قارا ورمان
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
1
بوكتەردەگى جالعىز ۇيدەن باران اتتى شال شىقتى. سامارقاۋ دۇنيەنىڭ شىرقىن بۇزباي سامارقاۋ عانا ايانداپ كەلەدى. كوڭىلى بەي-جاي، ءجۇزى ۇيقىدا سياقتى ەدى. باسىندا پۇشپاق بورىك، ۇستىندە شولاق شيدەم شەكپەن، اياعىندا ساپتاما؛ بوكتەردەگى جەر كەپپەي تىگىلگەن جەتىم كيىز ءۇي سياقتى شالدىڭ سىرت كيىمى دە ەسكىنىڭ جۇرناعىن باياعىدا جوعالتىپ العان بۇل وڭىرگە وعاشتاۋ، ۇيلەسىمسىزدەۋ كورىنگەن. جەز تاسپامەن شاندىعان توبىلعى ساپتى سارىالا قامشىسىن ەردىڭ قاسىنا قىستىردى دا كۇنگەي-كۇنگەيدى ءبىر شولىپ شىقتى. تارعىل مىسىقتىڭ جال ارىنداي شاقىرايعان شاعىر كوزدەرىندە دۇنيەگە دەگەن سەكەمشىل كۇدىكپەن قوسا مىناۋ مەڭسىز اسپاننىڭ ءموپ-مولدىر نۇرىندا سالقىن سۇس بار ەدى. مۇرىنى جوتالى، ودىرايعان بەت سۇيەگىندە، كوستيگەن شىقشىتى مەن سورايعان استىڭعى يەگىندە ارتىق ءبىر جاپىراق ەت جوق، ساقال-مۇرتى شىمقاي بوز؛ ءىرى تۇلعاسى، توزا قويماعان قىزىل كۇرەڭ ءجۇزى شالدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ دا، قاجىر-قايراتىنىڭ دا قالپىندا ەكەنىن اڭعارتقانداي.
شەرۋباي تىزگىندى شامىرقانا جۇلقىپ، ورمان شەتىندە ءۇيىر-ۇيىر بوپ شوعىرلانىپ جاتقان جىلقى قاراسىنا جالتاقتاي بەرگەن اتىن جىندىسايدىڭ شۇپ-شۇبار تومارلى جوتاسىنا سالدى. قياداعى تاس قورىمنان جىلقى پىسقىرىپ ەدى، قوڭىراۋ سىلدىرىنان شال ساياقتىڭ ءۇيىرىن تانىدى دا ايالداپ جاتپادى. جىلانباۋىر تياگاچتاردىڭ ءتىسى جىرتىپ، سۇيرەتپە دوڭبەكتەردىڭ دىڭىنەن جىرىم-جىرىم بوپ توزىپ كەتكەن تومارلى قۇبا جوننىڭ ەتەگىنە ىلىنە بەرە الا قورجىننىڭ اۋزىن اشىپ، "پىسىمىلدا" — دەپ قول سالعانى سول ەدى. قوڭىراۋ سىلدىرىن ۇركىتىل اسپان گۇرىلدەدى دە تاۋ-تاس جوڭكىلگەن مالدىڭ دۇبىرىندەي دۇركىرەپ جونەلدى. شەرۋباي قورجىن اۋزىنداعى قاتىپ قالعان جۇدىرىعىن جىلان مىجىعانداي سىعىمداپ، قياستىقتان بەت-اۋزى قيسايا، جىبىر-جىبىر ەتتى دە "مىنا زاۋال تاعى دا كەلدى مە؟!" — دەگەندەي كەكشىل جانارىن اسپانعا قادادى.
ينەلىكتەي دىردەكتەگەن تالپاق مۇرىن ۆەرتولەت جىندىسايدىڭ يىعىنان شىعا كەلدى دە جەر-كوكتى ازان-قازان كوشىرىپ ايۋلىنىڭ نۋىنا استى. ونان قايتا ورالىپ، شالدىڭ جەتىم ءۇيىنىڭ توبەسىنەن شانشىلىپ ءبىراز تۇردى دا تاز تومپەشىكتەردى سان اينالىپ، اقىرى قونالقى تاپپاعانداي شىرت ۇيقىداعى التايدىڭ شىرقىن بۇزا جىندىسايدىڭ جەلكەسىندەگى زايمكىگە شۇيىلگەن. سولاڭداعان ارقان باسقىشپەن الدەكىمدەر تۇسە باستاعاندا: "اتتەڭ، بىرەۋى مۇرتتاي ۇشسا ەكەن!" — دەپ تىلەپ ەدى، ءبىراق، نيەتى قابىل بولمادى، تالپاق مۇرىن ينەلىك تەزەك تاستاعانداي جۇگىن جەڭىلدەتىپ الدى دا لەسحوزدىڭ ورتالىعىنا دىردەكتەپ تايىپ وتىردى.
كۇركىرەگەن جاڭعىرىقتان شالدىڭ قۇلاعى تۇنىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان سياقتى ەدى. سىلەيىپ ءبىراز تۇردى دا قارىسقان قولىن قورجىننان سۋىرىپ الىپ، الاقانىڭداعى كەدر جاڭعاعىن شاشىپ جىبەردى. ساۋىرى ۇرشىقتاي قۇر ات ءتىلىم-تىلىم دوڭبەك ىزىنە ءتۇسىپ سۇمەڭدەي جونەلگەن. يەسىنىڭ كۇندەگى تىرلىگىنە قانىعىپ العان حايۋان قارايعان توپىراقتى قالدىرماي، شۇبار جوندى شىر اينالا قۋالاپ شىقتى. الا قورجىننىڭ تۇبىنە جەتكەنشە شەرۋبايدىڭ ەكى قولى دا تىنىم تاپقان جوق، جاڭعاقتى كوسىپ الىپ، الدەكىمدەرگە كۇل شاشقانداي وڭدى-سولدى سىلتەپ ەدى جۇگى جەڭىلدەگەن دە بارىپ تىزگىن تەجەپ، ماڭدايىنىڭ تەرىپ ءسۇرتتى، ىدىسىن سولاڭداتپاي شيىرشىقتاپ قانجىعاسىنا قايتا بۋدى دا كەلگەن ىزىنە قارادى. قىزىل ءدان توپىراق بەتىندە باداناداي بوپ جاتىر ەكەن، باران بەستىنى كەرى بۇرىپ، ءبىراز جەرگە دەيىن ات تۇياعىمەن جانىشتاپ جاسىرىپ قايتتى. سوسىن ايدالاعا، اسپانعا تەلمىرىپ از-كەم ايالدادى دا بوكتەردە جاۋراپ وتىرعان جەتىم ۇيگە قاراي شاۋىپ الاتىنداي تاسىرلاتىپ شابا جونەلدى.
2
سارعايىپ سىزى شىعا باستاعان كەرمە باسى جىم-جىرت ەدى. ءۇي ماڭىنان ءۇش يت ارسالاڭداي جۇگىردى. ەركەلەپ اتتىڭ تاناۋىنا سەكىرگەن وۆچاركاعا شەرۋباي زەكىپ تاستاعان سوڭ يەسىنىڭ قىرىس قاباعىن تانىعان تايىنشاداي ءبورىباسار جاقىنداماي، تاساقتاپ قالا بەردى دە باۋىرى ارقاسىنا جابىسقان سۇر تازى سۇمەڭدەپ ەرە شالدى ەسىك الدىنا جەتكىزىپ سالدى. تولعان ۇرشىقتاي تىرسىلداعان اپپاق كەلىنشەك تۇندىك اشىپ جاتىر ەدى، تۋ سىرتىنان ات ءدۇبىرى ەستىلگەندە مىقىنىنا ىركىلىپ قالعان كويلەگىنىڭ ەتەگىن سوزىپ، سۋىت كەلگەن كۇيەۋىنە قاراي اسىقتى. جاس شاماسى قىرىققا ەندى ىلىنگەن، ايەل زاتىنىڭ قايتا ءبىر جاساپ اجارىنا كىرگەن قويىنى قۇر جاتپاس، ومىراۋىنان ءسۇت كەپپەس بۇرقىراعان بۇلا شاعى. بەتىنىڭ نارتتاي قىزىل شىرايىنان قىمىز ءيىسى تەپكەندەي.
— امانشىلىق پا؟ — دەپ تاندانا، تالماۋراي ءسۇزىلىپ، قاراقات كوزىن ءبىر توڭكەرىپ تاستادى. ءۇنى نازدى، مايدا قوڭىر.
— اماندىقتى سەن تۇگەندەيمىسىڭ؟!. ءۇيدى جىق! — دەپ شەرۋباي شىلبىرعا ۇمتىلعان ايەلىنىڭ قولىن كەرى يتەردى.
— جىققانى نەسى؟!.
— نەگە جىعۋشى ەدى؟! كوشەمىز-داعى! سارالا ەتەك بوپ سازدىڭ ۇستىندە وتىرا بەرمەكسىڭ بە؟! بيە بايلايتىن ۋاقىت تا تاياپ قالدى.
قونىس جاڭارتۋعا سەبەپ بولعان مالدىڭ كۇنى ەمەس، باسقا ءبىر كادىك بارىن سەزىمتال ايەل شالىنىڭ قاباعىنان-اق تۇسىنگەن، ءبىراق، شامىنا تيمەي مايدا تىلىمەن نارازىلىعىن دا ءبىلدىرىپ قالدى:
— بالالاردىڭ كوكەسى-اۋ، سابىلىپ كۇندە كوشەمىز بە؟ ەل-جۇرتتان ۇرىككەندەي سوناۋ ەتەكتەن جىلجىپ ەدىك، ەندى التايدىڭ شىڭىنا بارىپ قوناقتاماساڭ بارار جەر، باسار تاۋىڭ قۋسىرىلىپ قالعان جوق پا؟..
— ءجا، ماعان ارقان اپەر! بالاڭ تۇردى ما؟ ويات!..
ايەل تاجىكەلەسىپ جاتپاي ەسىكتى ءتۇرىپ ىشكە كىردى. شەرۋباي اتتان ءتۇسىپ، ايىلىن قايتا تارتتى دا ورەنىڭ اشا قازىعىندا ءىلۋلى تۇرعان جانتورسىقتى شايقاپ-شايقاپ قانجىعاسىنا بايلادى.
— ءسان!.. ا، ءسان!.. تۇر اينالايىن! — دەگەن ايەلدىڭ ءزىلسىز داۋىسى ەستىلدى. — كوكەڭ تۇرسىن دەپ جاتىر. تۇرا عوي!..
— اسەم! — دەپ شال ەسىككە كوز قيىعىن تاستادى. — جۇگەن الا شىقشى!..
بۇتىندا ىلپا جوق تورت-بەس جاسار قالقان قۇلاق سارى بالا اسەمنىڭ ەتەگىنە ورالا شىعىپ ەدى، ايەلى قىل ارقان مەن جۇگەندى قانجىعاسىنا بايلاعانشا شال ۇلىن جەردەن كوتەرىپ، ايمالاپ يىسكەدى دە ساقالىمەن بۇعاعىنان قىتىقتاپ كۇلدىرىپ، قولى بوساعان سوڭ شەشەسىنە ۇسىندى.
— جۇگىڭدى ءبۋىپ-تۇيىپ جينالىپ وتىر، — دەدى جىلقىشى. — مەن جەلكۇرەڭدى ىزدەيمىن. شۇقاناققا جىعىلىپ قالدى ما، كەشەدەن بەرى جىلقى ىشىندە كورىنبەيدى. قۇر ات ءمىنىپ ءسان ىزىمنەن تاپسىن.
— وزىڭنەن كارى لاقسانى جەتەلەۋمەن كۇنىڭ ءوتتى-اۋ! — دەپ اسەم كۇڭك ەتتى، كۇڭكىلىنىڭ ءوزى كۇلكىدەي ەدى. — باۋىزداپ تاستا دەپ باياعىدا ايتتىم... ۇرشىعى تارسىلداعان تىراقى ەندى ساعان بايگە اپەرەدى دەپ پە ەدىڭ؟!.
الدە قالجىڭ، الدە قيتىعى ەكەنى بەلگىسىز، شال ايەلىنە قاباعىنىڭ استىمەن قارادى دا:
— ءالى دە سەنى توركىنىڭە اپارىپ تاستاۋعا جارايدى! — دەپ اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى...
ەركە ۇلى اكەسىنىڭ الا كەتپەگەنىنە قيعىلىقتى سالىپ اۋىلدى باسىنا كوتەرە باقىرىپ قالىپ ەدى، ۇيدەن قارنىن قاسىپ ونان ەرەسەكتەۋ ەكىنشىسى، كوزىن ۋقالاپ ءۇشىنشىسى، ايران سۇراپ ءتورتىنشىسى شىقتى.
— وي، ايراندا باسىڭ قالعىر! بىلاي تۇر! — دەپ اسەم شارت سىندى. — ايران دەيدى عوي قۇلقىن سارىدەن! ءقازىر اكەڭ كەپ ويرانىمىزدى شىعارادى! ءتوس تابانىنان سىز وتكەن جىندى بۋراداي جىنىن شاشىپ كەتكەن جوق پا!..
3
...زايمكە ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ وتىر ەدى. ۆەرتولەت تەز ورالا قويمادى.
مەشەل ماپ-مايدا كۇنشۋاققا ماندايىن توسەپ، بەدرەيگەن مۇڭسىز اسپانعا قادالىپ مىڭق ەتپەي تەرشىپ جاتقان. قاشىپ كەتەتىندەي قانشىعىن قىلتاسىنا باسىپ، قارا ساندىقتى باسىنا جاستاعان. كەرزى ەتىگىنىڭ قونىشىن ءتۇرىپ، شىلعاۋىمەن قوسا تۋرا تاناۋىنىڭ استىنا دەلديتىپ جايىپ قويعان ەدى.
— مۇڭكىتپەي ءارى تارتشى مىناۋىڭدى! — دەپ بەسكەمپىر تەۋىپ جىبەرگەندە جەروشاقتاعى قوزداپ جاتقان شوققا بارىپ بۇرق ەتتى.
ساراندىقتان عانا سۇيرەپ جۇرگەن ۇلتانى ۇستارانىڭ جۇزىندەي ەسكىگە مەشەل دە ونشا قينالا قويعان جوق، مىرتىق باشپايلارىن قىلت-قىلت قايشىلاپ، سودان ءبىر ءلاززات العانداي ىسقىرىن جاتا بەردى. وسمينوگ ءتارىزدى تاربيعان اعاش تامىرىن وتقا ءبىر تىعىپ، ءبىر سۋىرىپ، پىشاقپەن مىنەپ وتىرعان بەكەت تە تىرپ ەتپەدى. رەزەڭكەنىڭ بىقسىعان اششى ءتۇتىنى قولقانى قاقپاندا بارىپ شىداي الماعان بەسكەمپىر اتىپ تۇردى دا ەتىكتى كۇرەسىننەن اسىرا شىرقىتىپ جىبەرىپ بىرشىپ جاتقان مەشەلگە:
— سەنەن قۇتىلعان كۇنى ءبىر بوتەلكە قۇدايى بەرەر ەدىم! — دەدى.
— مەنەن قۇتىلۋىڭ قيىن شىعار، ونان دا سول ءبىر جارتىڭدى قامداي بەر.
— دارەتىندى الىپ پا ەدىڭ؟..
— قول ارام بولعانمەن قالتا بار. ءبىر ەتىكتىڭ قۇنى ءبىر جارتىعا تۇرماس دەيمىسىڭ؟ — دەپ مەشەل ساۋساعىنىڭ ۇشىن سارت-سۇرت شەرتىپ قويدى. — تورت سوم. قالعان تيىنى اقىرەتتە موينىڭا قارىز بولسىن...
ايتىپ اۋىز جيعانشا بولعان جوق، بەلىنەن بۋىندىرىپ بايلاعان ەكى-ۇش بۋما وندىق قىزىل وشاق باسىنا توپ-توپ ەتە قالدى. مەشەلدىڭ كوزى الارىپ، باسىن كوتەرگەندە. ريۋكزاگىن اسىنىپ توقال تامنان جاقىپ شىققان ەكەن، ارتىنان توپىراق شاشقانداي ەسىك كوزىندە تۇرىپ الىپ لەسيا اقشامەن اتىپ جاتىر.
— مير، مير! — دەدى ساسقانىنان مەشەل. — جەڭەشە، كەپيەتى اتادى، كەپيەتى!..
جاقىپ ارتىنا اينالعان جوق.
— كەتىپ باراسىڭ، ءا؟ — دەپ شۇقىنىپ وتىرعان بەكەت باكىسىنىڭ شاپپاسىن جاپتى.
— ءتىرى ادامعا تاتاتىن ءدام-تۇز قايدان بولسا دا تابىلادى عوي، — دەي سالدى جاقىپ.
— بىرەر مينۋتقا قۇيرىق باس. ءراسىم عوي...
جاقىپ ءراسىمدى سىيلاماسا دا وشاق باسىنا تىزە بۇگىپ تەمەكىسىن شىعاردى. بەكەت ءتوس قالتاسىنان اقشا سۋىرىپ ۇسىندى.
— ەكى ءجۇز سوم. قايتقان مال قايىرىمەن. مەنىڭ موينىمدا دا قارىز بوپ كەتپەسىن، — دەدى. — قولحاتىمدى قايىرماي-اق قويساڭ دا بولادى.
جاقىپ جاۋاپ قاتقان جوق، اقشانى دا يتەرىپ تاستاماي، ون سومدىقتىڭ ءبىرىن شيىرشىقتاپ وتقا تيگىزدى دە شىلىم تۇتاتتى، سوسىن جەروشاققا تاستاپ جىبەرىپ، جانىپ بىتكەنشە وزىنە قادالعان مەشەلدىڭ بادىك ءجۇزىن باعىپ توسىپ وتىردى.
— زاۋالىڭ، باردا، امالىڭ بار ما، ەسىرمە!
زامانىڭ باردا تاس شايناساڭ دا كەسىر مە؟!
اقشانىڭ بۋى — اقىماقتىڭ تۋى دەۋشى ەدى،
ارتىندى باقساي، كورپەڭە قاراپ كوسىل دە!
— ۆوت تاك ۆوت! — دەدى بەسكەمپىر — تونىڭ دا، قوڭىڭ دا وسى ەدى، كىمگە وكپەلەپ وتقا تاستاپ وتىرسىڭ؟
جاقىپ جاۋاپ قاتقان جوق. اقشانى جۇمارلاپ وتىرىپ قالدى. ءبىرازدان بەرى ۇستارا تيمەگەن بەت-جۇزى ەسكىرىپ، ساقالىنىڭ قۇيقاسى اقجەمتىر بوپ تۇلەپ كەتكەن ەكەن، ۇياسى ومىرىلىپ قالعان جانارىندا وت تا، ۋىت تا جوق.
— جاسىڭ قىرىقتان استى، — دەدى بەكەت. — مەكەن-تۇراعىڭدى سايلاماپسىڭ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتۇتىنىڭ دە ءتۇزۋ شىقپاپتى. جالعىز جولداسىڭ اقشا ەكەن، ونىمەن ەندى ارازداسقانىڭ تىم كەش بوپ جۇرمەسىن.
جاقىپ جاۋاپ قاتقان جوق. تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن كون بوپ كەتكەن مەشەلدىڭ قارا تابانىنا باسىپ ءوشىردى دە وتقا شىرت تۇكىردى. مەشەل دە تۇك سەزبەگەندەي مىرتىق باشپايلارىن قىلت-قىلت قايشىلاپ قويىپ ىسقىرىپ جاتا بەرگەن. توقال تامنان مىرس-مىرس جىلاعان لەسيانىڭ تاناۋ تارتىسى ەستىلدى.
— قازاقتا ءپالساپا كوپ، — دەدى بەسكەمپىر. — سونىڭ ءبىرى، ايەل قىزعاناتىن ەركەكپەن قوس بولما دەۋشى ەدى. قىزعانىش شىرىق بۇزعاننان باسقا نە اكەلەدى؟.. قىزعان، قىزعانبا، قاتىن قاعىنسا باقىرايتىپ قويىپ تا كوزىنە شوپ سالادى، ۆوت تاك ۆوت! — دەدى بەسكەمپىر.
جاقىپ جاۋاپ قاتقان جوق. جۇرت تا وعان نازار سالمادى. تىنىشتىقتى ات تۇياعىنىڭ تىقىرى بۇزىپ ەدى، شەرۋبايدى الدىمەن تانىعان بەسكەمپىر:
— اسسالاۋماعالايكۋم! — دەپ اتاسى قاجىدان كەلگەندەي قۋانا تۇردى. — الەي بولسىن، اقساقال!
— بەۋ شىركىن، بەسكەمپىرمىسىڭ؟! — دەدى شال. — قۋعا قۋ ناماز شامدا جولىعىسادى دەپ، تاعى دا تار جەردە توقايلاستىق پا؟!.
— وي، اقساقال-اي، قۇلا ءتۇزدىڭ اڭى مەن اعاشىن قورىپ قىر سوڭىمىزدان قالمادىڭىز -اۋ!.. بىزدەن دە قۇتىلارسىز.
— ول جاعىن يت بىلەدى. قۇتىلام با دەپ تالاي اقسارباس شالىپ ەدىم، ازىرگە تىلەگىم قابىل بولماي تۇر-اۋ...
— ەندەشە، بۇل فانيگە ءبىزدىڭ دە كەرەك بولعانىمىز عوي، — دەپ بەسكەمپىر شالدىڭ تىزگىنىنە جارماستى. — وشاق دەگەن اتى بار، وت باسىنا جۇگىنىڭىز.
— تۇسپەيمىن، — دەدى شال. — شارۋام تىعىز.
قانجىعاداعى جانتورسىقتى كورگەندە بەسكەمپىردىڭ كوزى شىراداي جاندى.
— بۇيىرعان ءدام شىعار، مىناۋىڭىزدى شەشە بەرەيىن، ءا؟..
شەرۋباي شەشىپ الا عوي دەگەن جوق. بەسكەمپىر دە ونىڭ ۇلىقساتىن كۇتكەن جوق. مانادان قاڭسىپ جاتقان مەشەل تورسىق شالدىرىن ەستي سالا ەمىنىپ جەتىپ بارعان، بەسكەمپىر قىشقاش باۋىن اعىتقانشا تىپىرلاپ اتتىڭ الدى-ارتىن ءبىر اينالىپ شىقتى.
— مىناۋىڭىز ايعىر ما، ازبان با؟
— ۇماسىن ۇستاپ كورسەڭشى، — دەدى شال.
— ءتۇۋ، قىمىزىڭىز ولمەپتى-اۋ! — دەپ بەسكەمپىر جورتا تىجىرىنعان بولدى، ءبىراق، تورسىقتى يەسىنە قايتارىپ بەرمەي جىگىتتەرگە جاعالاتىپ جىبەردى.
جاسىنا قاراي اۋەلگى كەزەك جاقىپتىكى ەدى، كوڭىلى شاپپاعانداي تورسىقتى سالماقتاپ ءبىراز وتىردى دا جىگىتتەرگە كۇمپيگەنمەن دامنەن قاشا الماي امالسىز سۋسىنعا باس قويدى. بەسكەمپىرگە كەرەگى دە وسى ەدى، جىلدا كورىپ جۇرگەن "درۋجبانىڭ" مۇشەلەرىن شەرۋبايعا تاعى دا تانىستىرا باستادى.
— ال، اقساقال، مىناۋ تورسىقتى باسىنا كەپتەپ جاتقان جاقىپ دەگەن اعامىز بولادى. قوزى قارنىنا قۇنان قويدىڭ ەتى سيادى. وسىنىڭ كومەيىن بىتەيمىز دەپ كوشىڭىزدىڭ سوڭىنان قۋا بارعالى وتىرمىز. اناۋ ءداۋدىڭ اتى بەكەت، عۇلاما دەۋشى ەدىك. تۇقىم-تۇياعىن، ءزاۋزاتىن، اتا-تەگىن سۇراعان ەمەسپىن. لەسپرومحوزدىڭ اياق ارتار ەسەگى دە، جەگىن وگىزى دە ءوزى بولاتىن. ءقازىر باستىق، لەسحوزدىڭ گلاۆناي لەسنيچيى. ال، مىناۋ بۇيەن سارىنىڭ اتى مەشەل. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىن ءبىر اللادان باسقا ەستىگەن پەندە جوق. كۇندىك جەمى بەس ليتر سپيرت، ءبىر ىشكەندە اناۋ لاقا اۋىزعا بەس ساپتىاياق كوجە سيادى.
— ءجون، ءجون، — دەدى شال بەسكەمپىرگە رازى بولعانداي مۇرنىنان جىميىپ. — مىناۋىڭدى دا تانىستىرا كەتپەدىڭ عوي، — دەپ ارانى نۇسقاعان.
— ءا، ونى درۋجبا دەپ اتايمىز.
— بولسا بولار، — دەدى شال. — مۇنىڭ ىشىم-جەمى قانشا؟
— ە، بۇعان تەك بەرە بەر. بۇكىل تايگاڭىزدى ءتۇبى قۇرتاتىن وسى بولادى.
— قۇرتسا قۇرتار، — دەدى.
— ال ەندى ءوز بۇيىمتايىڭىز؟
— اۋەلى تورسىعىمدى قانجىعاما بايلا، — دەدى شال. — سوسىن، اناۋ سايدا ءبىر اتىم ۇيەلەپ جاتىر، سونى سوناۋ قىردىڭ باسىنا جەتكىزىپ بەرەرسىڭدەر.
— قاراپ جاتقانشا بۇل دا ءجون-اۋ! — دەپ مەشەل ىرجالاڭ قاقتى.-ال ونىڭ اقى-پ ۇلى قانشا بولماق؟
— اقى-پ ۇلى دەيمىسىڭ؟.. بەسكەمپىر جاڭا عانا وسى جىگىتتەردىڭ ۇلتابارىن ساپتىاياقپەن ولشەپ شىققان جوق پا؟!.
4
...ءبىراق، جەلكۇرەڭ تۇرا قويمايدى. قۋ سۇيەكتە بۋىن جوق، كوزى جاساۋراپ، تىرپ ەتپەي كۇرسىنىپ جاتتى دا الدى. كادىمگى كۇيىكتەن ءىشى ورتەنىپ بارا جاتقانداي ۇھىلەيدى.
— مەرتىككەننەن ساۋ ما؟.
— اۋزىندا ءبىر ءتىس جوق! — دەدى جاقىپ اتتىڭ سالپايىپ كەتكەن استىڭعى ەرنىن سوزىپ. — مىنا شال الجىعان شىعار، كوتەرەم تۋلاقتى كوش جەرگە قالاي جەتكىزگەلى ءجۇر؟
جىگىتتەر جەلكۇرەڭدى جال-قۇيرىعىنان جۇلقىلاپ، دىرىلداتىپ ءجۇرىپ باسىن ىلديعا قاراتىپ ەدى، سوندا دا ۇمتىلماي قويدى. شەرۋباي كەلىپ باسىنا كۇمىس جۇگەن كيگىزۋى مۇڭ ەكەن، كۇلكى تابا الماي تۇرعان ەرىككەن جۇرتقا بۇل دا ءبىر ارزان دىردۋ بولدى. اسىرەسە، شالدىڭ شامىنا تيگەن بەسكەمپىر؛ جىگىتتەردى ساپقا تۇرعىزىپ قويىپ، قولىنا شىبىق الدى دا الدىمەن ەسەكشە اقىرىپ، سوسىن قايداعى ءبىر بادىك ولەڭدى باستاپ بەردى.
— ەسەگىم – اي-داي، ەسەگىم-اي!
نەدەن دە بولدى كەسەلىڭ-اي؟!
ىستىق تا سۋىق ءتيدى مە قايدان،
ازداپ ءبىر بار ەت جوتەلىڭ-اي!
ەسەگىم-اي، ەسەگىم-اي!..
اڭگىلىك بۋىپ، ماشينە قۋىپ،
ءىلىندىڭ جۇرتتىڭ ەسەگىنە-اي!
تاڭ اسسا سۋىپ، تاراقتان جۋىپ،
استىڭا كىلەم توسەدىم-اي!
ەسەگىم-اي، ەسەگىم-اي!
ەسەگىم ءولدى-اۋ جار باسىندا،
جىرتىق جەلقوم جامباسىندا!..
— جوق، جارتى بوتەلكە جامباسىندا! — دەپ تالاستى مەشەل.
جەلكۇرەڭدى ءوستىپ قورلادى. جەلكۇرەڭدى ەمەس، شالدىڭ ءوزىن قورلاعانداي بولىپ ەدى. شەكە تامىرى بىلەۋلەنىپ، بەت-اۋزى تورلاما قاۋىنداي بىت-شىت بوي جارىلايىن دەپ قالعاندا قۇيىسقاننان ماتاستىرىپ بايلاعان تورت-بەس اتتى جەتەلەپ ون التى، ون جەتى جاسار بالاڭ جىگىت كەلدى. ات ۇستىندە وتىرعانعا شىرەنگەنى مە، وزىنەن باسقا جۇرت باۋىرىنان دارەتكە وتىرمايتىنداي كەيكيىپ، يەگىمەن سالەمدەسەدى ەكەن. تەك بەسكەمپىرگە عانا قول بەردى دە باسقانىڭ يشاراتىن قابىلداماي قويدى. تاكاپپارلىقتىڭ دا رازمەرى بار، بوتالى تۇيەسىن وتكىزىپ قويعانداي ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىن بۇلداپ، تاناۋراعان نەمەنى بەكەت كورگەننەن-اق تۇمسىقتان قونجيتىپ جىبەرگىسى كەلىپ تۇرعان.
— كانى، اتقا قونىڭدار! — دەپ شال جىگىتتەردى اسىقتىرا باستادى. — ءقازىر اناۋ وزەكتەن قيقۋلاپ شاباسىڭدار. تەك، تۋرا اۋىلعا تارتىڭدار! — دەپ الدەنەنى ءتۇسىندىرىپ جاتتى.
بەكەت وعان قۇلاق سالعان جوق. جىگىتپەن ىشتەي ەگەسىپ ءتۇر ەدى. قىرسىققانداي ول دا بۇدان كوز الماي باجىرايدى دا قالدى. باسىندا بەكەت تۇگىلى پەرى ۇستاپ كورمەگەن قۇندىز بورىك، ۇستىنە بارشا تىشقاننان قۇراعان بەلدەمشە، تاڭداي بارقىت سىپتاي شالباردى قىسقا قونىشتى قىزىل ەتىككە قىناي كيىپ الىپتى. ءجۇزى كەكشىلدىگىنە قاراماستان تىم جۇمساق ەكەن، قازاق جۇرتىنا بوتەندەۋ ءموپ-مولدىر كوكشىل جانارىنداعى ءبىر ۇشقىن بولماسا جىگىت بويىنان شەرۋباي نۇسقاسىن تابا المادى؛ ەرنى جۇقا، قاسى جىپ-جىڭىشكە دە كىرپىلى ەرەپەيسىز ۇزىن كورىندى.
— سەن وسىندا قالاسىڭ! — دەگەن شالدىڭ ءامىرىن ەستىگەندە عانا بەكەت جۇرتقا بەتىن بۇردى. شەرۋباي ونىڭ باس-اياعىنا سۇقتانا قاراپ تۇر ەكەن، "وگىزدەي قارا كۇشىڭ بار-اۋ" — دەگەندەي: — دەمەۋشى بولاسىڭ، — دەپ بۇيىردى.
جىلقىشىنىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىن تۇسىنبەسە دە داراقى توپ داۋرىگىپ وزەككە قاراي جورتا جونەلگەن. بىر-بىرىنە تەلمىرىپ جەلكۇرەڭ مەن بەكەت قالا بەردى.
اتتىڭ باسى كەبەجەدەي تىم ۇلكەن سياقتى كورىندى. قىلدىرىقتاي مويىن ەرەپەيسىز جۇكتى كوتەرە الماي، سولپيعان دوربا تاناۋ قايتا-قايتا جەر سۇزەدى. جانار وشكەن، كەڭسىرىك كەۋىپ قالعان، انشەيىن تىقىردى ەستىگەنى بولماسا ەش نارسە كورىپ تە جاتقان جوق كىرشىكسىز قاسىن اندا-ساندا ءبىر قاعىپ، قابىسىپ كەتكەن بۇيىرىنە كۇرسىنىپ قاراي بەرەدى. جال-قۇيرىقتى دەمەسەڭ، كورىپ بولعان ادامنان ايىرماشىلىعى جوق سياقتى. ات ءمىنىپ، عۇمىرى سايات قۇرماعان بەكەتتىڭ جەلكۇرەڭگە جانى اشىدى؛ تۇڭعىش رەت كارىلىك دەگەن زاۋال بارىن سەزىنىپ، جان قيناپ ءتىرى ولىك بولعانشا ءتىل تارتپاي مەزگىلىندە كەتە قالعانعا نە جەتسىن دەپ ويلادى.
