ۇلتتىق سالت – داستۇرلەر تۇرلەرى: بەسىككە سالۋ
رايىمبەك اۋدانى، كەگەن اۋىلى
«بالبوبەك» بوبەكجاي بالالار باقشاسى تاربيەشىسى:
ر. بايبوسىنوۆا.
تاقىرىبى: ۇلتتىق سالت – داستۇرلەر تۇرلەرى: بەسىككە سالۋ
ماقساتى: بالالاردى قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت - ءداستۇر تۇرلەرىمەن، سونىڭ ىشىندە بەسىككە سالۋ داستۇرىمەن تانىستىرا وتىرىپ، بالالاردىڭ سوزدىك قورىنا بەسىك جابدىقتارىنىڭ اتاۋلارىن، دەنە مۇشەلەرىن دۇرىس اتاي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
مىندەتتەرى:
1. قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى دۇرىس اتاي بىلۋگە، تىلدەرىن تاقپاقتار ارقىلى جەتىلدىرۋ
2. ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، قابىلداۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ
3. ادامگەرشىلىككە، تازالىققا، ۇلكەندى سىيلاۋعا، كىشىگە قامقورشى
بولۋعا، ءبىر - بىرىنە كومەكتەسۋگە تاربيەلەۋ.
سوزدىك جۇمىس: شۇمەك، تۇبەك، تىشتىما، جورگەك، اياق باۋ، قول باۋ.
كورنەكىلىكتەر: بەسىك، بەسىك جابدىقتارى، قۋىرشاق، ۇلتتىق بۇرىش.
ءادىس تاسىلدەر: 1. بەسىك جىرىنان ۇزىندىلەر وقۋ.
2. بەسىككە سالۋ ءراسىمىن كورسەتۋ.
3. دەنە مۇشەلەرىن اتاۋ.
4. سۇراق جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
بالالار مۋزىكامەن كىرىپ، شەڭبەر جاساپ تۇرادى.
تاربيەشى: بالالار بۇگىن سەندەر ادەمى بولىپ كەتىپسىڭدەر، سەندەر ءبىر بىرلەرىڭمەن دوسسىڭدار. سول دوستىقتى قيمىل قوزعالىسپەن كورسەتەيىكشى.
شاتتىق شەڭبەرى:
بالالار قول شاپالاقتاپ، اياق، ارقا ءتۇيىستىرىپ ءبىر ءبىرىنىڭ قولىن الىپ:
«ءبىز دوسپىز سىزدەرگە دە دوستىق تىلەيمىز!» دەپ تىلەك ايتادى.
كورىنىس: «بەسىككە سالۋ»ءراسىمى.
مۋزىكا زالىندا توردە قازاق ءۇي، ونىڭ ءىشى اسەم بەزەندىرىلگەن.
توردە توسەك، ساندىق، سادىق ۇستىندە كورپەشەلەر جيناۋلى، شىمىلدىعى كومكەرىلگەن دوگەلەك ۇستەل. ءۇيدىڭ كەرەگەسىندە دومبىرا، اياق قاپ، قورجىن ءىلۋلى تۇر. دوڭگەلەنگەن ۇستەل اينالاسىندا كورپەشەلەر جايىلعان.
كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە بەسىك جانىندا ەنە وتىر، قولىنا قۇشاقتاعان بالاسى بار كەلىنى وتىر.
وسى ساتتە اۋىلداعى ەڭ ۇلكەن اجە شاشۋ شاشا كىرەدى.
ەنە: تورگە شىعىڭدار قۇرمەتتى قوناقتار!
جاسى ۇلكەن اجە: شاشۋ! شاشۋ! شاشۋ! تويلارىڭىز قۇتتى بولسىن!
نارەستەنىڭ ءومىرى ۇزاق، باقىتتى بولسىن! دۇنيەگە كەلگەن نارەستە ءبىر ءۇيدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل قۋانىشى. ءبىز بۇگىن وسى نارەستەنى بەسىككە سالامىز.
تاربيەشى: بالالارعا بەسىكتىڭ جابدىقتارىمەن تانىستىرادى.
بەسىكتى كورگەندەرىڭ بار ما؟
اينۇر: ءبىزدىڭ ۇيدە بەسىك بار.
ول نە ءۇشىن كەرەك؟
ولجاس: كىشكەنتاي بوپەلەر جاتۋ ءۇشىن، مەنىڭ بوبەگىم بەسىككە جاتادى، مەن ونى تەربەتىپ ۇيىقتاتامىن.
