شابانبايداي جەر قايدا...
الاشقا مەكەن بولعان ءور شابانباي
اڭ قۇرلى قويناۋىڭنان جەر تابا الماي
ارمان جوق، تەكسىز تۋعان كەمباعالداي
اح ۇردىم قارىنداستى مەن باعا المايابدىكەرىم.
... وتىكەن، كۇنتاۋى، التاي... الاشقا قونىس بولعانعا دەيىن التايدىڭ قانشا اتى بولدى ەكەن؟ كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر التايعا بىتكەن ءار شوقىنىڭ دا باسىرەلى اتى بار. ەل قونىسى شابانباي دا مىڭ بۇيرەك، مىڭ سيراق: شۇباراعاش، كوكالا ايعىر، كوكجوتا، تالدىبۇلاق، تاسكۇركە، شاشتى، ناۋا، مارالدى كول، وسكەلەڭ، قوڭىرجون، اقتاستى... قالعانىن الىبەك پەن ديداحمەت تولتىراتىن شىعار. وسىلاردىڭ ءبارى بابالاردان قالعان مۇرا ەدى. قانشاما كوپ دەسەك تە كەيىنگى ۇرپاقتارى ساۋساقپەن ساناپ وتىر. زامان سان ولشەپ، سان پىشكەن، سان رەت پۇشپاقتاعان، كەسكەن، كەسىپ اكەتكەن. كەسىپ تە جاتىر... مەنىڭ شەبىم قايسى، شەتىم قايسى دەپ بەرەلدە جيىرما بەس عاسىر ۇيقتاپ، بەتىن كەشە عانا اشقان ساقتىڭ ساردارىنان سۇراي المايسىڭ...
1919 — جىلدىڭ اقپانىندا «قازاق حالقىنا» دەگەن ۇندەۋىندە ۆسيك مۇشەسى م.فرۋنزە: « براتيا كازاحي، يستوريا ۆسەگدا پريحوديلا ك ۆام زلوي ماچەحوي ي پالاچەم» دەپ جازىپ ەدى. سول باسكەسەر جەندەتتىڭ قاندى شەڭگەلىنىڭ قولقادا قالعان جاراسى ءالى دە ۇڭىرەيىپ تۇر-اۋ. ەگەر تاريح الەمدىك سوتتىڭ ۇلى ماجىلىسىنە شاقىرا قالسا، باسى ءبىرىنشى پەتردەن باستاپ تىزىمدەپ، جاۋاپقا جۇگىندىرۋگە بولار ەدى. التاي وڭىرىنە ەرتىس پەن بۇقتىرمانى بويلاتا ەكى دۇركىن ەكسپەديسيا جىبەرگەندە پاتشا اعزام جەرۇيىقتى (سترانا بەلوۆودە) عانا ىزدەتكەن جوق، كوزدەگەنى ءۇندىستان، ارمانى ءۇندى مۇحيتى ەدى. ارمان جولىنداعى الىنباس قامال — قازاق ەلى بولدى. تۇراقتى ارمياسى بولماسا دا جاۋ تيسە بۇكىل حالىق بولىپ اتقا قوناتىن فرونتسىز كوشپەلىلەرمەن سوعىسۋدىڭ قيىندىعىن ەسكەرىپ، ءبىرىنشى پەتر ءۇندى مۇحيتىنا جەتۋدىڭ جوسپارىن بولاشاقتىڭ ۇمىتىنە قالدىرىپ ەدى.
قازاق جەرىن قالاي جاۋلاپ الۋعا بولادى دەگەن اننا يواننانىڭ ساۋالىنا نەپليۋيەۆ پەن تاۋەكەلوۆ (تيەۆكەليەۆ) «تاماشا» جوسپار ۇسىندى: وتىرىقشى حالىقتى باسىپ الۋ بوقتان وڭاي، وعان بىر-ەكى اپتا جالىنسىن، ال قازاقتاردى تۇبەگەيلى جاۋلاپ الماساڭ دا وتارلاۋ ءۇشىن ۇزاق مەرزىم كەرەك؛ شەكارادان كىرگەن ساتتە-اق بۇكىل حالىقپەن سوعىسۋعا تۋرا كەلەدى دە ەكىنشى شەتىنە جەتكەنشە تۇراقتى ارمياڭدى جۇتىپ قويادى، سەبەبى ولاردىڭ ەركەك-ۇرعاشىسى، كارى-قۇرتاڭىنا دەيىن اتقا قوناتىنىن ۇمىتپالىق؛ سوندىقتان قازاققا كورشىلەرىن ايداپ سالىپ، ابدەن السىرەگەن كەزدە سىرتتاي قورشاپ، ىشتەن بەكىنىستەر سالۋ كەرەك تە اسكەرمەن تۇنشىقتىرماسا بولمايدى؛ بۇدان سوڭ حالىقتى سوسلوۆيەسىنە قاراماي ورىستىڭ باسىبايلى شارۋاسىنداي ۇستاۋ كەرەك، ەگەر وعان كونبەسە، حالىق رەتىندە جويىپ جىبەرگەننەن باسقا امال جوق. (تەگى شۇباش، ءوز حالقىن قانعا بوكتىرىپ قىرعانى ءۇشىن جانە وسى پروگرامماسى ءۇشىن تاۋەكەليەۆ يۆان يۆانوۆيچ تيەۆكەليەۆ بولىپ گەنەرال شەنىن العان). مۇنان قالعان شارۋانى بۇراتانا ەلدىڭ ءدىنىن بۇزىپ، ءتىلىن كەسەتىن ميسسيونەرلەردىڭ «قۇدىرەتىنە» جۇكتەيمىز دەسكەن. اقىرى قىتايدى شابايىن دەپ تۇرعان جوڭعارلاردى ەكى ەل بولىپ قازاقتارعا ايداپ سالدى.
