مادەنيەتتىڭ جانە تاريحتىڭ كەنىشى. سارىارقانىڭ اسىل تۋمالارى، سوناۋ ابىلاي زامانىنداعى بۇقار جىراۋ، قاز داۋىستى قازىبەك، اقىندار شوجە، شاشۋباي، دوسكەي، جازۋشى س. سەيفۋللين جانە اقىن ق. امانجولوۆ، كومپوزيتورلار تاتتىمبەت، ءمادي، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارمانى ن. ءابدىروۆ عالىمدار ا. چيجيەۆسكيي جانە ە. بوكەتوۆ، قازاقتىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى ت. اۋباكىروۆ سياقتى اتاقتى ادامدار سارىارقانىڭ اتىن شىعارعان.
بۇل وڭىردە ش. ءۋاليحانوۆ دۇنيەگە كەلگەن. س. سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋ پوەماسى، قۇرمانعازىنىڭ « سارىارقا» كۇيى بار.(تىڭدالادى)
ساتبايەۆ قانىش يمانتاي ۇلى (1899 - 1964) – اسا كورنەكتى قازاق گەولوگى، قوعام قايراتكەرى، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىن ۇيىمداستىرۋشى جانە ونىڭ تۇنعىش پرەزيدەنتى، قازاق كسر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستاندىق مەتاللوگەنيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. تۋعان جەرى – بۇرىنعى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ پاۆلودار ۋەزىندەگى اققەلىن بولىسى (قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانى).
ونىڭ قالدىرعان عىلىمي باي مۇرالارىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، جەزقازعان كەنى تۋرالى زەرتتەۋلەرىنىڭ، سارىارقانىڭ مەتاللوگەندىك جانە بولجام كارتالارى جونىندەگى ەڭبەكتەرىنىڭ ءمانى ەرەكشە. جەزقازعاننىڭ ءىرى مىس رۋدالى اۋداندار قاتارىنا جاتۋى – كەزىندە وسى كەننىڭ جوسپارلارى تۇردە كەڭ ماسشاتبتاعى بارلاۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا بولاتىن ءىرى وبەكتى ەكەنىن دالەلدەپ بەرگەن قانىش ساتبايەۆ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. سونداي - اق ول مينەرالدىق شيكىزاتقا باي سارىارقا، كەندى التاي، قاراعاندى، قاراتاۋ سەكىلدى ايماقتارعا دا ەرەكشە نازار اۋدارا زەرتتەپ، ولاردىڭ كەندەرىنىڭ ستراتيگرافياسى، تەكتونيكاسى، قۇرلىسى، مەتاللوگەنياسى، نەوحيمياسى جانە شىعۋ تەگى تۋرالى ماڭىزدى عىلىمي قورىتىندىلار جاسادى،