وزەكتەن قيقۋ ەستىگەندە جەلكۇرەڭ ەكى-ۇش دۇركىن تالپىنعان بوپ ەدى، ءبىراق، سەرەيگەن الدىڭعى ەكى اياعىن باۋىرىنا جيا المادى. ايتەۋىر، داتكە قۋات بولا ما دەپ بەكەت بۇكتەپ اكەلىپ سيىرشا تىزەرلەتىپ قويعان. ات ءدۇبىرى جاقىنداپ قالعاندا تاناۋى جەلپىلدەي باستادى دا "قابانبايلاپ" باقىرعان شالدىڭ اششى ايقايى ەستىلگەندە جانۋار وقىرانىپ جىبەردى.
تاسىرلاتقان سالت اتتىلار تاپتاپ كەتەتىندەي بەكەتكە تۋرا شاپتى. قولىندا تىزگىن دە جوق، ەردىڭ قاسىنان قۇشاقتاپ جالپايىپ جاتىپ العان مەشەل دە قورىققاننىڭ ويبايى ما، جوق الدە ەسىرىكتىڭ ايعايى ما ول دا باقىرىپ بارادى. دالاقتاعان جۇرتتى قىزىقتايمىن دەپ بەكەت جەلكۇرەڭنىڭ تۇرىپ كەتكەنىن دە بايقاعان جوق ەدى، ءتورت اياعى قالشىلداپ، ساندالا باسقان لاقسانى "قابانبايلاپ" جەتكەن شەرۋباي مەن جاس جىگىت ورتاعا الىپ قاقپايلاي جونەلدى.
بەكەت جۇرتتان قارا ءۇزىپ جىرىلىپ قالعان. استىنداعى دا ءبىر الاسۇرعان جىندى ەكەن، تىزگىن ءسال بوساسا اۋىزدىقتى سارت تىستەپ الىپ جۇلا جونەلەدى. اۋەلدە ۇزەڭگىسىن تابا الماي ءبىراز جەر بوكتەرگەن موشەكتەي سالاقتاپ شاۋىپ ەدى، ءىشى-باۋىرى سولقىلداپ تۇينەپ بارا جاتقان سوڭ اۋىپ قالام با دەپ سىرت كوزدەن ۇيالعاننان اياڭعا كوشتى.
الاشۇبار ورماندى كەيكەڭنەن الگى جىگىت تاعى كۇتىپ الدى. ويقاستاپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر شىعىپ، بەكەتتىڭ قىلتاسىندا جۇرگەن ۇزەڭگى باۋىن ۇزارتىپ بەرگەندە عانا استىنداعى ەر -تۇرماننىڭ جاس بالانىكى ەكەنىن ءبىراق بىلگەن.
— قاي قالانىڭ جاتاعى ەدىڭ؟ — دەدى جىگىت.
داۋىسى نازىك ەكەن. بەكەت تىكسىنىپ قالدى. ايتەۋىر ءتىل قاتۋ مىندەت بولعان سوڭ بۇل دا كەزەگىن تەك جىبەرمەي:
— جاتاقتىڭ شاتاعىنا جولىقپاي ءجۇر ەكەنسىڭ! — دەپ تيىسە سويلەدى. — اكەڭە تارتپاعانسىڭ-اۋ، تەگى؟..
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ايەل داۋىستى ەركەكتە قۋات بولمايدى، ەركەك داۋىستى ايەلدە ۇيات بولمايدى دەۋشى ەدى... باياعىدان بەرى نەعىپ كورمەي جۇرگەم!..
— باياعىدان بەرى كورمەدە جۇرگەم.
— ءيا، كورمەگە جارايتىن كوركىڭ بار ەكەن... اتىڭ كىم؟
— كوركىمە قانىقساڭ بوپتى دا. اتىمدى سۇراپ قايتەسىڭ، ءبىر كورگەن كەلىمسەككە ارتىق بوپ جۇرەر...
— ارتىق دۇنيەڭ كوپ ەكەن اتتەڭ ەپتەپ قىسقارتسا!..
— قولىڭنان كەلسە دە... — جىگىت جاناسالاي بەرىپ بەكەتتى قىر جىلىنشىكتەن ۇزەڭگىمەن قاعىپ ءوتتى.
تالما جەردەن تيگەن تەپكىدەن باشپايلارى شىمىرلاپ ۇيىپ سالا بەردى دە ءبىر اياعى ۇزەڭگىدە سولاقتاپ بوس قالعان بەكەت سىلتەرگە قولىندا قامشى دا جوق قۇر بەكەر قارمانىپ قور بولدى. جىگىت ەكىنشى وراپ وتكەندە دە بويىنا قول دارىتپادى، باستىرمالاتىپ كەپ ەڭكەيە بەردى دە ەكى بىردەي ايىلىن اعىتىپ جىبەرگەن. بەكەت ەلىرگەن اتىنا يە بولا الماي ەر-تۇرمانىمەن سىپىرىلىپ ءتۇستى دە كۇرەڭ توبەل ويناقتاپ شىعا كەلدى. جىگىت قايتا وراعىتىپ، ءبىر اينالدى دا:
— اتىڭ كىم ەدى؟ ۇمىتىپ قالعان جوقپىسىڭ؟! — دەپ ساقىلداي كۇلىپ، كۇرەڭ توبەلدى قوسارعا ىلە تاسىرلاتا جونەلدى...
5
...سونىعا كوشىپ قونعان جىلقىلى اۋىلدىڭ سالتاناتى جامان كورىنبەدى. ءۇي تىگىلگەن، قازان كوتەرىلگەن، ءتۇتىن تىك. كوگالعا توسەلگەن الاشا، كورپەنىڭ شەتىندەگى تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان اتلاس، جىبەك تىستى قۇس جاستىقتار كىشىگىرىم شومەلەدەي. تاي-توپىر، ساياق موينىنداعى قوڭىراۋ سىلدىرى بولماسا اۋىل ماڭى جىم-جىرت. جەلى باسىنداعى تورت-بەس مارقا قۇلىن، ماما بيەلەر ۇيەزدەپ تۇر. اۋىلعا جەتەر جەتپەستە قۇلاعان جەلكۇرەڭگە كىلەم جاۋىپ تاستاپتى. جانۋار ولگەندە دە ءتورت-اياعىن باۋرىنا الىپ، اتىپ تۇرىپ شابا جونەلەتىندەي بۇكتەتىلە جىعىلعان ەكەن. بەكەت اق تەر، كوك تەرگە ءتۇسىپ ەرىن ارقالاپ جەتكەندە جىگىتتەر كور قازىپ جاتقان. شەرۋباي قۇيرىعى مەن جالىنان قىل جۇلىپ سىلەكەيىن العان سوڭ جابىلىپ ءجۇرىپ شۇڭقىرعا قۇلاتىستى دا تەپكىلەپ كومىپ تاستادى. مال بالاسىن ادامشا ارۋلاپ قويعانىن بەكەتتىڭ كورگەنى وسى. قۇلاعىنان كۇن كورىنگەن قىزىل كۇرەڭ شال شىنتاعىنان سۋ سورعىتىپ تۇما باسىندا ۇزاق جۋىندى. "ولە قالساڭ، ءوزىڭدى ءوستىپ تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومەتىن جاناشىر تابىلسا-اۋ؟..". بەكەتتىڭ ەزۋىنە مىسقىل جۇگىرىپ ەدى، شال سونى سەزدى مە، شاعىر كوزىنىڭ قيىعىمەن شاقىرايا قارادى دا:
— شىراعىم، مەن ءالى ولگەم جوق، ەرىمدى شالقاسىنان تاستاماي وڭتايىنان قوي! — دەپ زىلدەندى.
قىرسىق شال قۇلدىققا جالداعانداي ەندى بولماسا تەپكىلەپ جۇمسايتىن ءتۇرى بار. بەكەت تەرلىكتى توقىمنان اجىراتىپ اۋدارا سالدى دا ەردى شارق ەتكىزىپ ىڭىرشاق ۇستىنە تاستاپ جىبەردى. ورنىنان سىزدانا تۇرعانىنا قاراعاندا شال كوڭىلىنە ءبىر نارسە ءتۇيىپ قالعانداي ەدى. كوگالعا جايعان ءوز داستارقانىنىڭ تورىنە قاقشيىپ ءوزى وتىرىپ، بىلاي شىق دەپ وزگە جۇرتقا ورىن دا كورسەتكەن جوق. بەكەت بارىنەن تومەن، ىدىس-اياقتىڭ تۇبىنە جايعاسقان. مەشەلدىڭ تىزە بۇككەنى سول ەدى، جوعالاتىپ توككەن باۋىرساقتىڭ سول جاق شەتى ومىرىلىپ بارادى ەكەن. تاس قۇدايداي بەزەرگەن كەزەپ شال ونىڭ جايالىقتاي اۋزىن باعىپ ءبىراز مۇلگىپ وتىردى دا داستارقاننىڭ شەتىن كوتەرىپ، باۋىرساقتى مەشەلدىڭ الدىنا ەڭسەرىپ تاستادى.
— ءسان! — دەدى.
ۇيدەن شاشىن يىعىنان كۇزەگەن قىز شىقتى دا كايتا كىرىپ، ءبىر استاۋ باۋىرساق اكەلىپ مەشەلدىڭ الدىنا توكتى. بەكەت ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. بويجەتكەننىڭ قىزىل شىرايلى جۇمساق ءجۇزى، كىسىگە يمەنبەي تىك قارايتىپ ءموپ-مولدىر كوگىلدىر جانارى، قىمسىنۋدى بىلمەيتىن، قيىلىپ جاتپايتىن كيىپ-جارما مەنمەندىگى الگى ءبىر ايەل بەت، ايەل داۋىستى جىگىتتەن اۋمايدى ەكەن. باسا-كوكتەپ كەلىپ بەكەتتىڭ قاسىنا جۇرەلەپ وتىرا قالدى دا قىمىز ساپىرا باستادى. سۋسىندى اكەسىنەن باستاپ ۇلەستىرگەن، سوڭعى كەسەنى بەكەتكە ۇسىنىپ جاتىپ سوياۋداي كىرپىگىن قاداپ، شانشىلا قارادى دا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. شەرۋباي قىزىنىڭ بوتەن جۇرتتىڭ الدىندا ىرجاقتاعانىن جاقتىرماي ىزعار تانىتىپ ەدى بەكەتتىڭ سۇمىرەيىپ، كۇمىلجىپ وتىرعانىن اڭعارعان سوڭ كوڭىلى ورنىنا تۇسكەندەي كەنجە بالاسىن تىزەسىنە قوندىرىپ، راقاتتانا ساقالىن ساۋىپ قويدى.
بەكەت داستارقانعا ارەڭ وتىقتى. قىسىلىپ وتىرىپ تا قىزدان كوز جازعان جوق. شىنىندا ءسان دەسە ءسان ەكەن. الگىدە عانا ىدىس-اياقتىڭ قاسىنا سىرعىپ قالعانىنا قورلانىپ ەدى، ەندى تىزە تۇيىستىرە بويجەتكەنمەن قاتار وتىرعانىنا ىشتەي رازى بولدى. تۇڭعىش رەت ۇرعاشىنىڭ ءيىسىن العانداي بەيمازا سەزىم كوڭىلىنە تىنىم تاپتىرمادى. مىسقىل دا بولسا مىرس ەتىپ كۇلگەنىنىڭ ءوزى ايەل زاتىنا عانا بايلانىستى وشاق باسىنان ورەتىن جىلى نيەتتى، قىز قولىنان تاتقان ءدام ايەل زاتىنىڭ ەركەككە دەگەن الدەبىر جۇراعاتتىق ىقىلاسىن سەزدىرگەندەي بوپ ەدى. يىعىندا جاتقان ساعىزداي ساپ-سارى شاشى ىدىس ۇسىنىپ ەڭكەيگەن سايىن ۋىزداي القىمىن، ۇلپاداي بەت-جۇزىن قايتا-كايتا جۇرت كوزىنەن كولەگەيلەپ، شىمىلدىقتاي بەردى. ماناعى ەركەك-شورا كيىمى تالدىرماش دەنەنىڭ تالاي قىزىعىن جاسىرىپ قالعان ەكەن، ءتىپتى شولاق ەتىكتىڭ قونىشى دا توق بالتىرعا قاساقانا جەتپەي قالعان سەكىلدى. الجاپقىش ۇستاعان تىك جاعالى توقىما كويلەك ومىراۋ مەن جۇپ-جۇمىر مويىننىڭ ادەمىلىگىن ادەيى اشىپ تۇردى.
قالقان قۇلاق سارى ۇلداردىڭ شەشەسىنە تارتقان ءبىرى جوق، شاعىر كوز قىزىل كۇرەڭ شالدى سويىپ قاپتاعانداي، نويىستاۋ، شەتىنەن وزبىر ەكەن. جاتسىنۋ جوق، جىگىتتەردى يىقتاپ، باسىپ-جانشىپ ءباشاراسىن شىعاردى. بەس-التى جاسار بىرەۋى ماي جاققان باۋىرساقتى ءساننىڭ اۋزىنا زورلاپ تىقتى دا ونىڭ ەسەسىنە بەشپەتىنىڭ قالتاسىنان شەكولاد ۇرلاپ العان، جورتا بىلمەگەنسىپ وتىرعان اپاسىنا ەڭكەيە بەرىپ بەكەتكە ساۋساعىن شوشايتتى دا:
— سەن مىناعان تيەمىسىڭ؟ — دەپ سىبىرلادى.
قىز جىميىپ كۇلدى دە باۋىرىن قۇيرىقتان ءبىر تارتىپ ەدى ءوزىنىڭ قۇلاعى جەتىسىپ تۇرعانداي شيكى سارى قايرىلىپ كەلىپ، "قۇلاعىڭدى!"... — دەپ شاپالاقتىڭ ەسەسىن بەكەتتەن قايىردى. بالاسىنا دەيىن باسىنعان سوڭ بەكەت شامىرقانىپ قىمىزىن قىلعىنىپ ازەر جۇتتى دا كەسەسىن اسجاۋلىق شەتىنە يتەرە بەرىپ اقتارىپ الدى. بەرەكەسى قاشقان جىگىتتى شال دا جاقتىرماي قالعان سياقتى.
— اسەم، سەنىڭ قازانىڭا تاس ءتۇسىپ كەتتى مە؟! — دەپ قاتىنىن اسىقتىرا باستادى.
تانىس ەسىمدى توسىننان ەستىگەن بەكەت ەلەگىزىپ قالعان. جاۋدىراعان كوزى بولماسا بۇل اسەم ول اسەمگە ۇقسامايدى ەكەن، قازان مەن شي اراسىنداعى جورتاقتاعان جۇرىسىنەن جورتا بولسا دا كۇيەۋىنە نازى كوپ سەكىلدى كورىندى. كەلىنشەكتىڭ ءتۇر-تۇلعاسىنان سانگە ۇقساس سيپات تاپپادى، شەشەسى دەۋگە تىم جاس. شالدىڭ توقالى شىعارسىڭ دەپ جورىعان. سوناۋ استانادا قالعان اسەمدى ەسىنە الىپ ەدى، ءبىراق، جاڭادا كورگەن قىز كەلبەتى كونە تانىستىڭ بەينەسىن كولبەڭدەپ وشىرە بەردى.
— ال، جىگىتتەر، بۇل دا ءبىر بىتكەن شارۋا بولدى، — دەدى جىلقىشى بالتاشىلاردىڭ ءار قايسىسى شاقار كوزىمەن سىناي شولىپ. — ءشوپ ەسكى، قىمىز بەستى بولدى. تىمپيما ويناپ قويعان سياقتىمىز، ەندى ەت كەلگەنشە بۇيىمتايلارىڭدى ايتا وتىرىڭدار.
ازعانتاي ات ۇستىندە لوقىلداعانعا ىشەك-قارىنى قۋتىنىڭ باسىنا كەپتەلگەندەي مىڭقيىپ جاتقان مەشەل باسىن كوتەرىپ، شالعا ۇمىتتەنە قارادى.
— ساۋدادا دوستىق جوق، — دەدى وتاعاسى. — الگى جەمساۋىنا قۇنان قويدىڭ ەتى سياتىن جەمقور سەن ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ جاقىپقا شۇيلىكتى.
— وتتاي بەرەدى بۇلار! — دەپ جاقىپ قىزاراقتاپ قالدى.
— و نەگە؟!. جەي بىجەن دە ونەر. اناۋ كوك قوشقاردى كوردىڭ بە؟ — شەرۋباي قاراعاي تۇبىندە جۋساپ جاتقان جيىرما شاقتى قوي-ەشكىنى نۇسقادى. — قۇنان ەمەس، بەستى. بار دا ۇستاي بەر. ال سەنىڭ بەس ءليتىرىڭ مىنە! — دەپ مەشەلگە قالتاسىنان سۋىرىپ قىزىل قۇلاقتاردى ساناماي تاستاي سالدى. — ءوزىڭ ايعىر مەن ازباندى ايىرا المايدى ەكەنسىڭ، بارىپ كورىپ ال، زاكوسكەڭ سول كوك بەستىنىڭ بويىندا ءجۇر.
بەسكەمپىر ەندىگى نىسانانىڭ ءوزى ەكەنىن سەزىپ تەز جينالدى دا تاماعىن قىرناي، قاقىرىنىپ وتىردى.
— سەنىڭ كوز ساتقانىڭ بار-جوعى ءبىر جانتورسىق قىمىز بولاتىن، — دەدى وعان شال. — اسەم، اناۋ تۇلىپتاردىڭ بىرىنە بولسا ايران بولماسا شالاپ قۇيا سالشى، ساۋىرىنا بايلاپ كەتسىن. ءبىراق، سەن سىعىر تىم جۇقا ەدىڭ، ءبىر تۇلىپ تۇگىلى ءبىر توستاقتى دا ەڭسەرە المايسىڭ -اۋ.
رەتى كەلگەن سوڭ بەسكەمپىر دە تارتىنىپ قالعان جوق، قالقانقۇلاقتاردىڭ ەرەسەگىن جۇمساپ دومبىرا الدىردى دا قاعىپ-قاعىپ جىبەردى:
— اقساقال، كۇنىڭ ءتۇسىپ قوسقا كەلدىڭ؛
الدىڭنان اق پەيلىمدى توسقان ەدىم.
الا جازداي سارىپ بوپ كوڭ ساسىعان!
اقى-پۇلعا الجىعان قوشقار بەردىڭ!..
اقساقال كۇنىڭ ءتۇسىپ قوسقا كەلدىڭ،
الدىڭنان اق پەيلىمدى توسقان ەدىم.
اشۋداستاي اششى ەكەن قولاڭساسى،
اق مال ەمەس، بۇل شىركىن شوشقا ما ەدى؟!
— تازدان تاراق قالعالى قاشان!.. تىراشتانىپ-اق بولدىڭ-اۋ، — دەپ ۋاجدەن جىعىلىپ قالعان شالىن قاعىتقان بولىپ كەلىنشەك ارا ءتۇستى. ۇلكەن ۇلىنا ورامال مەن شىلاپشىن ۇستاتىپ جاتىپ بەسكەمپىرگە مەنسىنبەي بيىكتەن قاراپ ەدى. — بۇگىندە جۇرتتىڭ كەپيەتىنە تيەك بار ما؟!. ونىڭ ۇستىنە، بەسكەمپىردىڭ تۇكىرىگىنەن اۋىزدانسا...
— وسى شىعىنىڭمەن قۇتىلعانىڭا قۋانساي، — دەدى شال. — جەلكۇرەڭنىڭ تايىندا العان تالاي بايگەسىنىڭ ءبىرى شىعار. اتاۋ بول سىن!..
بەكەت سىباعا كۇتكەن جوق ەدى، شال دا جۇرتقا ۇلەستىرەر ءازىلى تاۋسىلىپ قالعانداي:
— ءزاۋزاتسىز كەلىمسەك دەپ تانىستىرىپ ەدى بەسكەمپىر، شىراعىم ساتان اتار بار ىقىلاسىم راقمەت قانا، — دەدى.
بەكەتتىڭ جىلقىلى اۋىلدان كورگەن توسىن ادامى دا، توسىن ەستىگەن ءاجۋاسى دا جەتكىلىكتى بولدى. "كەلىمسەك" دەگەنگە شامدانىپ، دامىنە دە قاراعىسى كەلمەپ ەدى، شاقشىپ وتىرعان شاعىر كوز تاعى ءبىر ابەستىگىمدى تاۋىپ الا ما دەپ شىداپ باقتى. شالدىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ بەرگەن بەسكەمپىر بەكەتتىڭ وكپەسىن ءبولىپ-جارعانداي قايتادان دومبىراعا جارماستى:
— ءازىلىڭىز قامشىداي كوزدەن وسقان دەۋشى ەدى اسقانعا دا ءبىر توسقان. بەس بايتالدىڭ ساباسىن ۇستادىم دەپ، تورىندەگى قوناققا توبەت قوسپان. جۇرت ەمەس جولداستارىم كەلگەن جۇتتان، ماي ورنىنا جىلبىسقا ماكۇرىك جۇتقان. بەس بايتالدىڭ ساباسىن ۇستاعانعا
بەس ارىستىڭ پاندىعى قايدان جۇققان؟!.. جەڭەشە-اۋ، ءبارىمىزدى كەمپىر تاپقان كەمپىر قويعان اتىمدى ارزان ساتپان. كەلىمسەك دەپ كەمىتپە بوزبالانى، اسىل تاستان بولعاندا اقىل جاستان، قىز ءوسىرىپ وتىرسىز قۇتقا بالاپ، قۇدا ءتۇسىپ قالمايىق جۇرت ساعالاپ. پايعامبار دا كۇيەۋىن سىيلاپتى دەيت، كۇنى بۇرىن قايتەسىز قۇل سابالاپ!..
كوزىن تارس جۇمىپ جۋساپ قالعان شەرۋباي دىبىسىن شىعارماي سىلق-سىلق كۇلگەن بولدى. سەزدىرمەگەنمەن، بۇلك-بۇلك سەلكىلىندە قوڭىنان الدەكىم شىمشىپ العانداي قىتىقشىل تىتىركەنىس بار ەدى. سو كۇلكى قامشى بولدى ما، تاناۋى قۋسىرىلىپ، تالاعى جارىلۋعا شاق قالعان كەلىنشەك بىلەم قازىنى وراي سالعان قارا ساماردى ورتاعا تارس ەتكىزىپ قويا بەرىپ بەسكەمپىرگە شۇقشيدى.
— قاينىم-اۋ، بەت الدىنا قىڭىر شاپپا، قۇتىلىپ قاش بۇل جەردەن قىبىن تاپ تا.
كەلساپتاي قىپ ءبارىندى كەمپىر تاپسا، كەلىندەرى اۋلىڭنىڭ قىسىر قاپ پا؟! جاتقان جىلان ەكەنسىڭ وجار كىرپىك، ابايلاماي باسىپپىن اجال ءتۇرتىپ. شۇلەنسىمەي وتىرساڭ سول دا جەتەر، شاشىلما بىرەۋ ءۇشىن نامىس جىرتىپ!..
— ءجا، جەتەر! — دەدى شەرۋباي سارى مويىن كەزدىگىن تاباقتان كوتەرىپ. كەلىنشەكتىڭ ءۇنى كەزدىكپەن كەسكەندەي كىلت ءۇزىلدى. كەدەيدىڭ كەر كەلەتىنى نەسى ەكەن، توقالدىڭ ەر كەلەتىنى نەسى ەكەن دەمەكشى، ءبىزدىڭ توقالدى ءبىر اۋىز سوزبەن قوزداتساڭ، مىڭ اۋىز سوزبەن وشىرە المايسىڭ! — دەدى ايەلىنە ىشتەي رازى بولعان شال ونىڭ ارۋاعىن كوتەرە، اناۋ-مىناۋ ەمەس اباي سوزىنە جۇگىندىرىپ بارىپ توقتاتقانسىدى.
قاشاندا الا قاشۋعا دايار تۇراتىن جىلقىلى اۋىلدىڭ جەلىگى مە، اۋەلدە ازىلمەن باستالعان وسپاق اڭگىمە جۇرت كوڭىلىن جەتەلەپ تالاي جەرگە اپارىپ تاستاعان ەدى. ءاۋ دەپ ءان سالىپ، دومبىرا قاعىپ كورمەگەن بەكەت تىم بولماسا بەسكەمپىرگە ۇقساپ بات-بۇت بەلىنەن باسسا دا ءبىر مىسقال ءسوز ونەرىنىڭ قونباعانىنا وكىندى. جولداستارىڭداي كيىپ-جارىپ كەتە الماي ورتاداعى قارا ساماردان دا وقشاۋلاۋ وتىرىپ، شەرۋباي اس قايىرعاندا الدىمەن تۇردى. بۇگىنگى كورگەن-بىلگەنىن كوڭىلىنە ءبىر ءتۇيىپ، سەن كەشپەگەن ءومىر ءالى دە الدا: ەكەن-اۋ دەگەن ويعا قالدى. سول ءومىردىڭ ىرقىنا جاراسقىڭ كەلسە قازىرگى تىرلىگىڭنەن باستاپ، بولاشاق مۇراتىڭا دەيىن سان رەت كوررەكتۋرا جاساۋدىڭ قاجەتىن سەزىنىپ ەدى.
ەكىنشى تاراۋ
1
كوكقوشقار قۇلقىن سارىدەن زارلادى بەكەت تە تاڭمەن تالاسىپ تۇرىپ ەدى. كەراۋىز ەسىك كوزىندە ۇيالىپ وتىر ەكەن، كۇنگە قاراپ كوز قىستى دا بەكەتكە قاراپ ەزۋىن جالادى. ىڭىردە ىمىرتتاپ قانا كەتكەن وتكىنشى اۋاعا دىم بايلاپتى، ەتەكتە تۇمان جاتىر. ايۋلىنىڭ الجىعان اق باس شاڭى بوكسەسىن اق مامىق كورپەگە تىعىپ الىپ مۇلگىپ وتىر ەكەن، ورماننىڭ ءار تۇسىنان سۇزىلە قالقىعان بوزامىق ءتۇتىن ماڭگىرگەن كارى شوڭگەنىڭ شايدەن سوڭعى بۇلاۋ تورىندەي كورىندى؛ لەسحوز شارۋاسىن بوزداۋسىز لاۋداي پەيىلسىز كوتەرەتىن جالداما جۇرت قوقىس ورتەڭىن كەشە وشىرمەي تاستاسا كەرەك. جاڭا باستالعان دەليانكانىڭ كۇنگەيىنەن مال قاراسىن بايقاپ، بەكەت شاقار شالمەن ىشتەي تاعى ءبىر شايقاسىپ الدى.
— مەشەل!.. اي، مەشەل!..
كەراۋىز بەكەتتى سۋاتقا جەتەلەگەندەي وزەن جاققا سۇمەڭدەي جونەلدى دە سوڭىنان ەشكىم ەرە قويماعان سوڭ يرەلەڭ سوقپاقتىڭ قىلتاسىنا بارىپ شوڭقايىپ وتىرا كەتتى. بەس يتارقانىڭ بەسەۋى دە تىم-تىرىس، ەڭ شەتكى لەسيانىڭ كۇركەسى يەن قالعان سياقتى.
— مەشەل!..
بوس ناۋاعا تەلمىرگەن كوك بەستى تاعى قاقسادى. تەگى قىستا تۋىپ، ۇيدە وتىققان ارامزا نەمە مە، جەمىرلىگى سيىردان جامان دا يىسشىلدىگىنە كەراۋىز توبەت ىلەسە الماي قالدى. "درۋجباعا" التىنشى اۋىز بولىپ قوسىلعالى قابىرعاسى تۇتاسىپ، قۇيرىعى كەرسەڭدەي بوپ بارادى، بوكسە جاعىنان دا وسىنداعى ايەل جۇراعاتىنان جالعىز ۇرعاشىنى باسىپ وزاتىن ءتۇرى بار.
مەشەلدىڭ ماساحاناسىن كوتەردى. تۇنەمەل موشەكتىڭ كۇلاپاراسىنان جىلتيعان بەت-اۋىزى ۇيىنەن سىعالاعان ۇلۋ سەكىلدى ەكەن. وتىرىك ۇيىقتاپ جاتىر.
— ءاي، سەن وسى اتەك ەمەسسىڭ بە؟
— نەمەنە، ءتۇس كورىپ پە ەدىڭ؟
— اتەك ەركەك مال جيادى دەۋشى ەدى.
— يت بىلەدى. ونى انا مال يەسى جاقىپقا بارىپ ايت، پودۆودنىي فلوت قوي.
— ءوي، سەن دە ءبىر كوك بەستى سەكىلدى ءتىل مەن جاعىڭا سۇيەنگەن زارجاق ەكەنسىڭ!
— كوك بەستىدەن نەلەرىڭ ارتىق؟ ءبارىڭ دە تەكە ساسىپ باراسىڭدار!.. بوز الا تاڭنان سۇڭقىلداپ، و نەسى ەي؟!.
"درۋجبانىڭ" قازىرگى قونىسى شەرۋبايدىڭ ەسكى جۇرتى ەدى. قىر باسىنىڭ تىنىسى كەڭ، ماساسى از، ءارى وزەنگە جاقىن، مالشىنىڭ ءىزىن قۋماسا بالتاشىلارعا دا كۇن جوق؛ تاپتالعان سۇرلەۋ، قازۋلى جەروشاق، وتىننىڭ قالدىعىنا دەيىن ەتەك كوتەرۋگە بۇلداناتىن ەرىنشەك جۇرتقا پايدا. تورعاي ەكەش تورعاي دا ءداۋ قاراعايدىڭ بۇتاقتارىنا سامساتىپ ىلگەن جىلقىنىڭ قۋ باستارىنىڭ كەڭسىرىگى مەن كوز ۇياسىنا ءجۇن-جۇرقا تاسىپ ۇيا سالىپ جاتىر. بۇعى مۇيىزىندەي تارام-تارام ماما-اعاشتى اينالا-اينالا كوك بەستىنىڭ موينىنداعى كەندىر ارقاننىڭ ءبىر – اق تۇتامى قالىپتى. بەكەت شەشىپ جىبەرگىسى كەلىپ وقتالدى دا كوك قوشقاردىڭ وتقا قاشپاي قوس تىنتەتىن مىنەزى ەسىنە ءتۇسىپ بوگەلدى. شىلدە تۋسا دا ءولى ءجۇنى قىرقىلماعان، ءتىلىن سالاقتاتىپ ءبۇيىرى، سولقىلداپ تۇر ەكەن.
— ءاي، مىناۋىڭدى قاقساتپاي وتقا بايلا. جاباعىسىن قىرىق. ايتپەسە باۋىزداپ تاستا!..
مەشەل ءدال ءقازىر تۇرا قوياتىنداي، تۇرسا جۇگىرە قوياتىنداي ساۋساعىمەن نۇقىپ تۇرىپ ساناپ ايتىپ ەدى، اقىرى ءسوزىن بوسقا شىعىنداپ، كۇر جاماناتتى بولدى دا قولدى ءبىر سىلتەپ سۋاتقا تايىپ وتىردى.