تۇبەگەيلى ماقساتىنا جەتپەگەن سوڭ 1730- جىلى بىتەيىن دەپ تۇرعان «اقتابان-شۇبىرىندىنى» قايتا قوزدىرىپ، رەسەي كومەگىمەن قالماقتاردىڭ بىرىككەن كۇشىنە چەرەن دون-دۋكتى قولباسشى ەتىپ تاعايىندادى، اسكەرگە نۇسقاۋشى رەتىندە شۆەد وفيسەرلەرىن اكەلىپ، ءابىلحايىر باستاعان كىشى ءجۇزدىڭ قولىن رەسەيگە ءبولىپ الىپ كەتتى دە 1731-جىلدىڭ 23-مامىرىندا رەسەي مەن سين يمپەرياسى كەلىسىم جاساستى. بۇل كەلىسىم بويىنشا جۇڭگو قازاق جەرى ارقىلى ورتا ازيامەن ساۋدا-ساتتىققا جول اشپاق تا ەسەسىنە جۇڭگو قاراقورىم ارقىلى ورىس ارمياسىن ءۇندىستانعا وتكىزىپ جىبەرمەك بولاتىن. مۇنىڭ نەمەن اياقتالعانى الەمگە ايگىلى. 1881-جىلى جاركەنتتە رەسەي يمپەرياسى قازاققا ءۇشىنشى گراموتانى تاپسىرىپ جاتقاندا سين يمپەرياسى ءجىپ تارتىپ شىعىس تۇركستاندى كەسىپ الدى دا قازاق جەرىنىڭ قوماقتى پۇشپاعىن يەمدەنىپ، رەسەيگە ساۋساق اراسىنان باسبارماعىن كورسەتتى. «الەمدى سلاۆياندار بيلەۋى كەرەك تە سلاۆيانداردى ورىستار بيلەۋى كەرەك» دەيتىن گەنەرال سكوبەليەۆ امالسىز حيۋادان كەرى قايتتى، شوۆينيست ءدۇر نەمە ءۇندىستانعا جەتسە اعىلشىندارمەن سوعىساتىنىن ويلاعان دا جوق. رەسەي ءۇندىستاننان، ءۇندى مۇحيتىنان كۇدەرىن ءبىرجولا ءۇزدى. قازاقستاننان ەكىنشى ءۇندىستان جاساۋ كەرەك دەگەن يدەيا ءدال وسى كەزدە تۋعان. ماڭگىلىككە جاسالعان بۇل پروگرامما بويىنشا قازاق ەل بولۋدان قالىپ، جارتى ەۋروپانى تەگىن اسىرايتىن تەك قانا شيكىزات قورىنا اينالۋعا كەرەكتى. ول ءۇشىن قازاقتى ەل قىلىپ وتىرعان بۇكىل يگى-جاقسىلاردىڭ ۇرىق-شارقىن، ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمىن پاتشا وكىمەتىنىڭ جاندارمەرياسى مەن وحرانكاسى «بولاشاقتا وتاپ تاستاۋ كەرەك» دەگەن ماقساتپەن ءحۇىىى- عاسىردان باستاپ ەسەپكە الىپتى. 1731-جىلى ءبىر گراموتا، 1740-جىلى ەكىنشىسىن، 1881-جىلى ءۇشىنشىسىن تاپسىرىپ تۇرىپ، قازاق بىزگە قوسىلىپ ەل بولادى دەپ ەزۋىنەن كۇلە كەكەتىپ، جارىلقاپ تاستاعانداي جارتى الەمگە جار سالعان كولونيزاتور بىزگە جاساعان «جاقسىلىعىنىڭ» بوداۋىنا قىپ-قىزىل قىرعىن اكەلدى. مەكەنىنەن كوشپەيمىن دەگەن ۇلى ءجۇزدىڭ ەركەك اتاۋلىسىن كيىزگە وراپ وتقا لاقتىرىپ، ۇرعاشىسىن ورتكە قاماپ، قاشىپ شىققاندارىنا وقتى قيماي مىلتىقتىڭ قۇنداعىمەن مىلجالادى، بەسىكتەگى ءسابيدى سيراعىنان سۋىرىپ، باسىن تاسقا ۇرىپ ميىن شاشقان، قۇرساقتاعى بالانى جارىق دۇنيەنى كورسەتپەي اناسىنىڭ ءىشىن جارىپ، جاتىرىندا جوق قىلعان ءساديزمدى بۇرىن-سوڭدى ادامزات ەستىمەگەندى. قازاق دالاسى قان ساسىپ جاتقاندا گەنەرال كولپاكوۆسكيي پاتشا اعزامعا: مىناۋ قىرعىندى توقتاتپاساڭىز قولقانى قاپقان كۇڭىرسىكتەن قاقالىپ ولەتىن بولدىق دەپ حات جازعان ەكەن. وسىنىڭ ءوزىن جاناشىرلىق دەپ ۇققان پاتشا اعزام تاشكەنتتەگى گەنەرال فون كاۋفمانعا: «پورا پونيات ليبەرالۋ كولپاكوۆسكومۋ، چتو مى يدەم تۋدا نە رادي سيۆيليزاسيي تۋزەمسيەۆ، ا رادي زەملي رۋسسكوي!» دەپ جاۋاپ قايىرىپتى.
