سارماتتاردىڭ شارۋاشىلىعى جانە تۇرمىسى
قازاقستان تاريحى 6 - سىنىپ
سارماتتاردىڭ شارۋاشىلىعى جانە تۇرمىسى
ماقساتى: مال شارۋاشىلىعى، ەگىنشىلىك، سارماتتاردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى قازاقستان جەرىندەگى ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە: قازاقستان تەرريتورياسىنداعى العاشقى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىسىن سالىستىرادى، مەڭگەرەدى.
نەگىزگى يدەيالار
- وقۋشىلاردىڭ توپتاردا جۇمىس ىستەۋى ارقىلى ءبىرىن - ءبىرى وقىتۋىن قالىپتاستىرۋ.
- تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا ومىردەگى بىلىمىمەن بىلەتىنىنە سۇيەنۋ
- ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋشىلىق قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ.
وقىتۋدا قولدانىلاتىن ءادىس - تاسىلدەر:
وقىتۋ مەن وقۋداعى جاڭا تاسىلدەر (ديالوگتىق)، سىني ويلاۋ (اينالمالى بەكەت، ىستىق ورىندىق)، ديالوگتى وقىتۋ، سەمانتيكالىق كارتا، توپتاستىرۋ، بەس جول ولەڭ
نەگىزگى دەرەك كوزدەر نەمەسە رەسۋرستار: ەجەلگى قازاقستان تاريحى وقۋلىعى
ينتەرنەت ماتەريالدارى. قازاقستاننىڭ تاس ءداۋىرى. الماتى 2008 ج، مۇعالىمگە ارنالعان نۇسقاۋلىق (ءۇشىنشى دەڭگەي)
1. سارماتتار قازاقستاننىڭ قاي ايماقتارىن مەكەندەگەن؟ كارتادان كورسەت.
2. ساۆراماتتار مەن سارماتتاردىڭ بايلانىسى قانداي؟
3. سارماتتار تۋرالى جازعان تاريحشىلاردى اتا.
4. سارماتتاردا الەۋمەتتىك – تۇرمىستىق تەڭسىزدىك بولعانىن نەدەن كورەمىز؟
5. اسكەري دەموكراتيانىڭ ءمانى نەدە؟
6. سارماتتاردىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالار؟
7. سارمات قوعامىنىڭ ساتىلارىن اتا.
8. سارماتتاردا ايەلدەردىڭ قوعامداعى ءرولى، ورنى قانداي بولدى؟
9. سارماتتار كىمدەر؟ ولاردىڭ تاريحىن وقۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
«كوپىر» تاپسىرمالارى
بالاما تەست (ءيا، جوق)
1 ارشاكيددەر اۋلەتى بيلىگىنىڭ نەگىزىن سالعان سارمات تايپاسى ساق - ماساگەرتەر.
2. گيركان سارمات داۋىرىندەگى كاسپيي تەڭىزىنىڭ اتاۋى؟
3. تاريحشى ديدوردىڭ ايتۋىنشا ساۆروماتتار «بيىك تۋرلاردىڭ باۋىرىندا» تۇرعان اگيپەيلەرمەن كورشى.
4. ەلىمىزدە سارماتتار قونىستانعان ايماق وڭتۇستىك قازاقستان.
5. الاندار ب. ز. ب. 248 - 247 جىلدارى پارفيانى باسىپ العان سارمات تايپاسى
6. سارماتتار سكيف تىلىنە جاقىن تىلدە سويلەگەن.
7 ب. ز. ب. Vءىىى ع.- ب. ز. V ع. سارمات تايپالارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى.
8. كاسپيي جاعالاۋىندا ءومىر سۇرگەن سارمات تايپاسى يسەدوندار.
9. "سارمات" اتاۋى كونە ءداۋىر اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ب. ز. ب. ءىV عاسىردان باستاپ كەزدەسەدى..
10. سارماتتاردىڭ قوعامدىق باسقارۋ قۇرىلىمى اسكەري دەموكراتيا.