- وتە دۇرىس، نۇراي بەسىكتى جاقسى بىلەدى ەكەن.
«بەسىك»اتام قازاق بالاسىن اعاش بەسىككە سالىپ اسىرايدى. اعاش بەسىك كوشپەلى ومىرگە وتە قولايلى، ءيىپ كەپتىرىلگەن تالدان جاسالادى. ەكى باسىن قايىڭ اعاشتان دا شاۋىپ جاسايدى، استىنا تاقتاي سالىپ، دارەت جۇرەتىن جەرىن تەسىپ ويىپ قويادى. وعان كيىزدەن تۇبەك جاساپ كيگىزەدى. بالانى ورايتىن كەۋدەشە، اياق جاقتى قىمتايتىن كورپەشە جاستىقتار سالادى. بالا بولەگەن بەسىككە جەتى نارسە جابادى. ءار جابىلعان نارسەنىڭ وزىندىك ءمانى بار. ەڭ ءبىرىنشى بەسىك كورپە، ودان كەيىن شاپان، جۇگەن، قامشى، تون، شاپان جابۋ كەرەك.
ەر جەتكەن بالا حالىققا ءقادىرلى بولسىن دەگەن تىلەك جۇگەن، قامشى جابۋ، ەر قورعايتىن باتىر بولسىن دەگەن تىلەك.
اتا بابامىزدان قالعان وسىناۋ ءداستۇر وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالىپ كەلگەنىن قۋانىش ەتەمىز.
ەنە: بەسىك تويعا ىرىم ەتىپ، اۋىلىمىزدىڭ ەڭ جاسى ۇلكەن اجەسىن شاقىردىق، مىنە اپا توردە وتىر. اجەمىزدەن بالانى بەسىككە بولەپ بەرۋىن سۇرايمىز.
اجەي: راحمەت، قاراقتارىم، بالالارىڭ ءومىرلى، باقىتتى بولسىن، قازاق ەلىنىڭ ايتۋلى ءبىر ازاماتى بولىپ ءوسسىن.
بەسىكتى اشىپ: الاس، الاس، الاس،
ءار پالەدەن قالاس.
اسقار، اسقار تاۋمەن كەت،
اعىنى قاتتى سۋمەن كەت،
تاستاي قاراڭعى تۇنمەن كەت،
ۇيىقتاپ سوققان جەلمەن كەت - دەپ الاستايدى.
ءبىسسىمىللا بالام، ۇيقىڭ ءتاتتى بولسىن، كۇلكىڭ قاتتى بولسىن دەپ نارەستەنى قولىنا الادى. بەسىك بالا تاربيەسىنە ىڭعايلى.
بىرىنشىدەن: كوشىپ قونعاندا قولايلى.
ەكىنشىدەن: بالانىڭ دەنەسىنىڭ تازالىعىنا، ۇيىقتاۋىنا قولايلى.
دەنەسى قۇرعاق بوسا، بالا ءجايلى جاتىپ، تىنىش ۇيىقتايدى. ۇيقىسى تىنىش بالانىڭ دەنەسى تەز ءوسىپ جەتىلەدى. ۇلكەن اجە ەڭ الدىمەن بەسىكتىڭ بارلىق جابدىقتارىن وراپ ورىنعا قويىپ، شاشۋعا اكەلىنگەن قانت كامپيتتى ۋىستاپ الىپ، بەسىكتىڭ تۇبەك قوياتىن تەسىگىنەن تومەن وتكىزىپ، «تىشتىما تىشتىما» ىرىمىن جاسايدى. شاشۋىن وتىرعان قوناقتارىنا بەرەدى. شاشۋ ۇلەستىرىپ بولعان سوڭ، تۇبەگىن سالادى. سودان كەيىن جورگەكتەرىن رەتتەپ، بالانى قولىنا الىپ، اياق، قولىن جازىپ ءوس، ءوس جاساپ، دەنەسىن سىلاپ سيپاپ بەسىككە جاتقىزادى. اناسى بەسىكتى تەربەتىپ وتىرىپ، بوبەگىنە دەگەن ىستىق سەزىمىن جەتكىزەدى.
«بەسىك جىرى»
ءالدي، ءالدي اق بوپەم
اق بەسىككە جات بوپەم
جىلاما بوپەم، جىلاما
جىلىك شاعىپ بەرەيىن
بايقۇتاننىڭ قۇرىعىن
جىپكە تاعىپ بەرەيىن.