ارميان اقىنى سيلۆيا كاپۋتيكيان الماتىداعى 1986- جىلعى جەلتوقسان كوتەرلىسىنە بايلانىستى «پراۆدا» گازەتىندە: «يمپەريا نە تولكو پريسۆايۆالا چۋجيە تەرريتوريي، نو ي پريپيسىۆالا سەبە چۋجيە يستوريي ي چۋجيە كۋلتۋرى» دەپ جازىپ ەدى. قازاق جەرىن بالتامەن شاپقانداي كەسىپ الۋدى يمپەريا ونسەگىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا-اق باستاعان. 1730- جىلى التايدىڭ تەرىسىنەن كىرگەن كەرجاقتاردى ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنا اكەلىپ تىرەپ قويىپ، قازاقتاردى سول جاعالاۋداعى تاۋ-تاسقا اپارىپ تىقتى، ءبىر سوزبەن رەزەرۆاسياعا قامادى. 1867- جىلى قاراتايدىڭ ەجەلگى قونىسى، وتىكەننىڭ جۇرەگى شابانبايدى اق پاتشا جەكەمەنشىگىم دەپ جاريالاپ قىزىنا تارتۋ ەتتى. بۇقتىرمادان ات سۋارىپ، جاعاسىندا ات شالدىرعان «ابوريگەندەردى» سوتسىز-زاڭسىز اتىپ تاستاپ، «جاكان — ي دۋح دولوي» دەيتۇعىن جازىلماعان زاڭ شىعارعان. زورلىق ستولىپين رەفورماسىنىڭ تۇسىندا شەكتەن شىقتى: 1905-1912 جىلدارى تارتىپ الىنعان جەر كولەمى 65 ميلليون دەسياتينا بولسا، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن ول ءجۇز ميلليونعا تاقادى. 1910-جىلى قاراتاي ەلىن تايلى-تۇياعىن قالدىرماي قارقارالىعا كوشىرۋ تۋرالى جارلىق جاساپ، قاتىنقاراعايدى تۇتاسىمەن اق پاتشا جەكەمەنشىگىم («كابينەتنايا زەمليا») دەپ جاريالادى. كوشسە كوشسىن، كوشپەسە ايداپ شىعۋ كەرەك، سوسىن قايدا كەتسە وندا كەتسىن دەگەن. قۇداي بەرگەندە 1914- جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى دا مۇنىڭ دا ەبى تابىلدى. بۇل ءبىر قاراتايلىقتارعا عانا ەمەس، بۇكىل قازاققا كەلگەن زاۋال ەدى.
رەسەي بۇل سوعىستا قايىرشىلىق پەن قاسىرەتتەن باسقا تۇك ۇتا المايتىنىن كۇنى بۇرىن بىلگەن. سوندىقتان ەسەپتە جوق شىعىننىڭ ەسەبىن باسقادان تولتىرۋ كەرەك بولدى. كىمنەن؟.. ارينە، قازاقتاردان. ول ءۇشىن الدىمەن پەرەسەلەندەرگە كازاچەستۆونىڭ ستاتۋسىن بەردى، سەبەبى پەرەسەلەندەردىڭ اسكەري جاساق قۇرۋعا قاقىلارى جوق ەدى. ودان سوڭ قارۋ-جاراق تاراتىپ، ءار ەركەك كىندىكتىگە بىر-بىردەن مىلتىق ۇستاتتى، بەكىنىس اتاۋلىعا اسكەر اكەلىپ توكتى دە ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋ ءۇشىن كومانديرلەردى شۇباشتار مەن تاتارلارلاردان، باشقۇرتتار مەن قالماقتاردان تاڭدادى، ۇزىن ىرعاسى قازاقستان تەرريتورياسىنداعى اسكەر سانى باتىس مايدانداعى ادام سانىنىڭ ۇشتەن بىرىنە تەڭ بولدى. وسكەمەن-زايسان ۇەزىندەگى بۇقتىرما بەكىنىسىندە ءبىر پولككە جۋىق جازالاۋ وتريادى تۇردى. (كۇنى كەشە عانا ورالدا، جەتىسۋدا، شىعىس قازاقستاندا «بىزدەر كازاكتارمىز» دەپ اسكەري فورما كيىپ ورەكپىگەن سەپاراتيستەردىڭ كازاكتارعا سورپاسى دا قوسىلمايتىن، ويتكەنى، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەنى ءۇشىن جايىق كازاكتارىن 1920-جىلى سىبىرگە جەر اۋدارىپ جىبەردى دە اننەنكوۆ پەن گەنەرال ششەرباكوۆقا ەرىپ جۇڭگو اسقان بەس مىڭ قولدى قايتا ورالعان كەزدە قارۋسىزداندىرىپ، بۇلارعا دا سىبىردەن ورىن تاۋىپ بەردى. دەمەك، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا بايبالام سالعانداردىڭ ارەكەتى ادەيى ۇيىمداستىرىلعان ساياسي قىلمىس.).