تەورياسى:
«ءبىلۋ»
(كىم؟ نە؟ نەنى؟ قاشان؟ قانداي؟ قالاي؟ نە ىستەدى؟)
ءىى. ماعىنانى تانۋ. الدىن الا بەرىلگەن تاپسىرمالار بويىنشا وزات وقۋشىلار مۇراجايداعى «زال تانىستىرۋشىلارى» قىزمەتىن اتقارادى.
زالعا ەنبەس بۇرىن 5 — سىنىپتا وتكەن «تاريح»، «ەتنوگرافيا»، «ارحەولوگيا» تەرميندەرىنىڭ انىقتاماسىن ەسىمىزگە تۇسىرە قويايىق.
«تاريح» دەگەنىمىز نە؟
1 — زال. «تاريح – وشپەس مۇرا» زالى. (مال شارۋاشىلىعى. ەگىنشىلىك)
«ەتنوگرافيا» قانداي عىلىم؟
2. ەتنوگرافيا زالى. (سارماتتاردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى)
«ارحەولوگيا» عىلىمى نەنى زەرتتەيدى؟
3. ارحەولوگيا زالى (ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر)
(ينتەرنەت ماتەريالى «سارمات ەسكەرتكىشتەرى»)
تەورياسى:
«ءتۇسىنۋ»
(نەگە؟ نەلىكتەن؟ سەبەبى؟ نە ءۇشىن؟)
ارالتوبە – سارماتتار داۋىرىنە جاتاتىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش.
اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانى اقكيىزتوعاي اۋىلىنان شىعىسقا قاراي اقمەشىت عيباداتحاناسىنىڭ وڭتۇستىك - باتىسىندا قۇلشاناتا بەيىتىنە تاياۋ ورنالاسقان. 1989 ج. باتىس قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى (جەتەكشىسى ز. ساماشيەۆ) اشقان. 1999 ج. العاشقى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ءۇش زيرات قازىلدى. بۇرىن تونالعان العاشقى ەكى زيراتتان ءمايىت قاڭقالارى مەن شىنى مونشاق، جەبە، قانجار سىنىقتارى تابىلدى. قورىمنىڭ ءۇش زيراتى تونالماعان. زيرات تۇبىنە شالقاسىنان، باسى وڭتۇستىككە قاراتىپ جاتقىزىلعان ءمايىتتىڭ جانىنان جۇزدەن اسا جەبە سالعان قورامساق، قىش قۇمىرا جانە تەمىر قىلىش تابىلعان. بۇل ەسكەرتكىشتىڭ قۇندىلىعى – بۇرىن - سوڭدى سارماتتار ءداۋىرىنىڭ (ب. ز. ب. 4 – ب. ز. 2 ع - لار) ەسكەرتكىشتەرىندە قىلىش ەمەس، تەك سەمسەر مەن قانجارلار عانا تابىلاتىن، ال قىلىشتىڭ پايدا بولۋ كەزەڭى ەۋروپاداالاندار كەزەڭىمەن (4 – 5 ع - لار)، ال ازيادا كونە تۇركى تايپالارىنىڭ اسكەري ىستەرىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى قاراستىرىلاتىن. دەمەك، قايقىلاۋ قىلىشتىڭ شىعۋ كەزەڭى ءبىراز تەرەڭدەتىلىپ، ونى الاندار ەمەس، وسى كونە اتىراۋ وڭىرىندە ءومىر كەشكەن سارمات تەكتەس حالىقتاردىڭ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. ءۇشىنشى قازىلعان زيراتتا سارماتتار قوعامىندا جوعارى لاۋازىم يەسى، قولباسىلىق پەن ابىزدىقتى قاتار اتقارعان ادام مەن ونىڭ ايەلى جانە ەكى اتى قوسا جەرلەنگەن. تونالعانعا دەيىن جەرلەنگەن ادامداردىڭ كيىم - كەشەگى وتە باي اسىل بۇيىمدارمەن، كوركەم اشەكەيلەرمەن بەزەندىرىلگەن، قارۋ - جاراقتان باسقا ابىزدىڭ اساتاياعى، ت. ب. بولعان.
قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن سارمات كوسەمىنىڭ التىن كيىمدى ءمۇسىنى 2000 جىلى ەكسپوزيسيادان ورىن الىپ، مۋزەيدىڭ قۇندى جادىگەرلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.
پراكتيكاسى:
«قولدانۋ» (قاراپايىم تاپسىرمالار)
1. سەماتيكالىق كارتامەن جۇمىس.
وقيعالار ------------- بەسوبا --- ارالتوبە --- سىنتاس --- ارالتوبە --- جايىق --- بايتە
1 سارمات ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اراسىنداعى جاقسى زەرتتەلگەن قورى
2 ابىز - ايەلدەرى جەرلەنگەن قورىم
3 سارمات كوسەمى – ەكىنشى التىن ادام
4 ءمىناجات جاساۋ ءۇشىن سالىنعان عيباداتحان
5 سارماتتار مەكەندەگەن تەڭىز جاعالاۋى
6 1999 جىلى زەرتتەلگەن قورعان
2. سويلەمدى تولىقتىر.
وبالاردا ___________ جاسالعان ىدىستار دا كەزدەسەن، ءبىراق بۇل ىدىستاردى ولار وزدەرى جاساماعان، _____________ ەلدەرىنەن العىزعان.
سارماتتاردا __________ جانە _________________________ تۇرمىسپەن قاتار ____________________ تا دامىدى.
ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپشىلىگى _________، __________، ________ وزەندەرىنىڭ بويىندا.
زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا _______-________________ وتقا تابىنۋ ءراسىمى بولعان.
جاۋابى: شىنىدان، شىعىس، كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى، وتىرىقشىلىق، جايىق، ەلەك، جەم، داي - ماسساگەتتەردە.
3. ۆەنن دياگرامماسى
▪ التىن ادام ساق
1. 1969 جىلى ەسىك قالاسىنداعى «ەسىك وباسىنان» تابىلدى
2. مەرزىمى ب. ز. ب. 5 - 4 عع.
3. ارحەولوگ ك. اقىشيەۆ اشقان
▪ التىن ادام سارمات.
1. 1999 جىلى تۋعان ولكەمىز اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىنان تابىلدى
2. مەرزىمى ب. ز. ب. ءىىع
3. ارحەولوگ ز. ساماشيەۆ اشقان
▪ ۇقساستىعى
1. ۇستەم تاپ وكىلى
2. «التىن ادام»
3. باعا جەتپەس مۇرا
4. قازاق مادەنيەتىنىڭ دامىعانىنىڭ دالەلى
5. ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى
تەورياسى:
«تالداۋ»
4. «بەس شۋماق ولەڭ». وقۋلىقتاعى «سارمات كوسەمى» سۋرەتىنە قاراپ وتىرىپ، ولكەتانۋ مۇراجايىنان تاماشالاعان جادىگەردى كوز الدىمىزعا ەلەستەتە وتىرىپ بەس شۋماقتى ولەڭ قۇراستىرۋ.
زات ەسىم (سارمات)
سىن ەسىم (كەرەمەت، جەڭىمپاز)
سان ەسىم (ب. ز. ب. ءىى ع.)
ەتىستىك (ەل باسقارعان)
زات ەسىمگە سينونيم (كوسەم)
ءىىى. «وي شاقىرۋ».
اتىراۋ وبلىسىنداعى قۇلسارى قالاسىندا «التىن ادام» ەسكەرتكىشى اشىلدى. «التىن ادام» ەسكەرتكىشىنىڭ بيىكتىگى – 5 مەتر. سومداعان ءمۇسىنشى سەرىك ماتەنيازوۆ (سلايد)
جىلىوي اۋدانى اكىمى ماقسىم ءىزباسوۆ اشىلۋ سالتاناتىندا.