بەكەتتىڭ قيتىعىنا تيگەن كوك قوشقار دا ەمەس، كوپتەن بەرى جيناعان اشۋىنىڭ ءتۇرى وسى. سونى يەسىن تاۋىپ ايتا الماي، ايتەۋىر ورايىنا ىلىككەنى مەشەل بولعان سوڭ قورازدانىپ جاتقانى دا. ايتپەسە، ءوز اۋزىمەن وتتايتىن حايۋاننىڭ، ەگىزدەي كومپىس مەشەلدىڭ نە كىناسى بولسىن. جەتى جىل بويى جالعىز جەرتولە تارلىق جاساماعان "درۋجبانىڭ" ايۋلىعا كوشىپ كەلگەلى بەرى بەس يتارقاعا سيماعانىنا تاڭى بار. ەرلى-زايىپتى دەگەن جاقىپ پەن لەسيا دا ەكى قوس. اۋەلدە وشاق بۇتىنان وزبايتىن وت باسىنىڭ كيكىلجىڭى مە دەپ ەدى. جىگىتتەردىڭ دە ءازىلى تاۋسىلعان سياقتى، ەكەۋىن الدارقاتىپ، سوزبەن لەكەرلەگەن بولادى، ءبىراق، كولگىرسىگەنگە ءۇزىلىپ قالعان كوڭىل شىركىننىڭ دانەكەرى جالعانسىن با. جاقىپ ساساي بولعان بۇعىنىڭ بۇقاسىنداي كوپتەن بەرى سۇلەسوق تا لەسيا كۇيەۋىن كەشە عانا جەرلەگەندەي بار دۇنيەگە سۇلىق، تەك بەكەتپەن بەتپە-بەت ۇشىراسقانىندا جانارىندا ءبىر وت جىلت ەتىپ جانادى دا سونەدى، بويىنداعى ءبىر سەزىم ويانا بەرىپ وشەدى. بەكەتتىڭ قىسىلاتىنى دا وسى. ءوزىڭدى جەك كورەتىن ايەلدى التىنمەن ارباپ جەڭە المايسىڭ، جاقسى كورەتىن ايەلدى جالبارىنساڭ اقىلمەن سۋىتا المايدى ەكەنسىڭ. وسىلاردان اۋلاعىراق بولعىسى كەلىپ ەدى، ورتالىقتاعى تورت بولمەلى پاتەردەن كورى ءتۇزدىڭ سالقىن يتارقاسى ءتور جايلاۋدىڭ شۇيگىنىڭدەي تارتادى دا تۇرادى، ونىڭ ۇستىنە قوڭىلتاياق تىرلىككە كوندىگىپ قالعان باسى جىگىتتەردىڭ كۇلدى-كومەش كوجەسىن اڭساپ، كورپەسىنە تالاسقاندى ايحاي داۋرەن سانادى. باياعى بىلەكتىڭ كۇشىمەن الاتىن اقشاڭدى، اۋزىڭا تۇسەتىن اسىڭدى عانا بىلەتىن بارىقسىز كۇن مۇلدەم باسقا ەكەن. كىسى بولامىن، كىسى كوڭىلىن تابامىن دەپ قانشاما تىراشتانعانمەن، سول ونەر قونا كەتەتىن ب ا ق، كيە سالاتىن بەشپەنت ەمەس كورىندى. تەگى "تاسقاباقتار"، "مەرزاۆچيكتەر" بىتەۋلىكتەن عانا ەمەس، مۇڭسىزدىقتان دا تۋاتىن بولسا كەرەك.
بۇرىنعىداي كوشەت ءوسىرۋ، ورمان قورعاۋ، سياقتى بىردى-ەكىلى بورىش قانا ەمەس، لەسحوز شارۋاسىنىڭ قازىرگى اۋرەسىندە شەك جوق. التى بىردەي بولىمشەنىڭ باس-اياعىن شولىپ شىعۋعا ات اياعى تۇگىلى ماشينالاردىڭ دوڭعالاعى دا شىداي بەرمەيدى. اعاش دايىندايتىن، قۇرىلىس ماتەريالدارىن، حيميالىق شيكىزات دايىندايتىن شارۋاشىلىقتار، سەحتار قوسىلعان. قوجا بىرەۋ، مال ورتاق بولسىن دەپ اڭ شارۋاشىلىعىن دا لەسحوزعا كىرىپتار ەتىپ تەلىپ ەدى. وسىناۋ بۇكىل ابىگەردى تابيعاتتى قورعاۋدىڭ بار پروبلەماسىن ءبىرىڭعاي شەشۋ ماقساتىمەن لەسحوزدىڭ ءوزى سۇراپ، تىلەپ العان. تىلەپ العان اۋرۋدىڭ ەمى تابىلا بەرە مە. كازلەستىڭ كومەيىن اعاشپەن بىتەيمىن، لەسحوزدىڭ كوشەتى مەن ەربيگەن بۇتاسىنىڭ ەسەبىنە جەتەمىن دەپ مىسقالداي ميىن كۋبومەتر مەن گەكتار جەپ باسى قاتتى.
تۇساۋلى تورى شولاق شوقتىعىن دىرىلدەتىپ، تىتىركەنە تەرىس بۇرىلدى. كەراۋىز كۇڭدە اتتىڭ تاناۋىنا سەكىرىپ ارسالاڭداپ قالۋشى ەدى، بەكەتتىڭ قولىنان جۇگەن كورمەگەن سوڭ وزەنگە تۋرا تارتتى. يەسىز شەلەكتى يىسكەلەپ وتىرعانىن كورگەندە جىگىت تىكسىنىپ قالعان. "ەندىگى جەتپەگەنى وسى ەدى!.. بۇل جۇرت بىرەۋگە ازابىن جۇكتەمەي ءوز اجالىنان ولسە بولماي ما؟!"...
جۇزىندە ولگىسى كەلەتىن ادامنىڭ رەڭى جوق. بۋعا وتىرىپ شىققانداي ەكى بەتى نارت قىزىل. اسپان كوزى مۇزداي بوپ شاراسىندا قاتىپ قالعان ەكەن. ەرىنى دىرىلدەدى. ءيىس مايدىڭ بابىنا ەمەس، بالتانىڭ سابىنا ۇيرەنگەن ءىرى ساۋساقتارى مەن الاقانى بەكەتتىڭ بەتىنەن سيپاعاندا سيىردىڭ تىلىندەي وسىپ تۇسكەن. تەك كوكتەۋىنەن قاق ايرىلايىن دەپ تۇرعان تىرسيعان كوكىرەگى ومىراۋىنا كەپتەلگەندە بارىپ جىگىتتىڭ قارا تابانىنا دەيىن ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى. سەزىمگە بولماسا سوزگە ساراڭ كەلىنشەك ءۇن-تۇنسىز بەكەتتىڭ بۇعاناعىنان قۇشىرلانىپ تۇرىپ ءبىر يىسكەدى دە رەزەڭكە ەتىكتىڭ تار قونىشىن توق بالتىرىمەن جىرتا، جۇرەلەپ وتىرا كەتىپ تىزەسىنەن قۇشاقتادى.
— كەتەمىن، — دەدى كەلىنشەك.
— قايدا؟
— بىلمەيمىن... ماعان ەندى بالتا كوتەرىپ، اعاشپەن الىسۋعا دارمەن جوق... ءۇش اي بوپ قالدى... بەت تە جوق...
بەكەت جالتاقتاپ يتارقالارعا قاراي بەردى. قايتىپ جاعىنارىن بىلمەگەن كەراۋىز دا ورتاعا كەلىپ قىستىرىلىپ ەدى، كەلىنشەك قولقاسىن تۇسىرە قوس وكپەدەن قويىپ قاپ قۋىپ شىقتى. توبەت سوندا دا قىڭق ەتپەي سوقپاققا بارىپ شوقيىپ وتىردى. كۇزەتكە وتىردى. ماقۇلىق تا بولسا اينالدىرعان بەس ادامنىڭ قاس-قاباعىن جاتتاپ العان زىميان نەمە ءوز مىندەتىن جاقسى بىلەتىن ەدى...
2
...بەلۋاردان شىق كەشىپ دەليانكاعا جەتكەنشە بەكەت پەن بەسكەمپىر مالمانداي بولدى. دىمقىل اۋاعا كەپتەلگەن ورتەڭنىڭ كەشەگى ءتۇتىنى ءالى سەيىلمەپتى، شالا كۇيگەن قىلقان مەن شايىردىڭ ءيىسى بىقسىپ، ىركىلدەپ تۇر، اتام زاماندا يەن قالعان ءۇيدىڭ سىز جالقاقتى يىسىندەي جەركەنىشتى. تۇكىرىپ تاستاعان تەمەكىنىڭ تۇقىلىن سورعانداي كوكىرەگىن ساسىق ىس تىرناپ بەكەت تىجىرىنىپ قالدى. جەركەنىشتى شالشىققا اۋناپ شىققانداي تىتىركەنىپ، كوڭىلى دە كىرلەپ تۇر. وتىرىپ ەتىگىن شەشتى. شالبارىنىڭ بالاعىن سىقتى. دۇنيەدە ءبىر نارسەگە رازى بولىپ، ءبىر نارسەگە قۇلقىمەن قۇلاپ كورمەگەن بەسكەمپىر ءقازىر دە جەگەلى وتىرعان اسىنان قىلشىق شىققانداي تىجىرىنىپ:
— نەمەنە، توسەكتەن تەرىس اياعىڭمەن تۇرىپ پا ەدىڭ؟ — دەدى. — باس تەرىسىڭ بۇگىن كەلىسپەي قالىپتى عوي؟!.
بەكەت وعان الارىپ قارادى دا قويدى. سوقادان بۇرلىققان الا كوز وگىزدەي باقىرايىپ، سىلەيىپ وتىرعان جىگىتتىڭ جانارىنان نۇر دا، وي دا تاپقان جوق. كۇندە باسىپ جۇرەتىن ساقال-مۇرتىنىڭ ءبىر قاپتالى كوكالا، ءبىر قاپتالى جەز، سامايىنا شاپقان اقتى دا بەسكەمپىر بۇگىن كورگەندەي.
— اۋزىڭا الا جۇننەن كۇيەك بايلاعاندا ارۋاق قونادى دەدىڭ بە؟!.
ساقال-مۇرتتىڭ قاۋقيعان بورتە تۇبىتىنەن بە، الدە شەلى قالىڭدايىن دەگەن بە، قۇلاعىنان شىقشىتى وزىپ، كەرسەن بوكسە اسقاباقتاي ەتىپ كۇمپيە باستاعان بەكەتىڭ مايەكتى ۇرتىنا بەسكەمپىر سۇقسيىپ قارادى.
— يت-اي، كاللاڭ اتتىڭ باسىنداي ەكەن-اۋ! — دەدى. — قۇدا قالاسا، قارىن-سۇرىن جاعىنان دا ءابدىجاپاردىڭ بىتەۋ ءبۇعالتىرىن قۋىپ جەتەتىن شىعارمىز!..
— وتتاپسىڭ! — دەدى.
— ەندى نە قالدى؟ كوكي ءجۇرىپ كوڭىل جۇباتپاساق اڭ بوپ بارامىز. قازان-اياقتىڭ مەس بورداقىسى مەشەلگە دەيىن تەكە ساسىپ كەتتىك دەپ تۇلان تۇعىپ جاتقان جوق پا؟!.
— قاتىن ال! — دەدى. — جازعان نەمە، جاراتقاندا زارىڭە دەيىن مىسقالداپ ولشەپ بەرگەن جوق شىعار!..
— سەن وسى، جۇرتتىڭ كۇشىن قاناساڭ دا جانىن توناماساڭ قايتەدى؟..
بەكەت تىكسىنىپ قالدى.
مەشەل مەن لەسيا جىعىلعان اعاشتاردى سىپتاپ، ءبۇر مەن قابىقتى شومەلەلەپ ءۇيىپ ءجۇر ەكەن، جاقىپ "درۋجبادا" جالعىز قالىپتى. بەسكەمپىر قولىنا سۇيمەن الىپ بريگاديرگە بەتتەگەن. اينالىپ قايتا سوقتى.
— جورتا جۇمساساق دا جاقىپ پەن لەسيانى قالاعا جىبەرىپ ال، — دەدى. — ۇرعاشى عوي، جولى جىڭىشكە بولعان سوڭ جۇرتقا سىرىن ايتا المايدى... ميىڭا بىردەمە باتا ما، ماۋباسىم؟..
"پالە توي، مىنا يت!.." تۇنىعىنا تۇكىرىپ جىبەرگەندەي تابان استىندا جەك كورىپ قالدى. جۇرتتىڭ پيعىلىن اڭدي ما؟.. تاعى دا قاي ۇرامدى اشار ەكەن دەگەندەي قۋىستانىپ تەرىس بۇرىلعان...
...قاراعايلى بىتقىل شالعى تيگەندەي ءبىراز اۋقىمى جاپىرىلىپ قاپتى؛ بوكتەر-بوكتەردەن دوڭبەك سۇيرەتكەن تياگاچتار، بۋلدوزەرلەر مەن تراكتورلار قيقىم تاسىعان قۇمىرسقالار سياقتى، قاتار-قاتار ۇيىلگەن بۇتاق پەن ءورىم شوشاقتارى يلەۋىنە ۇقسادى. "قاۋىپتى زونا" دەيتۇعىن دەليانكانىڭ ەتەگىنەن جىلقى ءورىپ كەلە جاتىر ەكەن، بەكەت جىلقىشىنى ىزدەدى.
3
مولاق قوپارعان "س-100" ازان-قازان بولىپ جەر تارپىپ جاتقان. بورپىلداق قارا توپىراق قامىرداي ەزىلىپ، جىلان باۋىردىڭ ىرسيعان تىستەرىنە تياناق بولمادى. جەلە-جورتىپ كەلگەن شەرۋباي تراكتوريسكە الدە نە دەپ ايقايلاپ ەدى، ەستىمەدى مە، ەلەگىسى كەلمەدى مە، يتەڭدەپ رىچاگ تەپكىلەگەن جىگىت كىسى دەپ قاراماعان سوڭ قۇرىقتىڭ ۇشىمەن تاقىر قولتىقتان ءپىسىپ الدى.
— ءاي، جاۋىز! اناۋ بەتىندەگى بەدىرەيگەن بەز بە، الدە كوز بە؟ — دەپ شەرۋباي ونىڭ تاربايعان تاناۋىنا تاعى دا قۇرىق تىرەدى.
— كوز بولسا قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟!.
— بەزدەي قىپ اعارتىپ جىبەرەيىن دەپ ەدىم! — دەدى شال. — ارتىڭا اينالىپ ءبىر قاراشى!..
كوپشىكتىڭ قالىبىنا سوققانداي تالتيىپ قالعان قوتاناياق تراكتوريست جىلانباۋىر تابانمەن جورعالاپ تراكتوردىڭ كوتتىگىنە باردى دا ادىرايىپ اسپانعا قارادى. اسپانعا قاراپ تۇرىپ بەلدىگىن بوساتتى. سوسىن جەلدىڭ ىعىنا بۇرىلىپ، ءبىر شوق بۇتانى جەلپي سۋارىپ شىقتى. كۇرە تامىرى كوگەرىپ كەتكەن قىزىل شال اتىن تەبىنە ءتۇسىپ تاعى دا قۇرىعىمەن بالقاراعايدىڭ مىلجا-مىلجا جاس كوشەتتەرىن تۇرتكىلەدى.
— ءاي، ءلاۋحي! اكەڭنىڭ كوز قۇنى قالماسا، مىنا بالاپان اعاشتاردى نەگە تاپتايسىڭ؟!.
جىگىت ءمىز باققان جوق. ءمىز باقپاعان قالپى قيتىعىپ شالعا قارادى. قاراپ تۇرىپ:
— ءاي، شال، سەن وسى الجىعان شىعارسىڭ؟! — دەدى. — اتاڭنىڭ كورىن تاپتادىم با؟! جوققا قىستىرىلماي جايىڭا نەگە جۇرمەيسىڭ؟!
جىگىتتىڭ دە جىنىنا تيگەن قولتىققا باتقان قۇرىقتىڭ ۋىتى. شەلتيىپ تۇرىپ شىرت تۇكىردى. شالدىڭ بەتىنە تۇكىرگەندەي كابيناعا شىرەنىپ كىرىپ ەدى. دويىر قامشى قاق جاۋىرىننان سويىپ وتكەندە جون ارقاسىنا ىستىق قۇرت قۇيعانداي تىرىسىپ ءبىراز تۇردى دا پارلاعان كوز جاسىن بىلەگىمەن ءبىر سۇيكەپ، دوڭبەكتەي كىلتتى شالعا وقتالا سەكىرگەن، ءبىراق، سىلتەپ ۇلگەرمەدى، ومىراۋلاتا سوققان اتتىڭ ەكپىنىنەن مۇرتتاي ۇشىپ، ەتەككە قاراي كەسكەن تومارداي ۇمار-جۇمار شىرقاپ بەردى.
بەكەت ويران-توپىردىڭ ۇستىنە كەلگەن ەدى. جىلقىشىنىڭ دا، اتىنىڭ دا تاناۋى تاسىرايىپ كەتكەن ەكەن. ەكى يىننەن دەم العان شالدا ءتىل-اۋىز جوق. تۇزداي شاقىرايعان سىلەۋسىن كوز سىنايىن دەپ تۇر.
— سوتقا بەرەمىن! — دەپ جىلامسىرادى قان جەگەن يتتەي اۋزى-باسى ساتال-ساتال تراكتوريست.
— قۇدايىڭا بار! — دەدى شال ەجىرەيىپ. — قۇدايىڭ مىناۋ ما؟ — دەپ قامشىسىمەن بەكەتتى نۇسقادى. — قوساقتاپ قويىپ قويداي باۋىزدايمىن!..
شىنى ما دەگەندەي تراكتوريست مىشتاي بولدى. ءلاۋحي دەسە دەگەندەي، بايعۇستىڭ باس تەرىسى دە كەلىسىپ تۇر ەكەن؛ تاقتايداي تەپ-تەگىس ءتورت بۇرىش توبەسىندەگى ەجيكتەپ قىرىققان ەسىرىكتەۋ قالىڭ شاشتىڭ ءار قىلشىعى تەبەندەي، شاپساڭ شالعى باتپايتىن ءتارىزدى؛ جيىرىلعان قاتپار-قاتپار ماڭدايدىڭ شالعايىنداعى جىمىرىق قۇلاق، كەڭسىرىكسىز بوكەن تاناۋ ەلىگە تولمايتىن يەك پەن جيەكسىز ەزۋدى تۇنشىقتىرىپ تاستاپتى. بەكەت ەرتەگىدەن ەلەس بوپ تىرىلگەن كەيقۋاتتىڭ كەجىر شالدان تاياق جەگەنىنە ەرىكسىز كۇلدى دە الباستىداي تونگەن جىلقىشىنىڭ كەيپىن كورىپ ىعىسايىن دەدى.
— اقساقال، مۇنىڭىز تەكتى ادامنىڭ ىستەيتىن قىلىعى ەمەس سياقتى، — دەدى الىستان وراعىتىپ.
— تەكسىزگە كۇنىن سالعان سوڭ تەكتىدەن نە قاسيەت كۇتىپ ەدىڭ؟! — دەپ شال شاڭق ەتە قالدى. — شۇكىر، ءتىلىڭ سىنىپ قالىپتى. قارا جاياۋ ما دەپ جۇرسەم...
— اقساقال، ءتىل دەگەن شىركىن جاق تۇسكەنشە قاقساي بەرەدى. ونان دا جىلقىڭىزدى تەزىرەك قايرىڭىز، قاۋىپتى زوناعا ءوتىپ كەتىپتى.
— مالدىڭ اتى مال، حات تانىمايدى، قاعاز وقىمايدى! — دەپ جىلقىشى قۇرىعىن تاقىمىنا قىستىردى دا قارا كەردىڭ بەل ورتاسىندا قاقشيىپ وتىرعان قالپى ونسىز دا ەلەڭدەپ تۇرعان قۇر اتتىڭ ەزۋىن شامىرقاندىرا جۇلقىپ قالدى. — زاماننان وتىققان جايىلىمى، وتسە ءورىسىن تاپقانى دا! — دەدى.
جەلىگە الاڭدايتىن ساۋىن ەمەس، ساياقتىڭ ءۇيىرى سالقىن اعاشتىڭ ىشىنە كىرگەن سوڭ سوڭىنى شالۋلاپ ۆزرىۆنيكتەر جۇرگەن قالىڭ تومارعا تاياپ قالعان ەكەن. بۋلدوزەرلەردىڭ تابانى دا، شاماسى دا جەتپەگەن سوڭ قيا بەتتەگى الىپ مولاقتار مەن تومار تۇقىلىن ديناميتپەن قوپارىپ ورتەڭگە جينايتىن بولعان. سونى بىلە تۇرا، قاۋىپتى زونانى شىرىق اينالدىرا، قاققان ترافارەتتەردى كورە تۇرا شەرۋباي دا قىرسىقتاي جابىسىپ بالتاشىلاردىڭ قىر سوڭىنان قالماي-اق قويعانى: لەسوپوتولوگيا جونىندە ينجەنەردىڭ باسىن جارعانى ءۇشىن ون بەس سوتكە اۋدان باسىندا قوناقتاپ قايتسا دا بەتى قايتار ەمەس. اعاشقا كۇل ءتۇسىپ، كۇرت جەپ جاتقانىندا شارۋاسى جوق، ايتەۋىر يت تۇمسىعى وتپەيتىن نۋ ورماننىڭ كوز الدىندا قارزيىپ تۇرعانىن ءماز تۇتاتىن كورى كوڭىل شىبىق بىتكەندى ارانىڭ ءتىسى مەن بالتانىڭ جۇزىنەن قورعاپ الەك. ءقازىر دە قىرىپ سالاتىنداي قارا كەردىڭ قولقاسىن قورسىلداتىپ جەلە جونەلدى.
باقىرىپ-شاقىرىپ، ءدوي-دالاعا شۋلاسقان بەرەكەسىز جۇرت قىر باسىنان جىلقىنىڭ الدىن ەتەككە قايىرا باستاعان ەدى. كەنەت كۇرس-كۇرس، كۇتىر-كۇتىر ەتكەن قوپارىلىس جەر سىلكىنتتى دە اسپانعا اتقان توپىراق پەن اعاش جاڭقاسى بۇرشاق ارالاس قارا بۇلتتاي سولاڭداپ تۇرىپ الدى. ەسىرگەن جىلقى توز-توز بولىپ شۇرقىراي جوڭكىلدى دە ەسەڭگىرەگەن شال وق تيگەندەي اتىنان اۋىپ ءتۇستى. بەكەت جۇگىرىپ جەتكەندە قۇلاعىن باسىپ قارا كەردىڭ باۋىرىندا تىرايىپ جاتىر ەكەن. تانىماعانداي باقىرايىپ اسپانعا قارادى. قوپارىلىستىڭ تولقىنى سوقتى ما دەپ بەكەتى قۇلاعىنا ايقايلاپ ەدى:
— نەمەنە، شالىقتاپ جاتىر دەپ پە ەدىڭ؟! — دەپ ادەتىنشە ورنىنان ىسقىرا تۇردى.
— شۇكىر، ءتىلىڭىز سىنىپ قالىپتى! — دەدى بەكەت ەسە قايىرىپ. — بىر-ەكى اياتقا ساۋاتىڭىز بار ما ەدى؟ ءمادى تۋرا وسى توبەنىڭ استىنان شىعادى دەگەن.
— قارىز بولماسپىز، بەس نامازدى تۇگەندەمەسەك تە مۇسىلمان ساناتىندا بار سياقتىمىز...
— ە، وندا قورقىنىش جوق ەكەن. جەردىڭ جىرتىعىنا قۇلايتىن كاپىر مىنا ءبىز بولدىق تا...
— وقىعان يتكە داۋا جوق! — شال ۋاجدەن ۇتىلسا دا جىعىلىپ جاتىپ قۇلاقتان تىستەگەندەي جىگىتتى ىشتەي بولسا دا بالاعاتتاپ تىندى...
...قىر باسىنا ءبىراز جۇرت جينالىپ قالعان ەكەن. قاس-كىرپىگىن شاڭ باسقان جىگىتتەردىڭ بەت-جۇزى الەمتاپىراق. ورتادا سەرەيىپ جاتقان جاقىپتىڭ باسىندا مىرسىلداپ لەسيا وتىر..
— نە بولدى؟
— نە بولعانىن ساعان ايتپاسا، بىزگە ءالى ءتىل قاتقان جوق، — دەدى بەسكەمپىر بەكەتتى الا كوزىمەن اتا.
— موزگوترەسەنيە، — دەدى مەشەل..
— نە دەيدى؟
— موزگوترەسەنيە! — دەدى. مەشەل. — قارا قۇسىنا تاس ءتيىپتى. كوك قوشقاردىڭ تەرىسىنە سالىپ جازىپ الامىز عوي، — دەدى.
— ءاي، شاتپاي جايىڭا تۇرشى! — دەپ بەسكەمپىر مەشەلدى كەيىنىرەك يتەرىپ تاستاپ، جاقىپتىڭ ەزۋىنەن تامشىلاعان قاندى ءسۇرتتى دە ۇرەيلى توپقا: — باس-باسىڭا باقسى بولماي ۆەرتولەت شاقىرىڭدار! — دەپ بەكەتكە بۇيىرا سويلەدى.
شەرۋباي ارشا تۇتاتىپ الاستاپ كورىپ ەدى، جاقىپ وعان دا بۇلك ەتىپ بەلگى بەرە قويعان جوق. اياق استىنان كەلگەن اپاتقا ءوزى كىنالى ەكەنىن سەزگەن شال قىسىلا قيپاقتاي، اقىرى:
— اجالى جەتپەسە ءالى-اق تۇرىپ كەتەدى. كەرمان سوعىسىڭدا مۇندايدىڭ تالايىن كورگەنبىز، — دەپ جۇرتتى جۇباتقان بولىپ، ءوز باسىن اراشالاپ قۇتىلدى.
بەكەت مەشەلدىڭ "موزگوترەسەنيەسىنەن" ەش نارسە تۇسىنبەسە دە بەسكەمپىردىڭ شولمەكتەي تۇسىنەن بريگاديردىڭ ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جاتقانىن سەزگەن...
4
بوزعىلت شۇبار شاڭىراق جەرگە جاقىنداپ قالعان. قارا ورماننىڭ كوكجيەكتەگى تۇتاسقان سىلەمى قارا جارتاستاردىڭ وركەش-وركەش جاقپارىنداي ىرسيىپ، بوز شاڭىراقتىڭ كۇمبەزىن ءتۇرتىپ تۇر. بوز شاڭىراقتىڭ كەرەگەسىنەن جامىراپ تۇسكەن جۇلدىزدار قارا ورماننىڭ كوك تىرەگەن نايزالارى قوناقتاپ العان. تەك، اسپاننان بيىك التايدىڭ اق باس شىندارى ەدى. بۇكىر بەل، جالى كۇدىرەيگەن جون اتاۋلىنىڭ ءبارى دە سول اقباس شىڭداردىڭ اياعىنا بارىپ جىعىلعان جاعىمپاز، جابى تىرشىلىك سياقتى. تايگانىڭ ءتۇنى تىم-تىرىس. تايگانىڭ ءتۇنى ماقپال قارا. ايۋلىنىڭ بوكتەرىنەن كوز-كوز بوپ جالتىلداعان تۇنگى وتتار ءتورت جيەگىندەگى قاداۋ-قاداۋ بالاۋىز شىراقتاي كورىنگەن. جىلقىنى ىمىرتتاپ قايتپاق بولعان ءسان ورگەندەگى كوز-كوز وتتارعا كوپ قادالدى. كوڭىلى الدەنەگە جەتەلەگەندەي.
جىلقى بىرداي بوپ جۋساعان. تەك ءۇيىرىن كۇزەتكەن ساقا ايعىرلار تانا شەتتەپ قالعان بىردى-ەكىلى تاي-جاباعىلاردى قالىڭ توپقا قۋىپ تىعىپ، ءساننىڭ الدىن كەس-كەستەدى دە ءيىسىن الىپ، يەسىن تانىعان سوڭ توپەلەپ تاستاعان تەزەكتەرىن قايىرىلىپ ءبىر يىسكەپ كەتە بارىستى. كەزەك-كەزەك ىسقىرىپ بەزەك قاققان جىلقىشى تورعايدان باسقا ۇيقى تورىعان ءتىرى ماقۇلىق جوق. ءسان يىعىنا باتقان بەردەڭكەسىن تاقىمىنا قىستىردى دا ات باسىن ايۋلىنىڭ بوكتەرىنە بۇردى.
ەس بىلگەلى ەركەكشە كيىنىپ، ەردەن تۇسپەگەن جىلقىشىنىڭ جالعىز قىزى قىسى-جازى قيىر جايلاپ شەت قونعان جالعىز ءۇيدىڭ قىزىعىن الدەقاشان تاۋىسقان. قايعىرسا قاباعى بۇزىلمايتىن، قۋانسا اتىنان جارىلمايتىن، وشاق باسىنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، ءوز تاكاپپارلىعىن ءوزى قىزىقتاعان ءوزىمشىل اكەدەن باسقا قارايلار ەشكىم دە جوق. وندا دا اكەلىك پەيىلىن مالدانعانى بولماسا، مەيىر كۇتكەن ەمەس. كوپشىلدىگى جوق، كوكشىلدىگىنە ەرىپ جورعا اتانامىن دەپ-اق ىتىر بولدى. جۇرت ىققا بۇرىلسا، جەلگە قارايتىن قىرسىق شال ءوز كەسىرىنەن ەتەگىن بىلعاعانىنان باسقا تاپقان مۇراتى دا شامالى. ايتەۋىر، ىزديىپ كيىنىپ، ىسقىرىپ سويلەگەنگە ءماز. بىرەۋدىڭ تىرناق كوبەسىندەگى كىردى اڭديتىن كىرپياز بايعۇس تاكاپپارلىعىن ات كوتەرگەنمەن الاشقا سىيمايتىنىن بىلمەسە كەرەك. لەسحوزدىڭ بەس جۇزدەي قىل قۇيرىعىن اكەدەن قالعان مۇراداي قىزىقتاي قورىپ، سونىڭ بۋىنا ءپىسىپ، سونىڭ جەلىگىنەن جەمساۋى شاعاناقتاپ جۋانسىپ جۇرگەنى. ونان سوڭعى ەرمەگى مىناۋ قارا ورمان. وكىمەتتىڭ داۋىن، اعايىننىڭ جاۋىن ساتىپ الىپ، قىسقا عۇمىرىن قىرىق پىشاققا سالىپ تۇگەسەتىن ءتۇرى بار. اتامەكەنىم دەمەسە، توپىراعىندا جاتقان ارعى-بەرگىدەن ارۋاقتى اۋليە دە جوق، باباسىنىڭ قايدا، باقىر باسىنىڭ قايدا قالعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، ەندى ون ەكى اعايىننان شومەيىپ كەپ تاۋسىلعان جالعىز باسىنا بولاشاقتا ءبىر تومپەشىك بۇيىرماسا...
شەشەدەن ەرتە ايىرىلىپ، اكە قولىنا قاراعان ءسان ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن ون ءۇش جاسىندا ءبىر-اق ءبىلدى. تۋعان بوساعاسىن جاتسىنا باستاعانى دا بيىل عانا. سەگىزىنشى كلاستى بىتىرگەن سوڭ مەكتەپكە بارعىسى كەلمەپ ەدى. وقۋ-توقۋ مەن كىسىلىكتى كىتاپتان ەمەس، كىسىنىڭ ساناسىنان ىزدەيتىن شال دا قارسى بولعان جوق. "جات جۇرت" دەيتۇعىن بولاشاق عۇمىردىڭ تاۋقىمەتىن ءىشى سەزگەنمەن، سول ءبىر اۋىلدىڭ توبەسى قايدان كورىنەرى قىز كوڭىلىنە بەيمالىم. ونىڭ ۇستىنە "اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق" دەپ مەنمەنشىل كوكىرەك كوكتەگىنى ارمانداعىسى كەلەدى، ءبىراق، كوكتەگى پەرى جەر باسقان پەندەنىڭ قولىنا قونا بەرە مە. ءوز بويىن ەشكىممەن تەڭەستىرىپ كورمەگەن، كورگەندەردىڭ كوركىنە جىعىلماعان تىراشتىعى دا اكە تابيعاتىنان جۇققان كەدەي كەربەزدىك، شاعىن تاربيە، ساراڭ ءتالىمنىڭ تورتاسى. ءبىراق، مىنەزىنەن تارتىپ، قىلىعىنان اتى شىعىپ كورگەن جوق. شالدان سوڭعى جالعىز ءۇيدىڭ كىشىگىرىم تەنتەك قۇدايىنىڭ ءوز بيلىگى ءبىر باسىنا جەتەرلىك. بەتىنەن ەشكىم قاقپايدى، بىرەۋدىڭ بەتىنەن العان بەيباستاق تا ەمەس. كايتا، ءوز بويىنا شاق ينابات پەن ەركەلىگى، وشاق باسىنان وزبايتىن ايەل زاتىنا ءتان سىنىق تا ناز قىلىعى جاراسىمدى-اق. قولىنا قامشى ۇستاسا، ەركەكپەن تەرەزەم تەڭ ءتۇستى دەگەنى ەمەس، قۇرىق السا، اكەگە دەگەن قولعابىسى دا ەمەس، اياقتى ساناپ باسپايتىن، ساناپ تاباق تارتپايتىن مالشىنىڭ كەڭ قولتىق تىرلىگى، قىسقا ءجىپ، قىسپا كۇرمەۋگە قارىسقان قىساستىعى ەدى.