ءالدي، ءالدي اپپاعىم،
قويدىڭ ءجۇنى قالپاعىڭ.
جۇرتقا جامان بولا دا،
ءوزىم سۇيگەن اپپاعىم.
ءالدي، ءالدي شىراعىم،
كولگە بىتكەن قۇراعىم.
جاپانعا بىتكەن تەرەگىم،
جانىم مەنىڭ جۇرەگىم.
ءالدي، ءالدي اق بوپەم،
اق بەسىككە جات بوپەم.
قوناق كەلسە قوي بوپەم،
قوي توقتىسىن سوي بوپەم،
قۇيرىعىنا توي، بوپەم.
ال ەندى بەسىك تۋرالى كىم تيىم سوزدەر ايتادى.
بوس بەسىكتى تەربەتپە.
بەسىكتى اشىق قالدىرما.
بەسىكتى ساتپا.
ماقال - ماتەل: بەسىكسىز ۇيدە بەرەكە جوق.
بالالى ءۇي بازار، بالاسىز ءۇي قۋ مازار.
بەسىكتەگى بالا بەس تۇلەيدى.
ارتىندا قىزى باردىڭ كوزى بار، ۇلى باردىڭ ءوزى بار
دەگەن تاپقىر ويلار بالانىڭ كوپ بولۋىن تىلەگەندىك، پەرزەنتتى باقىت ساناعاندىق. بالالاردىڭ تاقپاق، ماقال ماتەل، تيىم سوزدەرى ايتىلعان سوڭ ەنەسى ورىنان تۇرىپ «ورامال تونعا جارمايدى، جولعا جارايدى»- دەگەن ءسىزدىڭ جاسىڭىزعا جەتسىن. ءسىزدىڭ جولىڭىزدى بەرىن - دەپ اجەگە بەسىككە سالعانى ءۇشىن سىي تارتادى.
بالالارعا نۇرباي سامەنوۆتىڭ «ءوس - ءوس»ولەڭىن ايتقىزىپ، ساباقتى بارىسىندا جاقسى قاتىسقان بالالاردى ماداقتاپ، كەلگەن قوناقتارعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، ساباقتى اياقتايمىن.
«بالبوبەك» بوبەكجاي بالالار باقشاسى تاربيەشىسى:
ر. بايبوسىنوۆا.
تاقىرىبى: ۇلتتىق سالت – داستۇرلەر تۇرلەرى: بەسىككە سالۋ
ماقساتى: بالالاردى قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت - ءداستۇر تۇرلەرىمەن، سونىڭ ىشىندە بەسىككە سالۋ داستۇرىمەن تانىستىرا وتىرىپ، بالالاردىڭ سوزدىك قورىنا بەسىك جابدىقتارىنىڭ اتاۋلارىن، دەنە مۇشەلەرىن دۇرىس اتاي بىلۋگە ۇيرەتۋ.
مىندەتتەرى:
1. قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى دۇرىس اتاي بىلۋگە، تىلدەرىن تاقپاقتار ارقىلى جەتىلدىرۋ
2. ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، قابىلداۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ
3. ادامگەرشىلىككە، تازالىققا، ۇلكەندى سىيلاۋعا، كىشىگە قامقورشى
بولۋعا، ءبىر - بىرىنە كومەكتەسۋگە تاربيەلەۋ.
سوزدىك جۇمىس: شۇمەك، تۇبەك، تىشتىما، جورگەك، اياق باۋ، قول باۋ.
كورنەكىلىكتەر: بەسىك، بەسىك جابدىقتارى، قۋىرشاق، ۇلتتىق بۇرىش.
ءادىس تاسىلدەر: 1. بەسىك جىرىنان ۇزىندىلەر وقۋ.
2. بەسىككە سالۋ ءراسىمىن كورسەتۋ.
3. دەنە مۇشەلەرىن اتاۋ.
4. سۇراق جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
بالالار مۋزىكامەن كىرىپ، شەڭبەر جاساپ تۇرادى.
تاربيەشى: بالالار بۇگىن سەندەر ادەمى بولىپ كەتىپسىڭدەر، سەندەر ءبىر بىرلەرىڭمەن دوسسىڭدار. سول دوستىقتى قيمىل قوزعالىسپەن كورسەتەيىكشى.
شاتتىق شەڭبەرى:
بالالار قول شاپالاقتاپ، اياق، ارقا ءتۇيىستىرىپ ءبىر ءبىرىنىڭ قولىن الىپ:
«ءبىز دوسپىز سىزدەرگە دە دوستىق تىلەيمىز!» دەپ تىلەك ايتادى.