“ارالتوبە” قورىمىنان تابىلعان «التىن ادام» – كوشپەندىلەر تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ تىم ارىدەن باستالاتىنىن دالەلدەيتىن، سوناۋ داۋىردەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن - اق وركەنيەتتى ەل بولعانىنىڭ بەلگىسى. وسىنداي تاريحي قۇندى - لىعىمىزدى دارىپتەۋ جاستاردىڭ ەلى مەن جەرىنىڭ تاريحىن تەرەڭىرەك تانۋىنا، ەلجاندىلىق پەن ۇلتتىق رۋحاني ماقتانىش سەزىمىن قالىپتاستىرۋعا اسەرى زور بولاتىنى ءسوزسىز»- دەدى
تەورياسى:
«جيناقتاۋ»
«ويعا وي قوسۋ» ءادىسى: بالالار جىلوي اۋدانى اكىمىنىڭ پىكىرىنە قانداي وي قوسار ەدىڭىزدەر؟
1. ءاربىر ءوڭىر ءوز جەرىننەن تابىلعان تاريحي جادىگەرلەردى جاس ۇرپاققا وسىلاي ناسيحاتتاعان ءجون. «التىن ادام» ەلورداسى استانانىڭ دا كورىكتى جەرىندە تۇرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. انىقتامالىق ءۇش تىلدە جازىلسا، ونى استانا جۇرتشىلىعىمەن قاتار الەمنىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنەن كەلگەن قوناقتاردىڭ بارشاسى وقىپ مۇنايلى استانا اتىراۋىمنىڭ باعا جەتپەس قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە دە باي ەكەندىگىنە تاڭ قالىپ، تامسانار ەدى.
2. مەن مول تاريحى بار ءوزىمنىڭ تۋعان ولكەم اتىراۋىمدى ماقتان ەتەمىن جانە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىندا اتاپ ايتقانداي تاريحي جادىگەرلەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ءوز ۇلەسىمدى قوسۋعا ۋادە بەرىپ، بارلىق سىنىپتاستارىمنىڭ دا سونداي پىكىردە بولاتىندىعىنا تولىق سەنىمدەمىن. وقشىلار سىزدەردىڭ قورىمنان تاپقان جادىگەرلەرىڭىزدى مۇراجايعا تاپسىرامىز.
— جادىگەر دەگەن ءسوزدى ورىس تىلىنە اۋدارا قويايىق.
— ەكسپونات
— ەكسپونات سوزىنەن تۋعان ەلىمىزدى الەمگە ايگىلەندىرەتىن بولاشاق قۋاتى — ەكسپو تۋرالى ماعلۇمات بەرەمىن. ەكسپو – جەر ءجۇزىن مەكەندەگەن بارشا حالىقتاردىڭ ءومىردىڭ ءتۇرلى سالاسىنداعى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىن، جادىگەرلەرىن كورسەتەتىن الاڭ.
پراكتيكاسى:
«باعا بەرۋ»
قاي توپ جوعارى ۇپاي جيناسا سول توپ «ءبىلىم شىڭىنا» ءبىرىنشى جەتىپ 5 - تىك باعا الادى.
رەفلەكسيا
1. مەنىڭ ساباقتاعى كوڭىل - كۇيىم؟
2. مەنىڭ بۇگىنگى ساباقتان ۇيرەنگەنىم؟
3. ماعان بۇگىنگى ساباقتان ۇناعانى؟
4. ماعان بۇگىنگى ساباقتان ۇناماعانى؟
ۇيگە تاپسىرما
«سارماتتاردىڭ شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىسى» تاقىرىبىنىڭ سوڭىنداعى سۇراقتار مەن تاپسىرمالارعا جاۋاپ بەرۋ جانە تەست تاپسىرمالارىن ورىنداۋ.
«سارمات كوسەمىنىڭ قازاق تاريحىنداعى ماڭىزدىلىعى» تاقىرىبىنا ەسسە جازۋ.
اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى،
№3 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ تاريح ءپانى ءمۇعالىمى
مۋحامبەدياروۆا التىنگۇل جولىمبەت قىزى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سارماتتاردىڭ شارۋاشىلىعى جانە تۇرمىسى
ماقساتى: مال شارۋاشىلىعى، ەگىنشىلىك، سارماتتاردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى قازاقستان جەرىندەگى ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجە: قازاقستان تەرريتورياسىنداعى العاشقى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىسىن سالىستىرادى، مەڭگەرەدى.
نەگىزگى يدەيالار
- وقۋشىلاردىڭ توپتاردا جۇمىس ىستەۋى ارقىلى ءبىرىن - ءبىرى وقىتۋىن قالىپتاستىرۋ.
- تاپسىرمالاردى ورىنداۋدا ومىردەگى بىلىمىمەن بىلەتىنىنە سۇيەنۋ
- ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋشىلىق قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ.
وقىتۋدا قولدانىلاتىن ءادىس - تاسىلدەر:
وقىتۋ مەن وقۋداعى جاڭا تاسىلدەر (ديالوگتىق)، سىني ويلاۋ (اينالمالى بەكەت، ىستىق ورىندىق)، ديالوگتى وقىتۋ، سەمانتيكالىق كارتا، توپتاستىرۋ، بەس جول ولەڭ
نەگىزگى دەرەك كوزدەر نەمەسە رەسۋرستار: ەجەلگى قازاقستان تاريحى وقۋلىعى
ينتەرنەت ماتەريالدارى. قازاقستاننىڭ تاس ءداۋىرى. الماتى 2008 ج، مۇعالىمگە ارنالعان نۇسقاۋلىق (ءۇشىنشى دەڭگەي)
1. سارماتتار قازاقستاننىڭ قاي ايماقتارىن مەكەندەگەن؟ كارتادان كورسەت.
2. ساۆراماتتار مەن سارماتتاردىڭ بايلانىسى قانداي؟
3. سارماتتار تۋرالى جازعان تاريحشىلاردى اتا.
4. سارماتتاردا الەۋمەتتىك – تۇرمىستىق تەڭسىزدىك بولعانىن نەدەن كورەمىز؟
5. اسكەري دەموكراتيانىڭ ءمانى نەدە؟
6. سارماتتاردىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالار؟
7. سارمات قوعامىنىڭ ساتىلارىن اتا.
8. سارماتتاردا ايەلدەردىڭ قوعامداعى ءرولى، ورنى قانداي بولدى؟
9. سارماتتار كىمدەر؟ ولاردىڭ تاريحىن وقۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
«كوپىر» تاپسىرمالارى
بالاما تەست (ءيا، جوق)
1 ارشاكيددەر اۋلەتى بيلىگىنىڭ نەگىزىن سالعان سارمات تايپاسى ساق - ماساگەرتەر.
2. گيركان سارمات داۋىرىندەگى كاسپيي تەڭىزىنىڭ اتاۋى؟
3. تاريحشى ديدوردىڭ ايتۋىنشا ساۆروماتتار «بيىك تۋرلاردىڭ باۋىرىندا» تۇرعان اگيپەيلەرمەن كورشى.
4. ەلىمىزدە سارماتتار قونىستانعان ايماق وڭتۇستىك قازاقستان.
5. الاندار ب. ز. ب. 248 - 247 جىلدارى پارفيانى باسىپ العان سارمات تايپاسى
6. سارماتتار سكيف تىلىنە جاقىن تىلدە سويلەگەن.
7 ب. ز. ب. Vءىىى ع.- ب. ز. V ع. سارمات تايپالارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى.
8. كاسپيي جاعالاۋىندا ءومىر سۇرگەن سارمات تايپاسى يسەدوندار.
9. "سارمات" اتاۋى كونە ءداۋىر اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ب. ز. ب. ءىV عاسىردان باستاپ كەزدەسەدى..
10. سارماتتاردىڭ قوعامدىق باسقارۋ قۇرىلىمى اسكەري دەموكراتيا.