ءورت شالعاندا ءبىر باسقا، تايگادان بۇرىن-سوڭدى قولدان جىبەرگەن مۇنداي وتتى كورگەن ەمەس. كۇزگە سالىم بالقاراعاي سوققان ورمانشىلار، مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى بولماسا لەسحوز » ساقشىلارى جەر وشاق قازۋعا دا ۇلىقسات بەرمەيتىن. جىلدا اعاش وتىرعىزىپ، ءدان سەبەتىن لەسحوز، بيىل سول اعاشتى وتاۋمەن، ورتەۋمەن الەك. اۋىلدىڭ ىرگەسى، ەگىن جايدىڭ اڭىزى بولسا ءبىر ءجون، قياننىڭ ورمانىن، قيانىڭ قورىمىن تازالاعان ولەرمەن جۇرتتى دا بۇرىن-سوڭدى كورگەنى وسى.
قۇيىنداي ءۇيىرىلىپ، ساتىر-سۇتىر گۇرىلدەگەن اعاش ءۇيىندىسىنىڭ جالىنى جاقىنداعان سايىن بيىكتەپ، بەت شارپىعان ىستىق لەپ پەن شايىر ءيىسى تاماقتى قىرناپ بارادى. ءتۇن بالاسىندا الىستان كوز تارتىپ، مەن مۇندالايتىن قالتىراق وت قاسىنا كەلگەندە ۇرەيلى ەكەن. جارىق ماڭىنداعى قاراڭداعان ادامداردىڭ نوبايى دا كولەڭكەدەي زورايىپ كورىندى.
5
وت باسىنداعى ادامنىڭ تىستاعىنى اندامايتىن ادەتى، قاراڭعىدان سۋىرىلىپ شىققان ات تاناۋىنا بەكەت پەن بەسكەمپىر ۇدىرەيىسىپ ءبىراز تۇرىستى. ءسان كەرى بەستىنىڭ شىلبىرىن ەردىڭ قاسىنا قاڭتارىپ، قارعا ادىمعا دەيىن كەلگەنشە تانىعان جوق. بەكەت تانىعاننان كەيىن دە شۇرقىراپ ۇستىنە تۇسە قويمادى. قولىنداعى سۇيمەنىن قاداي سالىپ، ارسالاڭداپ الدىمەن ءازىلىن الا جۇگىرگەن بەسكەمپىر.
— اداستىڭ با قارىنداس، ايسىز تۇندە؟
اعات بولسا، وبالىڭ ايسىز تۇنگە.
ايداي جۇزدەن وپسەم ءبىر مونشاق ءۇزىپ
اپاڭا اڭعالدىقپەن ايتىپ جۇرمە!.. —
ۆوت تاك ۆوت! — دەدى.
دەدى دە اش كەنەدەي جابىسىپ قىزدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ الدى. ءسۇيدىم دەگەنى بەكەتكە كوز قىلىپ جورتا جاساعان قىر ەدى. جورتا بولسا دا قۇلاعىنىڭ سىرتىنان قۇشىرلانا يىسكەگەنى راس. انشەيىندە مۇندايعا تولقي قويمايتىن ەركە قىز جىگىتتىڭ سۇعاناق تاناۋى بۇتاعىنا ءبىر سۇڭگىپ شىققاندا دەمى دىرىلدەپ، دەنەسى وت قارىپ وتكەندەي دۋ ەتىپ بارىپ ءسوندى.
— ال، قاۋىشىپ بولساڭدار بەرى كەلىندەر، اراز بولماساق تا ارباسا وتىرالىق، — دەپ بەكەت جالماڭداعان قىزىل جالىننىڭ كومەيىنە ەكى-ۇش ايىر ءبۇر لاقتىردى دا وتتان الىستاپ، قۋراعان مۇكتىڭ ۇستىنە قىڭىرايا كەتتى.
قىز كوڭىلىنىڭ ىزدەگەنى بەسكەمپىر ەمەس، بەكەت سياقتى ەدى. ءجىتىتتىڭ وزىنە دەگەن سالقىن ءجۇزىن، نەمكەتتى سۇلاي كەتكەن سالبوكسە ءتۇرىن كورىپ بىردەن توسىرقاپ قالدى. تەز سۋىنىپ، الگىندە ءبىر بۋ شارپىعان دەنەسىن قىرسىق قۇرىستاپ، وسىندا مەن نەسىنە كەلدىم دەپ ىشتەي ءوزىن-وزى سوگىپ تۇرعان. سوندا دا، قاس قالقانشا قىرىق قۇبىلاتىن قىز قىلىعىنا سالىپ، ىشتەگى بۇلقىنىسىن سىرتقا تەپكەن جوق. قانجىعاسىنان جانتورسىق شەشىپ ورتاعا لاقتىردى دا كەرى بەستىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، قىل ارقاننىڭ ۇشىن وت باسىنا سۇيرەي كەلدى. كەرى بەستى تۇرعان ورنىنان قالت ەتكەن جوق. بەكەت شىرپى لاقتىرىپ جاسقاعان بولىپ ەدى، قۇلاعىن جىمىرىپ ايبات شەكتى دە ارى-بەرىدەن سوڭ تەبەرمەندەي بوكسەسىن توسەپ تۇرىپ الدى.
— كولىكتىڭ قىرسىعىنا دەيىن قايدان تاۋىپ مىنەسىڭدەر؟ — دەپ بەكەت شىمشىپ كورىپ ەدى.
— لەسحوزدىڭ جەتىن وگىزىنەن كورى اياق ارتۋعا جارايدى عوي، — دەپ ءسان ودان اسىرىڭقىراپ، كەكەسىمەن وت كوسەپ جىبەردى.
— مال يەسىنە تارتسا مايتالمان بولادى دەيدى قازاق...
— قازاقتىق قاي سوزىنە سەنىپ بولادى!..
- وزىنە سەنبەگەن ادام كىنانى قازاققا جابادى دا... ايتەۋىر، قازەكەمنىڭ سەپتەلمەگەن كەزى بولساشى!..
الدىمەن ءورت شىققان مۇرجانىڭ اۋزىن بىتەيىن دەدى مە، بەسكەمپىر جانتورسىقتىڭ قىلقىنىن شەشىپ، بەكەتتىڭ قولىنا ۇستاتا قويعان. قيتىعىپ جاتسا دا قىز ءدامىن قايتارعان جوق، كۇنى بويى ءتۇتىن قاۋىپ، قاڭسىپ قالعان كەنەزەسى قىمىزدىڭ قولقا جارعان قوش يىسىنە توتەپ بەرە المادى دا ەندى ءبىر ساتتە جىگىتتىڭ كۇلدى كومەش ءجۇندى اۋىزى سورايعان تاناۋىمەن قوسا جانتورسىقتىڭ قىلدىرىقتاي وڭەشىنە سۇڭگىپ بارا جاتتى.
جىلقىشى اۋىلدان كۇرس ەتىپ مىلتىق اتىلدى.
— كوكەڭ ساعان قايت دەپ جاتىر، — دەدى بەسكەمپىر، سوسىن ءساننىڭ بەردەڭكەسىن الىپ بۇل دا كۇمپ ەتكىزدى.
قاراعاي ءدۇر سىلكىنىپ قوقىم شاشتى. وسەك تىڭداعانداي قۇلاعىن سالىپ مۇلگىپ تۇرعان كەرى بەستى كوزىن اشتى.
— بەلگىلى بولدى، تۇسىندىك، — دەدى بەكەت. — تاۋلىگىنە ەكى دۇركىن مىلتىق اتىلۋشى ەدى، سول كەزدە جول تورۋعا بولادى ەكەن عوي.
— قۇر دارىمەن قالاي قورىقپاي ءجۇرسىڭ؟ ايۋ كەزدەسسە قايتەسىڭ؟ — دەدى بەسكەمپىر. بەردەڭكەنىڭ پاترونىن سۋىرىپ يەسىنە قايتاردى.
— ادامنىڭ ارامى بولماسا، ورماننىڭ ايۋى جول تورىمايدى، — دەدى قىز.
"ارام" دەگەندى بەكەت ءوز ادرەسىنە قابىلدادى. سوسىن قاجاپ قالعىسى كەلدى.
— ادامنىڭ ارامى قانداي بولادى ەكەن؟
— ۇرساڭ توقپاق، كەسسەڭ پىشاق باتپايدى. جولى جەڭىل. تاسى تاۋعا دومالايدى. اتتىڭ جەمىن جەپ تۇرىپ، ەسەكتىڭ اقىرىنان دا جەركەنبەيدى. قاشاندا جىلى-جۇمساق، جىلى ورىننان ۇمىتكەر. وعان كەسىر بولاتىن سوڭعى مىنەزى... دوس-جاراننىڭ ۋايىمى قابىرعاسىنا باتپايدى. جار ءسۇيىپ تە جارىتپايدى. بۇعاندا ءوزى كىنالى... جەتتى مە؟..
— وسىنىڭ ءبارىن قايدان وقىپ ءجۇرسىڭ؟..
— قۇرىق ۇستاعان — سىنشىل، قايشى ۇستاعان — ءمىنشىل دەمەي مە.
— ال، بالتا ۇستاعان شە؟
— ول ءبىر باي بولىپ جارىماعان، باقسىلىق دارىماعان دۋانا عوي...
— سەنى كادر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ قويۋ كەرەك ەكەن.
— وعان قولىڭىزعا بيلىك تيگەندە شاقىرارسىز، — دەپ ءسان لىپ ەتىپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
بۋىنى قاتپاعان قىپشا بەلىن، قىپشا بەلدى قىناپ كيگەن بىلعارى شالباردىڭ تىرسىلداعان ساۋىرىن، قۇلىن جارعاقتىڭ كوكىرەگىن تەپكەن ومىراۋىن كوزىمەن ىشىپ-جەپ قالا بەرگەن بەكەت قىزدىڭ بۇرىنعىدان دا بوي تۇزەپ، قۇلپىرىپ كەتكەنىن اڭعاردى.
بەسكەمپىر بەردەڭكەنى ەردىڭ قاسىنا ءىلىپ، جانتورسىق پەن ارقاندى قانجىعاعا بايلادى.
— قۇدايى قوناقتى شىعارىپ سالمايمىز با؟.. جۇرەردە بۇيىمتايىن سۇرار بولار ەدى...
بەكەت قيقايعان قالپى قىلپ ەتكەن جوق.
— تاسى تاۋعا دومالاعان جىگىتتىڭ قۇدايمەن جۇمىسى قانشا!.. — دەدى.
قىز جانارىندا "سەنى مە!" — دەگەن كەكشىل وت كەتىپ ەدى.
6
وسى ءبىر يت مىنەزى كوڭىلىن اۋزىنا، اۋىزىن كوڭىلىنە جەڭدىرە الماي-اق قويدى. قىزعا قىزىققانى راس، جەك كورگەنى وتىرىك. ەندى ءقازىر قىزىققانىنا دا كۇماندانىپ جاتىر. كوزىنەن تايىپ ەدى، الگى ءبىر تۇساق بوكسە، تۋ ساۋىردى قايتىپ ەلەستەتە المادى. وتىزدان اسقان سوڭ وت سۋي ما، باياعى بالا كەزدەگى ىڭكارلىكتىڭ ءبىرى جوق. كوگىلدىر اسپانعا قاراپ، بالالىقتىڭ كوگىلدىر ءساتىن ىزدەدى. سول ءبىر كوگىلدىر ەلەس اسپاننىڭ بيىگىندە قالعان سەكىلدى... كوگىلدىر اسپان. الاتاۋدىڭ كوك تىرەگەن كوگىلدىر شىڭى، كوگىلدىر شىڭنان ءۇزىلىپ تۇسكەن كوگىلدىر ساۋلەدەي قىز كوكىرەگىندەگى كوك جىبەك كوستيۋم... سويتكەن اسەم دە كوپتىڭ ءبىرى بوپ تىرلىكتىڭ قىم-قۋىت كوپ قاتپارىنا ءسىڭىپ بارادى. ول دا ءبىر، انشەيىن، كوڭىلگە تات تۇنباعان بالالىق شاقتاعى كوگىلدىر ارمان ەكەن عوي. الگى قىزدىڭ ايتقانى راس. ارمان قۋعان — اۋا قاپقانمەن بىردەي، جەتكىزبەسكە قۇرىق سالام دەپ جۇرگەندە كۇيلى تىرلىكتەن قۇر قالاسىڭ. سونان سوڭ دا تورت اياعىڭدى تەڭ ىرعاپ جەر باسىپ جۇرگەننىڭ ءوزى ارتىق. ول ءۇشىن ءمانساپ تا كەرەك، بيلىك تە كەرەك. ءمانساپ پەن بيلىك سەزىمگە قوس بولمايتىن، سانانىڭ عانا ەنشىسى ەمەس پە ەكەن؟..
بەلدەۋدەگى كوپ وتتاردىڭ جالاقتاعان ءتىلى قىسقارىپ، ورمان قاراقۇرىق تارتا باستاپتى. تايگانىڭ اسپانى دا قاراقۇرىق، توبەدەن ميلىقتاتا باسىپ، ءتۇتىن مەن شايىر ارالاس ازون ءيىسى تىنىستى تايازداتا تۇسكەن ءتارىزدى. ءورت كەتپەسىن دەپ وتتىڭ جيەك-جيەگىن قىمتاپ، بىقسىعان سۇيمەننىڭ قالدىعىن قىزىل شوققا لاقتىرىپ جىبەردى دە وزەنگە بەتتەدى. ءار ورتەڭنىڭ قاسىنا كۇزەتكە قالدىرعان ادامداردىڭ قاراسى دا كورىنبەيدى. جانىنان ايعايشى كەتسە جان ساۋعالاپ، كوز الداۋمەن كۇن كەشكەن جۇرت شارۋاعا دا ۇنەمشىل-اق. ۇلكەن-كىشىسى دە، تورەسى دە، قاراسى دا قالاي جۇمىس ىستەۋدىڭ ءتاسىلىن ەمەس، قايتكەندە جۇمىس ىستەمەۋدىڭ قۋلىعىنا قىلاپ بولىپ العان. شەرۋباي شال ايتپاقشى، وقىعان يتكە داۋا جوق...
وزەن بويىنىڭ شىعى قالىڭ، شىقشىت ءجۇنىڭدى ۇرپيتكەندەي اۋاسى دىمقىل ەكەن. ارنادان گۋ ەتىپ لاپ قويعان سالقىن لەپ قاقالتىپ تاستادى. سالدەن سوڭ سارايى اشىلىپ، راقاتتانىپ قالدى. جيەككە ءتۇسىپ جۋىندى. ەرتەڭنەن بەرى قىسقان ءبىر ءشول ءالى قايتپاعان. سۋ ىشەيىن دەپ ەڭكەيە بەرىپ، بەجىرەيگەن ءوزىنىڭ بەت-جۇزىن كوردى دە جەلكەسىنەن الدەكىم باس سالىپ تۇنشىقتىرا قوياتىنداي اتىپ تۇرىپ، جار باسىنا جۇگىرىپ شىقتى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، قاپ-قارا بوپ ىسقىرىپ جاتقان وزەن تۇڭعيىعى قورقىنىشتى ەكەن. سول تۇڭعيىقتان الدەنە بالەكەتتەر بىلدىر-سىلدىر، بىلدىر-سىلدىر بۇرقىلداسىپ وكشەلەپ قۋعانداي بولدى دا الدى-ارتىنا قاراماي زىتا جونەلدى. ەس بىلگەلى قاتتى سەسكەنگەنى وسى شىعار، ارتىندا قالعان بۇتا-قاراعاننىڭ سىبدىرىنان دا جونارقاسى شىمىرلادى. كەلگەن بويدا شەتكى يتارقاعا ارسى-كۇرسى قويىپ كەتكەن.
— ءوي، جىن ۇردى ما؟!. ەزدىڭ عوي!..
شوشىپ ويانعان مەشەل تۇرا الماي موشەك ىشىندە موڭكىپ جاتىر ەكەن.
— ايۋ قۋىپ كەلەدى! — دەدى قىسىلعاننان.
— ءاي، قويشى! — دەپ مەشەل كەيىپ قالدى. — كوزىڭە قوس كورىنگەن دە. ءبىز سياقتى ارامدارعا ايۋ ءتيىسۋشى مە ەت؟! — دەدى.
"ارام" دەگەندى بەكەت ءبىر تۇندە ەكى رەت ەستىدى. بۇل جۇرت ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعان با، الدە بۇگىنگى تىرلىككە بىرەۋ تۇكىرىپ كەتتى مە؟.. كورشى يتارقاداعى تۇنەمەل موشەككە جەتە المادى، قارا ىزدەگەن ساياقتاي تىعىلىپ، مەشەلدىڭ قاسىنان كەتە المادى. بۇل دا جالعىزدىقتان جالىققانىن سەزدى. نە بولسا، ول بولسىن، ۋھ دەپ تاڭعى تىرلىكتى تاڭىردەن كۇتىپ كيىمشەڭ قىڭىرايا كەتىپ ەدى.
— نەمەنە، بۇزاۋىڭ جامىراپ، ايرانىڭدى يت ءىشىپ كەتتى مە؟! — دەپ كۇلاپاراسىن تاس بۇركەنىپ العان مەشەل قايتا ءتىرىلدى.
يت دەمەكشى بەكەتتىڭ ەسىنە كەراۋىز ءتۇستى. ىمىرت سايىن بەس يتارقانىڭ تۇرعىنىن ەركەلەپ كەلىپ ەسىكتەن ساناپ كەتۋشى ەدى. ەرتەڭگىسىن قىر باسىندا اسپانداعى ۆەرتولەتتى باعىپ ۇلىپ وتىرعانىن ءبىر كورگەن. جاقىپ پەن لەسيا كەتكەلى ۆەرتولەتتىڭ جەردەگى كولەڭكەسىن قۋالاپ دال بولاتىندى شىعاردى. "تىشقان اۋلاپ جۇرگەن دە" — دەي سالدى مەشەل بەكەتتىڭ سۇراعىنا. كوك قوشقاردىڭ قان-جىنى تاۋسىلعان سوڭ قازاننىڭ قارا قاسپاعى مەشەلدىڭ وزىنەن دە ارتىلماي ءجۇر. "ءيتتى دە يەسىمەن قينا" دەگەن وسى ەكەن-اۋ... جاقىپ سورلى...
— جاقىپتى قالاداعى بولىنىسكە الىپ كەتىپتى، — دەدى مەشەل بەيجاي ماساڭ ەسىنەپ. — جاعدايى كرىزسناي، قۇلاعى ءالى تاس كەرەڭ دەپ ءابدىجاپار ايتتى. ساعان سپلاۆكونتورعا سوعىپ، وسى جۇماداعى دايىندالعان اعاشتىڭ سبودكوسىن بەرسىن دەدى.
ءابدىجاپار ايتسا وتىرىك بولماعانى. ءابدىجاپار جەتكىزگەن جاماندىقتىڭ ازىرگە قالت كەتكەنى جوق. بۇل جۇرت ارامنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي قور بولادى-اۋ ءتۇبى. قورىقساڭ ءابدىجاپاردان قورىق. ماقتاساڭ سونى ماقتا. زاسلۋجەننىي مالادەس!.. لەسپرومحوز جابىلسا دا جاعاعا شىعىپ قالعان جوق. جىلاپ جۇرسە دە ءبىر پۇشپاققا جارماسىپ، ءوز ءناپاقاسىن جۇلىپ جەپ ءجۇر. جۇرتتىكىنە دە كوز ساتىپ قويادى. اعاش دايىنداۋ لەسحوزدىڭ بيلىگىنە تيگەلى سپلاۆكونتورانىڭ شارۋاسى سونىڭ ەنشىسىندە قالعان. شاعىن دا بولسا شالا قۇداي. ءۇش ايدا كازلەس، وبلىستىق باسقارما مەن گوسكوميتەتتەن ءۇش دۇركىن كوميسسيا كەلىپ، لەسحوزدى ءۇش دۇركىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ كەتتى. سيعات دومالاق ارىزدىڭ يەسىن جازباي تانىسا دا ءابدىجاپار قىڭق ەتكەن جوق. بەكەت تە دىم ىستەي المادى. قىزمەتتەن شىعارسا، قۋدالادى دەيدى. سوكسە، ءوزارا سىنعا قىسىم جاسادى دەيدى. ءتۇبى، ارىزقويدىڭ تىرەگى مىقتى. ءابدىجاپارلار تىم-تىرىس، تىپ-تىنىش. تۇك بىلمەگەندەي. تۇك كورمەگەندەي. شىعىنى جوق. شىرقى بۇزىلمايدى. مالادەس!.. "جاۋىڭدى" جەر قاپتىرۋدىڭ ەڭ مىقتى قۇرالى وسى. جۇمىس ىستەتپەيسىڭ. جان تىنىشتىق تاپتىرمايسىڭ. كوڭىلى الا، ۇيقىسى شالا. بار پالە، بار جالاعا جاۋاپ قايىرىپ، جۇرتتى، قالا بەردى جۇراعاتتى اراشالايمىن دەپ قان جۇتىپ جۇرگەندە اۋەلگى ماقسات، ادال مۇرات ادىرا قالادى دا جۇيكەسى توزىپ، ابدەن قاجىعان سوڭ ءوزى-اق قايىڭ ساۋىپ قاڭعىرىپ كەتەدى. ءابدىجاپارداي "جاۋىڭدى" ءوز قولىمەن ءوزىن توناتىپ، ءوز كەڭىردەگىن وزىنە شايناتا بىلسەڭ، مايدانداسىپ، قىلىش سۋىرىپ، ءسوز سۋارىپ قىزىل شەكە بولۋدىڭ نە قاجەتى بار. مالادەس!.. ويپىر-اي، بۇل دا ونەردىڭ ۇلكەنى ەكەن-اۋ!.. الدە ءبىر گازەتتە الدە ءبىر جازۋشى ارىز ايداۋدىڭ اقىل-كەڭەسىنەن كونسۋلتاسيا بەرىپ ەدى. ارىزقويلاردىڭ اكادەميگى بولسا دا ول سىعىرىڭ ءابدىجاپاردىڭ قاسىندا ءجىپ ەسە الماس...
بەكەتتىڭ ءىشى قازانداي قاينادى. قاراپ جاتىپ ءابدىجاپاردىڭ تىرلىگىن قىزعانعانداي. جىلقىشىنىڭ قىزى تاۋىپ ايتتى. اتتىڭ بيىك اقىرىنا ۇمتىلعانشا، ەسەكتىڭ جەمىنە سەمىرگەننەن وڭايى جوق. ات بايعۇس جۇرىسىنەن جاڭىلسا دا سىن كوپ. ەسەك شىركىننىڭ اڭگىلىگى دە، ماڭگىلىگى دە كەشىرىلە بەرەدى، قوسارىڭدى شايناپ، قوراداعىنى كۇندە تەپسەڭ دە ەلەپ جاتقان ەشكىم جوق. تەك ول ءۇشىن وقتا-تەكتە تيەتىن تاياققا ءتوزىمشىل، نامىسسىز بولۋ كەرەك -اۋ... وندا تۇرعان نە بار؟ جۇرتتىڭ بارىنە تورەنىڭ ءتورى، قارت اياقتىڭ قامى جەتە بەرە مە. بەدەل مەن باقىتتى بيلىكتىڭ قامشىسى اپەرەدى دەپ جۇرگەن كىم ءوزى؟!. دارداي لەسحوزدىڭ دىرداي باس ورمانشىسى بولساڭ دا جاتقان ءتۇرىڭ مىناۋ، قىمىز مۇڭكىگەن جىلقىشىنىڭ قىزىنا دا بەتىڭنىڭ قىزىلىن وتكىزە العان جوقسىڭ!..
ىرگەدەگى قارا موشەك تولقىن اۋدارعان سالىندىداي وت جاققا دومالاپ ءتۇستى. تۇپ-تۇتاس بىتەۋ دەنەسى تيۋلەنگە ۇقساعان.
كۇلاپارانىڭ استىنداعى جىلتىراعان كوزى ىننەن سىعالاعان جىلاننىڭ باسىنداي ەكەن.
— ءتۇس كورىپ جاتىرسىڭ با، ەي؟! — دەدى.
— ۇيىقتاپ جاتىرمىن.
— ۇيىقتاعان ادام جايىنە جاتپاي ما ەكەن.
— جايىنە جاتپاسا، اۋزىنا كەلگەنىن وتتاپ جاتادى دا.
— ونىڭ راس، ەي! — دەدى. — مەن دە وزىممەن ءوزىم وتتاسە-ەپ جاتىرمىن. وڭىمدە جاعاسىنا قولىم جەتپەيتىندەردى كورپەنىڭ استىندا مەس قىلىپ تەپكىلەپ الدىم.
— دۇنيەدەن تەپكىلەسىپ وتەتىن جۇرتپىز عوي.
— باسەكە دە... مىقتىنى جۇرتتىڭ ءبارى جىققىسى كەلەدى. قاپىسىن ىزدەيدى. مىقتىعا ءبارى ءوش.
باسەكە مە؟.. ءالدىنى الدە ءبىر ءالجۋاز يتشە تەپكىلەپ جاتسا، ادىلەت پە، جوق پا، كوزى جەتپەسە دە بىلايعى كوپ پەندەنىڭ جانى كىرىپ، ايىزى قاناتىنى نەسى؟ وسىنىڭ ءبارى مىقتىنىڭ باعىن، جاقسىنىڭ ساعىن سىندىرۋدان تۋعان قىزعانىش ەمەستىگىنە كىم كەپىل؟ كەيدە، "ءبىلىمسىز ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى" دەگەن ءپالساپانىڭ دا باتاسى تەرىس. ايتپەسە، "مىڭمەن جالعىز الىستىم كىنا قويما" — دەپ اقىن نەگە جىلاعان؟.. ودان بەرى دە كوپ يت جابىلىپ كوك ءيتتى تالاعانىن تالاي كورىپ جۇرگەن جوق پا...
سىزىلتىپ سارى ماسا ءان سالدى. ماساحانانى يتارقانىڭ اۋزىنا كەرە سالۋعا ەكەۋى دە ەرىنگەن. قورعالاپ تۋعان اي جاتاعاننىڭ جۇزىندەي بوپ قالىڭ سامىرسىننىڭ جەلكەسىنەن جاڭا سىعالادى. اي استىنداعى سۇلۋشوقىنىڭ توبەسى اڭىراپ تۇر ەكەن. سۇتتەي اپپاق جونىندا الا قۇيىن بار. الىستاعى قۇيىننىڭ سىرماسىن كورىپ، بەكەت تەرلەپ جاتىپ توڭعانداي دەنەسى تۇرشىكتى. مەشەل ءالى باقىرايىپ جاتىر.
— سلۋشىي، — دەدى. — مەندە اقشا بار، — دەدى. — كوپ اقشا. عۇمىر بويى جيعانىم.
— قانشا؟
— ەلۋ بەس مىڭ، بەس ءجۇز ەلۋ بەس سوم، ەلۋ بەس تيىن.
— اتاڭا اس بەرۋگە جينادىڭ با؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن... اۋەلى مىڭ بولسىن دەپ ەدىم، ودان ون مىڭ، ونىڭ ار جاعىندا ەلۋدىڭ توبەسى كورىندى. ەندى جۇزگە جەتكەنشە جۇلىنىم ۇزىلەتىن ءتۇرى بار. بىرەۋلەر قاتىنىنىڭ جۋان باقايىنا دەيىن التىن جۇزىك كيگىزەدى دەيدى...
— ال، ماعان نە قىل دەيسىڭ؟
— الدىمەن اقشامدى كاسسىگە وتكىزىپ بەر.
— ءوزىڭ ارقالاپ جەتكىزە الماي ءجۇرمىسىڭ؟
— ماعان كىم سەنەدى. تىم بولماسا تۇرداباي كنەشكەم دە جوق.
— قورىقپا، كاسساعا وتكىزگەن اقشانى قايدان الدىڭ دەپ ەشكىم تەكسەرمەيدى. زاڭ سولاي.
— سولايىن سولاي عوي...
ءوز ەڭبەگىنە ءوزى سەنبەگەن سورلى-اي! ءوز مالىنىڭ وزىنىكى ەكەنىنە كوزى جەتپەيدى. اقشا... ادام ورنىنا اقشا، بالا ورنىنا اعاش جينايتىن دا مودا بولدى-اۋ. بۇل مەشەل بۇدان جەتى ج ءى،ءىل بۇرىن بەكەت التايعا كەلگەندە دۇنيە تەرگەن تايگانىڭ قوڭىزى ەدى. جۇرت جىلىنا ءبىر دۇركىن قاڭعىتىپ قايتىپ ورالعاندا بۇل ورماننان اتتاپ شىقپاپتى. ولسە سۇيەگى ورامالدا قالاتىن شىعار.
— وسى سەنى ىزدەيتىن ارتىڭدا بىرەۋ بار ما؟
— ەكى ءىنى، ءبىر قارىنداس.
— ويپىر-اي، تاس باۋىر ەكەنسىڭ؟
— بۇل كۇندە كىمگە كىمنىڭ باۋىرى ەزىلىپ ءجۇر دەيسىڭ. ءوزىڭ كىمدى جارىلقادىڭ؟ بار جوعىمدى قازبالاعانشا، ەپتەپ مەنى اياقتاندىرىپ جىبەر.
— باقايىنا التىننان جۇزىك تاعاسىڭ با؟
— اياق-باسىن التىنداعاننان قاتىننىڭ ءبارى التىنداي بولسا بۇل دۇنيە جۇماق بوپ كەتەتىن ەدى عوي. ول، انشەيىن، اقشانىڭ مارقىنا سەنبەگەندەردىڭ ويلاپ تاپقان اياعىنان جۇرەتىن دولگوسروچنىي كاسساسى دا.
— وسىنشاما قۋلىقتى بىلە تۇرا جەر باسىپ قالاي جۇرگەنسىڭ؟
— جەر باسىپ ءجۇرسىن دەسەڭ مەنى ءبىر وبحودكا وبيەزشىك ەتىپ تاعايىندا. ءتىپتى پوجارنىي پوستقا، تۇكپىرگە قۋساڭ دا رازىمىن. التىن مەنىڭ نە تەڭىم، تەك باسپانام، ەرتەندى-كەش قوراسىن تازالاپ، قوڭىنا قاراپ سەمىرىپ وتىراتىن بىرەر تۇياعىم بولسا جەتەدى. قىرىقتان اسقاندا پەندە بوپ مەن دە ءتۇتىن تۇتەتىپ كورەيىنشى.
— ەل ىشىندە وتىرساڭ قايتەدى؟ قاتىندى دا ىرگەدەن ىزدەيسىڭ.
— ەل ءىشى التىن بەسىك دەيسىڭ عوي؟.. بەكەر. ەل ەمەس، ەڭبەگىڭ اسىرايدى. ال، ەڭبەك دەگەن شىركىن بىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن ەمەس، كوڭىل جۇباتۋ ءۇشىن قاجەتتى كەسىپ سياقتى عوي. ايتپەسە اشتان ولەتىن مەن جوق.
كوڭىل ءۇشىن؟.. مەشەلگە دە ءپاتۋا قونايىن دەپتى-اۋ. ارتىندى باعىپ، تاۋبەڭە كەلمەسكە شارا جوق. جەتى جىل وتاسقان يتارقانىڭ مەشەلگە دە تار بولا باستاعانى. جەتى جىل بويى مال تابار سەرىكتەسى بولعان اداممەن اتىنان جارىلىپ سويلەسكەنى وسى ەكەن. الگى قىز، دوس-جاراننىڭ ۋايىمى قابىرعاڭا باتپايدى دەپ پە ەدى؟.. دوس-جاراندى قيالدان ىزدەگەندە، قاسىنداعى پەندەنىڭ كوڭىلىنە ءبىر ۇڭىلمەپتى.
مەشەلدىڭ كوزىنەن وتىرىك تاپپادى. اياداي يتارقاعا الاكەۋىم مۇڭ توككەن اي ساۋلەسىنىڭ ساعىمىندا مۇڭعا تولى قوس جانار مۇزتا قاتقان قارا مەندەي تاسىرايىپ قاپتى.