سارىارقا. ەركىن جانە جازىق سارىارقا: شىعىسىندا كوركەم گرانيتتى ماسسيف قارقارالى، كەنت، قىزىلراي تاۋلارىمەن، باتىسىندا تەڭىز كولى مەن ۇلىتاي تاۋلارىمەن، سولتۇستىگىندە ەسىل وزەنىمەن، ال وڭتۇستىگىندە بەتباق دالا شولىمەن شەكتەلگەن، قازاق حالقى ۇزاق ۋاقىت بويى بيلەپ توستەگەن جازىق دالا سارىارقا دەپ اتالادى.
تابيعات بايلىقتى اياماي بەرگەن جەر. جەراستى تابيعي رەسۋرستارى مول. بۇل جەر ەۋرازيا كونتينەتىنىڭ قىسى جازى جايىلىمى بولا الاتىن جۇرەگى جانە تاۋلارى كوگىلدىر تۇسپەن جارقىرايدى... بۇل ايماق ويداعىداي جاڭبىرلى ەمەس. 200 كولدەن تۇراتىن تەڭىز كولى اققۋلاردىڭ، قازداردىڭ، ۇيرەكتەردىڭ، تىرنالاردىڭ جانە اققۇتانداردىڭ وتانى رەتىندە سانالادى.
سارىارقانىڭ ءار اۋداندارىندا ورنالاسقان مەملەكەتپەن قورعالاتىن 88 ارحەولوگيالىق قازبالار بار. 2008 جىلى 7 شىلدەدە كانادا، كۆەبەكتە بۇكىلالەمدىك مۇرا بويىنشا يۋنەسكو كوميتەتىنىڭ 32 - ءشى سەسسياسىندا قورعالجىن جانە ناۋرىزىم قورىقتارىنىڭ اۋماعى نەگىزىندە «سارىارقا – سولتۇستىك قازاقستاننىڭ دالاسى مەن كولدەرى» تابيعي مۇرا وبەكتىسىن يۋنەسكو - نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇراسى تىزىمىنە كىرگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
ەكى مەملەكەتتىك تابيعي قورىق اۋماقتارى ۇلى قازاق جەرىنىڭ عاجايىپ دالاسى مەن كولدەرى رەتىندە جالپىعا تانىلعان الەمدىك ماڭىزى بار تابيعي وبەكتىلەرمەن قاتار يۋنەسكو - نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇراسى تىزىمىنە كىرگەن ورتالىق ازياداعى ءبىرىنشى تابيعي مۇرا.
2.) «سارىارقا»- وسىمدىكتەرى كۇيىپ سارعايعان ۇلكەن جون، ءۇستىرت. ەڭ ەجەلگى مۇجىلگەن الاسا تاۋلى ولكە. بيىكتىگى 500 - 600 م.
گەوگرافيالىق ورنى: ورتالىق قازاقستاننىڭ كوپشىلىك جەرىن الىپ جاتىر. تورعاي ۇستىرتىنەن ساۋىر - تارباعاتايعا دەيىن 1200 كم سوزىلىپ، سولت - ن سولت قازاق جازىعىمەن، وڭت تۇرانمەن شەكتەسەدى.
جەر بەدەرى مەن گەولوگيالىق قۇرلىسى ( نەگىزگىسىن ءبولىپ الۋ ادىسىمەن)
 نەگىزىنەن مۇجىلگەن، تەگىستەلگەن قىراتتار مەن شوقىلى تاۋلاردان تۇرادى.
 جەر بەدەرىنىڭ قالىپتاسۋىندا ۇگىلۋ پروسەسى باستى رول اتقارادى.
 شىعىس بولىگى باتىسىنان بيىك، پالەوزوي ەراسىنىڭ ماگمالىق ( گرانيت، پورفيريت، كۆارسيت) جانە شوگىندى جىنىستارىنان تۇرادى.
 كالەدون، گەرسيندەگى تاۋ كوتەرىلۋ مەزوزوي مەن كاينازويدا بۇزىلىپ ەجەلگى تاۋدان ۇساق شوقىلار قالعان.. سوندىقتان پايدالى قازبالار جەر بەتىنە جاقىن جاتىر.
تاۋلى ايماقتارى:
ەڭ بيىك تاۋى – قىزىلاراي، ونىڭ ەڭ بيىك نۇكتەسى – اقسوران (1565 م). ءىرى ويىسى - تەڭىز - قورعالجىن.
شىعىستا: قارقارالى، كەنت، باياناۋىل، شىڭعىستاۋ
باتىستا: ۇلىتاۋ، سولت باتىستا كوكشەتاۋ تاۋى
قارقارالى تاۋى 1 وقۋشى «قارقارالى «دەگەن اتاۋى قازاقتىڭ ايەلدەرىنىڭ ءداستۇرلى قارقارا دەپ اتالاتىن مونشاقتارمەن كوركەمدەلىپ، جىبەك، ۆەلۆەت جانە ۇكىنىڭ قاۋىرسىندارىن قولدانىلىپ تىگىلەتىن باس كيىمىنە سايكەس الىنعان. وسى قارقارا تارىزدەس قارقارالى تاۋلارى كەمپىرقوساقتىڭ بارلىق تۇستەرىمەن جارقىرايدى. ول بيىك جانە قاتىستى تۇردە كىشىرەك: ەڭ بيىك نۇكتەسى كومسومول (تەڭىز دەڭگەيىنەن 1، 403م بيىك) جانە اينالاسىنداعى تاۋلاردان 400 - 500 م بيىگىرەك. بۇل جەردىڭ تولىق كولەمى شامامەن 1000 شارشى كم. تاۋلاردا ءتۇرلى شوپتەر مەن قايىڭ جانە ەمەن اعاشتارى وسەدى.
شىڭعىستاۋ تاۋى: گرانيتتەن تۇراتىن تاۋ جۇيەسى.
باياناۋىل تاۋى: جەر بەدەرى وزگەشە قاباتتىق قۇرلىسىمەن ەرەكشەلەنەدى. نەگىزگى كولەمىن جالاڭاش جازىقتار مەن بيىكتىگى 450م شاتقالدى جانە توبەلى شوقىلار الىپ جاتىر. ەڭ بيىك نۇكتەسى اقبەت شىڭى (1027م) بايان سۇلۋدىڭ قۇرمەتىنە اتاعان. گەولوگيالىق جىنىستارى - ءىرى تۇيىرشىكتى گرانيتتەر، پورفيريتتەر مەن كۆارسيتتەر.
ۇلىتاۋ تاۋى: (2 وقۋشى). الپينيستەر كوركەم ۇلىتاۋ تاۋلارىنا تاڭىرقاي كوز جۇگىرتەدى بۇل ايماق ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق كوزقاراسپەن قاراعاندا ەسكەرتكىشتەرگە باي ايماق رەتىندە سانالادى. ۇلىتاۋ – نەگىزى گرانيتتەن تۇراتىن مەريديان باعىتىنداعى ءىرى انتيكلينالدىڭ قالدىعى. ءومىر قۇپيالارىن ءوز بويىندا ساقتاعان كوپتەگەن ەجەلگى ەسكەرتكىشتەر مەن قورعاندار بارشىلىق.