تەورياسى:
«ءبىلۋ»
(كىم؟ نە؟ نەنى؟ قاشان؟ قانداي؟ قالاي؟ نە ىستەدى؟)
ءىى. ماعىنانى تانۋ. الدىن الا بەرىلگەن تاپسىرمالار بويىنشا وزات وقۋشىلار مۇراجايداعى «زال تانىستىرۋشىلارى» قىزمەتىن اتقارادى.
زالعا ەنبەس بۇرىن 5 — سىنىپتا وتكەن «تاريح»، «ەتنوگرافيا»، «ارحەولوگيا» تەرميندەرىنىڭ انىقتاماسىن ەسىمىزگە تۇسىرە قويايىق.
«تاريح» دەگەنىمىز نە؟
1 — زال. «تاريح – وشپەس مۇرا» زالى. (مال شارۋاشىلىعى. ەگىنشىلىك)
«ەتنوگرافيا» قانداي عىلىم؟
2. ەتنوگرافيا زالى. (سارماتتاردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى)
«ارحەولوگيا» عىلىمى نەنى زەرتتەيدى؟
3. ارحەولوگيا زالى (ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر)
(ينتەرنەت ماتەريالى «سارمات ەسكەرتكىشتەرى»)
تەورياسى:
«ءتۇسىنۋ»
(نەگە؟ نەلىكتەن؟ سەبەبى؟ نە ءۇشىن؟)
ارالتوبە – سارماتتار داۋىرىنە جاتاتىن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش.
اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانى اقكيىزتوعاي اۋىلىنان شىعىسقا قاراي اقمەشىت عيباداتحاناسىنىڭ وڭتۇستىك - باتىسىندا قۇلشاناتا بەيىتىنە تاياۋ ورنالاسقان. 1989 ج. باتىس قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى (جەتەكشىسى ز. ساماشيەۆ) اشقان. 1999 ج. العاشقى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ءۇش زيرات قازىلدى. بۇرىن تونالعان العاشقى ەكى زيراتتان ءمايىت قاڭقالارى مەن شىنى مونشاق، جەبە، قانجار سىنىقتارى تابىلدى. قورىمنىڭ ءۇش زيراتى تونالماعان. زيرات تۇبىنە شالقاسىنان، باسى وڭتۇستىككە قاراتىپ جاتقىزىلعان ءمايىتتىڭ جانىنان جۇزدەن اسا جەبە سالعان قورامساق، قىش قۇمىرا جانە تەمىر قىلىش تابىلعان. بۇل ەسكەرتكىشتىڭ قۇندىلىعى – بۇرىن - سوڭدى سارماتتار ءداۋىرىنىڭ (ب. ز. ب. 4 – ب. ز. 2 ع - لار) ەسكەرتكىشتەرىندە قىلىش ەمەس، تەك سەمسەر مەن قانجارلار عانا تابىلاتىن، ال قىلىشتىڭ پايدا بولۋ كەزەڭى ەۋروپاداالاندار كەزەڭىمەن (4 – 5 ع - لار)، ال ازيادا كونە تۇركى تايپالارىنىڭ اسكەري ىستەرىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى قاراستىرىلاتىن. دەمەك، قايقىلاۋ قىلىشتىڭ شىعۋ كەزەڭى ءبىراز تەرەڭدەتىلىپ، ونى الاندار ەمەس، وسى كونە اتىراۋ وڭىرىندە ءومىر كەشكەن سارمات تەكتەس حالىقتاردىڭ تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. ءۇشىنشى قازىلعان زيراتتا سارماتتار قوعامىندا جوعارى لاۋازىم يەسى، قولباسىلىق پەن ابىزدىقتى قاتار اتقارعان ادام مەن ونىڭ ايەلى جانە ەكى اتى قوسا جەرلەنگەن. تونالعانعا دەيىن جەرلەنگەن ادامداردىڭ كيىم - كەشەگى وتە باي اسىل بۇيىمدارمەن، كوركەم اشەكەيلەرمەن بەزەندىرىلگەن، قارۋ - جاراقتان باسقا ابىزدىڭ اساتاياعى، ت. ب. بولعان.
قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن سارمات كوسەمىنىڭ التىن كيىمدى ءمۇسىنى 2000 جىلى ەكسپوزيسيادان ورىن الىپ، مۋزەيدىڭ قۇندى جادىگەرلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.
پراكتيكاسى:
«قولدانۋ» (قاراپايىم تاپسىرمالار)
1. سەماتيكالىق كارتامەن جۇمىس.
وقيعالار ------------- بەسوبا --- ارالتوبە --- سىنتاس --- ارالتوبە --- جايىق --- بايتە
1 سارمات ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اراسىنداعى جاقسى زەرتتەلگەن قورى
2 ابىز - ايەلدەرى جەرلەنگەن قورىم
3 سارمات كوسەمى – ەكىنشى التىن ادام
4 ءمىناجات جاساۋ ءۇشىن سالىنعان عيباداتحان
5 سارماتتار مەكەندەگەن تەڭىز جاعالاۋى
6 1999 جىلى زەرتتەلگەن قورعان
2. سويلەمدى تولىقتىر.
وبالاردا ___________ جاسالعان ىدىستار دا كەزدەسەن، ءبىراق بۇل ىدىستاردى ولار وزدەرى جاساماعان، _____________ ەلدەرىنەن العىزعان.
سارماتتاردا __________ جانە _________________________ تۇرمىسپەن قاتار ____________________ تا دامىدى.
ەسكەرتكىشتەردىڭ كوپشىلىگى _________، __________، ________ وزەندەرىنىڭ بويىندا.
زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا _______-________________ وتقا تابىنۋ ءراسىمى بولعان.
جاۋابى: شىنىدان، شىعىس، كوشپەلى، جارتىلاي كوشپەلى، وتىرىقشىلىق، جايىق، ەلەك، جەم، داي - ماسساگەتتەردە.
3. ۆەنن دياگرامماسى
▪ التىن ادام ساق
1. 1969 جىلى ەسىك قالاسىنداعى «ەسىك وباسىنان» تابىلدى
2. مەرزىمى ب. ز. ب. 5 - 4 عع.
3. ارحەولوگ ك. اقىشيەۆ اشقان
▪ التىن ادام سارمات.
1. 1999 جىلى تۋعان ولكەمىز اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىنان تابىلدى
2. مەرزىمى ب. ز. ب. ءىىع
3. ارحەولوگ ز. ساماشيەۆ اشقان
▪ ۇقساستىعى
1. ۇستەم تاپ وكىلى
2. «التىن ادام»
3. باعا جەتپەس مۇرا
4. قازاق مادەنيەتىنىڭ دامىعانىنىڭ دالەلى
5. ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى
تەورياسى:
«تالداۋ»
4. «بەس شۋماق ولەڭ». وقۋلىقتاعى «سارمات كوسەمى» سۋرەتىنە قاراپ وتىرىپ، ولكەتانۋ مۇراجايىنان تاماشالاعان جادىگەردى كوز الدىمىزعا ەلەستەتە وتىرىپ بەس شۋماقتى ولەڭ قۇراستىرۋ.
زات ەسىم (سارمات)
سىن ەسىم (كەرەمەت، جەڭىمپاز)
سان ەسىم (ب. ز. ب. ءىى ع.)
ەتىستىك (ەل باسقارعان)
زات ەسىمگە سينونيم (كوسەم)
ءىىى. «وي شاقىرۋ».
اتىراۋ وبلىسىنداعى قۇلسارى قالاسىندا «التىن ادام» ەسكەرتكىشى اشىلدى. «التىن ادام» ەسكەرتكىشىنىڭ بيىكتىگى – 5 مەتر. سومداعان ءمۇسىنشى سەرىك ماتەنيازوۆ (سلايد)
جىلىوي اۋدانى اكىمى ماقسىم ءىزباسوۆ اشىلۋ سالتاناتىندا.
