گەرمانيا باسپا ءسوز سيپاتىنىڭ العىشارتتارى
«قاي ەلدىڭ ءباسپاسوزى مىقتى بولسا، سول ەلدىڭ بولاشاعى مىقتى»، - دەپ ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ايتقانداي، ءار ۇلتتىڭ وزىندىك ءتولتۋما ءباسپاسوزى بولماق. باسپا ءسوز گازەت – جۋرنال، راديو – تەلەديدار بىرلەستىگىنەن قۇرالعان ۇلكەن قۇرىلىمدى جۇيە. تەگىندە، احمەت بايتۇرسىن ۇلى كەلتىرگەندەي، «گازەت – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى». قوعام ءۇشىن ماڭىزدىلىعى مەن ادامزات ءۇشىن قاجەتتىلىگى نەگىزىندە تۋاتىن جاڭالىقتار جەلىسى –زاماننىڭ، اقپاراتتىق عاسىردىڭ، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ جەمىسى. ەل ىرگەسىندە بەلەڭ الىپ، ەلەۋلى، جاعىمدى – جاعىمسىز وقيعالارعا كۇندەلىكتى ۇلت شەڭبەرىندە اقپارات دەرەككوزىن سان قىرىنان باعدارلاپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە حالىقتىڭ قاجەتتىلىن ورىنداسا، ەكىنشى تۇستان سول ۇلتتىڭ وزىندىك باسپا ءسوز قولتاڭباسىنىڭ دامۋ كەزەڭىنىڭ ايعاعى بولادى.
ب ا ق حالىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىنا، تانىم دۇنيەسىنە، حالىق اۋىز، جازبا ادەبيەتى، ۇلت تاريحى مەن مادەنيەتى، سالت – ءداستۇرى، تۇرمىس – شارۋاشىلىعى نەگىزىندە قۇرالادى. ءماندى – ماعىنالى، وزەكتى تاقىرىپتارى، ساپالى جۇمىس ەسەبىندەگى دۇنيە – الدىڭعى قاتارلاردان وزىق بولىپ، سول ۇلتتىڭ باسپا ءسوز تاريحىنىڭ دامۋىنىڭ نەگىزىندەگى التان قازىققا اينالادى. سەبەبى، باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىككە ورتا پايدا بولىپ، مەملەكەتتىڭ ب ا ق شارتارابىندا جوعارى دارەجەگە ىعىسىپ، ءونىمىن كورۋى ورىن الادى.
اقپارات قۇندىلىعىنىڭ ءمانىسى نەدە؟ ءبىر تۇرتكى حابار ارقىلى قوعامدىق پىكىردى وزگەرتۋگە قابىلەتتىلىگى، ۇلتتىڭ، ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇراتىنداي ەتىپ تە جانە بىرلىگىن نىعايتا الۋعا قاۋقارلى الپاۋىت كۇش يەسى ەكەنىن ەستە ساقتاعان ابزال. ساۋاتتىلىق پەن ەستەتيكانىڭ جارشىسى، جازۋدىڭ قاسيەتتىلىگى مەن جازۋ ماشىعى، ونىڭ ىشىندە اۆتوردىڭ تاربيەسى، بىلىكتىلىگى مەن ءبىلىمىن قاتار دامىتىپ، ءوزىن – ءوزى كۇندەلىكتى جەتىلدىرىپ وتىرۋى – ماڭىزدى قاعيدانىڭ ءبىرى.
ءسوزدىڭ، ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى جايىندا زەينوللا قابدولوۆ «ءسوز ونەرى» كىتابىندا ەرەكشە سيپاتتاپ، بەدەرلەپ اق پاراققا قىلقالامىمەن شەبەر اعىتا توككەن ەكەن.