ىسقىرعان وزەن سارىنى ىزعار اكەلدى. ىزعارلى لەپتەن يتارقانىڭ توبەسىنە جاپقان ساعدار قالتىرادى. جاتاعاننىڭ جۇزىندەي جىرتيعان ايدىڭ جارتى كۇلشەسى ماڭدايشادان قاشىپ بارادى ەكەن. سۇلۋشوقىنىڭ الگىڭدەگى اپپاق جونى دا كوگىلدىر تارتىپ ءوشىپ بارادى ەكەن. قارا ورماننىڭ سىلەمى تاڭ قاراشىسىنا ۇلاسىپ جايىلىپ كەتكەن. سامىرسىننىڭ ىزديعان ۇشار باستارى تەڭسەلگەن سايىن كوكجيەكتىڭ ەتەگىن سىپىرىپ قايتىپ، شىعار كۇننىڭ جولىن ارشىپ جاتقان سياقتى.
تايگانى تىتىرەنتىپ يت ۇلىدى. كەراۋىزدىڭ ۇرەي شاقىرعان وكسىگى مەن مەشەلدىڭ وڭمەننەن قادالعان مۇڭدى جانارى الگى ءبىر تۇڭعيىق سۋداعى ءوز كولەڭكەسىن بەكەتتىڭ ەسىنە سالدى دا باقايشاعىنا دەيىن شىمىرلاپ، ساسقانىنان ىرگەگە تەرىس توڭقايا قالدى.
7
ورىسكە كەلگەندە ءتۇن ورتاسى ەدى. قىز كەتەم دەمەدى. جىگىت كەتكىسى كەلمەدى. كەلىسىپ قويعانداي بەسكەمپىر ءۇن-تۇنسىز كەرى بەستىنىڭ ەرىن سىپىرىپ، اياعىنا ارقان شالىپ وتقا جىبەردى دە ءسان ءۇن-تۇنسىز ەكى توقىمدى قاراعاي تۇبىنە ءبولىپ توسەدى. سوسىن ەكەۋى ەكى جەردە تومپيىپ ءۇن-تۇنسىز ۇزاق وتىرىستى. جەل مە، بارشا تىشقان با، اعاش باسىنان تومپ-تومپ بۇرشىك دومالاتتى. بەسكەمپىر قاراعاي ءدىڭىن تەۋىپ-تەۋىپ قالعان. ءبىر ەمەس، ەكى تيىن قۇيرىقتارى سوبالاڭداپ، قالىقتاپ بارىپ كورشى سامىرسىننىڭ باسىنا قوندى.
— بەكەر ۇركىتتىڭ، — دەدى قىز.
— ەندەشە كىسىگە تيىسپەي جايىنا ءجۇرسىن!..
— مەن دە كىشكەنتاي كەزىمدە وڭاشا جولىققان قىز بەن جىگىتكە تالاي رەت تاس لاقتىرعام.
— الدىڭا كەلتىرگەنى ەكەن عوي...
— سولاي بولعانى دا... قىز بولام، قىزىلعا كوزىم تۇسەدى دەپ كىم ويلاعان. ۇيگە كەلگەن قوناقتاردىڭ جامباسىنا سۋ توگىپ، ءتۇن ىشىندە كويلەك-شالبارلارىنا كور جەردى نىعارلاپ -نىعارلاپ قاراعاي باسىنا ءىلىپ كەتۋشى ەدىم. ءتىپتى بولماسا، قامشىسىن تىعىپ، قانجىعاسىن كەسىپ الىپ قالاتىنمىن.
— تالايدى زار يلەتكەن جاۋىز ەكەنسىڭ-اۋ.
— ايتپا، مەنى كورگەننەن-اق زارەزەپ بوپ، اتتانعانشا اسىعاتىن. تالاي قىزدىڭ بۇرىمىن قيىپ، يت قوسىپ ەدىم.
— وسى سەن ايەل زاتىن نەگە جەك كورەسىڭ؟
— يت بىلەدى... ءوزىم دە سول كوپ ۇرعاشىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىمنان شىعار... ون ءۇش جاسىمدا وگەي شەشەم ۇستىمە قىز كيىمىن جاپقاندا مەن ءۇشىن دۇنيەنىڭ بار قىزىعى ءبىر-اق ساتتە وڭىپ كەتكەندەي بوپ ەدى. قۋىرشاق ويناپ، كەستە تىگىپ كورگەم جوق. ەندى مىنە، ءتۇن كۇزەتىپ، بىرەۋدىڭ تىنىشتىعىن ءبولىپ وتىرعان ءتۇرىم مىناۋ. قالاي؟.. ءبىر جىگىتكە جاقسى قاتىن بولۋعا جارايمىن با؟..
بەسكەمپىر ساسىپ قالدى. "انشەيىندە اۋىز جاپپاس، توي دەگەندە ولەڭ تاپپاس" بايعۇسىڭ وسىمەن ەكى دۇركىن ۇزاقتايدى. سانمەن بىرگە اتىرسا دا قىز كوڭىلىن اۋلايتىنداي قىزۋ كورسەتە الماپتى. جازعا سالىم بەكەت جوعالاتىن جاڭبىرلى تۇندە دە ءوزىنىڭ شاتپاعىنان، ابايدىڭ تاقپاعىنان وزباپ ەدى. قىسىلعاندا بار امالى دوس-جاراندارىن جەر كوككە سيعىزباي ماقتاۋ، ايتپەسە، ءوزىن ءوزى ءاجۋا قىپ، ابدەن سۇمىرەيتىپ، كەبەنەك كيگىزىپ جىبەرەتىن ادەتى. بۇل جولى كىمدى ماقتاۋدىڭ، كىمدى مازاقتاۋدىڭ رەتىن تاپپادى. سان ساپىرىلىپ، توزىپ بىتكەن كارتاسىنىڭ كوزىرى دە، تۇزى دا تاۋسىلعان ەكەن. ماحاببات دەگەن بولادى، ءسۇيۋ -كۇيۋ دەگەن بار دەپ كولگىرسۋگە ەستيار قىزدىڭ ومداي قىسىر اڭگىمەنى كاپەرىنە دە قىستىرمايتىنىن ءبىلدى. تىسەرلىكتى ەركەلىكپەن جاۋىپ، سەزىمدى ەمەۋرىنگە جەڭدىرەتىن ەركىن مىنەزدىڭ قاتپارىندا كون جىبىتەر ناز قىلىق، قارا توپەۋگە جەتكىزبەيتىن جۇيرىك كوڭىلى مەن نايزا بويلامايتىن قۋلىقتىڭ دا جاتقانىن ءىشى ۇعىپ وتىر. سوسىن ارام تەر بولىپ بوسقا شابۋدىڭ قاجەتى قانشا. توقىمىن سۇيرەپ كەپ ءساننىڭ تىزەسىنە باسىن قويا قيسايدى. وتىرىك ەركەلەگەن بۇرالقى يتتەي قاي جاعىمنان تاياق تيەدى دەپ جاسقانىپ، ساقتانىپ بارىپ جاتقان. ەندى قىڭسىلاۋى، قۇيرىعىمەن جەر ساباۋى عانا قالىپ ەدى. سورىنا ما، باگىنا ما، ايتەۋىر، قىز دا بويىن تارتپادى. اعاشقا ارقاسىن سۇيەپ، ەكى قولىن قاراقۇسىنا جاستاي كەربەز كەرىلىپ وتىرعان. بەسكەمپىر كۇزەتسىز قالعان قۇلىن جارعاقتىڭ ءوڭىرىن اعىتتى دا قىزدىڭ اش قۇرساعىنا تاناۋىن تىعىپ كىرىپ-اق كەتىپ ەدى. قىپشا بەلدى قۇشاعىنا وراپ الىپ ماۋجىراپ ءبىر كوز جۇمعىسى كەلگەن.
— مىنا جاتىسىڭىزعا جول بولسىن! — دەدى.
— ساعىنىپ قالىپپىن! — دەدى.
— كىمدى؟..
— مەن جەتى جاسىما دەيىن ومىراۋعا تالاسىپ ەدىم، — دەدى.
— مۇمكىن، ون تورت جاسىڭا دەيىن كوكجامباس بولعان شىعارسىڭ؟
— بولدىم، — دەدى.
— وندا ون جىلدىقتى بىتىرگەنشە جالاڭ بۇت ءجۇردىم دەۋدەن دە تايىنباسسىڭ.
— ءجۇردىم، — دەدى.
نە دەسە دە كونەيىن دەدى. ءبىراق، جاۋابىنىڭ وتىرىگى جوق ەدى. وسىنداي ءبىر جىلى قۇشاقتا تۇنشىعىپ ءبىر جاتقاندى عۇمىر بويى اڭساعانى راس. جالاڭاياق، جالاڭ بۇت كەزدەردىڭ ىزعارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن باقايىنان كىرىپ، ميىن شاققانداي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوڭى تۇگىل تۇسىنەن كەتپەي جانارىنا بۇرىش، كىرپىگىنە مۇز بوپ قاتقانداي.
— ءتۇۋ، دەمىڭ ىستىق ەكەن! — دەدى قىز.
ءبىراق، كەرىلگەن قالپى قولىن قاراقۇسىنان تۇسىرگەن جوق. جىگىتتىڭ ىستىق دەمىنە، قىرساۋداي قۇشاعىنا ەلتىپ كۇرسىنگەن دە جوق.
— سەن شىنىندا ساۋەگەي ەكەنسىڭ، — دەدى جىگىت. — بەكەتتى اياماپ ەدىڭ، مەنى دە ءبىر سىناپ بەرشى.
— مەن جۇرتتىڭ ءىشىنىڭ ىلايىن دا، تالايىن دا كوزىنەن وقيمىن.
— ەندەشە، وقىپ كور، — دەپ بەسكەمپىر شالقالاپ جاتتى. قىزدىڭ كەجيگەن يەگىن كوردى، قاراڭعىدا اپپاق بۇعاعى قارا سۋدا جۇزگەن اققۋدىڭ القىم توسىندەي كورىندى.
— تۇندە تۇس جورىمايدى دەيدى قازاق. دەگەنمەن، ازابىڭ كوپ بولسا دا سەن باقىتتى ەكەنسىڭ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ءوزىڭ ايتتىڭ عوي... انانىڭ اق سۇتىنە جارىعان بالا باقىتسىز بولمايدى.
— ول، بايعۇس انانىڭ سودان باسقا جۇباتارى بولماعان سوڭ بالاسىنا امالسىز يىگەنى دە.
— ال مەن شەشەم قايتىس بولعاندا بەسىكتە جاتىپپىن. وگەي شەشەم ەسىكتە جۇرگەن قول بالا ەكەن.
— باسە تىم جاس سياقتى.
— وندا تۇرعان نە بار؟
— نە بولۋشى ەدى... مىنا مەن سەنەن ون سەگىز جاس ۇلكەنمىن...
— مەن سەنەن جاسىڭدى سۇرادىم با؟..
بەسكەمپىر ۇندەمەي قۇتىلدى. ۇندەمەي جاتىپ بىلگىسى كەلگەن ءبىر ءتۇيىندى شەشىپ العانداي. بۇعان دەيىنگى كوپ قالجىڭدى قىزدىڭ شالدۋارلىعىنا جورۋشى ەدى. ءبىراق كوڭىل قۇلاعانمەن وتىز دەگەن ءيتىڭنىڭ تەڭ ورتاسى وتى لاپىلداعان بالعىن جاستىڭ بۋىنان قورقادى.. ءالى سىرگە كورمەگەن شۋ اساۋدىڭ جالىنا قول سالعانمەن جۇگەن-قۇرىققا توقتاتا السا ءجون-اۋ. تەك ءبىر توياتى، قىسىلىپ-قىمتىرىلۋى جوق، تەڭ-تۇستاستاي جاراسا كەتەتىن اشىق-جارقىندىعى. ادامدى تۇساپ تاستايتىن دا وسى مىنەزى. دوس-جارانداي سىر ءبولىسىپ، قوش بولىپ وتىرىپ، ارتىنان قوس بولايىق دەپ دۇڭك ەتكىزۋگە داۋاسى جەتپەي-اق قويدى.
— مەنىڭ نە ويلاپ جاتقانىمدى بىلەسىڭ بە؟
— بىلگەنىڭنىڭ ءبارىن ايتا بەرسەڭ قىزدا سىر، جىگىتتە قىر قالا ما.
بەسكەمپىر بۇدان ءارى قاجامادى. ونىڭ ۇستىنە جوقتان وزگەگە جۇرتتىڭ مازاسىن الىپ تاقىمداي بەرەتىن ءوزىنىڭ ىعىر مىنەزىنە ىزا بولدى. قىز تىزەسىندە كەرىلىپ جاتقانعا دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەپ بولدىم دەدى مە ەكەن؟!. كوپە-كورنەۋ قۇنىن ءتۇسىرىپ العانىنا وكىنىپ قالىپ ەدى... جۇزىنەن دىم سەزدىرمەدى. بۇرىنعىداي اسپانعا كەيكيىپ جۇلدىز ساناۋىن قويىپ، تومەن قاراپ تەلمىرىپ وتىر ەكەن. شاشىن ۇيپالاقتاعان جۇپ-جۇمساق الاقانىنان وت ورىلگەندەي توبە قۇيقاسى شىمىرلادى دا ماۋجىراپ جاتىپ قىزدىڭ ىستىق ەرنىن ىزدەگەن. ءبىراق، بۇرىنىراق ۇمتىلعان پىسىق قول ەرىندى ەرىنگە جەتكىزبەي قوس بۇرىممەن جىگىتتىڭ بەت-اۋزىن جابا قويدى.
كۋرس ەتىپ جىلقىشىنىڭ اۋلىنان مىلتىق اتىلدى.
— كوكەم مەنى ىزدەپ جاتىر، — دەدى قىز.
— ۇرساتىن بولدى عوي؟..
— ۇرىسىپ كورگەن ەمەس.
— جاقسى كورەدى عوي؟..
— جاقسى كورگەندىكتەن ەمەس، كوكەم سەنگەن ادامىمەن ءتۇس شايىسپايدى.
جاتاعاننىڭ جۇزىندەي يميگەن سىنىق كۇلشە تاس توبەدە تۇر ەكەن. جۇلدىز سيرەپ، بوز اسپاننىڭ ءوڭى توزا باستاعان. شىعىس بوكتەردەگى قاراعاي باسىندا ەلكانىڭ توبەسىنە قاداعان بەس جۇلدىزداي جارقىراپ جالعىز شولپان قالىپتى. بۇلدىراعان بوز جوندا بىرداي بوپ جىلقى جاتىر. ءبىر-بىرىنىڭ شوقتىعىنا يەگىن ارتىپ ۇيەزدەگەن تاي جاباعىلاردىڭ، ءتورت تاعانداپ مۇلگىگەن شارتىق بيەلەردىڭ سۇلدەرى قاراۋىتادى. "قايتاتىن ۋاقىتتارىڭ بولدى" — دەگەندەي جالى جەر سىزعان جالبىر ايعىر ارقانداعى كەر بەستىنى قاراعاي تۇبىنە قۋىپ اكەپ تاستادى.
— قىزىق، — دەدى بەسكەمپىر. — جىلقىنىڭ تۇرەگەپ ۇيىقتايتىنى نەسى ەكەن، ءا؟..
— جانە تاۋلىگىنە ءبىر-اق ساعات، — دەدى ءسان. — جارتى ساعات ىمىرتتا، جارتى ساعات تاڭ مەزگىلىندە.
— ايعىردا نەگە ۇيقى جوق؟
— ولار كۇندىز جەلى باسىندا جۋسايدى... تابيعاتتىڭ زاڭى... ۇرى دا، يت-قۇس تا جىلقىعا جۋساعان ۋاقىتىندا تيىسەدى. ايعىر ەمەس، قوراز ەكەش قوراز دا مەكيەنىن قورعاپ قىرعيعا ايبات شەكپەي مە...
بەسكەمپىر بەردەڭكەنى كۇمپ ەتكىزدى دە ەر-تۇرماندى الا تۇردى.
8
كەر بەستى ىزدەن تانباي سۇمەڭدەدى دە وتىردى.
— مىناۋىڭ ءيىسشىل يت سياقتى عوي.
— يت تە جەتى قازىنانىڭ ءبىرى، — دەدى ءسان. — ءبىراق، قازاق ەشۋاقىتتا مالعا يت دەمەيدى. اسىرەسە جىلقىعا.
— ىرىس كەتەدى دەۋشى مە ەدى؟..
— ىرىستى دا يت شايقامايدى، ادامنىڭ ءوزى شايقايدى. گاپ جىلقىنىڭ ءبارىن تۇسىنەتىندىگىڭدە، وكپەلەتكەنىڭدى دە، ەركەلەتكەنىڭدى دە سەزە قويادى.
قىز قالا عوي دەمەدى. بەسكەمپىر قالعىسى كەلمەدى. اقىرى ەكەۋى ءبىر اتقا سيىسپاعان. جايداق مىنگەسۋگە قىز ارلاندى. جالپيىپ ەرگە ءوزى وتىرىپ الۋعا بەسكەمپىر باتپادى. تاڭعى شىققا بەسكەمپىردىڭ كەرزى ەتىگى قارىنداي سوزىلىپ، شالعىن قاققان جۇقا شالبارىنىڭ تىزەسىن قارا سانىنا قاعاناقتاي جابىسىپ قالدى. بىلعارى شالبار، قۇلىن جارعاقتى سانگە كيە مە دەۋشى ەدى، قىز كيىمىنىڭ ءمانىسىن ەندى ءتۇسىندى.
مالماڭداي سۋ بولعان جىگىتتىڭ قالتىراپ كەلە جاتقانىن سەزىپ، ءسان شالعىندى جارىپ العا تۇسكەن. كۇنگەيدەگى شاعالاداي قوس كيىز ۇيگە جەتكەنشە ارتىنا قايىرىلىپ قاراعان جوق. ءۇش يت ارسالاڭداپ كەلىپ قاماعاندا عانا بەسكەمپىردەن جاسقاپ ۇرسىپ تاستادى دا كەر بەستىنىڭ شىلبىرىن ءوز قولىنا الدى. بىر-بىرىنە تەلمىرىپ ءبىراز ايالداپ قالعان.
ءۇي جاقتان شال قاقىرىندى. شەلەك سالدىرلاپ، بۇزاۋ موڭىرەدى. شاپانىن جەلبەگەي جامىلعان شال قۇمانىن سولاڭداتىپ ويعا ءتۇسىپ بارادى ەكەن. دوڭگەلەنگەن دومالاق توقال قازىقتاعى قاسقا بۇزاۋدى اعىتىپ، قىزىل سيىردى شاعاناق قارىننان تەۋىپ تۇرعىزدى. ۇلكەن ۇيدەن قارنىن قاسىپ قالقان قۇلاق سارىلاردىڭ كەنجەسى شىقتى.
— جۋىردا بەسىنشى ءىنىم بولادى، — دەدى.
— قىز بولسا شە؟..
— جوق، ۇل بولادى! — دەپ كەسىپ ايتتى.
— سەنىڭ ورنىڭدى باساتىن دا بىرەۋ كەرەك شىعار.
— جوق، مەن ورنىمدى ەشكىمگە باستىرمايمىن! — دەدى.
قارا شاڭىراقتىڭ وڭ جاعىنداعى وتاۋ ءۇيدىڭ اۋزى-مۇرنى تاس بۇركەۋلى. باۋ-شۋىنا ىس تيمەگەن اپپاق.
— اكەڭ كومەكشى جالداعان با؟ — دەدى.
— كومەكشىنى ءقايتسىن. ءبىز دە وتاۋ يەسى بولۋعا جاراعان جوقپىز با.
— وڭ جاقتا وتىرعان قىزعا وتاۋ تىگۋشى مە ەدى؟.. كەلىن تۇسىرسە ءبىر ءجون.
— كۇشىك كۇيەۋگە دە باسپانا كەرەك شىعار! — دەپ قىز كەر بەستىگە قارعىپ ءمىندى دە كوزىنىڭ قيىعىمەن جىگىتتى سىناي بارلاپ تەبىنىپ قالدى.
— ەندى قاشان جۇزدەسەمىز؟
— جۇزدەسكەننەن ءجۇز جاڭارا ما؟ — دەپ ءسان جۇرە جاۋاپ بەردى. — ونى قونىستىڭ جاڭعىرۋى بىلەدى... جۋىردا ءتور جايلاۋعا كوشەمىز!..
بەسكەمپىر كومەيىندەگىسىن ايتا الماي جۇتىنىپ قالا بەردى.
9
كۇن قىرقادان بۇگىن دە قادالىپ شىقتى. ادەتتە ساسكەگە دەيىن جەردىڭ شىعى مەن قولات -قولاتتىڭ بوز تۇمانى قالىڭ بۇككە قوڭىر سالقىن تىنىس بەرۋشى ەدى. بۇگىنگى قاپىرىق تاڭعى وشاقتىڭ ءتۇتىنى سونبەي جاتىپ-اق تايگانىڭ سىزىن جۇتىپ قويدى دا قىلقان ساسىعان جىلىمشى بۋ القىمنان سىعىپ، تۇنشىعىپ تۇردى دا الدى. كوكجيەكتە يىقتان باسقان كوگىلدىر ءتۇتىن جاتىر.
بەسكەمپىر وزەگى تالعانىن سەزدى. جاۋىرىن قاقپاعىنىڭ استى ۋداي اشىپ، الاقانى مەن قارا تابانى كۇيدى. ەندى قىزۋى كوتەرىلەتىنى حاق. وكپە دە. تۋبەركۋلەز دەگەن ءيتىڭنىڭ اندا-ساندا ءوستىپ قىڭسىلاپ قوياتىنى بار. بۇل شىركىنمەن ون جىل بويى ىرىلداسسا دا قۇلان-تازا قۇتىلماي-اق كەلەدى. ۇرىپ جىقپاسا دا ينە جۇتقانداي ءيميتىپ، ايدىڭ ءولاراسىندا ابىلەت باسقانداي ەكى ءيىنىڭدى الىپ جەيدى دە تۇرادى. ول كەزدە دۇنيەنىڭ قۇنى دا بەش تيىن، سۇلەسوق تۇرىپ، سۇلەسوق ءجۇرىپ، ايتەۋىر، سىلەكەيدەي سوزىلعان يت ىرعىلجىڭ ءبىر تىرلىكتى باستان كەشەتىنى بار. ءقازىر دە جون ارقاسىن مالشىعان جىلبىسقا تەردەن جەركەنىپ كەلەدى. مىناۋ تىمىرسىق كۇن تىنىستى عانا ەمەس، دىبىس بىتكەندى ءوشىرىپ تاستاعانداي كۇندەگى ارانىڭ ىزىلى، بالتانىڭ توڭقىلى دا ەستىلمەيدى. يەن جۇرتتىڭ ۇستىنەن شىققاندا ەرتەڭگى كۇننىڭ جەكسەنبى ەكەنى ەسىنە ءبىر-اق ءتۇستى.
جەروشاق سۋعا تولى. موسىدا شاجامايىنان جىرتىلعان سۋىر قۇلاقشىندى ميلىقتاتا كيىپ الىپ مەشەلدىڭ قىرىق جىل سۇيرەتكەن قۇراق كۇپايكەسى قونجيىپ وتىر. يتاياقتاعى شايىندىنىڭ شەتى بۇزىلماپتى، تەگى كەراۋىز قارا قوسقا قايتىپ جولاماعان بولۋعا كەرەك. اۋزىنا تومار كەپتەپ الىپ، مەلشيىپ-مەلشيىپ بەس يتارقا تۇر. يتارقانى كورگەندە كوز الدىنا شاعالاداي اق وتاۋ ەلەستەدى. اق وتاۋدىڭ ەسىگىن ءتۇرىپ، قيىلىپ تاعزىم ەتكەن كەلىنشەك ەلەستەدى.
كورىنگەننىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ، بوساعاسىنان تەلمىرۋمەن جارتى عۇمىرىن تاۋىسىپتى. تاعى دا بىرەۋدىڭ وشاعىنا تابىنىشتى بولۋدى مۇنىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويىپ پا؟.. ءبىراق، قاڭعىباس اتانىپ، تايگانىڭ سوقپاعىن توزدىرعاندا دا قاي جاعاعا بارىپ توقتاماقسىڭ؟..
جىگىتتەردەن جاسىرىپ تەمەكى تارتاتىنى بار ەدى، بريگاديردىڭ جابىعىن قوپارىپ ءبىر قوراپ پريما تاۋىپ الدى دا قالتاسىنا سالىپ جاتىپ قايتا سۋىردى. كەشە عانا ءدام-تۇز تاتىسىپ بىرگە جۇرگەن ازاماتتىڭ عارىپ بولعاندا ارتىندا قالعان قارا قوسىن توناعانى كوڭىلىنە كەلدى. سوسىن ەكى-ۇش تالىن قۇلاعىنا قىستىرىپ، ءبىرىن تۇتاتتى دا قالعانىن ورنىنا اپارىپ تىقتى.
"تاعى تايگانىڭ" ەكى ايدا ون كۇندى ودگۋلى بار. ون كۇندە ورتان قولداي ءۇي تۇرعىزۋعا بولادى. ون كۇندە سول ورتان قولداي ءۇيدى ءىشىپ قۇرتۋعا دا بولادى. ۇي-كۇيى بارلار تىم بولماسا كىر-قوڭىن جۋىپ قايتادى. بەسكەمپىردى جالىقتىراتىن دا، ازدىراتىن دا وسى ون كۇن.
اش وزەككە تارتقان تەمەكىدەن كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالدى. سۋىر قۇلاقشىندى ميلىقتاتا كيگەن مەشەلدىڭ قاراقشىسىنا جۇگىنىپ، مۇلگىپ وتىرعان جىگىتتى جۇگەن سىلدىرى مەن ات اياعىنىڭ دۇڭكىلى وياتتى. بيە جەتەلەگەن مىج-مىج كەپكەن شال ەكەن.
بەجىرەيىپ بەتىنە قاراعان بەسكەمپىردەن شوشىندى ما، انادايدان ۇدىرەيىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن تەجەدى.
— ءاي، قاراعىم، جىلقى اۋىل قاي جاقتا؟ — دەدى.
— شەرۋبايدىڭ قىزىن ايتتىرايىن دەپ پە ەدىڭىز؟..
— ءا؟.. تورتا مايدان قىلشىق ىزدەگەن كىرپياز نەمە قازاققا قىز بەرۋشىمە ەدى. قىزىن كايتەم، ايعىرى كەرەك! — دەدى شال. — ءباتشاعار، الگى ءابدىجاپاردىڭ ەسەگىنە سەنەم دەپ مىنا جاتىرىڭ كەپكىر جىلدا قىسىر قاپ اۋزىمدى اقتان كەپەردەي قىلعان جوق پا! — دەپ جەتەگىندەگى ىڭىرشاعى ىرسيعان لاقسا كارى بيەسىن كەندىر تۇساۋمەن قابىرعادان تورس ەتكىزىپ ءبىر سالىپ قالدى. بايعۇستىڭ كىرپىگى دە جوق، كوزى ءىرىڭ، اينالشىعى قۇرتتاپ تۇر ەكەن، ايتەۋىر، ءتىرىمىن دەگەندەي كەپكەن شالدىڭ بەس تال ساقالىنان وزبايتىن ساباۋ قۇيرىعىن شيپىڭ ەتكىزدى.
— بيەڭىزدىڭ ءتىسى نەشەۋ؟
— ءا؟.. تىسەۋى دەيمىسىڭ؟ اياقتى مالدىڭ قاشان تىسەگەنىن كىم اڭدىدى دەيسىڭ. ماعان كەلگەلى جيىرما دۇركىن قار باستى عوي.
— وندا كەلگەن ىزىڭىزبەن كەيىن جۇرە بەرسەڭىز اداسپايسىز.
— ءا؟.. نە دەيدى قۇداي؟!. و سىعىر شىبىن-شىركەيگە قامالىپ وسى ۋاقىتقا دەيىن ويدا ناعىپ وتىر؟ ايتپاقشى، ناسىبايىڭ بار ما؟
— ناسىبايىم بار-اۋ، ءبىراق تىعىنى بىتەۋ.
— مەيلى، ەندەشە بوپروسىڭنان اكەل. ماعان قولامتا يىسكەسەم دە جەتەدى.
كەپكەن شال كەۋىپ قالعان مۇقىر ساۋساقتارىنا سيگارەتتىڭ ءبىر ساباعىن قىستىرىپ الدى دا كەندىر تۇسامىسىپ شوشاڭداتىپ كەلگەن ىزىمەن تومپىلداي جونەلدى. ايعىردىڭ ءيىسىن الماق تۇگىلى يەسىن تانىمايتىن تۋلاقتان كەپكەن شالدار ءوسىم دامەتىپ جۇرگەندە، قىرىققا جەتپەگەن سەنىڭ قىزىعىڭ ءالى مول ەكەن دەپ بەسكەمپىر ءوزىن-وزى جۇباتتى.
جيىرما بەس شاقىرىم — تايگادا يت ولگەن جەر. جالعىز تاستاپ كەتكەنى نەسى دەپ مەشەلدىڭ ءبىراز ءىشىن كەپتىرىپ، توركىنىنە اپارىپ تاستادى. نە بولدى، قايدا ءجۇر دەپ قايعىرمايدى-اۋ ءيتىڭ!.. قۇددى، جۇرت سوڭىندا قاپ كورگەنى وسىداي-اق ەلەگىزىپ، جەتىمسىرەپ قاي-قايداعىنى قوپاردى. پىسىناتىپ، يىعىن قيعان ريۋگزاكتى دا شەشىپ الىپ يتشە تەپكىسى كەلگەن. بۇقتىرمانىڭ ساعاسىنا تۇسكەن سوڭ بۇعىلى اۋىلدىڭ وگىزى بولسا دا ءبىر كولىك كەزدەسە مە دەپ ەدى، قاس قىلعاندا قارايىپ ەشكىم شىقپادى. ايتەۋىر، ورماننىڭ بۇگىندەي ەمەس وزەن تابانىندا ميزام كوتەرەتىندەي جەلەمىك بار ەكەن. "قاراعايلى" قاشساڭ ءبىر جەتكىزەرسىڭ دەپ الدىمەن قاتقان ناننىڭ قوقىمى مەن قارا سۋعا قانىپ ءبىر تويىپ الدى. وزەننىڭ شۋى، ارانىڭ ىزىڭى مەن سايراعان قۇستىڭ سان ءتۇرلى ءۇنى ادامنىڭ بۋىنىن الىپ، كايپى قىلاتىن شەربەتتەي شيپالى-اق قوي شىركىن. بەسكەمپىردىڭ جۇرگەنىنەن جاتقانى كوپ بولدى. جول جيەگىندەگى تەلەگرافتىڭ ون باعانىن ساناپ تاستايدى دا ون مينۋت اياق سۋىتادى. جول قىسقارتۋعا دا جاقسى ەكەن، بوزداعان قوڭىر ءۇنى كوڭىلدىڭ مۇڭىن شەرتكەندەي جالعىز جولاۋشىنى جەتەلەيدى دە وتىرادى. كەيدە بالالىعى ەسىنە ءتۇسىپ، باعاندارعا قۇلاعىن باسىپ سارناعان سىمداردىڭ مۇڭ-زارىن ۇزاق تىڭدايدى. سوعىستىڭ سۇراپىل جىلدارىندا ماڭدانتا كەتكەن اكەلەرىنەن ءبىر جاپىراق حات كۇتكەن وڭكەي جەتىمەكتەر وسى باعاندارعا جابىسا قالىپ، تىم بولماسا ءبىر اۋىز بىردەمە جەتكىزەر مە ەكەن دەگەندەي "ءالو، ءالو" دەپ تاسپەن قويعىلاپ جاتاتىن. كوپ جەتىمەككە كوپ باتانداردىڭ نە ايتقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءوز قۇلاعىندا قالعانى بوزداعان وسى ءبىر قوڭىر ءۇن. اق تۇتەك بوراندا اششى زار، سىرمالى سارى ايازدا ۇسكىرىكتىڭ ىزعىرىق ىزىڭىنداي بولىپ تا ەستىلەتىن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاعىنا سەرىك بولعان كوپ ىزىڭ، قازديىپ-قازديىپ كەلىپ شاعىن اۋىلدىڭ ىرگەسىنەن تاۋسىلاتىن تەلەگرافتىڭ كوپ باعاندارىنان قالعان سياقتى. قالايدا وسى سىمدا ءبىر سيقىر بار. ايتپەسە، جەر ءتۇبىنىڭ سان – ساپالاق حابارىن قاس قاعىمدا قالاي جەتكىزەدى؟ ايتپەسە، قوس ىشەكتەي دومبىرا مەن قوبىزدىڭ شاناعىنا قازاق دەگەن حالىقتىڭ بۇكىل اۋەنىن قالاي سيعىزعان؟.. سوعىس ءبىتتى، ەل تويىندى دەدى. بۇل سوندا دا ات باقتى، ارباكەش بولدى. قولى جەتكەن ەڭ بيىك ءمانسابى — قويما مەن كەڭسەنىڭ كۇزەتى ەدى. سوندا دا ۇستىنەن تايتەرى تۇسكەن جوق. باسپاناسى — كەڭسەنىڭ بوساعاسى، تىڭداعان ءانى — قابىرعاداعى قۇلاقتى تەلەفوننىڭ بوزداعان ءۇنى بولدى. سوندا ون ءۇش، ون تورت جاستا ەكەن. اۋىل بەتىن كورمەگەنىنە دە جيىرما جىلدان اسىپتى-اۋ...