وسى شارالاردى ۇيىمداستىرىپ بولعاننان كەيىن ەكى جىل وتكەن سوڭ اق پاتشانىڭ قازاقتاردان قارا جۇمىسقا سولدات الۋ تۋرالى يۋن جارلىعى شىقتى. جارلىق بويىنشا تۇركستان ولكەسىنەن ءبىر ميلليون، باتىس ءسىبىر مەن دالا ولكەسىنەن ءبىر ميلليون ادامدى الىپ شىعۋ كەرەكتى. تەمىرجول، باسقا دا ترانسپورتتىڭ جوقتىعىن ەسكەرگەندە ەكى ميلليوندىق جاساقتى مايدانعا جەتكىزۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەستى. مۇنىڭ شىن ماقساتى حالىقتى ارانداتۋ ەدى.الدىمەن ەل ىشىندە نارازىلىق تۋدىرىپ، كوتەرلىسكە شاقىرۋ، ونسەگىز بەن ءوتىزبىردىڭ اراسىنداعى اتقا قونار ەركەك كىندىكتىنى سىپىرىپ اكەتكەن سوڭ قالعانىن جازالاۋشى اسكەري كۇشپەن قىرىپ سالۋ. «نا ۆسە چەتىرە ستورونى، ۆوزۆراششات نەوبيازاتەلنو!» دەگەن جاسىرىن بۇيرىقپەن قازاق جەرىن قازاقتاردان تازارتۋ بولاتىن. قاي ۇيەزدەن قانشاما يگى-جاقسىلاردى، ەل ازاماتتارىن اتۋدىڭ ەسەبىنە دەيىن جاسالدى. جارلىقتىڭ استارىن ءبىلىپ قويعان الاش ازاماتتارى (ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ) قارۋمەن قارسى شىقپاڭدار، قارا جۇمىسقا كەتكەندەرىڭ دە، ەلدە قالعاندارىڭ دا قىرىلاسىڭدار دەپ ۇندەۋ تاراتتى. ءبىراق زيالى قاۋىمنىڭ سولاقايلارى بۇعان قارسى ۇگىت جۇرگىزدى دە دۇربەلەڭدى توقتاتۋ مۇمكىن بولماي قالدى. اقىرى وكوپقا ايدالعانداردىڭ قاتارىندا الاش وكىلدەرى بىرگە اتتاندى، ماقساتتارى — ايتەۋىر ازداپ بولسا دا بوزداقتاردىڭ ءبىرازىن امان الىپ قالۋ ەدى. سوندا كەتكەندەردىڭ جۇزدەن ءبىرى قايتا ورالدى ما، جوق پا، كىم ءبىلسىن. مايدان شەبىنە جەتپەي جاتىپ جول بويى قىرىلدى، قارۋ-جاراقسىز بەيكۇنا وققا ۇشتى، اشتىقتان ءولدى، كوبىن سۇزەك وتاپ كەتتى. ال كوتەرلىسكە شىققانداردىڭ دا جەتىسكەنى شامالى، سولاردىڭ اتاقتىسى — تورعايدا ءابدىعاپار، كەيكى، امانگەلدى باستاعان، جەتىسۋدا بەكبولات، ۇزاق باستاعان كوتەرلىستەر، بوزاشىدا توبانياز ەلدى كوتەرىپ ەدى، قىلىشتى ەركىن سىلتەي الماي قالدى. شىعىستا ەل دۇرلىگە ارعى بەتكە بوستى. ودان قايتقاندارى جوق. جەتىسۋدا اۋىپ كەتكەن 300 مىڭ ءتۇتىننىڭ 1920-جىلى 40 مىڭ ءتۇتىنى قايتا ورالىپ ەدى، ءوز قونىستارىنا وزدەرى ورنالاسا الماي، سوۆەتتىك ساياساتتىڭ «سوسياليستىك شاپاعاتىمەن» سەنىمسىز اتانىپ بوق باسىندا شىعىنعا ۇشىرادى (ولاردىڭ اتامەكەنىن پەرەسەلەندەر باسىپ الىپ قويعان، «ءار ۇلت تەڭ پراۆولى» دەپ ۇكىمەت قايتارىپ بەرمەدى)...
... مويناقتان جەلە-جورتىپ تۇسكەن ەكى اتتىنى كورگەندە بايكوبەك اۋىلى ىرگەسىن جەل كوتەرگەندەي ءۇرپيىسىپ، وشاق باسىنداعى قاتىن-قالاش، ويىن بالاسىنا دەيىن تىسقا ورە شىقتى. ەل حابارى ەتەكتەن كەلسە كەرەك ەدى، ەلسىز يەن توبەدەن جولاۋشى كۇتپەگەن. اسۋ اشىلماي كۇنگەيدەگى اعايىن وتەيلەردىڭ دە ىرگە ءتۇيىستىرىپ، ات ءىزىن سالاتىن مەزگىلى بولعان جوقتى.