كورىنىس: «بەسىككە سالۋ»ءراسىمى.
مۋزىكا زالىندا توردە قازاق ءۇي، ونىڭ ءىشى اسەم بەزەندىرىلگەن.
توردە توسەك، ساندىق، سادىق ۇستىندە كورپەشەلەر جيناۋلى، شىمىلدىعى كومكەرىلگەن دوگەلەك ۇستەل. ءۇيدىڭ كەرەگەسىندە دومبىرا، اياق قاپ، قورجىن ءىلۋلى تۇر. دوڭگەلەنگەن ۇستەل اينالاسىندا كورپەشەلەر جايىلعان.
كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە بەسىك جانىندا ەنە وتىر، قولىنا قۇشاقتاعان بالاسى بار كەلىنى وتىر.
وسى ساتتە اۋىلداعى ەڭ ۇلكەن اجە شاشۋ شاشا كىرەدى.
ەنە: تورگە شىعىڭدار قۇرمەتتى قوناقتار!
جاسى ۇلكەن اجە: شاشۋ! شاشۋ! شاشۋ! تويلارىڭىز قۇتتى بولسىن!
نارەستەنىڭ ءومىرى ۇزاق، باقىتتى بولسىن! دۇنيەگە كەلگەن نارەستە ءبىر ءۇيدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل قۋانىشى. ءبىز بۇگىن وسى نارەستەنى بەسىككە سالامىز.
تاربيەشى: بالالارعا بەسىكتىڭ جابدىقتارىمەن تانىستىرادى.
بەسىكتى كورگەندەرىڭ بار ما؟
اينۇر: ءبىزدىڭ ۇيدە بەسىك بار.
ول نە ءۇشىن كەرەك؟
ولجاس: كىشكەنتاي بوپەلەر جاتۋ ءۇشىن، مەنىڭ بوبەگىم بەسىككە جاتادى، مەن ونى تەربەتىپ ۇيىقتاتامىن.
- وتە دۇرىس، نۇراي بەسىكتى جاقسى بىلەدى ەكەن.
«بەسىك»اتام قازاق بالاسىن اعاش بەسىككە سالىپ اسىرايدى. اعاش بەسىك كوشپەلى ومىرگە وتە قولايلى، ءيىپ كەپتىرىلگەن تالدان جاسالادى. ەكى باسىن قايىڭ اعاشتان دا شاۋىپ جاسايدى، استىنا تاقتاي سالىپ، دارەت جۇرەتىن جەرىن تەسىپ ويىپ قويادى. وعان كيىزدەن تۇبەك جاساپ كيگىزەدى. بالانى ورايتىن كەۋدەشە، اياق جاقتى قىمتايتىن كورپەشە جاستىقتار سالادى. بالا بولەگەن بەسىككە جەتى نارسە جابادى. ءار جابىلعان نارسەنىڭ وزىندىك ءمانى بار. ەڭ ءبىرىنشى بەسىك كورپە، ودان كەيىن شاپان، جۇگەن، قامشى، تون، شاپان جابۋ كەرەك.
ەر جەتكەن بالا حالىققا ءقادىرلى بولسىن دەگەن تىلەك جۇگەن، قامشى جابۋ، ەر قورعايتىن باتىر بولسىن دەگەن تىلەك.
اتا بابامىزدان قالعان وسىناۋ ءداستۇر وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالىپ كەلگەنىن قۋانىش ەتەمىز.
ەنە: بەسىك تويعا ىرىم ەتىپ، اۋىلىمىزدىڭ ەڭ جاسى ۇلكەن اجەسىن شاقىردىق، مىنە اپا توردە وتىر. اجەمىزدەن بالانى بەسىككە بولەپ بەرۋىن سۇرايمىز.
اجەي: راحمەت، قاراقتارىم، بالالارىڭ ءومىرلى، باقىتتى بولسىن، قازاق ەلىنىڭ ايتۋلى ءبىر ازاماتى بولىپ ءوسسىن.
بەسىكتى اشىپ: الاس، الاس، الاس،
ءار پالەدەن قالاس.
اسقار، اسقار تاۋمەن كەت،
اعىنى قاتتى سۋمەن كەت،
تاستاي قاراڭعى تۇنمەن كەت،
ۇيىقتاپ سوققان جەلمەن كەت - دەپ الاستايدى.