كوكشەتاۋ تاۋى: تاۋدىڭ ەتەگىن بۋراباي تاۋلى ورمانى الىپ جاتىر. ەڭ بيىك نۇكتەسى سينيۋحا تاۋى (887 م). مۇندا « بۋراباي» مەمل. ۇلتتىق تابيعي باعى بار. كوكشەتاۋدى اسەم تابيعاتىنا بايلانىستى « قازاقستان شۆەيسارياسى» دەپ اتايدى.
سارىارقادا مىڭداعان جىل بويى جەل، سۋ اسەرىمەن ۇگىلگەن تاۋلار مەن نەشە ءتۇرلى تاس مۇسىندەر « جۇمباقتاس»،»وقجەتپەس»، «مىستان كەمپىر» ت. ب( ۆيدەو) گرانيتتەر ويعا كەلمەيتىن ءارتۇرلى فورمالاردا ساقتالىپ، ولارعا ساڭىراۋقۇلاق، باعانا، تاسباقا، ت. ب. تارىزدەس اتاۋلار بەرىلگەن.
تومەندەگى اتالعان اڭىزداردى وقۋشىلار تاۋىپ اكەلىپ، بايانداپ بەردى.
«وقجەتپەس» تۋرالى اڭىز: بيىك شىڭنىڭ باسىندا ءبىر قىرعي ءومىر ءسۇرىپتى. ول سۇلتانداردىڭ جاعىمسىز قىلىقتارىنا قاراپ وتىرادى ەكەن. سۇلتاندار ونىڭ ۇياسىن بۇزباقشى بولىپ وق اتادى. وعان وق جەتپەيدى ەكەن.
3 قاتارعا وقۋلىقپەن جۇمىس
1 - پايدالى قازبالار(ءتۇستى مەتال اشۋدا ق. ي ساتبايەۆتىڭ ەڭبەگى زور)
2 - كليماتى( ءسىبىر انتيسيكلونى، ارك - ق اۋا ماسساسى اسەرىنەن كونتينەنتتى)
3 - وزەن - كولدەرى (ەجەلگى تەك - ق ويىستاردا كولدەر كوپ. س. سەيفۋلليننىڭ
« سەكسەن كول كوكشەتاۋدىڭ اياسىندا»)
سابىندىكول تۋرالى اڭىز( سۋى وتە جۇمساق. بايان - سۇلۋ كولگە سابىنىن ءتۇسىرىپ العان. شايتانكول جايلى اڭىزدار جەتەرلىك. ولاردىڭ بىرىندە سۇلۋشاش اتتى ادەمى قىز ءوز اۋىلىنان قىزى تاۋعا قاشىپ، وندا جولبارىستى كەزدەستىرىپ، قاتاڭ جانۋاردان قورىققانىنان كولگە سەكىرىپ باتىپ كەتكەن تۋرالى ايتىلادى.
باسقا اڭىزدا شايتان ادامدار بولماي تۇرىپ قارقارالى تاۋلارىندا مەكەن ەتكەنى جايلى ايتادى. ءبىر كۇنى جولبارىس وعان شابۋىلداعان ەكەن. ودان قۇتىلۋ ءۇشىن شايتان كولگە سەكىرىپ، باتىپ كەتىپتى - مىس.
تابيعات زونالارى: ينت. تاقتا
تابيعات زونالارى
دالا شولەيت ءشول
توپىراق تۇرلەرى
قارا توپىراق قوشقىل قوڭىر توپىراق قوڭىر توپىراق

وسىمدىك جامىلعىسى
بوزدى بەتەگەلى جۋسان، بوز، سەلەۋ جۋساندى

قورعالجىن قورىعى.( ەلەك. وقۋلىق)

بەكىتۋ:
گەوگرافيالىق ديكتانت ( ينتەراكتيۆتى تاقتادا)
1. سارىارقا باتىسىندا.......... شەكتەسىپ،............. دەيىن سوزىلىپ جاتىر.
2.............. مەريديان باعىتىنداعى ءىرى انتيكلينال قالدىعى.
3. ورتالىق قازاقستاندى تۇششى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا........... سالىندى.
4. دالا زوناسىنىڭ.......... توپىراعىندا................ وسەدى.
5. سارىارقانىڭ جەر بەدەرىنىڭ قالىپتاسۋىندا............ رول اتقارادى.
6. سارىارقانىڭ ءتۇستى مەتالدارىن اشۋدا........... ەڭبەگى زور.
7. كليماتىنا............ انتيسيكلونى مەن................ اۋا ماسساسى اسەر ەتەدى.
8. سارىارقا پالەوزويدىڭ................،.............،...........، جىنىستارىنان قۇرالعان.
9. ايماقتىڭ وزەندەرى نەگىزىنەن.................. قورەكتەنىپ،............ تاسيدى.

باعالاۋ: « باعالاۋ پاراعى» نەگىزىندە
ۇيگە تاپسىرما: § 43، سارىارقا ولكەسىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى تۋرالى قوسىمشا ىزدەنۋ