ورتالىق ەۋروپادا ورنالاسقان فەدەراتيۆتى مەملەكەت – گەرمانيانىڭ باسپا ءسوز تاريحىنا شولۋ جاسالىق. گەرمانيا ءباسپاسوزى 20 – عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي، 2 سالىمعا بولىنگەن مەملەكەتتىڭ بىرىككەن ۋاقىتىندا گازەت – جۋرنال تاريحى ايتارلىقتاي وزگەرىستەردىڭ تۋۋىنا اكەلدى. قازىردە نەمىس ءباسپاسوزى ساندىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1601 باسىلىمى 25 365 500 دانا تارالىمىمەن شىعىپ تۇرعانى انىقتالدى. گەرمانيانىڭ 1000 ادامعا شاققانداعى تيراجى بويىنشا الدىڭعى قاتارلاردى يەلەنەدى، بۇل ءباسپاسوزدىڭ ساپالى ماتەريالدارىمەن، وقىرمان حالىقتىڭ «كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ» بولۋعا ۇمتىلماعىمەن دە ايقىندالادى.
ءار ءباسپاسوزدىڭ قالىپتاسۋ تاريحي شەجىرەسى ءھام نەگىزى بار. سول سياقتى، گەرمانيا ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋى مەن تارالۋىندا 550 جىل بۇرىن تيپوگرافيالىق ستانوكتىڭ شىعۋى تۇرتكى بولدى. ونى گەرمانيا استاناسى ماين قالاسىنىڭ تۇرعىنى يوگانن گۋتەنبەرگ ويلاپ شىعارعان. لاتىن تىلىندەگى ءىنجىل كىتاپ – تيپوگرافيالىق ستانوكتا باسىلعان العاشقى باسىلىم بولعانىمەن تاريح ساحناسىنا جونەلتىلدى. گەرمانيا مەملەكەتىنىڭ كۇندەلىكتى جانە اپتالىق باسىلىمدارىنا كوڭىل قويدى. وعان دالەل، 1609 جىلدارى ەڭ ءبىرىنشى اپتالىق باسىلىمدار جارىق كوردى، اتاپ ايتار بولساق، «رەلياسيون» مەن «اۆيزو». كۇندەلىكتى گازەتتەر كەزەڭىنىڭ جارىق كورۋى 1661 جىلعى «ليايپسيگەرمەن» بايلانىستى بولدى.
مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جوعارى وكىلەتتى ورگان قابالداعان جالپىعا بىردەي مەملەكەتتىڭ ەرەجەلەر جيىنى زاڭعا نەگىزدەلەدى. «جۋرناليستەر – ءتورتىنشى بيلىك وكىلدەرى»، - قوعامدا بولىپ وتىرعان ءتۇرلى قۇبىلمالى جايتتاردىڭ بارىنەن حاباردار بولىپ، بۇقارا حالىققا باز قالپىندا، قالىپتى پىشىندە جەتكىزۋى – باستى مىندەت. جەتكىزۋ بارىسىندا «باسپا ءسوز بوستاندىعى» ءپرينسىپ شەڭبەرىن ۇستانا وتىرىپ، قاعيدالارعا سايكەس، جەكە قۇقىقتىڭ قورعالۋىنا، ساقتالۋىنا، جالعان اقپاراتتاردىڭ الدىن الىپ، ءاربىر اقپارات دەرەككوزىنە باسا نازار اۋدارۋى – ەلدەگى جاعدايدىڭ تۇپكىلىكتى وزگەرۋىنە الىپ كەلەدى، اسا مۇقياتتىلىق پەن بايقامپازدىلىقتى ارتتىرۋ كەرەك. مۇنى كەلتىرگەن سەبەبىم، گەرمانيا ءباسپاسوزى، زاڭ بويىنشا: «ءار ادام ءوز ويىن اۋىزشا نەمەسە جازباشا بىلدىرۋگە قاقىسى بار. باسپا ءسوز ەركىندىگى، اقپارات بوستاندىعى ساقتالادى. سەنزۋرا جويىلعان» - دەپ كورسەتىلگەن. البەتتە، باسپا ءسوز بوستاندىعى ورناتىلدى دەپ ونى وڭدى – سولدى، شەكارادان اسىپ، ءوز ويىنىڭ اسقاق دۇرىستىعىن ءبىلدىرىپ، مەملەكەتتىڭ بيلىك جۇيەسىنە ايتىلعان «جالا جابۋ» سوزدەردىڭ، زاڭعا قارسى شىققاندارعا تالاپتىڭ وزگەشە بولاتىنى ەسكەرتىلەدى.
جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن نەمىس ۇلتتىق باسىلىمدارىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىن، وزگەشەلىكتەرىن ايتا كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن:
العاشقىسى، نەمىس باسىلىمدارىنىڭ ايماقتىق تاراۋعا ءبولىنۋى تۋرالى. بۇعان سەبەپ، سول كەزەڭدەردەگى فەودالدىق بىتىراڭقىلىقپەن سيپاتتالادى. مىسالعا، ەلدە 420 گازەت شىعاتىن بولسا، ونىڭ 400 – ءى جەرگىلىكتى ايماقتارعا باعىتتالعان باسىلىمدار قاتارىندا.
ەكىنشى دەربەس دەرەككوز بويىنشا، تاڭەرتەڭگىلىك گازەتتەردىڭ باسىمدىلىعى دەپ كەلتىرىلەدى. وعان دالەل، 1989 جىلى ەكس - گەرمانيا مەملەكەتىندە بىردەن ءبىر جەكسەنبىلىك باسىلىم بولماسا، بۇل كورسەتكىش 1993 جىلى 25 داناعا جەتكەن.
ۇشىنشىدەن، پارتيالىق باسىلىمداردىڭ بەدەلى تومەندەگەن. گازەت – جۋرنالدار تارالىمىنىڭ تەك 10 پايىزىن قۇرايتىنى انىقتالعان.ماسەلەن، حريستيان – دەموكراتيالىق وداعىنىڭ «ۋنيون ين دويچلاند» جۋرنال باسىلىمىن 10 كۇندە 1 رەت عانا شىعارىلادى. ال، ەرتەدەن شىعىپ كەلە جاتقان سوسيال – دەموكراتيالىق پارتيا ورگانى «فورۆەرتس» قارجىلىق قيىنشىلىقتارعا تاپ بولىپ، 1989 جىلى جابىلىپ قالدى.
تورتىنشىدەن، جەكە كاپيتال ۇستەم تاپ وكىلدەرىنىڭ بۇقارالىق ەلەكترون قۇرالدارىنا، اسىرەسە، تەلەديدارعا شابۋىل – قىسىمى كۇشەيە تۇسكەن.
بەسىنشىدەن، ءقازىرى كەزدە گەرمانيا ءباسپاسوزىنىڭ 75 پايىزى بەس ءىرى كونسەرندەرگە قارايدى. گەرمانيا باسپا ءسوز تاريحىنىڭ قۇرىلۋىنا زور ءرول اتقارعان تۇلعالار قاتارىنا رۋدولف موسسە، لەوپولد ۋلشتەين، اۆگۋست گۋك، اۆگۋست شەرلدەر ەسىمدەرى جاتقىزىلادى.
سۇلتان باعدات سۇلتان قىزى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى، 2 - كۋرس ستۋدەنتى
جەتەكشىلەرى: مايكوتوۆا ع.ت.، ف.ع.ك.، دوسەنت
ءالىم ءا. ا اعا وقىتۋشى
You Might Also Like
-
ءبىز اعايىندى ۇشەۋمىز. ەڭ ۇلكەنى جانىمحان، ونان كەيىنگى ءالىمحان، كەنجەسى مەنىڭ اتىم قاسىمحان، ءبىر اكەدەن ءۇش حانبىز. اپام حاندارىن الىپ تاستايدى دا، جانىم، ءالىم، قاسىم دەپ اتايدى. جانىمحان ءۇيلى-باران...
-
ۇنەمدەي ءبىلۋ — بۇل كەدەيلىك تۋرالى ەمەس. بۇل — جيناقتاۋ مۇمكىندىگى جانە ناتيجەسىندە وقۋعا نەمەسە بيزنەسكە قاراجات سالۋ ارقىلى كوپ اقشا تابۋدى باستاۋ نەمەسە ءارقاشان اقشا جەتپەيتىن ۇزاق م...