شوپ-شولاق جازىن شىبىنسىز تاۋىساتىن قاراتاي ەلىن بيىلعى تابيعات اق پاتشانىڭ جارلىعىمەن جارىسا قىسىپ ەدى. كوكتەم بىردە جاڭبىر، بىردە قارمەن جىلاپ كەلىپ، قارا سۋىعى مەن قارا جەلى قاعىنىپ قاتار ۇردى دا جەتى اي قىستان جۇدەپ شىققان ەل ماۋسىم تۋعانشا كوتەرىلىپ كەتە الماي قىستاۋدىڭ كوڭ-قوقىرىندا وتىرىپ قالعان: ارىق-تۇراق ايداۋعا جاراماي، ءتول كوشكە ەرە الماي، قايىزعاقتىڭ كوپسۋىن كۇتىپ جاباعى جۇنگە قىرىقتىقتى دا كەش سالعان.
قونىسى قاعىر بەس شەرۋشى قۇزعىندى مەن جايداققا قاراي جىلا قونىپ جايلاۋ شەتىنە ەندى جەتكەندە جارىلعاستىڭ ەكى اتاسى توعارىستان مەن بەكارىستان رۋلاسى ارالباي مەن جيەننەن جىرىلىپ، ىرگەدەگى سارالقاعا جاڭا ىلىنگەنى وسى بولاتىن. تەك ورتالارىندا مىڭ قارالى جىلقى بىتكەن سامارحان عانا ءورىس تارىلتپايمىن دەپ بۇقتىرمادان ءوتىپ قوڭىرجونعا كەتىپ ەدى. سىرت كوزگە توساتىن جورتا سەرىلىگى، باردى بايلىققا سانايتىن قامپيما پاڭدىعى، ماقتانعا سەمىرگىش داڭعويلىعى بولماسا، شوڭمۇرىن ىشىندەگى اعايىندى ەكى اتا ۇزىننان كەگىن، قىسقادان ءوشىن قۋماعان، جۋانى ءتورشىل ەمەس، ءبيى بيلىكتەن مال جيماعان، سويتە تۇرا كوشى اۋماعان، كوسەمى كوز الداماعان تىنىش تا وزىنشە توق جۇرت.
بايبىشەدەن ءتورت، توقالدان بەس شاڭىراق كوتەرىپ وتىرعان بايكوبەك تۇقىمى ەنشىلەرىن بولىسپەي بىرگە كوشىپ، بىرگە قونعان جۇگى ورتاق، ءتۇتىنى ءبىر تۇيىق اۋىل جاتتان جاۋشى، جاقىننان داۋشى كۇتپەگەن. جارلىقتان قاشىپ قۇتىلماسىن بىلسە دە بايىز تاۋىپ ءبىر جەرگە تۇراقتاماي، ءبولىنىپ كەتسە ءبورى الاتىنداي بۇقتىرمانىڭ ارعى بەتىندە قالعان اعايىنعا جالتاقتاپ، باياعى بايكوبەكپىز دەپ سىرتتاي سابىر ساقتاعانمەن ىشتە ۇرەي، ەلەگزۋمەن وتىر ەدى.
تەرىستەگى قۇرتتاعان ەسكى قاردىڭ ىزعارى، بيىكتىڭ قىستان قالعان ىزىنان جايلاۋ ءالى دەگدي قويماعان، كيىز ۇيلەرىن تىكپەي، وتكەن جىلدىڭ قازانىندا كوتەرىپ كەتكەن يتارقا شوشالاعا كىرە سالعان اۋىلدىڭ جۇگى دە شەشىلمەگەن. توعىز جەردە توڭقايىپ وتىرعان توعىز شوشالانىڭ ساۋ كوزگە قىلي كورىنەتىن سىعىرايعان ەسىكتەرى ورتاداعى قاراشاڭىراقتىڭ بوز ۇيىنە تەلمىرىسە قاپتى. اۋىل اسپاننان تۇسكەندەي — ماڭايدا ءىز-توزدىڭ شيىرى جوق، شالعىننىڭ شىعىنا دەيىن جاپىراقتىڭ قۇلاعىندا. جارىلعاس جەر توزباسىن دەپ جىل سايىن ءورىس الماستىرىپ، مال بىتكەندى بۇقتىرمانىڭ ارعى بەتىندەگى شابانبايدىڭ تەرىسىنە سالسا، وزدەرى التايدىڭ كۇنگەيىندەگى قۇزعىندى مەن جايداقتى جايلايتىن دا كەلەر جىلى مالدى كۇنگەيگە ايداپ، وزدەرى قاراشاعا دەيىن شابانبايدا جاتىپ الاتىن ادەتى. سيىردان تابىن، قويدان وتار سالىپ كورمەگەن توعىز ءتۇتىننىڭ بار جيعانى مىڭعا جەتپەيتىن قىلقۇيرىقتى ەدى، جەر توزباسىن دەگەن ايتەۋىر سىلتاۋ دا، ايتپەسە مالمەن ارالاسىپ وتىرعان قازاقتىڭ سودان ۇشىنعانى جوق، تەگىندە بايكوبەككە بىتكەن داۋلەتتى وتىرىك يەمدەنگەن جورتا كىرپيازدىق بولسا كەرەك. شەتتەگى جەتىم جەلىنىڭ باسىنداعى ساۋىن مەن سويىسقا دەگەن ازداعان ۇساق-تۇيەكتەن باسقا اۋىل ماڭىندا تۇياق قىبىرى دا جوق.