ءبىسسىمىللا بالام، ۇيقىڭ ءتاتتى بولسىن، كۇلكىڭ قاتتى بولسىن دەپ نارەستەنى قولىنا الادى. بەسىك بالا تاربيەسىنە ىڭعايلى.
بىرىنشىدەن: كوشىپ قونعاندا قولايلى.
ەكىنشىدەن: بالانىڭ دەنەسىنىڭ تازالىعىنا، ۇيىقتاۋىنا قولايلى.
دەنەسى قۇرعاق بوسا، بالا ءجايلى جاتىپ، تىنىش ۇيىقتايدى. ۇيقىسى تىنىش بالانىڭ دەنەسى تەز ءوسىپ جەتىلەدى. ۇلكەن اجە ەڭ الدىمەن بەسىكتىڭ بارلىق جابدىقتارىن وراپ ورىنعا قويىپ، شاشۋعا اكەلىنگەن قانت كامپيتتى ۋىستاپ الىپ، بەسىكتىڭ تۇبەك قوياتىن تەسىگىنەن تومەن وتكىزىپ، «تىشتىما تىشتىما» ىرىمىن جاسايدى. شاشۋىن وتىرعان قوناقتارىنا بەرەدى. شاشۋ ۇلەستىرىپ بولعان سوڭ، تۇبەگىن سالادى. سودان كەيىن جورگەكتەرىن رەتتەپ، بالانى قولىنا الىپ، اياق، قولىن جازىپ ءوس، ءوس جاساپ، دەنەسىن سىلاپ سيپاپ بەسىككە جاتقىزادى. اناسى بەسىكتى تەربەتىپ وتىرىپ، بوبەگىنە دەگەن ىستىق سەزىمىن جەتكىزەدى.
«بەسىك جىرى»
ءالدي، ءالدي اق بوپەم
اق بەسىككە جات بوپەم
جىلاما بوپەم، جىلاما
جىلىك شاعىپ بەرەيىن
بايقۇتاننىڭ قۇرىعىن
جىپكە تاعىپ بەرەيىن.
ءالدي، ءالدي اپپاعىم،
قويدىڭ ءجۇنى قالپاعىڭ.
جۇرتقا جامان بولا دا،
ءوزىم سۇيگەن اپپاعىم.
ءالدي، ءالدي شىراعىم،
كولگە بىتكەن قۇراعىم.
جاپانعا بىتكەن تەرەگىم،
جانىم مەنىڭ جۇرەگىم.
ءالدي، ءالدي اق بوپەم،
اق بەسىككە جات بوپەم.
قوناق كەلسە قوي بوپەم،
قوي توقتىسىن سوي بوپەم،
قۇيرىعىنا توي، بوپەم.
ال ەندى بەسىك تۋرالى كىم تيىم سوزدەر ايتادى.
بوس بەسىكتى تەربەتپە.
بەسىكتى اشىق قالدىرما.
بەسىكتى ساتپا.
ماقال - ماتەل: بەسىكسىز ۇيدە بەرەكە جوق.
بالالى ءۇي بازار، بالاسىز ءۇي قۋ مازار.
بەسىكتەگى بالا بەس تۇلەيدى.
ارتىندا قىزى باردىڭ كوزى بار، ۇلى باردىڭ ءوزى بار
دەگەن تاپقىر ويلار بالانىڭ كوپ بولۋىن تىلەگەندىك، پەرزەنتتى باقىت ساناعاندىق. بالالاردىڭ تاقپاق، ماقال ماتەل، تيىم سوزدەرى ايتىلعان سوڭ ەنەسى ورىنان تۇرىپ «ورامال تونعا جارمايدى، جولعا جارايدى»- دەگەن ءسىزدىڭ جاسىڭىزعا جەتسىن. ءسىزدىڭ جولىڭىزدى بەرىن - دەپ اجەگە بەسىككە سالعانى ءۇشىن سىي تارتادى.
بالالارعا نۇرباي سامەنوۆتىڭ «ءوس - ءوس»ولەڭىن ايتقىزىپ، ساباقتى بارىسىندا جاقسى قاتىسقان بالالاردى ماداقتاپ، كەلگەن قوناقتارعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، ساباقتى اياقتايمىن.
You Might Also Like
-
ماقساتى: ا) بىلىمدىلىگى: وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن پىسىقتاۋ، ساندى ورنەكتەر، سانداردى سالىستىرۋ، ەسەپ شىعارۋ، ءبىلىم - بىلىك داعدىلارىن بەكىتۋ.