“ارالتوبە” قورىمىنان تابىلعان «التىن ادام» – كوشپەندىلەر تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ تىم ارىدەن باستالاتىنىن دالەلدەيتىن، سوناۋ داۋىردەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن - اق وركەنيەتتى ەل بولعانىنىڭ بەلگىسى. وسىنداي تاريحي قۇندى - لىعىمىزدى دارىپتەۋ جاستاردىڭ ەلى مەن جەرىنىڭ تاريحىن تەرەڭىرەك تانۋىنا، ەلجاندىلىق پەن ۇلتتىق رۋحاني ماقتانىش سەزىمىن قالىپتاستىرۋعا اسەرى زور بولاتىنى ءسوزسىز»- دەدى
تەورياسى:
«جيناقتاۋ»
«ويعا وي قوسۋ» ءادىسى: بالالار جىلوي اۋدانى اكىمىنىڭ پىكىرىنە قانداي وي قوسار ەدىڭىزدەر؟
1. ءاربىر ءوڭىر ءوز جەرىننەن تابىلعان تاريحي جادىگەرلەردى جاس ۇرپاققا وسىلاي ناسيحاتتاعان ءجون. «التىن ادام» ەلورداسى استانانىڭ دا كورىكتى جەرىندە تۇرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. انىقتامالىق ءۇش تىلدە جازىلسا، ونى استانا جۇرتشىلىعىمەن قاتار الەمنىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىنەن كەلگەن قوناقتاردىڭ بارشاسى وقىپ مۇنايلى استانا اتىراۋىمنىڭ باعا جەتپەس قۇندى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە دە باي ەكەندىگىنە تاڭ قالىپ، تامسانار ەدى.
2. مەن مول تاريحى بار ءوزىمنىڭ تۋعان ولكەم اتىراۋىمدى ماقتان ەتەمىن جانە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىندا اتاپ ايتقانداي تاريحي جادىگەرلەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ءوز ۇلەسىمدى قوسۋعا ۋادە بەرىپ، بارلىق سىنىپتاستارىمنىڭ دا سونداي پىكىردە بولاتىندىعىنا تولىق سەنىمدەمىن. وقشىلار سىزدەردىڭ قورىمنان تاپقان جادىگەرلەرىڭىزدى مۇراجايعا تاپسىرامىز.
— جادىگەر دەگەن ءسوزدى ورىس تىلىنە اۋدارا قويايىق.
— ەكسپونات
— ەكسپونات سوزىنەن تۋعان ەلىمىزدى الەمگە ايگىلەندىرەتىن بولاشاق قۋاتى — ەكسپو تۋرالى ماعلۇمات بەرەمىن. ەكسپو – جەر ءجۇزىن مەكەندەگەن بارشا حالىقتاردىڭ ءومىردىڭ ءتۇرلى سالاسىنداعى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىن، جادىگەرلەرىن كورسەتەتىن الاڭ.
پراكتيكاسى:
«باعا بەرۋ»
قاي توپ جوعارى ۇپاي جيناسا سول توپ «ءبىلىم شىڭىنا» ءبىرىنشى جەتىپ 5 - تىك باعا الادى.
رەفلەكسيا
1. مەنىڭ ساباقتاعى كوڭىل - كۇيىم؟
2. مەنىڭ بۇگىنگى ساباقتان ۇيرەنگەنىم؟
3. ماعان بۇگىنگى ساباقتان ۇناعانى؟
4. ماعان بۇگىنگى ساباقتان ۇناماعانى؟
ۇيگە تاپسىرما
«سارماتتاردىڭ شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىسى» تاقىرىبىنىڭ سوڭىنداعى سۇراقتار مەن تاپسىرمالارعا جاۋاپ بەرۋ جانە تەست تاپسىرمالارىن ورىنداۋ.
«سارمات كوسەمىنىڭ قازاق تاريحىنداعى ماڭىزدىلىعى» تاقىرىبىنا ەسسە جازۋ.
اتىراۋ وبلىسى، جىلىوي اۋدانى،
№3 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ تاريح ءپانى ءمۇعالىمى
مۋحامبەدياروۆا التىنگۇل جولىمبەت قىزى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