شوشالانىڭ سيقىنان ۇرىككەندەي مۇسا مەن سامارحان تىزگىندەرىن شەتكى ءبىر وتاۋعا تاستاپ، امان-سۇگىرگە ايالداماستان ورتاداعى قاراشاڭىراققا بەتتەدى. ەركەك كىندىكتىنىڭ قارا-قۇراسى دا وسىندا جينالعان ەكەن، نە جەلى كەرىپ، نە كوگەننىڭ بۇرشاعىن ساناپ كورمەگەن، قۇر يەلىككە ءماز سىبەر-سىلقىم شىركىندەردىڭ ەرتەڭدى-كەش ەرمەگى جاۋىرعا قونعان ساۋىسقاننىڭ ۇيىرىندەي شۇپىرلەسە قالىپ اڭگىمە سوعاتىن، تۇك تاپپاسا تىستەرىن سورىپ، توعىز تۇندىكتىڭ قايسىسىنىڭ ءتۇتىنى بۇرىن سونەر ەكەن دەپ تەلمىرۋمەن كەش باتىراتىن كەسىبى. جاۋ شابادى-اۋ دەپ جاراقتاناتىن، شارۋا قالدى-اۋ دەپ تالاپتاناتىن الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان ابىگەر جوق، جاز جايلاۋ دەپ ەلدىڭ ءجۇزىن كورمەي، التى اي قىس قورادان وزباي ابدەن بۇيىعى بوپ العان وشارلى جاندار شوشاڭ ەتىپ اتقا مىنسە دە، ەرتەڭدى-كەش ەتەك تۇرسە دە شارشاپ قالاتىن ەجەلگى ەرىنشەك قازاعىڭ. قۇلاعان مولاقتىڭ شىرىگەن ءدىڭىن بوكسەسىمەن جىلىتىپ وتىرعان توعىز شاڭىراقتىڭ باۋىرىنان دارەتكە وتىراتىن ورەن-جارانى وتىرىك تە بولسا سابىر ساقتاپ، ءارى ەكەۋىن ءوزىم ساناپ ەپەلەكتەي قويعان جوق. وزىمسىنەتىن دە جوندەرى بار ەدى.
مۇسا قاراتايدىڭ توبە ءبيى، ءتۇبى جارىلعاس، اتالاس اعايىن، ءبىر قاراتايدىڭ عانا قامى ەمەس، جالپاق قازاقتىڭ ۋايىمىن جەگەن، قولى قىسقا بولعانمەن ويى وزىق، ويمەن دە، قىرمەن دە، قالامەن دە، دالامەن دە ارالاسىن ۇزبەگەن ازامات. سامارحان بولسا دا توعارىستان مەن بەكارىستاننىڭ قامشى ۇستاعان باسالقاسى، وسى وڭىردەگى ەرەسەن كۇشتىڭ يەسى بولا تۇرىپ تاۋەكەلى مەن ءتوزىمىن تەڭ ۇستايتىن اقىل يەسى. قوڭىرجونعا بارىپ قوس تىكتى دەپ ەدى، اياق-استىنان سارالقادان شىققانىنا «تىنىشتىق پا؟» دەگەندەي تىكسىنىپ قالىستى.
— توبە بي اۋىل اراسىندا جۇرە بەرمەيتىن، اعايىن داۋىنا جۇگىرە بەرمەيتىن ەدى عوي،— دەدى ساپاق، وسى اۋىلدىڭ باسكوتەرەرى، بايبىشە تۇقىمىنىڭ قاشاندا اۋىز مەنىكى دەيتىن ادەتىمەن، — جاقسى حابارىڭ بار ما، الدە جاماندىق ەرتىپ كەلدىڭ بە؟
— اجداحانىڭ قۇيرىعى نارىندا، اۋزى سارىمساقتىعا جەتتى. ەكى وترياد قازاق-ورىسى، ءجۇز مىلتىق سولداتى بار. پريستاۆ ءتىزىم تاپسىرۋعا ءۇش كۇن، جىگىتتەردى جيناۋعا جەتى كۇن مۇرسات بەرىپ وتىر. وسى مەرزىمدە بۇيرىق ورىندالماسا، جەتى اتادان جەتى زالوجنيك قاماتتىرىپ، ەلگە جازالاۋشى وترياد شىعارامىن دەيدى. جارلىقتىڭ كەش جەتكەنىن، ەلدىڭ جايلاۋدا شاشىراپ وتىرعانىن ايتىپ، وسىنىڭ وزىنە دە زورعا توقتاتتىق.