ءجۇز باعان. ون شاقىرىم ارتتا قالىپتى. ارتىڭنان الدىڭ ءالى الىس ەكەن. الدىڭدا بۇرالاڭداعان جول جاتىر. بۇل دا بالا كەزدەن تانىس. كورگەن جول. كورگەن وتكەل. اياعىن ساناپ باسپاسا دا ارتتاعى قىسقا عۇمىرىن دا ساناپ جىبەرگەن ۋاقىتى كوپ ەكەن. ايتەۋىر، ءوز باسىنا ساباعى جەتەر ۇلان-عايىر سياقتى. قايتپاس ساپارعا اتتانعان اكەسىن دە وسى جولمەن شىعارىپ سالعان...
...بەس جاستاعى ءسابيدىڭ كوز الدىندا كينونىڭ ۇزىك-ۇزىك كادرىنداي سۋرەت قالىپتى. توزبايتىن، وڭبايتىن، قاتىپ قالعان سۋرەتتەر... سىقىرلاعان اياز ەكەنىن بىلەدى. اناسىنىڭ مۇنى اركاسىنا تاڭىپ تاستاعانىن بىلەدى. اناسىنىڭ ارقاسىندا تاڭۋلى جاتىپ، شاعىر اسپاندى كورگەن. شاعىر اسپاننان شاقىرايىپ، قىلاۋداي قادالعان شادىر جۇلدىزداردى كورگەن. سودان سوڭ... قىستىڭ ناۋا جولىندا ىلبىگەن جالعىز شانانى، شانا سوڭىنان ىلبىگەن ون شاقتى ادامدى كوردى. قولىنداعى تۇيىنشەگىن الدەكىمگە ۇسىنىپ جاتىپ، شەشەسىنىڭ كەمسەڭدەپ جىلاعانى ەسىندە. سودان سوڭ قاسات قارعا قۇلاپ تۇسكەن شەشەسىنىڭ ارقاسىندا تۇنشىعىپ جاتىپ ءوزىنىڭ باقىرعانى ەسىندە. ودان سوڭ... ىزىڭداعان تەلەگراف باعاندارى...
...تاعى دا سول شاعىر اسپان. شاعىر اسپاننان شاقىرايعان مۇپ-مۇزداي جارتى كۇلشە. تاعى دا تاڭۋلى جاتىر ەدى. قولشانادا جاتقان. قاتىپ قالعان جارتى كۇلشەنىڭ سىنىعىن شايناپ-شايناپ، ءتىسىنىڭ قانى ارالاس ۋماشتى اناسى اۋزىنا تىققاندا قاقالعانى ەسىندە.
— ءول! ولمەيىن دەسەڭ جۇت! — دەگەن. — سەن بولماساڭ كوزىمدى باياعىدا قۇرتىپ تىناتىن ەدىم! — دەگەن.
ىشكى جاقتاعى ناعاشىسىن ساعالاپ بارعاندا ۇيىنە قونا الماي قايتقان ءبىر ساپارلارى ەدى. بەسكەمپىر سيعاتتى كورگەندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول ءبىر قىستىڭ ساقىرلاعان ايازىن، قاتىپ قالعان جارتى كۇلشەنىڭ سىنىعىن، اناسىنىڭ اشۋلى داۋىسىن ەسىنە الادى. زارى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتتى مە، سويتكەن انا ءبىر جىلدان سوڭ لەسپرومحوزدىڭ اعاشىن اعىزىپ ءجۇرىپ كوشكىگە كەتىپ مەرت بولدى. ەل بولىپ ىزدەپ، اقىرى سۇيەگىن جاز شىققاندا قۇلاعىنداعى التىن سىرعاسىنان تانىپ ەدى... بوي تۇمارداي تاستاماي جۇرەتىن اناسىنان قالعان جالعىز كوزدى ينستيتۋتتىڭ جاتاعىندا الدە ءبىر يت ۇرلاپ قۇرتتى.
...نەشە باعان ارتتا قالدى؟.. ەسەبىنەن جاڭىلىپتى. "قاراعايلىنىڭ" توبەسى دە كورىنىپ قالعان ەكەن. "قاراعايلى" كورىنسە جولدىڭ دا قىسقارعانى. ەندى قاشساڭ قۇتىلاسىڭ با!.. تاعى ءبىر باعاننان وزىپ بارىپ اياق سۋىتتى. باسىن ريۋگزاكقا، اياعىن بيىك تاسقا سۇيەپ، وي راقاتقا باتتى-اۋ!.. تىرپىندى تاۋىساتىن ۇزاق جاتتىعۋدان سوڭ كىلەم ۇستىندە دەل-سال بوپ كەرىلىپ ءتۇسىپ جاتقاندا وسىنداي ءبىر راقاتقا باتۋشى ەدى. تاياقتى كەپ جەپ، كورىنگەنگە ەسەسى كوپ كەتكەندىكتەن بە، ءۇشىنشى كۋرسقا دەيىن سپورتپەن قاتتى اينالىستى. سامبودان ماستەرلىككە كانديدات بولايىن دەپ تۇرعاندا، مەدكوميسسيا تۋبەركۋلەزسىڭ دەگەندە شىبىن جانىن قويارعا جەر تاپپاعان. ارۋاق اتقىردىڭ اتى نەگە تۇرارلىق. قور بولىپ يزولياتورعا قامالىپ، اۋرۋحانانىڭ بوساعاسىندا شىرىگەنشە ەلدى تابايىن دەپ زىتقان ەدى. شىركىن، دەنساۋلىق وڭالسا كالىمششيك بوپ كۇن كورۋگە دە بولادى ەكەن.
— ەي، ەسىڭ دۇرىس پا؟!
جىمىرىق قۇلاق، ەجىك باس، توبەسى تەپ-تەگىس ءوزى سياقتى تاڭقى مۇرىن ءبىر كالىمششيك ءتونىپ تۇر ەكەن.
— ەسىم دۇرىس بولسا قايتەر ەدىڭ؟!.
— ە، مەن ەپيلەپسياسى ۇستاپ جاتقان بىرەۋ مە دەسەم... سولىقتاپ بولساڭ تۇر، جول قىسقارتايىق.
قازديىپ-قازديىپ قاتىپ قالعان تەلەگراف باعاندارى يرەلەندەگەن قارا جولدى اداستىرماي، بۇلتارتپاي جەتەلەپ اپارىپ "قاراعايلىنىڭ" ىرگەسىنە بايلاعان ەكەن. بەسكەمپىر قالعان شاقىرىمنىڭ قاشىقتىعىن ەسەپتەپ جاتپادى...
ءۇشىنشى تاراۋ
1
اۋىل تاڭ اتپاي جاتىپ ازان-قازان بولدى. ازان-قازان قىلعان اقشەلەك ەدى. ءجارىم قىرعىز ءىليانى، جارىم تاتار ءشامشىنى، ءجارىم قازاق اسەتىمەن قوسىپ ۇمار-جۇمار ۇرىپ تۇر. تىنىش تايگادا تىرپ ەتپەي ۇيىقتايتىن بەسكەمپىر اق شەلەكتىڭ جاعىپ ايىراتىنداي اشۋلى تۇرىپ ەدى. مەشەل قاسقاڭ دا ستول باسىندا تۇننەن قالعان ەتتى ۇمار-جۇمار ۇرىپ وتىر ەكەن. قاجىعا جۇرەتىندەي بار-جوعىن ۇستىنە تۇگەل جاپسىرىپ الىپتى.
— وي، يت-وي، سەن قاشان كىرىپ كەتكەنسىڭ؟!.
— مانا...
— قۋىپ شىققاننان ساۋ ما؟
— جوق... ءوزىم، نەتىپ... ءۇيىقتاي الماي، جالعىزسىراپ... يت بولىپ... تۇنەمەلدەن بەكەت شىقتى. سۇزەتىندەي مەشەلگە قاباعىنىڭ استىمەن قاراعان. ديۆاننىڭ تۇكپىرىنەن كيىز ءباشپاقتى تۇرتكىلەپ ءجۇرىپ قۋىپ شىقتى دا تەپكىلەپ تۇرىپ كيدى.
— قۋىپ شىققاننان ساۋ ما؟! — دەپ بۇل دا اڭ-تاڭ بولدى.
— جوق.
— الدە قاشىپ كەتتىڭ بە؟
— جوق.
— يت-اۋ، سەنى كىم شاقىردى مۇندا؟!.
— شاقىرعانى قالاي؟!. — دەپ ەندى مەشەل اڭ-تاڭ بولدى. — ءوزىم كەلدىم...
— تفۋ-ۋ!..
بەكەت پيجاماسىن جۇرە كيىپ، تەرەزەنى اشتى دا ەسىكتەن اينالىپ جاتپاي-اق تىسقا اتىپ شىقتى.
جەسىر ساۋلىققا جارماسقان جەتىم قوزىلارداي بۇلار ەندى بىر-بىرىنەن قالمايدى. ءبىرىنىڭ كۇنىن بىرىنە سالىپ، ىشەر اسقا دەيىن ەنشىسىن ءبولىپ بەرمەي ءبىر قازان، ءبىر وشاققا تەلىپ تاستاعان ساياق تىرلىكتىڭ كەشەگى قيىنشىلىعى بۇگىن قيماستىققا اينالعان سياقتى. قانشا جامانداسا دا بۇرىن جاقىپقا ءۇيىر ەدى، ەندى ءقازىر بەكەتكە مەڭىرەيتىن بولدى. تاماق قايدان، تابىس قايدان دەمەيتىن. باستىق اتاۋلىنىڭ الدىن كورمەسە دە ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تاۋىپ بەرەتىن ايعايشىعا يەك سۇيەپ ۇيرەنگەن مۇندارلار اقشانىڭ مورىنەن باسقانى ۋايىمداعان ەمەس. ماۋسىم ءبىتىپ، ويعا تۇسكەن سوڭ ەمشەكتەن ايرىلعان كۇشىكتەي باۋىرى سىز، جاۋىرىنى مۇز بولىپ قاڭعىدى دا قالدى. اۋەلدە اقشانىڭ بۋىمەن الەمدى ساتىپ الاتىنداي شاعىن اۋىلعا سىيماپ ەدى، ول ەركەلىك لەسپرومحوزدىڭ كەزىندە عانا ەكەن. كەسىلەتىن ورماننىڭ ەسەبى شوتقا تۇسكەن سوڭ كەرتىپ جەيتىن دۇنيەنىڭ شەتى دە شومەيەتىن كورىندى. كالىمششيك دەسە قانىن جەرگە تيگىزبەيتىن باياعى ءابدىجاپار جوق. لەسحوزعا كىرىپتار بولعان سپلاۆكونتورعا ەسىكتەن اداسقان ماستاردان باسقا جۇرت سالەم بەرۋدى قويعان. اقىرى قولىنا بالتا ۇستاعان "تارى تايگانىڭ" جارمىسى شارۋا جايلاپ، "وتىرىقشىعا" كوشتى دە باسىندا پانا، باۋرىندا قاتىن-بالا جوق مەشەل سياقتىلار باسى ارتىق جان بوپ شىعا كەلدى. ەندى جۋاندىقتان ەمەس، جۇمىسسىزدىقتان اۋىلعا سىيمايتىن كۇن تۋدى. ىرگەدەگى جاتاققا جولاماي بەكەتكە كەلىپ تىعىلعان بەسكەمپىردىڭ ءتۇرى مىناۋ. ال مەشەلدىڭ كاپەرىنە ءالى ەشتەڭە كىرمەگەن سياقتى. بەكەت كەشە كەرىسكەدەي كەلىنشەكتىڭ قاسىنا قاماپ كەتتىم دەپ ەدى...
سۇيەك-ساياقتى كۋحنياداعى شەلەككە اپارىپ توڭكەرىپ، ءتورت بولمەنى تۇگەل شارلاپ شىققان مەشەل:
— ويپىر-اي، مىنا ءيتىڭ بايىپ كەتىپتى عوي! — دەپ تاڭداي قاقتى. — قانشاعا ءتۇستى ەكەن؟
— كەدەيگە ارزان، بايعا قىمبات، — دەدى مۇرتىن باسىپ، بەتىن بۋلاپ وتىرعان بەسكەمپىر. — بەس-اق مىڭ سوم.
— ءما-ا-ا!.. بۇل مەنىڭ اكەم جيماعان داۋلەت قوي!..
— ەندەشە بەس مىڭ سومىڭدى ستولعا تاستا. بەكەت ءقازىر شىعىپ جۇرە بەرمەسە ءوز قۇلاعىمدى ءوزىم جەپ قويام!..
— قۇلاعىڭدى كەسىپ يتكە تاستاساڭ دا ەركىڭ، — دەدى ەسىكتەن كىرگەن بەكەت. — ەكەۋلەرىڭ دە بوقشالارىڭدى جىي دا تايىڭدار. بۇل ءۇي سەندەرگە دورسترويدىڭ زاەزجيي دومى ەمەس!..
— ءتۇس كورىپ كەلگەننەن ساۋمىسىڭ؟!. — بەسكەمپىر بەكەتكە سەنەرىن دە سەنبەسىن دە بىلمەي بەجىرەيدى دە قالدى. انشەيىندە جەتپىس جەتى اتاسىن ساناپ شىقسا دا قىڭق ەتپەيتىن كوزەلىڭ باس ورمانشىنىڭ بەت-جۇزىنىڭ قىلاۋى قىبىرلاماعان سوڭ "وسى نە ايتىپ تۇر" دەگەندەي مەشەلگە بۇرىلدى. ول بايعۇس ستولدىڭ قوقىمىن سىپىرىپ، قولدى-اياققا تۇرماي ءشاي قويىپ، كۇلشە تۋراپ، جامپوزدانىپ ءجۇر ەدى، بەكەت قولىنان اق قۇمانىن تارتىپ الىپ كۋحنيادان قۋىپ شىقتى.
— سەندەردى ماعان اكەلەرىڭ تابىستاپ كەتىپ پە ەدى؟ ۇيات قايدا وسى؟!. تۇيسىگى بار كۇل قارا قوستىڭ اتالاسىنا دا ءبولىپ-جارىپ پۇل تولەگەن!..
بەسكەمپىر توبەسىنە مۇز قويعانداي تۇرشىگىپ، جۇرەگى زىرق ەتتى. عۇلامادان مۇنداي مىنەز شىعادى دەپ ويلاماپ ەدى. الدە مىناۋ ءتورت بولمە، جالتىراعان جاڭا مەبەل باستىقتىعىن ەسىنە سالدى ما. مەشكە تىشقانداي بوپ مەشەل وتىر. قايتا-قايتا جاڭا عانا تازارتىپ قويعان تاباعىنا قاراپ، ونان سايىن بۇرىسە ءتۇستى. سوندا دا قينالىپ، قيماستىقپەن ىستەگەندەي:
— قانشا پۇل كەرەك وزىڭە؟ — دەدى.
— بايسىڭ عوي، ۋىسىڭا ىلىككەنىن تاستاي بەر! مەشەل سۋىرىپ ەشتەڭە بەرمەدى. بەرمەيتىنىن بەكەت تە بىلگەن. بەسكەمپىردىڭ شىقشىت ەتى قايناعان قويۋ قۇرتتىڭ بەتىندەي بۇلكىلدەپ وتىر ەكەن.. بەكەت شىتتاي كيىنىپ، بىلەگىنە التىن ساعات، جەڭىنە التىن زاپونكا تاعىپ، گالستۋگىنە دەيىن نىعارلاپ بايلاپ، ايناعا باردى. ايناعا ەمەس، قابىرعادا قاتار-قاتار ىلىنگەن بەسكەمپىردىڭ، مەشەلدىڭ، جاقىپتىڭ ءوزىنىڭ ءبىر كەزدە شامپۋرمەن ويىپ سالعان پورترەتتەرىنە قاراپ تۇرعان. قاراپ تۇرىپ بۋفەت پەن كىتاپ سورەلەرىنەن سىعالاعان ەسەك قۇلاق الباستى، مايمىل، ارىستان باس ايەل، ءار ءتۇرلى قۇبىجىقتارمەن تىلدەسكەندەي ميلىعىنان كۇلىپ كوز قىستى. "بۇزىلعان ەكەن" — دەپ ويلادى بەسكەمپىر. كوڭىلى سۋىپ، بۇل دا قوزعالا باستاعان. وسى كەزدە اپتىعىن توبەسى تاقتايداي تاڭقى مۇرىن كىرىپ كەلدى.
— دايىنبىسىڭ؟.. ەندەشە مىنا ەكەۋىن جەلكەلەپ اپارىپ ماشيناعا قاما!
— بوپتى! — دەپ تاڭقى مۇرىن تاڭق ەتە قالدى. شىنىندا ەس-مۇس جوق دىرىلداتا جونەلەتىن ءتۇرى بار.
بەسكەمپىر مەن مەشەل ۇندەمەي ءجۇرىپ ريۋگزاكتارىن جيناي باستاعان. ىبىرسىپ ەكەۋى دە ءىش پىسىردى.
— نەمەنە، قورجىن ارقالاپ قايىر سۇراۋعا باراسىڭدار ما؟! — دەپ باس ورمانشى تاعى دا ازىرەيىلدەي زىرك ەتە قالدى.
— دۇرىستاپ كيىنىڭدەر. سەن قالتاڭا مىڭ سوم اقشا سال! — دەدى مەشەلگە.
— و نەنىڭ اقىسى؟
— كورەسىڭ عوي.
— كورەتىن ەشتەڭە جوق.
— نە جوق؟
— اقشا جوق.
— تاعى دا ترۋسيىڭا تىگىپ تاستادىڭ با؟ سەك!..
بەكەت پەن توبەسى تاقتايداي ءتورت بۇرىش تاڭقىمۇرىن ەكەۋىن قولدى-اياققا تۇرعىزباي ءتۇرىپ شىققان.
2
كۇزدىڭ دۋاداعىنداي تورسيعان سەمىز "ۋازيك" ءۇش جەرگە سالەم بەرىپ شىقتى؛ كاسساعا كىرىپ اقشا الدى، "ازىق-تۇلىكتىڭ" قويماسىنان ءبىر جاشىك اراق، ءبىر ليتر "ۆارسيحە" تەڭدەندى. ءبىر جاشىك اراققا قىڭق ەتپەگەن مەشەل "ۆارسيحەنىڭ" باعاسىن ەستىگەندە ازا بويى تىك تۇرعان. شىرقىرايتىن ءجونى دە بار ەدى. باس بۋحگالتەر مەڭسۇلۋعا قۇدا تۇسەمىز دەپ بەكەت كەشە عانا قىرىق سومعا تۇسىرگەن. قىرىق سوم ءبىر كۇن تۇرماق مەشەلدىڭ قىرىق جاسقا دەيىنگى شاشىپ كورمەگەن شىعىنى. ال بۇگىنگى مارتتىگىندە كوز جوق. بەسكەمپىردىڭ جانى اشيىن دەدى. بىرەۋدىڭ تەگىن اسىنا ءبيتىن سالاتىن بايعۇس ءوز دۇنيەسى قالىپ بارا جاتقان سوڭ ادىرلى ستاقاننىڭ قىرتىسىنا دەيىن جالاپ-جۇقتاپ، اقىرى اۋزى-باسى قيسايىپ سول ءۇيدىڭ ەسىك كوزىندەگى كۋشەتكاسىنا توڭقايا سالعان. قازىردە قايدا بارامىز دەپ سۇراعان جوق. بەسكەمپىر بەكەتتىڭ سۇيەگىنە بىتپەگەن وزبىرلىعىنا مەشەلدىڭ تەگىندە جوق جومارتتىعىنا اڭ-تاڭ. كەشەگىدەي قالجىڭ شابىس بولماسا دەپ وتىر. شويىنقۇلاق اتانىپ كەتكەن باسى ءتورت بۇرىش تاڭقىمۇرىن ماشيناسىن سپلاۆكونتورانىڭ الدىنا اكەلىپ تىرەگەندە بارىپ كوڭىلى ورنىعايىن دەدى. بەكەتتەن كەسىپ الساڭ قان شىعاتىن ءتۇرى جوق. توسەكتەن سول اياعىمەن تۇرعانداي ءۇن-تۇنسىز بەدىرەيىپ، بادىرايعان الا كوزى تاس بولىپ ۇياسىندا ۇيىپتى دا قالىپتى.
ءابدىجاپار ىرعالىپ زورعا شىقتى. مايقانىنان جارىلۋعا شاق قالعان ەسەنقۇلىن جەتەلەپ كەپ ماشيناعا نىعارلاپ زورعا سيعىزدى دا قولىنداعى قاعازعا وراعان تۇيىنشەگىن:
— ۇستا! — دەپ مەشەلدىڭ الدىنا تاستاي سالدى. — ءىشىڭدى ۇرايىن، جەتى اتاڭنان بەرگى ءزاۋزاتىڭنان جەتىم توقاش تىستەپ كورگەن جوق ەدىم، ساسىق بايدان ساباق ءجىپ دەگەن، ىرىم بولسىن!..
سونشاما شىرەنىپ، كەلساپتاي قىلىپ ۇستاتقانى شيبارقىت كەزدەمەنىڭ ۇزىگى ەكەن. شىرەنىپ وتىرىپ:
— ولى-تىرىلەرىڭ بار ما؟ — دەدى.
— ءتىرىمىز تۇگەل، ولگەندەردى قوزعاعامىز جوق، — دەدى بەكەت.
— ە، باسە! — دەپ ءابدىجاپار جاشىكتى كورگەن سوڭ كوڭىلى ءجاي تاپتى. — قايتىپ كەلىپ وتىر دەمەسەڭ، قالىڭدىعىڭ قولعا تۇسە بەرمەيتىن قيماس جان. وسى اۋىلدىڭ ماڭدايعا بىتكەن تاعالى جالعىز كولىگىندەي تالايعا ءمىنىس بەرگەن بالا ەدى، تەك ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!..
اششى مىسقىلدىڭ ار جاعىندا باسىنعاندىق جاتقانىن بەكەت سەزسە دە كۇنى ءتۇسىپ وتىرعان سوڭ ەلەمەگەن بوپ وتكىزىپ جىبەردى.
ەسەنقۇل كۇبى قارنىن قۇشاقتاپ وتىرىپ كۇلىپ الدى. ءابدىجاپار ءومىرى كىسىمىسىڭ، ءيتپىسىڭ دەپ ەكى اۋىز سوزگە تارتىپ كورمەگەن مەشەلگە اياق استىنان ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىنداي باۋىرمالسىپ كىرىپ بارادى.
— مىنا ەسەنقۇل ەكەۋمىزگە قارىنداستاۋ ەدى، ءتۇبى كيت كيۋدەن دە ءۇمىتىمىز بار، — دەپ ءبىر قويدى.
بەسكەمپىردىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى. قىرىق جىلعى كەۋىپ قالعان قارىننىڭ قۇرىشىنان دا ماي سىعاتىن قۋ ەندى ەبىن تاۋىپ مەشەلدى قاقتاماسا ەكەن دەپ شوشىنعان. مەشەل بايعۇس شىنىندا قايىن جۇرتىنا ۇرىن كەلە جاتقانداي ىرسىڭ-ىرسىڭ. ءابدىجاپار تۇرماق ءاپجىلان ارباسا دا سەزەتىن ءتۇرى جوق. قالجىڭنىڭ دا شەگى بار، ويدا جوقتا ابىگەر شىعارعان بەكەتكە كەيي باستاپ ەدى.
شويىنقۇلاق ەسىك الدىندا شىبىنداپ جاتقان سابالاق ءيتتى ويبايلاتا باسا-كوكتەپ توقتادى. اۋەلدە كوز سالماپتى، ءبارى دە جينالىسقا كەلگەندەي گالستۋككە دەيىن تاعىنىپ قىلقىنىپ الىپتى. قىلعىنىپ تۇرىپ بىر-بىرىنە قاراپ كۇلىسەدى.
— ءوي، مىناۋىڭ الگى كەپكەن شالدىڭ ءۇيى توي! — دەپ بەكەت شورشىپ ءتۇستى.
— بولسا شە؟ شالدا جۇمىسىڭ قانشا، بىزگە قىزى كەرەك ەمەس پە، — دەپ ءابدىجاپار بەكەتتى باسىپ قويدى. — قايتقان قىز قايىرىمەن. تەك شي شىعارىپ جۇرمەڭدەر، قالعانىن ءوزىم قاتىرىپ جىبەرەم! — دەدى. — شويىنقۇلاق، سەن قۇدالىق ساۋداسى قىزعان كەزدە وسى اۋىلدىڭ ىشەرمەن-جەرمەن جىرتىڭ اۋىزدارىن جيناي قوي. كەپكەن شالدى پەرەد پاكتىم قويىپ، نە دە بولسا تاڭعا دەيىن تىندىرۋ كەرەك. ال سەن، كۇيەۋ قوسشى، استاۋدىڭ ءتۇبىن تاڭقىلداتساڭ دا بالدىر-باتپاعىڭدى اياما، — دەپ بەسكەمپىردىڭ مىندەتىن دە ءبولىپ بەردى. — اڭقاۋ جۇرتقا ارامزالىعىڭدى ءبىر سالىپ كورسەڭشى. اقشا كىمدە ەدى؟
— مەندە، — دەدى بەكەت.
— شال كىمنەن اقشا كورسە، سونىڭ ق ۇلى. ونى انا مەشەلدىڭ وزىنە بەر. سەن باس قۇداسىڭ. باس ورمانشى ەكەنىڭدى دە سەزدىرىپ، تەك شىرەنىپ ب ا ق.
3
ەسىك كوزىنە كولىك توقتاعان سوڭ ءتىرى جان بولسا تىسقا شىقسا كەرەك ەدى. بىر-بىرىنە ىركەس-تىركەس سالىنعان ۇشى-قيىرى جوق قورا-قوپسىنىڭ قاي جىرتىعىنا باس سۇعارىن بىلمەي "قۇدالار" ءبىراز ساندالدى. كۇبى قارقىنى اقتارىلىپ قالاتىنداي قۇشاقتاپ الىپ قالباقتاپ جۇرگەن ەسەنقۇل الدەنەگە ءسۇرىنىپ، ىڭق ەتىپ ۇشىپ ءتۇستى. ساۋىرىن سيپاي ورنىنان تۇرا بەرىپ:
— و، اكەڭ-ا! — دەپ ەلەردەي قاپا بولعانى. قىرىن سىندىرىپ كيگەن بوز شالباردىڭ قۇيرىعىنان سيىردىڭ سۇيىق جاپاسىن ۋىستاپ سىپىرىپ جاتىر ەكەن.
— بارەكەلدە! — دەدى ءابدىجاپار. — قۇداي بۇيىرتسا ولجالى قايتادى ەكەنبىز، سۇرتپە!..
— بۇ كىم ءاي؟! — دەدى بىرەۋ.
ءوڭى جاس، باسىنا كيمەشەك سالعان دونەجىن بۇعىداي دىڭكيگەن قاتىن مەن سابالاق توبەت سەبەتتىڭ الدىنا كولدەنەڭ تۇرىپ الىپتى. ءبىر ساماۋىر ءشايىنىڭ شىعىنىن اۋىرسىندى ما، "شال ۇيدە جوق!" — دەگەندە تاڭدايى تاق ەتە قالدى. ءابدىجاپار قينالعان جوق:
— شالىڭىز ءمارعاۋ اسپاعان شىعار، كۇتەمىز، — دەپ كيمەلەپ كىردى.
جىگىتتەر سيپالاپ ءجۇرىپ تاس قاراڭعى بۇلىڭ-بۇلىڭ قورانىڭ بىرنەشەۋىنەن وتكەن سياقتى ەدى. ۇرىڭنىڭ ۇياسىنداي كوپ قۋىستىڭ بىرىنە قاماپ، بۇعىداي "قۇداعي" جەر جۇتقانداي جوق بولدى. اياق اتتاساڭ ادالباقان سەكىلدى ىرسيعان تىرەۋ. اياق اتتاساڭ شالشىق. تامشىنىڭ قاعى ما، باسقا ما، ءبىر قۇداي ءبىلسىن.
— ەسەكە، قۇيرىق جاعىڭا ساق بول! — دەگەن ءابدىجاپاردىڭ داۋسى ەستىلدى.
— و، قويىڭىزشى! قايداعى پالەگە سۇيرەپ كەپ... تىرىدەي كورگە تۇسكەندەي!..
ايتەۋىر ەس كەتىپ، جان شىققاندا ءبىر ساڭىلاۋعا توپىرلاپ كەلىپ باس قويعان. قورجىن ءۇيدىڭ ورتاڭعى اس بولمەسى بولسا كەرەك، شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە ورتەپ جاققان قازاندىقتىڭ قىزۋى بەت شارپيدى. الا كولەڭكەدە الدەكىم قاراۋىتىپ ەدى.
— تورلەتىڭىزدەر، مىنا جاققا شىعىڭىزدار! — دەگەن ايەل داۋىسى بۇعىداي "قۇداعيدىڭ" ۇنىندەي ەمەس جۇمساق ەستىلدى.
— ە، باسە، مۇندا دا ءيمانجۇزدى جۇرت بار ەكەن عوي! — دەپ ءابدىجاپار ەس جيدى.
ەسىگىنەن تورىنە دەيىن الاشا توسەلگەن شاعىن بولمە ەكەن. بالتىرى بەسىكتەي، جايقاقتاعان جاپ-جاس كەلىنشەك كورپە جايىپ، بىر-بىردەن قۇس جاستىق تاستادى دا تەرەزەگە تۇتقان گازەتتى سىپىرىپ الىپ شىعىپ كەتتى. قۇس جاستىققا قارىنىن تەڭدەپ قيسايا بەرگەن ەسەنقۇل:
ىزدەگەنىمىز وسى بولسا، ءبىر قاراعا تاتيتىن جاق ەكەن، — دەپ كەلىنشەكتى مەشەلگە قيماعانداي قىزعانىپ سويلەدى. — جاسى نەشەدە بولدى ەكەن؟
— مەن بىلسەم بۇل ۇيدە قايتىپ كەلگەن دە، وتپەي وتىرعان دا ءبىر-اق قىز، — دەدى ءابدىجاپار. — جاسى كەرەك بولسا وقىپ المايمىسىڭ، — دەپ بولسكەي كەرەۋەتتىڭ تۇسىندا: "ءجاميلا 1950 جىل" — دەگەن ورنەكتى جازۋى بار قولدان توقىلعان كىلەمدى نۇسقادى.
— ويپىر-اي، جيىرما-اق جاستا ەكەن-اۋ! — ەسەنقۇل ۇرى كوزىمەن ءۇيدىڭ ءىشىن تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى بۇرىشتاعى جۇككە قادالىپ ءبىراز وتىردى. — تۇنشىعىپ ولسەڭ دە كورپە-جاستىعى جەتەتىن كورىنەدى، — دەدى. — قالىڭدىق ەمەس، قازىنا عوي مىناۋ!..
— ەسەكە، ەسەپ-شوتقا قاعا بەر، ءتۇبى كايتار مالدىڭ ەسەبىنەن جاڭىلىپ قالمايىق، — دەدى ءابدىجاپار.
— ەدەندەگىسىن ەسەپتەمەگەندە، شاماسى ەكى-ۇش مىڭ سومعا جەتىپ جىعىلار...
مەشەلدىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ بارا جاتىر ەكەن. ەكى جاعىندا سيراقتارى سۇتىڭكەدەي بولىپ سەرەيىپ جاتقان بەكەت پەن بەسكەمپىرگە كەزەك-كەزەك ەڭكەيىپ:
— بەس ءجۇز! — دەپ سىبىرلادى.
— يت-اۋ، ىرباڭداپ بوس كايتايىن دەمەسەڭ مىڭدى لاقتىر دا شالدىڭ كومەيىن جاپ! — دەدى بەكەت. — بۇل اقىرعى شانس، ايتپەسە دۇنيەدەن قاتىنسىز وتەسىڭ!..
— نەشاۋا! — دەدى دە مەشەل قايتىپ ءۇن قاتپاي مەلشيدى دە قالدى. عۇمىرى موينىنا قارعىباۋ تاعىپ كورمەگەن نەمە قىلعىنىپ، شەكە تامىرى بىلەۋ-بىلەۋ بوپ كوگەرىپ كەتىپتى. "نەشاۋانى" قالىڭدىقتىڭ سىمباتىنا ايتقانى ما، جوق الدە قالىڭمالدىڭ قۇنىنا توقتاعانى ما، ونى بەكەت تە، بەسكەمپىر دە بىلە المادى. بار بايقاعاندارى، اياتىنداعى شۇلىعى بۇزاۋ جالماعانداي جۇلىم-جۇلىم ەكەن، تىرناعى ايۋدىڭ تۇياعىنداي سويديعان باشپايلارىنا جەركەنە قاراپ:
— ءوي، ءلاۋحي، جوعال! — دەدى بەسكەمپىر. — بار دا باتەڭكەڭدى كيىپ قايت!
مەشەل ەسىكتەن دوڭگەلەك ستولدى دومالاتا كىرگەن ءجاميلانى كاسەككە جابىستىرا اس ۇيگە اتىپ شىعىپ، داستارقان جايىلىپ، ەكى يىننەن دەم العان اتام زامانعى راحيت ساماۋىر توردەگى جۇرتقا سالەم بەرگەندە تانا بۇعىناي "قۇداعيمەن" تاتى دا تالاسىپ كىردى.
ماناتى جاپ-جاس كورىنگەن "قۇداعيدىڭ" قاباتى قىرىس، بۇعاعى قىرتىس. قۇدايى قوناقتاردى جاقتىرماعان كەيپىن ءشاي سىرماققا بىلش ەتىپ وتىرا كەتكەن سالماعىمەن-اق تانىتتى. تاناۋى پىستە، ەرنى قايقى ەكەن. ەڭگەزەردەي دەنەسىنەن توبەسىندەگى شىلاۋىشى تومارعا قونعان قاسات قاردىڭ قالپاعىنداي بولەك تۇر. ءتىسى اۋىرعانداي ىڭىرسىپ، ەكى ءۇش دۇركىن ىرعالىپ الدى دا داستارقانداعى سەن قايدا، مەن قايدا باۋىرساعىن جازعان بولىپ، قالىڭىراق شەتىن وزىنە قاراي قايىرىپ تاستادى. ساماۋىردىڭ قاسىنا جۇگىنە قالعان ءجاميلا اق قۇماننىڭ قاقپاعىن اشتى دا:
— Aپa، — دەپ شەشەسىنە سىرعىتتى.
"قۇداعي" ۇڭىرەيگەن اق قۇماننىڭ تۇبىنە ءۇڭىلىپ ءبىر قاراپ الدى دا كويلەگىنىڭ ومىراۋىنا قول سالعان، الدەن ۋاقىتتا ءبىر كەز شۋدا جىپكە بايلاعان كەلساپتاي كىلتتى سولاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ شىقتى. داستارقانعا تەلمىرىپ تىرس ەتپەي قالعان جىگىتتەر جۇتىنىپ قويىپ قىلعىنىپ وتىرعان مەشەلگە بۇرىلدى. ءبارىنىڭ كوزىندە، ەنەڭ وسى بولسا — سورىڭ سوپاق استاۋداي ەكەن دەگەن كۇلكى بار ەدى. سىڭعىر ەتىپ قىرساۋلاپ تاستاعان قوڭىراۋلى ساندىق اشىلدى. "قۇداعي" ساندىقتى قولتىعىنا تارتىپ، دورباداعى كىرپىش شايدان ءبىر مىتىپ اق قۇمانعا تاستاعان، سوڭىنان ويلانىپ بارىپ، وڭەشىنە ساۋساعىن سالىپ جىبەردى دە ارتىقتاۋ كەتكەن ءبىر ءتۇيىرىن ۇزاق قۋالاپ وتىرىپ الدى. ۇيالدى ما، ءجاميلانىڭ بەتىنە قان جۇگىردى. ماڭدايى مەن ۇرتىنداعى قوڭىر سەكپىلى جوعالىپ، الابۇرتقان ءجۇزى قۇلپىرعان سايىن ۋىزداي بوپ جاسارىپ كەتەدى ەكەن. وزىنە قادالعان كوپ كوزدەن ونان بەتەر قىسىلىپ، تومەن قاراپ تۇقىرايىپ قالدى. ايتەۋىر ءجاميلا دا، تامسانعان جىگىتتەر دە ءولدىم-تالدىم دەگەندە ءشاي دە كەلدى-اۋ. قوڭىراۋلى ساندىقتىڭ يەسى سوندا دا قاسىقتاپ قۇيىلعام ءسۇت پەن كەسەگە تامعان ءشايدىڭ مولشەرىن باعىپ، قىزىنىڭ قولىن قالت جىبەرمەي-اق وتىر. قوناقتاردىڭ الدىن كوزىمەن شولىپ شىققان قىز تاعى دا:
— Aپa، — دەدى.
تىنىش وتىرمادىڭ دەگەندەي شەشەسى بۇل جولى الا كوزىمەن اتا قارادى. سوسىن تىرسيعان بۇيەن ساۋساقتار كويلەكتىڭ وڭىرىنە قايتا سۇڭگىدى، كەلساپتاي كىلت قايتا شىقتى، قايتادان ساندىق سىڭعىرلادى. وسىنشاما ۇزاق اۋرەنىڭ اياعى اركىمنىڭ الدىنا تۇسكەن ءبىر-بىر شاقپاق قانت ەدى. قوناقتارىن جارىلقاپ تاستاعان "قۇداعي" ساماۋىردىڭ شۇمەگىن پودنوسىمەن قوسا ەندى وزىنە بۇرىپ الدى. ءشايدىڭ ءنىلى بىردەن سۇيىلىپ كەتكەنىن سەزىپ قىز بايعۇس تاناۋىنىڭ ۇشىنا شىپ-شىپ قونعان ۇساق تەردى ورامالىمەن جاسىرىپ ءسۇرتتى.
— ياپىر-اي، اقساقال كەشىكتى-اۋ، — دەپ ەسەنقۇل قيپاقتاپ كەسەسىن توڭكەرە باستاعان، بۇيىرىنەن تيگەن ءابدىجاپاردىڭ جۇدىرىعىنان سەلك ەتىپ، ىدىسىن قايتا قىدىرتتى.
— ە، اقساقال شارۋانىڭ ادامى عوي، اسىقپاي كەلەر، — دەپ قويدى ءابدىجاپار، جىگىتتەرگە تىرپ ەتپەڭدەر دەگەندەي بەلگى بەرىپ.
قىزى شەشەسىنە قارادى. شەشەسى بۇلك ەتپەستەن:
— شال ەسكىم ۇستادى دەپ شويىرىلىپ جاتقانى، — دەپ قىزىنا قاراپ ىسقىرعانداي بولدى.
جۇدەۋ داستارقاننان ءبىر قىسىلىپ، ساماۋىردىڭ قۇلاعىنان جانە ايرىلىپ، ەكى قولىن قايدا اپارىپ تىعارىن بىلمەي وتىرعان ءجاميلا شەشەنىڭ بەت ىزعارىنان بۇل جولى ىعىسا قويمادى.
— شارۋالارىڭىز اكەمدە بولسا، اۋىلى الىس ەمەس قوي. ايتپەسە، بۇل جەردە دە بۇيىمتاي بىتىرەتىن ءتىرى جان بار! — دەپ قورجىن ءۇيدىڭ تەڭ جارمىسىنا ءوزىنىڭ دە قوجالىعىنىڭ جۇرەتىنىن سەزدىرىپ قالدى.
ارقانى كەڭگە سالىپ، وتىرىك تە بولسا قۇلا ءشايدى كوسىلتە سىلتەگەن ءابدىجاپار قىزدىڭ تىك سوزىنەن توسىلىپ، نە ىستەيمىز دەگەندەي بەكەتتى يىعىمەن قاعىپ ەدى، ول شىركىن ىمعا دا، دىمعا دا تۇسىنبەي، ماقام وقيتىن موللاداي بۇيرا ساقالىن ساۋمالاپ مىڭق ەتپەي وتىرا بەردى. اقىرى بار سالماق وزىنە تۇسەتىن بولعان سوڭ:
— ءبىزدىڭ بۇيىمتاي اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا بىتە قويار ما ەكەن، — دەپ نە دە بولسا شالدى كۇتەتىنىن اڭعارتقان. — اقساقالدىڭ ءبىر مالىن جەپ، ەرۋ بوپ دەگەندەي...
— سويا بىلەتىن جىگىت تابىلسا، بۇل ۇيدە مال دا جەتەدى، — دەدى قىز.
"قۇداعيدىڭ" الاسى كوپ كىرپىكسىز مايلى كوزى باعجاڭ ەتە قالدى دا:
— مال بار توي، ءبىراق، قىستان كوتەرەم شىعىپ، ءالى كۇنگى كوتەرىلمەي جاتىر، — دەپ قولدان شىعىپ بارا جاتقان ءبىر توقتىنىڭ اجالىنا كولدەنەڭ تۇرا قالدى.
مايلى كوز "قۇداعيدىڭ" توقتى تۇرماق تىشقان قۇيرىعىن باستىرمايتىنىن سەزگەن ءابدىجاپار:
— مالدىڭ قانىن ىشەمىز بە، بۇيىرعان ءدامدى تاتىپ جاتىرمىز عوي، — دەپ ءجۇز سەكسەن گرادۋس بۇرىلا قاشتى.
اۋىزعى بولمەدەن شال قاقىرىنىپ، شاۋگىم سالدىرلادى. اۋىزدان شىققان ءسوزىن جەردە قالدىرعىسى كەلمەدى مە، الدە كوپتىڭ كوزىنشە كەلىندەي سىزىلىپ وتىرا بەرۋدى ەرسى كوردى مە، ءجاميلا داستارقاننىڭ قالعان-قۇتقان بار بيلىگىن شەشەسىنە مۇلدەم تاستاپ تىسقا كەتتى. ىلە-شالا ءيىناعاشتاي ءيميىپ كەپكەن شال كىرگەن. ابىر-دۇبىر اتىپ تۇرىپ، امانداسا باستاعان جىگىتتەرگە كىرجيىپ ەزۋىن قيسايتتى دا اباجاداي قىپ قولىن ۇسىنعان. ءابدىجاپارعا ساۋساعىنىڭ ۇشىن عانا ۇستاتتى. "قاپ مىنا كەۋىپ قالعان قىرجاعىمنىڭ قورلىعى ءوتتى-اۋ" — دەپ ءابدىجاپاردىڭ قانى قارايىپ سالدى. كەرگۋىنە قاراعاندا شالدىڭ ءىشى ءبىر قالجانىڭ ءيىسىن سەزگەن سەكىلدى. "كەۋىپ قالعان كەۋجىرىندى قاڭسىتىپ كەتسەم بە ەكەن وسى؟!". شال ءيميىپ كەلىپ بايبىشەسىنىڭ كولدەي بوكسەسىن تىزەسىمەن باسا وتىردى. دىنىنە قۇشاق جەتپەيتىن جۋان مولاقتىڭ قاسىنداعى مۇجىلگەن شىرىك تومارداي شۇميگەن ءۇي يەسى سوندا دا ىرعالىپ-جىرعالىپ، جوپشەڭكىمەن جۇرتتىڭ ءجونىن سۇراي قويمادى. ءابدىجاپار بايقاپ وتىر، سەمىز كوز "قۇداعي" شالىنا ءسۇتتىڭ بار قايماعىن كوسىل سالىپ، ءشايدىڭ دە بار ءنىلىن توڭقايتا سارقىپ قۇيدى. بۇل ەندى بايبىشەنىڭ: سىي-سياپاتتارىڭ وسىمەن ءبىتتى، كەل دەمەك جوق، كەت دەمەك بار دەگەندەگى سىڭايى. وسىنى الدىمەن اڭعارعان كەپكەن شال اق تاڭداق بوپ قالعان بارقىت شالبارىنىڭ تاز تىزەسىن سيپالاپ وتىرىپ:
— قاراقتارىم، قاي بالاسىندار؟ — دەپ تانىماعانداي تورگە قاراپ شۇقشيدى.
مانادان شىتىناپ وتىرعان ءابدىجاپار شىرت سىندى..
— نەمەنە، كوزىڭە شەل بىتەيىن دەگەن بە؟! كەشە عانا قىرماننىڭ ءبىر ۋىس قۇمىعىنا بولا شەتىمىزدەن شولاق بايتالدىڭ باۋىرىنا الىپ ساباعان ماساقباي ەدىڭ! كوز الدىندا وسكەن جوقپىز با؟! نەعىپ تانىماي قالدىڭ؟!.
— ە، كەشە قىرماننىڭ قۇمىعىنا زار بولساڭ، بۇگىن سىناپتاي اعىزىپ سارى قازىنى كەرتىپ جەپ جاتىرسىڭ عوي، — دەدى كەپكەن شال. — ەزۋدەن تامعاندى ەڭ بولماسا يتكە جالاتۋشى ەدى. سەنىڭ دە جىرىپ بەرگەنىڭدى كورگەمىز جوق.
— باسە، ءسويتىپ جونىڭە كوشسەڭشى! — دەپ ءابدىجاپار الدىنداعى قاتقان باۋىرساقتى كەرى ىسىرىپ، كەسەسىن توڭكەرىپ تاستادى.
— جونگە كوشسەك ءجون ايتىسالىق — دەدى شال.
ءابدىجاپار ماساقبايدىڭ ءوز باعاسىن ءوزى بۇلداپ وتىرعانىن سەزدى. ەندى ەكى-ۇش دۇركىن اينالدىرىپ سوقسا توپ ەتىپ الدىنا تۇسەتىنىن دە بىلەدى. تەك ول ءۇشىن قارماق كەرەك. شاباق بولسا دا اۋزى ۇلكەن نەمە شورتاننىڭ جەمىنە ۇمتىلاتىن اشقاراقتىعىنا دا قانىق. دۇنيەنىڭ ءتورى تۇرماق كورىنە جەتە الماي وتىرعاندا مال جيىپ، كوڭ تەپكەن تاۋىقتاي قوقىردان ءدان ىزدەگەن بايعۇس كيگىزگەن كيتكە رازى بولماي جالعىز قىزىن بارعان جەرىنەن قايتارىپ العان دا ءوزى. ىرىسى كەتەتىندەي ەسىگىنىڭ كوزىندەگى تەزەگىن دە تەكسەرىپ لاقتىرىپ، قاراۋلىقتان قارا سۋدى دا قارىزعا قاسىقتاپ بەرگەن ساراڭنىڭ شىرەنۋىن قارا!.. ءابدىجاپار ءوزىن ىشتەي قايراپ، اڭگىمەنىڭ توتەسىنە كوشۋگە ىڭعاي تانىتتى دا شويىنقۇلاققا كوزدى قىسىپ قالدى. ءتورت بۇرىش تاقتاي باستىڭ جەلكەسى بوساعادان وزا بەرگەندە تاماعىن قىرناپ الىپ شالعا بۇرىلدى.
— ماسەكە، — دەپ ءسوزىن ادەيى شالدىڭ شابىنان تۇرتە كەكەتىپ باستادى. — ايران سۇراساڭ شەلەگىڭدى جاسىرما دەگەن. وسى ۇيدە قاناتى جەتىپ وتىرعان ءبىر قۇستىڭ بارىن بىلەتىن ەدىك. سوعان قىرانىمىزدى تۇسىرە كەلدىك! — دەپ سۋىرىلىپ بارىپ ءبىر توقتادى. — مىناۋ وتىرعان بەكەت دەگەن وسى قاراعايلى لەسحوزىنىڭ باس ورمانشىسى، باس قۇداڭىز دا وسى. ال، ونان كەيىنگى بەسكەمپىر، بۇكىل التاي وڭىرىندە بەتىنە جان قاراتپاعان سۋىرىپسالما اقىنىمىز. ونان سوڭعىسى — قۇدا قالاسا وزىڭىزگە ءبىر تۇياق بولام با دەپ وتىرعان مەش... مەش... — دەپ ءابدىجاپار تۇتىعىپ-اق قالعانى. قۇداي توبەدەن ۇرعاندا شىن اتىن دا سۇراماپتى، مەشەل دەپ تانىستىرۋعا قورسىنىپ، اقىرى قوبلاندى دەپ قويىپ قالدى. — ءيا، وسى قوبلاندى دەگەن جىگىتىمىزدى بۇگىنگى سارسەنبىنىڭ ساتىندە اياقتاندىرىپ جىبەرسەك پە دەگەن ويدامىز. ارتىنان ءسوز ەرمەگەن، سوڭىنان سۇيرەتكەن الگى ەلەمەنت اتتى شۋى دا جوق اراق ىشپەيتىن، تەمەكى تارتپايتىن، كارتا وينامايتىن التىنداي بالا ەدى... — ءابدىجاپار تەرىس قاراپ تۇنشىعا كۇلگەن بەسكەمپىردى شالعا بايقاتپاي قىر جىلىنشىكتەن تەۋىپ قالعان. بەكەت تە تىعىلىپ، اۋزىنداعى جاڭا عانا ۇرتتاعان سۋىق ءشايىن بۇركىپ جىبەرە جازداپ وتىر ەدى.
— قاي ەلدىڭ بالەسى ەكەن؟ — دەدى ماساقباي.
— وسى ەلدىڭ بال اسى دا.
— مەن سۇيەگىن ايتام دا، — دەدى شال تاقىمداپ. — قىز بەرمەسەڭ دە جىگىتتىڭ جەتى اتاسىن ءبىلىپ قال دەيتۇعىن كازاكتىڭ سالتى ەمەس پە.
— جاس بالا سۇيەگىن كىمنەن سۇراپتى، — دەپ ءابدىجاپار دا شاپتان تىرەپ جاتىپ الدى. — ءوزىڭ قاي ەل ەدىڭ؟
— كەرەيمىز عوي، — دەدى شال.
— ە، كەرەي بولساڭ كىرمە ەكەنسىڭ دە، — دەپ ءابدىجاپار تابان استىندا ءبىر ىلمەشەك تاۋىپ الدى.
— كىرمە بولعان سوڭ باسا-كوكتەپ كىرىپ وتىر ەكەنسىڭ عوي، — دەپ شال دا وراعىتىپ شالىپ بەرىسەتىن ەمەس.
ەكەۋى يتجىعىسپەن ءبىراز وتىردى. تەكە تىرەستىڭ اياعىندا شال ەپتەپ سىنايىن دەدى.
— ءبىر بالانىڭ بار ەكەنىن كورىپ وتىرسىڭدار. جات جۇرتتىققا جاراتقان سوڭ جولىنا تىكەن بولا المايمىز. بالانىڭ ءوزى بىلەدى دە. ءبىراق بىزدە دە اعايىن بار، اقىلداسىپ كورەلىك، — دەپ جىعىلىپ جاتىپ تا شال شالقايىپ شىعا كەلدى.
ەندىگى شالقايىستىڭ جۋاندىعى ءبىتىپ، ساۋداسى عانا قالعانىن ءابدىجاپار دا سەزە قويدى. بەسكەمپىرگە ىمداپ، ىرگەدەگى قارا سومكەنى قولىنا العان ىشىندەگى شيبارقىتتى سۋىرىپ شالدىڭ الدىنا تاستادى دا:
— مىناۋ جورالعىڭنىڭ پىسمىلداسى. قۇدالىقتان تايىپ كەتسەڭ قۇداي الدىندا قارىزدارسىڭ — دەپ ءبىر جولا شەتەلەپ تىندى.
كەپكەن شال قۇدايدان دا قورقاتىن ەمەس، جورالعىنى قوراشسىنىپ، وسقىرىنىپ باقتى.
— قۇدايىڭ دا، جورالعىڭ دا ماعان بالا بولا ما! — دەپ شىنىمەن-اق شىبىن جانى شىرقىراپ بالاسىنىڭ ۇستىنە تۇسكەندەي قينالعان. — تۋا جالعىز ەدى...
ەندىگى كورىنەتىن كەزەك مەشەلدىكى ەدى. ءشايقور بايعۇس سەمىز كوز بايبىشەنىڭ قوي ەتكەن قۇلا سۋىن تۇقىرايىپ تارتا-تارتا جوڭىشقاعا كەپكەن سيىرداي كوك قارىن بولىپ دومالانىپ قالىپتى. تىرسىلداپ وتىرىپ اقشاسىن زورعا سۋىردى دا نە ارى ەمەس، نە بەرى ەمەس، شالدىڭ قولى جەتەر-جەتپەس شەكاراعا ۇمىتتەندىرىپ تاستادى. ءابدىجاپار بەكەتپەن قۇلاق سۇزىستىرە بەرىپ اقشانىڭ مولشەرىن پىسىقتاپ الدى دا:
— قۇداعي! — دەدى. وتىرىسى مىتىم، داۋىسى ءزىلدى. — مىناۋ مىڭ سوم قوبىلاندىنىڭ سىزگە جاپقان كيتىنىڭ الدى.
ساۋدانىڭ نارقىن ءبۇلدىرىپ، ارزانعا قۇلاپ جۇرەر دەپ ساستى ما، الدە بەس سومدىقتان دۇڭكيىپ جاتقان ەكى بۋما قاتىننىڭ قابىنا ءتۇسىپ كەتەدى دەپ قورىقتى ما، "شاقىر بالاندى" دەپ شال بايبىشەسىن تاقىمداپ تۇرعىزىپ جىبەردى.
— قۇداي-اۋ، جالعىزىمدى جات جۇرتقا بايلاپ بەرىپ تاتى دا قولىم كەسىلەتىن بولدى ما؟!.
قۇداعا وتىرىك ايقايلاسا دا قيماستىقتان ەمەس، شارۋاسىنىڭ ۋايىمىنا قينالىپ بارا جاتقانىن سەزدىرىپ قويدى.
— قايتسىن-اي، بۇعان دا كىنا جوق. بالا دەگەن شەشەنىڭ باۋىر ەتى عوي! — دەپ شالدىڭ دا كوزى جىپسىگەن بولادى. جىپسىگەن كوزى "قينالىپ" بارا جاتقان "شەشە بايعۇستا" ەمەس، جەتە الماي وتىرعان اقشادا ەدى.
شويىنقۇلاقتى الدىنا سالىپ دىڭكىلدەتىپ ىلە-شالا ءجاميلا كىردى. جانارىندا ىركىلگەن جاس بار ەكەن. كەلە-سالا تىزە بۇكپەستەن:
— اعاتايلار، مەن دە ءتىرى جانمىن عوي، توقتى-تورىمدى باۋىزداعاندا دا جازىعى جوقتىعىن ايتىپ باتا قىلاتىنى قايدا؟! — دەپ قالش-قالش ەتتى. — ماعان قۇدا ءتۇسىپ كەلگەندەرىڭ قايسىلارىڭ؟!.
جۇرتتىڭ ءبارى جابىلا مەشەلگە شۇقشيدى. جاڭاعى كۇبىدەي دومالانىپ وتىرعان كۇيەۋ جىگىت جەلى شىققان بۇيەندەي ءبۇرىسىپ، جەرگە كىرىپ بارادى ەكەن.
— اۋ، قوبىلاندى قوزعالساڭشى! — دەدى ءابدىجاپار. — اق ءجۇزىڭدى مىنا ەل-جۇرتقا ءبىر كورسەتسەي!..
جاڭا ەسىمىنە قۇلاعى ۇيرەنبەگەن مەشەل اعىل-تەگىل بوپ اركىمنىڭ اۋزىنا الاقتاپ قاراي بەردى. قىزىنىڭ كيمەلەپ كىرىپ، كيىپ-جارىپ سوزگە ارالاسقانىنا ماساقباي اۋەلدە قوپاقارداي ءوسىپ، سىرماق استىنا شىرت تۇكىردى دە ءومىرى جۇرتقا كورسەتپەگەن شاقشاسىن قونىشىنان ماڭعازدانا سۋىرعان. ءبىر اتىم ناسىباي ءبىر شوقىنىڭ بيىگىنە شىعاراتىنداي باپتانىپ-اق باعىپ ەدى، ءبىراق، سىناپتاي قاستەرلەگەن ءبىر مىسقال شاڭىتتى تاناۋىنا جەتكىزە المادى. ءجاميلا اكەسىنىڭ الدىنداعى شيبارقىتتى مەشەلدىڭ قولىنا ۇمار-جۇمار اتىپ ۇرىپ، اقشاسىن جانە ۇستاتتى.
— قوبىلاندى بولساڭ دا مال شاشاتىن باتىر سەن ەمەسسىڭ، كوركىمدى بۇلدايتىن قىز قۇرتقا مەن ەمەسپىن! — دەدى. — شۇيكەدەي باسىمنىڭ ساۋداعا تۇسكەنىنە سان جىل. ودان ەكەۋ بولعان مەن جوق، تورتەۋ بولعان بۇلار جوق! ايتەۋىر، مەنى ىزدەپ كەلگەنىڭ راس قوي؟!.
ساسىپ قالعان مەشەلدىڭ ءتىلى بايلانىپ، تاعى دا بەكەت پەن ءابدىجاپارعا الاقتاعان. ەس جيىپ ءىلتيفاتقا كەلگەنشە تەپسىنگەن قىز الدى-ارتىنا قاراتقان جوق.
— راس پا؟! — دەدى تاعى دا، — ەندەشە، اناۋ جۇك ۇستىندەگى جەتىم شاماداندى كوتەر دە اپاراتىن اۋلىڭدى ايت! ساتىپ الدىم دەپ سەن بۇلدانبا، ساتىلىپ بارامىن دەپ مەن جىلامايمىن!..
اياق استىنان جاۋ شاپقانداي كەپكەن شالدىڭ تاڭنان بەرگى تاكاپپارلىعىنان دا تۇك قالعان جوق، ءابدىجاپاردىڭ كوسەمسىپ وتىرىپ ايتقان كوشەلى ءسوزى دە ادىرا قالدى. اپالاڭ-توپالاڭدا سەمىز كوز بايبىشەنىڭ شار ەتكەن اششى داۋىسى اۋىلدى باسىنا كوشىرىپ ەدى.
— مىنا، قاتىن نەمە، نە دەپ كەتتى، ويباي؟! شىققىر كوزىم نە كورىپ تۇر، ويباي! بارعان جەرگە تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭگىر، ويباي!..
كوپ ويبايدان ۇرىككەن "قۇدالار" تۋ-تالاقاي بولدى. قۇلاعىن باسىپ ءابدىجاپار شىقتى. قورجىندارىن سۇيرەتىپ بەكەت پەن بەسكەمپىر شىقتى. مەشەلدى جەتەلەپ. ءجاميلا شىققان. ءبىر قولى ماڭدايىندا، ءبىر قولىمەن اقتارىلىپ قالاتىنداي كۇبى قارنىن قۇشاقتاپ ەسەنقۇل شىعىپ ەدى...
— و، اكە-ەڭ! — دەدى. — وسىندا مەن نەمەنەگە كەلدىم، ەي؟!. ماڭدايى جوساداي. سەمىز كوز قۇداعيدىڭ ويبايىنان قاشامىن دەپ جۇرگەندە بۇلىڭ-بۇلىڭ كوپ قورانىڭ كوپ تىرەۋلەرىنىڭ بىرىمەن ءسۇزىسىپ قالسا كەرەك.
— وسىندا مەن نەمەنەگە كەلدىم، ەي؟!.
— جاشىكتەردى كورسەتپەگەنىمىز قانداي كورىم بولعان! — دەپ شويىنقۇلاق ستارتەردى باج ەتكىزىپ باسىپ قالدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
— ەي، قوبىلاندى! ساعان كىسى كەپ تۇر!..
مەشەل ساسقانىنان ارىق تۇبىنە جاتا كەتكەن. قايلانىڭ سابى شەكەسىنە تاڭق ەتىپ قاتتى ءتيدى. جان قىسىلعاندا ونى دا ەلەگەن جوق، جەر باۋىرلاعان مىسىقتاي شوكەلەپ، قايتكەندە توبەسىن كورسەتپەۋگە تىرىستى.
— ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى دەپ!..
وسى ءبىر اتى كەسىر بولىپ ءتيدى. ونان دا مەشەلى-اق دۇرىس ەدى. الاتىن قۇداي قوبىلاندى بولساڭدا قويا ما، ميليسيونەر ازىرەيىلدەي زىركىلدەپ جەتىپ كەلدى.
— ءاي، قوبىلاندى سەن بە ەدىڭ؟!.
— بولسام شە؟
— كىسى كەپ تۇر دەدىم توي!
— كەلسە قايتەيىن؟ مەنىڭ مۇندا ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانىم جوق. ەشكىمدى بىلمەيمىن!..
— تۇر، ەي! — دەپ ميليسيونەر ماي قۇيرىقتان بىلش ەتكىزدى. — ۇيالادى ەششە! پادۋمايىش!..
مەشەل ءولدى. سۇمىرەيىپ، ارىق تۇبىنەن قۇر سۇلدەرىن كوتەرىپ تۇردى. ماڭايعا قاراۋعا دا بەت جوق. كينوتەاتر مەن دۇكەننىڭ ەكى ورتاسىنداعى جۇرتتىڭ جىرتىلىپ ايرىلاتىن جەرى ەدى. كىسى كورمەگەندەي تەلەفوننىڭ كابەلىنە ارىق قازىپ جاتقان ساقال-مۇرتى كىرپىنىڭ قىلتاناعىنداي مەشەلدىڭ ون شاقتى سەرىكتەرىنە قادالىپ كەپ قاراسادى.
— بار، انە، باقتا وتىر! — دەدى ميليسيونەر. — جارتى ساعات ۋاقىت بەرەمىن. قاشساڭ-اق جىنىڭا قوسىپ كوك جىنىڭدى دا قاعىپ الامىن!..
ون بەس سوتكەگە تۇسكەلى مەشەل ون بەس جىلعا قارتايىپ كەتتى. قاجىتقان قايىن جۇرتىنىڭ جال اسى دا ەمەس، مىناۋ كوشەدەگى ەلدىڭ كوزى. قاس قىلعانداي ب ا ق تازالاتادى، بازار سىپىرتادى، دۇكەندەردىڭ جۇگىن تاسىتادى. ول از بولعانداي ءۇش مەزگىل تومپىلداتىپ ايداپ كوپشىلىكتىڭ اسحاناسىنا اپاراتىنىن قايتەرسىڭ. ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم. بۇيتكەنشە الىسىراق ءبىر تۇكپىرگە كەسىپ جىبەرگەنى جاقسى ەدى.
قالقايعان قۇلاعىن، توقىرايتىپ قىرىپ تاستاعان اڭگەلەك قاۋىنداي دوپ-تومالاق باسىن كورىل ءجاميلا جىلاپ جىبەردى. مەشەل قيپاقتاپ:
— و نەسى، و نەسى؟.. — دەپ مىڭگىرلەدى.
كۇيەۋىنە قۇددى كەبىن كيگىزىپ جىبەرىپ، كەبەنەك كيىپ قايتقانداي ءجاميلا مەشەلدى قۇشاقتاپ الىپ جىلادى.
— و نەسى... ۇيات بولادى... جۇرت كورىپ قويادى عوي، — دەپ جالىندى. ءومىرى بىرەۋدى مۇسىركەپ، ءومىرى بىرەۋدى اياپ، ەگىلىپ كورمەگەن، بارىقسىز، قاساڭ بوپ قالعان جۇرەگى ەزىلىپ، ءوزىنىڭ دە كوزىنە جاس كەلدى. — نەسىنە كەلدىڭ؟ — دەدى. — ەندى ون كۇننەن سوڭ ءوزىم دە بوسايتىن ەدىم عوي، — دەدى. سونان سوڭ: — جىگىتتەر امان-ەسەن بە؟ — دەپ ءومىرى اۋزىنا تۇسپەگەن سۇراق قويدى. سونان سوڭ ايەلىنىڭ سامايىنان سيپاپ، الاقانىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. بۇل دا ومىرىندە ءبىرىنشى جاساپ تۇرعان كاسىبى. — اينالايىن! — دەدى. — قويشى ەندى! — دەدى. ءبۇل دا ومىرىندە ءبىرىنشى ايتىپ تۇرعان ءسوزى.