مۇسانىڭ بۇل حابارى ونسىز دا شىعايىن دەپ تۇرعان كوزدى شۇقىپ العانمەن بىردەي بولدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەگەنگە كەلگەندە اعايىن بولىپ ايلاسىن تاپپاي ءبىرىنىڭ ءجۇزىن ءبىرى كوزىمەن ءتىنتىپ وتىرىپ قالعان. قاشاندا ءسوزىن ولشەپ، ويىن بولشەكتەپ ساراڭ سويلەيتىن مۇسا بي ابدىكەرىم بولىستا وتكەن ستارشىنداردىڭ توتەنشە جيىنى جايىندا تۋراۋشىعا ەمىنگەن اشقاراق اۋىزداي تىرس ەتپەي، بەتى بۇلك ەتپەي جايباراحات بايانداپ شىقتى. ونىڭ وسى سابىرلى جۇزىنەن الدەبىر ءۇمىتتىڭ نىشانى كورىنگەندەي بولىپ ەدى.
مۇسانىڭ ايتۋىنشا، قاراتايدىڭ يگى-جاقسىلارى مەن ەل ازاماتتارى قايتكەندە دە قارا جۇمىسقا جىگىت بەرمەيمىز دەپ شەشسە كەرەك. ءبىراق كوز الداۋ ءۇشىن بولسا دا ءتىزىم جاسالسىن، وندا دا تەك قاراشاڭىراق قانا ەسەپكە الىنىپ، ونسەگىز بەن ءوتىزبىردىڭ اراسىنداعى تىزىمگە ىلىككەندەر دە، ىلىكپەگەندەر دە ساق وتىرسىن دەپتى. الدا-جالدا ەل باسىنا كۇن تۋسا ارعى بەتكە ءوتىپ كەتۋ ءۇشىن جۇرت ات-كولىگىن سايلاپ، جايلاۋعا تەرەڭدەپ كەتپەي شەكاراعا جاقىنداپ بارىپ قونعانى دۇرىس دەپ ۇيعارعان ەكەن. ساۋساقتى بۇگە كەلگەندە بايكوبەك اۋلەتىنىڭ قاراشاڭىراعىندا كامەلەتكە تولعان ەشكىم بولماي شىقتى دا وتاعاسىنىڭ جاسى وتىزدان اسىپ كەتىپتى.
— نەمەنە، بۇل اۋىلدىڭ قاتىندارى قىزدان باسقا پەرزەنت كوتەرمەگەن بە؟— دەپ مۇسا ءازىل تاستاعان ەدى. سامارحان ىلە:
— مۇسەكە، قاراتايدى ەل قىلىپ وتىرعان شوڭمۇرىننىڭ قىزدارى ەكەنىن ۇمىتتىڭ با؟ — دەپ ءازىل-شىنى ارالاس جاۋابىن تاۋىپ كەتتى.
باقىر باستى ەركەك ساۋداعا تۇسكەندە قىزدىڭ قالقاسىنا تىعىلعان ءبىر اۋلەت كۇنى ەرتەڭ بۋكىل قاراتايدىڭ تاعدىرى قاتىندارعا قاراپ قالاتىنىن قاپەرىنە العان جوق ەدى...
ات اياعىن سۋىتىپ، تۇستەنىپ جاتاتىن ۋاقىت ەمەس، حابار جەتكىزىپ، ساقتاندىرۋعا كەلگەن ەكى بىردەي جاناشىر ءىزىن سۋىتپاي تەز اتتاندى. سامارحان كەتەرىندە عانا ات باسىن بۇرىپ:
— ءشىلدىڭ بوعىنداي شاشىلماي ءبىر جەردە بولالىق،— دەدى، قيماستىقپەن ايتسا دا ءسوزى قاتقىل شىقتى. — قۇزعىندى مەن جايداق ءداپ كازىر پانا بولمايدى، ول جاقتاعى ەل دە دۇرلىگە كوتەرىلگەن شىعار. تار اسۋعا كەپتەلسەڭدەر قۇزدان سۇيەگىڭدى دە جيناي المايسىڭ. شابانبايدا تابىسالىق. كوپىر ىزدەمەڭدەر، ونىڭ اۋزىندا اتامان باستاعان كازاك-ورىستار وتىر. تۋرا وكپە تۇستاعى توپارعا ءتۇسىپ، بۇقتىرمانى اتپەن كەشىپ وتىڭدەر. ارعى بەتكە اۋا قالساق قوساعاشتاعى اعايىن ارقىلى كەتەرمىز، بەتىمىز مىڭقۇل بولا ما، ءشۇرشىت بولا ما، ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. اللاعا تاپسىردىم!— دەپ اتتانىپ كەتتى.
وسكەمەن-زايسان ۇيەزىندەگى جەر كولەمى جاعىنان دا، حالقىنىڭ سانى جاعىنان دا ەڭ ۇلكەن بولىس شاڭگىشتاي ەدى. ونىڭ دا ون مىڭ ءتۇتىنى مونعولمەن شەكارالاس قوساعاشتا وتىر. سامارحاننىڭ «اعايىن ارقىلى وتەرمىز» دەگەنى دە وسىدان. ءبىراق مونعولياعا كەتە مە، جۇڭگو اسا ما، ول جاعىن ەجىكتەپ ەشكىم شەشكەن جوق بولاتىن. ايتەۋىر اجەپتاۋىر قاراتاي ەلى ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە التايدىڭ ورمانى مەن قۋىس-قۋىسىنا ءسىڭىپ جوق بولدى. تەك ويداعى ورنىنان تاپجىلماعان بولىس ابدىكەرىمنىڭ اۋىلى عانا.
ءتۇتىن سالىعىنان قۇتقارامىن دەپ قاراشاڭىراقتى عانا ساناققا قوسقان ابدىكەرىم ءتىزىم بويىنشا دا سولداتتىققا تۇسكەن جوسپاردىڭ ۇشتەن ءبىرىن دە ورىنداعان جوق. جازالاۋشى وترياد شىعا قالسا مەنى عانا تاپسىن دەپ ورنىنان قوزعالماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى. ءتىزىمىڭدى تاپسىردىم، جايلاۋدى مالمەن بىرگە ەندەپ كەتكەن جۇرتتى ءوزىڭ بار دا جيناپ ال دەمەك ەدى.
بايبىشەسى قايتىس بولىپ، ءبىرىنشى توقالدان بالا ءسۇيىپ وتىرعان ابدىكەرىم ەل دۇرلىگىپ جاتقاندا اياق-استىنان ەكىنشى توقال الدى. اياق-استىنان قىزىن ۇزاتتى. قاتىنسىراپ بارا جاتقانى شامالى ەدى. ايتەۋىر ءبىر كەزدە ەن-تاڭبا سالدى دەگەنى بولماسا قىزىنا قالىڭمال دا الماعان. قاراتايدىڭ قىرىق اتاسىنان جيناعان قىرىق نارعا قىزدىڭ جاساۋى دەپ جۇك ارتتى. قىرىق ناردىڭ نوقتاسىن قىرىق جىگىتكە ۇستاتىپ، ايداۋشىعا قىرىق جىگىتتى جانە قوستى. قىز ۇزاتىپ بارادى دەگىزىپ ۇلكەن قاتىنىن كوش باسىنا وتىرعىزدى دا زامان تۇزەلگەنشە ارعى بەتتەگى جىگىتتەردىڭ وشاعىنا تاس بولاسىڭ دەدى. مەن زامان تۇزەلسە دە، تۇزەلمەسە دە ەلمەن بىرگە بولامىن، ولسەم اسىمدى سول جاقتا بەرگىزۋدى ۇمىتپا دەدى. قىرىق تەڭنىڭ ىشىندە جاساۋ تۇرماق جاماۋ دا جوق ەدى: اسۋدا كولىكتىڭ اياعىنا توسەر كيىز بەن كۇل، ازداعان قارۋ-جاراق قانا بولاتىن. ءسويتىپ، اسۋىنان ازاسى بيىك الاشتىڭ اتامەكەنىنەن العاشقى كوشتى ونسەگىز بەن ءوتىزبىردىڭ اراسىنداعى قاراتايدىڭ بوزداقتارى باستاعان.
«... سانالى الاش!.. قازاقتىڭ باسىنا تاعى دا قيامەت-قايىم كۇندەر تۋدى. تاعى دا وققا ۇشىپ، ءوز جەرىندە قىرعىن كورىپ، ەل باسشىلارى دارعا اسىلدى. مال-مۇلكى ورىس اسكەرىنە ولجاعا ءتۇسىپ، مۇجىقتار جاۋ بولىپ تال تۇستە تونادى، ءولتىردى، ادامىن بايلاپ، مالىن ايداپ الدى. راحىمسىز وكىمەتتىڭ قارۋلى اسكەرىنە قارسى تۇرا الماي كوبى جۇڭگو جەرىنە بوستى. وندا دا جان اشيتىن جان تابا الماي، اشتان ءولىپ بارا جاتقان سوڭ قالماق، قىتايلارعا بالا-شاعاسىن ساتا باستادى. بالانىڭ قۇنى ءبىر شەلەك بيدايعا شىقتى. بويجەتكەن قىزدارىن، جاس كەلىنشەكتەرىن قانى قارا قالماقتار قاتىندانىپ كەتتى. باقىتسىز سورلىلاردىڭ مۇڭ-زارىن، كوز جاسىن ەستىر قۇلاق، كورەر كوز بولمادى. اتادان ۇل، انادان قىز، جاردان جار ايرىلدى. جۇرەك قانعا، كوز جاسقا تولدى. سانالى الاش! اتقا مىنگەن ازامات! سەندەرگە ەل كەرەك، جۇرت كەرەك بولسا، باسشىلىق قىلىپ، الاشتى امان ساقتاۋ قامىنا كىرىسىڭدەر. نامىستان الاش! جىگەرلەن الاش! بارشاڭا ۇران تاستاپ وتىرعان — باۋىرىڭ ماديار.»...
بۇل مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. قان جىلاعان جۇرەگى قاق ايرىلىپ، قىستالىقتان شىققان اششى داۋىسى بولاتىن. ەلدە قالعاننىڭ كۇنى مەن ەلدەن كەتكەننىڭ كۇنى بىر-بىرىنەن وزباپتى...
You Might Also Like
-
توقسان جولدىڭ تورابىنداي تاريحى بار ەلىمىزدىڭ، تۇعىرلى تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن بەسىگىندە تەربەلىپ كەلە جاتقانىنا بيىل وتىز جىل تولىپ وتىر. اتانىڭ قانىمەن، انانىڭ جاسىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ...