ءجاميلا ۋاقىتتىڭ جارمىسىن جىلاپ جەپ قويدى. جىلاپ بولعان سوڭ دا سولىعىن باسا الماي ءبىراز وكسىدى. مەشەل، "ءيا، قالىڭ قالاي" — دەي بەرگەندە:
— ءاي، الپامىس!-دەگەن ميليييونەردىڭ داۋىسى ەستىلدى. ءجاميلانى تانىدى ما، جوق الدە جىلاپ وتىرعانىن كورىپ ايادى ما، — جارايدى، كپزىعا ءوزىڭ كەلەرسىڭ. تەك، كەشىكپە، مەن دەجۋرستۆونى تاپسىرعانشا جەت! — دەپ كەتە بەردى. جاڭا عانا داۋىسىنان جون-ارقاسى تىتىرەنگەن مەشەل جۇگىرىپ بارىپ قۇشاقتاپ العىسى كەلدى.
— سەنى ساباعان با؟ — دەپ ءجاميلا تاعى كەمسەندەي باستادى.
— ءجوق-ا، نەگە سابايدى؟..
— ماڭدايىڭ نەگە ءىسىپ كەتكەن؟
— انشەيىن... ابايسىزدا قايلانىڭ سابى ءتيىپ...
— جاسىرىپ تۇرسىڭ عوي... ساباعان عوي...
ءجاميلا ءداپ وستەدى دەپ ويلاعان جوق ەدى. ءبىر ءتۇرلى. ءىش-باۋىرى ەلجىرەپ، ايەلىن قۇشاقتاپ تۇرىپ ءسۇيىل العىسى كەلىپ ەدى، باقتىڭ ىشىنەن ەشكى ايداپ جۇرگەن ءبىر قاقسال كەمپىر مەشەلدىڭ اپ-ادەمى كوڭىلىن ۇركىتىپ جىبەردى. جانە جايىنە كەتكەن جوق، بوتەلكە تاستاماڭدار، قاعاز – قوقىرلارىڭدى الا كەتىڭدەر دەپ زىركىلدەپ كەتتى.
— كاستومىڭ كىرلەپ قاپتى عوي، — دەدى ءجاميلا. تەرگەۋگە شاقىرعاندا قاجىعا باراتىنداي جاقىپ اپەرگەن قارا كوستيۋمىن، اق نەيلون كويلەكپەن پارلاپ كيىپ، سىقىرلاپ اتتانىپ ەدى. الدىندا ون بەس سوتكە دەگەن ۇجماقتىڭ كۇتىپ تۇرعانىن ءيتى ءبىلىپ پە.
— بەكەت پەن بەسكەمپىر سالەم ايتتى، — دەپ ءجاميلا اۋىلدىڭ جاي-جاپسارىنا ەندى كوشتى. — بەسكەمپىر كۋرسقا كەتەتىن بولىپتى. ابيەزشىكتەردىڭ جارتى جىلدىق وقۋى بار دەي مە، نەمەنە. بەكەتتىڭ باسى ءالى شىرعالاڭدا ءجۇر.
— شىرعالاڭى نەسى؟ — دەپ مەشەل شوشىپ كەتتى.
— وسىنىڭ ءبارىن الەمگە شاپتىرىپ جۇرگەن ءابدىجاپار كورىنەدى عوي. پروكورولعا اكەمنىڭ اتىنان شاعىم جازدىرعان دا سول ەكەن. ەسەنقۇل شارتىعى تاياققا جىعىلدىم دەپ تەرگەۋشىگە كۋا بولىپتى.
— نە دەيت؟!.
— شال بيشارانىڭ كوكەيىن تەسكەن اقشا دا. اياعى بۇلاي بولارىن ءبىلدى دەيمىسىڭ.
— مەن ساعان اقشا بەرىپ قۇتىلايىق دەدىم.
— ي-ي، ءولىم-اي!.. تۋعان اكەمە پارانى قالاي بەرەم؟!.
— ول سەنى تۋعان قىزىم دەپ اياپ وتىر ما؟..
ءجاميلا كۇمىلجىپ، قور بولىپ قالدى. وعان ءدال ءقازىر جيىرما جىل باققان اكەدەن جيىرما -اق كۇن وتاسقان مەشەل جاقىن ەدى. جانارى كۇيىپ، بەت-اۋزى جىبىرلاپ، شاعىم ايتايىن دەسە جىلاپ جىبەرەم بە دەپ قورقىپ وتىر. تىرناعىن شۇقىلاپ، جاۋراعانداي مەشەلدىڭ قولتىعىنا تىعىلا بەرگەن. قولى توزاڭدانىپ، توزىپ كەتكەن ەكەن، كوبەسىندە كىر بار. مەشەلدىڭ قادالا قالعانىن سەزىپ:
— بەكەت جۇمىسقا ورنالاستىرعان. پيتومنيكتە كوشەت باپتاپ ءجۇرمىن، — دەدى. ءوزى ءبىر جاقسى جىگىت ەكەن. بايىن سوتتاتىپ جىبەردى دەپ كورىنگەن تۇرتكىلەپ، جاتاقتا تۇرا الماعان سوڭ ءبىر بولمەسىنە كىرگىزىپ العان.
— بەكەتتى اينالدىرىپ جۇرگەن نە شىرعالاڭ؟
— انىعىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر جۇرتتىڭ وسەگى دە. لەسحوزباستىق پەنسياعا كەتەدى دەي مە. سونىڭ ورنىنا ءابدىجاپاردىڭ تالاسى بار دەي مە. ەل ءبۇلدىردى، بىرەۋدىڭ قىزىن الىپ قاشىپ، كىناسىز ادامدى تاياققا جىقتى دەپ بەكەتتىڭ ۇستىنەن اۋدانعا ارىز بەرگەن دەي مە. ايتەۋىر كوپ. سيعاتتىڭ ورنىنا ديرەكتور بوپ كەتەدى دەپ قورقاتىن كورىنەدى. بەكەتتىڭ پارتياعا وتەم دەپ بەرگەن ارىزىن دا قاراتتىرماي قويىپتى.
— وي، اتتەگەن-وي! — دەپ مەشەل جاسىپ قالدى. قورعانى قۇلاپ قالعانداي بايتۇشتانىپ، مەلتەڭدەپ ايەلىنە دە تىكتەپ قاراي المادى. — مەن شىققانشا دۇنيە ورنىندا تۇرسا بولدى! — دەدى سوسىن اياق-استىنان اتىپ تۇرىپ. — اكەڭدى!.. ءبارىن سالام!..
"ءبارىن سالام" دەگەننەن – اق ءجاميلا مەشەلدىڭ اقشاعا سەنىپ تۇرعانىن سەزدى دە ءبىر نارسە ايتايىن دەپ ەكى-ۇش وقتالىپ، اقىرى كۇيەۋىن الدارتقانداي:
— ايتپاقشى، مەن ساعان كاستوم-شالبار، ءبىر كيەر پالتە ساتىپ الىپ قويدىم، — دەدى، سوسىن كۇمىلجىپ وتىرىپ، — اقشا دا ءبىتتى، — دەپ تۇقىرايىپ تومەن قاراپ كەتتى. مەشەل قايتقان جوق:
— اكەڭدى!.. اقشا جەتەدى! — دەدى. — اقشا كوپ! ءالى دە قىرىق توعىز مىڭ بەس ءجۇز ەلۋ بەس سوم ەلۋ بەس تيىن بار! — دەدى.
ءجاميلا شوشىپ كەتتى.
— اقشاسى قۇرىسىن! — دەدى. — باسىڭ امان بولسا جەتەدى.
— مىي جوق قوي بۇل باستىڭ ىشىندە! مىي جوق! — دەپ مەشەل توقىرايعان باسىن سيپادى.
— كەشە بولماسا ءوستىپ دۇنيەنىڭ ءبارىن كەش ويلاپ، كەشتەن قالا ما؟! اقىماق!.. قىرىققا دەيىن مال جيىپ!..
— قايداعى مال؟!.
— اقشا مال ەمەس پە؟ سەن سەنبەي وتىرمىسىڭ؟
— سەنبەيمىن، — دەدى ءجاميلا. — ەگەر بىرەۋدىكى بولسا بەر دە قۇتىل. بالەسىنەن اۋلاق!
— نەمەنە، ادالدان تاپقان تيىن-تەبەنىم ءۇشىن دە كىنالى بولام با؟! جەتەر!.. اياعىنان كەلگەن ايەلىڭ ءۇشىن كىنالى بول! ارقا ەتىڭ ارسا، بورباي ەتىڭ بورشا بوپ ءجۇرىپ جيعان ماڭداي تەرىڭنىڭ اقى پۇلىنا دا كىنالى بول!.. سوندا بۇ عۇمىردىڭ قىزىعى نە ءوزى؟!.
قىزىعىنىڭ نە ەكەنىن قىرىقتاعى مەشەل بىلمەگەندە جيىرماداعى ءجاميلا قايدان ءبىلسىن. ايتەۋىر، بۇعان دەيىن دە بىرەۋدىڭ ەسىگىن كورىپ قايتتىم دەمەسە، نە سەزىمگە، نە ساناسىنا ودان ەش نارسە قوناقتاماپتى. شارۋاعا دەگەندە ينەنىڭ جاسۋىنان وتكەن پىسىقتىعى بار ەدى، ول دا كورشى-قولاڭنىڭ كوزىنەن ارتىلعان جوق، اكە-شەشەنىڭ مالساقتىعىنان جۇققان قوڭىز تىرلىكتىڭ ولەرمەندىگىنەن زورعا قاشىپ شىققان بايعۇس "ءومىردىڭ قىزىعى وسى" — دەپ نەنىڭ باسىن ۇستاپتى. بوي جەتتىڭ، بوساعاڭ بولەك دەدى. باردى. قاس-قاباعى ۇنامايدى، قايت دەدى. قايتتى. قايتادان قىز بولىپ قارتايۋ جوق، بايعا تيۋ كەرەك ەكەن. اكە-شەشەنىڭ بيلىگىن باسا-كوكتەپ ءتيىپ الدى. كوركىنە قىزىقپاسا دا كوڭىلى كەتىپ، ەندى ەتى ۇيرەنىپ، بىر-بىرىنە دەگەن جاناشىرلىقتىڭ جىلۋى جاڭا تۇتانىپ كەلە جاتقاندا، "باي دەگەن وسى ەكەن-اۋ، وشاق دەگەن وسى بولادى" دەيتۇعىن تۇيسىكتىڭ توركىنىنە جەتكىزبەي مىنا ءبىر شىرعالاڭى كيدى دە كەتتى. مۇنىڭ دا انشەيىن بوق باسىنداعى بولماس ابىگەر ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ءۇش دۇركىن شاقىرۋ قاعاز كەلگەندە مەشەلدى جىبەرمەگەن ءوزى ەدى، ەل-جۇرتتىڭ ادامشىلىعىنا، كوڭىلىمنىڭ قالاۋىمەن ءتيدىم دەپ ارىمەن، ادالىمەن جازعان قولحاتىنا سەنگەن، مەشەل تەرگەۋشىنى ۇرىپ تۇرمەگە ءتۇسىپ قاپتى دەپ ەستىگەندە شىبىن جانى قالماعان. الدى-ارتىنا قاراماستان سوناۋ "قاراعايلىدان" جاياۋ-جالپى ۇشقان. الدى-ارتىنا قاراتپاعان الىپ بارا جاتقان ماحاببات تا ەمەس، تاعى دا سول جان اشىرلىق، ناحاق ادامعا اراشا تۇسەم دەگەن تاعى دا سول ادال كوڭىلى ەدى. ەندى باقسا، باي دەگەن، وشاق دەگەن جان اشىرلىقتان كورى قىمباتتىراق ەكەن. مۇمكىن، عۇمىردىڭ قىزىعى وسى شىعار؟.. — تەرگەۋشىنى نەگە سابادىڭ؟
— اكەڭ!.. قانىم قايناپ كەتكەنى!.. وتىرىك پروتوكولعا قول قوي دەيدى.
— كەلەر-كەتەرى جوق بولسا قويا سالمادىڭ با.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟!. كورىنەۋ كوزگە بىرەۋدى جىتىپ بەرىپ كورگەن كۇنىم قۇرىسىن!.. ءوزى دە ءبىر تابانىن جالاعان قۋ ەكەن، مايلى ىشەكتەي اينالدىرىپ اكەتىپ بارادى. شىنىندا، ساتان كەلەر-كەتەرى جوق دەيدى. ولمەلى كەمپىر-شال داۋ قۋالاپ جاتپايدى، قىزىن ال دا قاش دەپ ايتاقتاعان بەكەت ەدى دەسەڭ بولدى دەپ ميىمدى جەگەنى. ويپىر-اي، ءتىپتى ادامدى سوزدەن جاڭىلدىرادى ەكەن. ۇيالماستان ساعان تۋىسپىن دەدى-اۋ!..
— قايداعى تۋىس! بۇرىنعى بارعان جەرىمنىڭ جاماعاتى دا. اكەمنەن قايتارا الماي جۇرگەن شىعىنى بار ما...
ءجاميلا تاعى دا سول تۋرا مىنەزىنە سالىپ ايتىپ قالىپ ەدى. مەشەلدىڭ قاباعىنا كىربەڭ ىلىنگەنىن سەزدى دە اق كوڭىلىنە كىر تاستاپ جىبەرگەندەي وكىنىپ، ءتىلىن تىستەي قويدى. "ءاي، ەندى ەسىنە سالسام با!" — دەپ ىشتەي كىجىنگەن. قۇرعىردى، باياعىدا ءبىر باسىپ كەتكەن ىلاستان قايتا-قايتا تايعاناي بەرگەننەن جەركەنىشتى نە بار...
ءجاميلا مەشەلدى كپزنىڭ قاقپاسىنا دەيىن شىعارىپ سالدى. قولىندا تاستاپ كەتەتىن ءبىر ۋىس ءدامى دە جوق ەكەن، كۇنشىلىك جەردەن قارا باسىن الىپ ۇشقانىنا ەندى وكىنىپ تۇر. ەمە -جەمگە كەلگەنىندە قيا المادى. كۇن بولسا كەشكىرىپ بارادى. جۇراعات ىزدەپ كورمەگەن باسى قونىپ كەتەتىن ءۇيى دە جوق ەدى.
— مەن ەندى قايتايىن، — دەدى، دەسە دە مەشەلدىڭ جاعاسىن تۇزەپ، يىعىن قاققىلاپ، قيپاقتاپ كەتپەي قويدى. — مەنى دە سەنىمەن بىرگە قاماماس پا ەكەن؟..
— ەسىڭ دۇرىس پا؟! — دەپ مەشەل ىرشىپ ءتۇستى. — بار، قايت ەندى! — دەدى، سوسىن قاشىپ قۇتىلعانداي قاقپاعا سىمپ بەردى.
2
بەلبەۋدەن باتەڭكەنىڭ باۋىنا دەيىن تۇگەل سىپىرىپ، تەمىر تورلى باراققا كىرگىزىپ جىبەرگەن سوڭ دا ەلەڭدەپ تەرەزەگە قاراي بەردى. ءجاميلا ءالى دە توڭىرەكتەپ وسى ماڭدا جۇرگەندەي كوڭىلى ورنىقپادى. ناردىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلگەندە تومەندە پىرسىلداپ وتىرعان جاس جىگىتتى كورىپ ەدى.
— نە جەتتى ەي؟ — دەگەن كورشىسىنە:
— اپامدى ساعىندىم!.. — دەپ قورسىلدادى.
— ءوي، شىرىك! ەرتەڭ اسكەرگە شاقىرعاندا دا اپاڭدى الا كەتەمىسىڭ؟!.
كورمەگەن سوڭ ەكەن، ايتپەسە بەس كۇننىڭ ىشىندە مەشەل دە الدەكىمدەردى ساعىنىپ قالعانىن سەزدى. ىرجاقتاپ سۋ ءىشىپ، ىرباڭداپ كۇن ولتىرگەن قايران ۋاقىتتىڭ ءقادىرىن ەندى تۇسىنگەندەي. قايداعىنى ويلاپ، "تاعى تايگانىڭ" وتتى-كەتتى تالاي ساتتەرى كوز الدىنا كەلدى. وتكەنىمەن ەسەپ ايىرىسقاندا تۇيگەنى، اۋەلى بالالىعى بولماپتى، بوزبالالىقتى باسىنان كەشكەن جوق. ەندىگى قىزىقتىڭ قۇمارلىعى كەشەگىنىڭ وكىنىشىن وتەي الا ما؟ كەشەگىدەن بەرىش بوپ قاتقان جەتىم كوڭىلدىڭ جىرتىعىنا جاماۋ بولا ما؟ تىم كەشىگىپ كەلگەن ويعا كەشىرىم دە كوپ قوي، قالعان عۇمىردىڭ قايىرىن بەرسە وعان بولا قامىعىپ، ۋايىم جەپ جاتقان مەشەل جوق. تەك مىناۋ ىس باسقان قاپاس باراقتىڭ ءسىلبى توبەسىنە تەلمىرىپ، كۇڭىرسىك دىمقىل اۋاسىنا قاقالعاننان كەيىن "تاعى تايگانىڭ" كەڭشىلىگىن اڭساعانى دا. ەس بىلگەلى ەڭبەكسىز ءبىر كۇن ءولتىرىپ كورمەگەن پەندەگە قايداعى-جايداعى قاسيەتسىز سوتقارلارمەن، اراق ساسىعان ءجۇندى اۋىز القاشتارمەن ءبىر ۇڭگىرگە قامالعانى قاسىرەت ەكەن. وزىنە دە وبال جوق. ءولىپ-تالىپ، پالەن جەردە باقىر بار دەسە پايدانىڭ كوزىن قۋىپ، قۋ جانىن قيناعاندا تىم قۇرىسا سول تىرتىڭداپ جيعانىنا قورعان بولار بويىنا قاسيەت جيناماپتى. سونىڭ اياعى، اتىپ تاستاساڭ وبالى جوق قاسيەتسىزدەرمەن ءبىر ىدىستان ءدام تاتقىزدى.
شيق ەتىپ تەمىر ەسىك اشىلدى دا ساق ەتىپ قايتا جابىلدى.
— وۋ، ساربازدار، فەلدمارشال كەپ قالدى، فەلدمارشال! — دەپ جۇرت شۋ ەتە قالىستى. — ۆستات! فەلدمارشال يدەت! — دەپ باقىردى الدەكىم.
فەلدمارشالى — ءبىر كوزىنە ءىرىڭ كەپتەلگەن كىر سوقىر ەكەن. كوپتەن بەرى ساعىنىپ قالعان تانىس شاڭىراقتىڭ ءيىسىن العانداي ءيميىپ بولمەنىڭ ورتاسىندا ءبىراز تۇردى. ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار... ءوزىنىڭ دە اياق استىنان قوبىلاندى اتانىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇستى دە وزىنەن-وزى قورلانىپ، سابان جاستىعىنا قايتادان قىڭىرايا كەتتى. ۋ-شۋ، دىردۋ ستارشوي كەلىپ ەسىكتى اشىپ، تارتىپكە شاقىرعان سوڭ زورعا باسىلىپ ەدى.
— مىناۋ كىم؟-دەپ الدەكىم اياعىنان جۇلقىپ قالدى.
— ول ناپولەوننىڭ ءوزى! — دەدى "ساربازداردىڭ" ءبىرى. — گەنشتابپەن كەلىسە الماي قاپ، ون بەس تاۋلىك دەمالىستا جاتىر.
مەشەل باسىن كوتەرگەندە "فەلدمارشال" كىلميە قاراپ تۇر ەكەن، جىنى قىسىپ كوكىرەگىنەن ءبىر تەپكىسى كەلدى.
— نە كەرەك؟! — دەدى.
— ورنىڭ ءجايلى ەكەن، — دەدى "فەلدمارشال" كاپەرىنە ەشتەڭە الماستان. — ءبىراق ءبىزدىڭ تۇراقتى پروپيسكا سول جەر سياقتى ەدى...
— جاعىندى ۇگىتىپ جىبەرەمىن! — دەدى مەشەل.
— ۇرامىسىڭ؟.. كانە، ۇر!.. سورىندى قايناتىپ تاعى ون بەس تاۋلىكتى جاماتىپ جىبەرەيىن! — دەدى.
بۇل يتتەردىڭ شەتىنەن كىسى قورقىتاتىنىن قايتەرسىڭ. بىرەۋدىڭ قولىمەن قورقىتادى! مەشەل جىگەرى قۇم بولىپ "جىلى ورنىنا" قيسايا كەتتى.
— ە، ءسويت، سويتكەنىڭ دۇرىس قوي! — دەپ مىناۋ تورلى باراقتىڭ قۇدايى مەنمىن دەگەندەي كىر سوقىر قوتيىنسىپ قالدى، ءبىراق، جۇرەگى شايلىقتى ما، قايتىپ ماڭىنا جولاعان جوق.
قاپ، ءيتتىڭ ق ۇلى بايعوتان باسىندى-اۋ!.. قاشاندا قىر سوڭىنان ءبىر سوقىردىڭ مىندەتى قالعان ەمەس. "فەلدمارشالعا" ەسەسىن جىبەرىپ العانىنا قاتتى نالىعان. جادىگويدىڭ ءتۇسى دە كوردەن شىققانداي ەكەن. جاناردىڭ ورنىنداعى جىرتيعان سۋاعاردى كورگەندە كوز الدىنا باياعىدا ۇشتى-كۇيلى تاستاپ كەتكەن وگەي اكەسى كەلىپ تۇرا قالدى. كۇندە كەشكە جىرتيىپ كەلىپ، جىرتىلىپ بوقتاپ مەس قىپ سابايتىن سوقىر دۇلەي ەسىنە تۇسكەندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قابىرعاسى قاقىراعانداي جانى تۇرشىگەدى...
...ءوز اكەسى انىق ەسىندە جوق. اسكەرگە ەلدەن بۇرىن كەتىپ، جاپون سوعىسىنان قايتپاي قويىپتى. قىزىل جۇلدىزدى شلەم بورىك كيگەن مۇرتتى قازاقتىڭ سۋرەتىن اكەم دەپ يەمدەنۋشى ەدى. ءبىر كۇنى ماس بوپ كەلىپ قۋ سوقىر جىرتىپ تاستاعاننان بەرى ول بەينە دە كوز الدىنان ءبىر-جولا وشكەن. شەشە بايعۇس جۇدىرىقتاي بالامەن جيىرما جاسىندا جەسىر قالعان ەكەن. كۇنى ءۇشىن ءتيدى مە، الدە جەسىرلىك قاجىتتى ما، كىم ءبىلسىن، ءۇش بالا تاۋىپ بەرسە دە ولە-ولگەنشە ءۇش كۇندىك باي قىزىعىن كورگەن جوق. جاز شىقسا سال ايداپ قاڭعىپ كەتىپ، كۇز تاپقان-تايانعانىن تاۋىسقان سوڭ التى اي قىس پەش ۇستىنەن تۇسپەي جاتىپ الاتىن اسقا ماسىل، باسقا سەپتىگى جوق دۋانانى اسىرايمىن دەپ-اق ءومىرى وكسىگەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ ۇستىنە ءبىر جاپىراق ءجىپ ىلمەگەن اناسى ەكى مەتر كورگە دە اقىرەتسىز كىرىپ ەدى. اقىرى، بەلگىسىز مولاسىن دا كوپ بەلگىسىز تومپەشىكتەرمەن بىرگە "قىزىل جار" دەپ اتالاتىن شاعىن پريستانمەن قوسا بۇقتىرما دەيتۇعىن تەڭىز جۇتىپ قويدى مەشەلدە ءقازىر ات بايلاپ تۇسەتىن اۋىل دا جوق. قىل اياعى كالىمششيكتەرگە دەيىن جىل ون ەكى ايدا ءبىر دۇركىن اۋناپ-قۋناپ ەل توبەسىن كورىپ قايتقاندا مۇنىڭ "تاعى تايگادا" تاپجىلماي جاتىپ الاتىنى دا وسىدان. بۇقتىرما ادىرا كەتكەن سول ءبىر بالالىق شاتىن، ءومىربايان دەپ اتالاتىن ارتىنداعى شيىرىن دا ءبىرجولا ءوشىرىپ كەتكەن سەكىلدى ەدى. سول تەڭىزدىڭ بەتىنە اندا-ساندا قالقىپ شىعاتىن تابىت، كوڭ-قوقىر سياقتى مەشەلدىڭ دە وتكەن-كەتكەن سۇرىقسىز ءبىر داۋرەندەرى كوڭىلىنە كىلكىپ ءبىر سوعاتىن ادەتى بار. تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشى ءوشىردىم دەگەنمەن سانا قۇرعىردان شاۋىپ تاستاۋ قيىن...
جار جاعاسىنداعى شاتىرى قىرىق جاماۋ قاۋساعان اعاش ءۇي سوعىستىڭ ءبىر اۋىرتپاشىلىعىن ەلمەن بىرگە كوتەرىپ شىققانداي قاجىپ، سۇيەگى سىرقىراپ، قول ءتيىپ كەتسە ەسىك، قاقپاسى زار قاقساپ ويباي سالاتىن. ۇيگە الدە كىمدەردىڭ كەلىپ-كەتكەنىن ايدالادا ويناپ ءجۇرىپ-اق مەشەل وسى ويبايدان بىلەتىن. (بالالاردىڭ ىشىندەگى بۇيرەگى بىتەۋى ءوزى ەدى. تۋعاندا-اق سەن تولىق ەدىڭ دەيتۇعىن شەشەسى. ونىڭ ۇستىنە بويى مىقىرايعان الاسا بولدى دا جۇرت مەشەل اتاندىرىپ جىبەردى. كەيىن مەتركە مەن پاسپورتقا دا سولاي جازىلىپ، مەشەل بوپ كەتە بارعان). ال، كەلىپ-كەتەتىن جۇرت كوپ ەدى. كوپسىڭ دەپ شەشەسىدە اۋىرتپالىق جاسامايتىن. باسى ارتىق سيماي جاتقان ادامى جوق، ەليەۆاتورعا استىق تاسىعان كىرەكەشتەر قىسى-جازى وسى ۇيگە ءتۇسىپ، قارا سۋ بولسا دا وسى ۇيدەن قايناتىپ ءىشىپ اتتاناتىن ەدى. كوجەگە قارا، تاۋىققا جەم وسى كىرەكەشتەردىڭ ارباسىنىڭ تۇبىنەن قالاتىن. قيىنشىلىق كەزدە ءوز اياعىمەن كەلەتىن مۇنداي ناسىپكە كورىنگەن وشاقتىڭ قولى جەتە بەرگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە اناسى ءمارزيا ۇستىنەن تۇيە ءجۇرىپ وتسە ۇندەمەيتىن، قاپ تۇبىنە ەش نارسە ساقتامايتىن كەڭ ادام. كەڭ ادامدى كىم سىيلاماسىن، كەڭ ادامعا قاڭعىرعان يت تە ۇيىرسەك.
ياكورگە قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ كۇزىندە بايلاعان ەسكى بارجى ءتورت جىل سوعىستى قولتىقتا تۇرىپ وتكىزدى. ۇستىندەگى قۇمىنا دەيىن كوكتەپ، قاڭسىپ قالعان "كونە استاۋ" بۇكىل اۋىلدىڭ بالالارىنا ويناق بولدى. پريستان مەن ەليەۆاتور ەكى جاق بولىپ "سوعىسقاندا" الاتىن قامالدارى وسى بارجى ەدى. بالالىق باسەكە توبەلەس تە، تاتۋلىق تا سونىڭ ۇستىندە. قۇمىنا قىزدىرىنىپ، قارماق سالىپ، تۇسسە شورتان، تۇسپەسە بىرەر شاباقتى دا سونىڭ تۇبىنەن ۇستاپ اكەتەتىن قارا سيراق قۇس تاباندارعا مۇحيتتىڭ كەمەسىندەي كورىنەتىن. رۋبكاعا قولى جەتكەندەردىڭ كەيبىرى ءقازىر اسكەري فلوتتا، ناشار دەگەندەرى وزەندە شكيپەر بولىپ ءجۇر. ال مەشەلگە وگەي اكەنىڭ تاياعىنان قاشقاندا تالاي تۇندەر باسپانانىڭ مىندەتىن اتقارعان. "پالۋندرا!"، "ابارداج!" دەپ باقىراتىن دوستارىنىڭ بەت-جۇزىن كورمەي كەتكەنىنە دە قاي زامان. سونىڭ بارىنەن ايىرعان...
قۇم ۇستىندە دىريىپ قىزدىرىنىپ جاتىر ەدى.
— ءاي، مەشەل! جۇگىر، سەنىڭ تاتەڭ كۇيەۋ ەرتىپ كەلىپتى! — دەدى بىرەۋ.
كۇيەۋى نەسى دەپ ويلادى. سوعىستان كەيىن بىرەن-ساراڭ بولماسا "كۇيەۋ" دەگەن ۇعىم كورىنگەن وشاققا قونا بەرمەگەن. ءبىراق، ءبىزدىڭ ۇيگە دە كۇيەۋ بىتەدى دەگەن مەشەلدىڭ كاپەرىندە جوق ەدى. قارماعىن جيىپ، بەس-التى الا-بۇعاسىن سالاقتاتىپ ۇيگە قايتقان. سوڭعى جاڭالىققا ۇدىرەيىسە قالعان دوستارىنىڭ جۇزىنەن-اق جاقسىلىققا جورىماپ ەدى.
ءبىر كوزىنە بىلعارى بايلاعان ەڭگەزەردەي ءجۇندى باس وقىرايىپ قارادى دا قولىنداعى ستاقانىن توڭكەرىپ تاستاپ، كوك سارىمساقتى قارش-قارش شايناپ، قىلعىنا جۇتقان سوڭ:
— وسى ءۇيدىڭ ازاماتى ما؟ — دەدى، ءومىرى سۋدا جۇرگەن ادامداي داۋىسى جارقىشاق، ءارى كۇبىنىڭ تۇبىنەن شىققانداي ۇرەيلى ەكەن. — جىگىت!.. جىگىت!.. شارۋاعا جاراپ قاپتى، — دەپ جالعىز كوزى شاقىرايىپ الدىمەن مەشەلدىڭ قولىنداعى بالىققا قادالدى.
بۇدان سوڭ دا سان شاقىرايعان وسى جالعىز كوز ءومىر باقيعا مەشەلدىڭ وڭمەنىڭدە كەتتى. جالعىز كوز ءمارزيانىڭ كارتوپ قۋىرعان قارا تاباسىنىڭ كۇيەسىنە دەيىن قازىپ تاۋىسقان سوڭ مەشەلدى وشاقتاعى وتقا جۇمسادى. پريستانعا كەلىپ-كەتكەندەردىڭ اۋزىنان سيگارەتتى كورگەنى وسى ەدى، كەيىن بۇل قۇرىعىردىڭ جۇرتتا قالعان تۇقىلى ءۇشىن كەڭ-قوقىردى تىنتكىزەتىنىن قايدان ءبىلسىن. تەمەكى تارتىپ، جانى جادىراعاندا تانا بارىپ:
— ءيا، وقۋ قالاي؟ — دەپ كۇرزىدەي قولىن مەشەلدىڭ يىعىنا سالدى.
— جاعداي بولماي وقۋىنان كەشەۋىلدەپ ءجۇر، — دەپ كۇمىلجىدى اناسى.
— ءا، قونباسا سول وقۋدى قۋالاپ تا قاجەتى جوق. شارۋاعا جاراپ قاپتى توي...
اۋەلدە مۇسىركەگەن بولىپ يىعىنان قاققان جۋان جۇدىرىق كەيىن تاناۋىنا تالاي بورازدا سالعان. اۋزىنا دۋا قونباسا دا ايتقانى كەلىپ، مەشەل بۇدان سوڭ وقۋدى دا جارىتقان جوق. ەڭ قيىنى، بالادان انانىڭ جىلى قۇشاتىن ايىرىپ، جالعىز كوزدىڭ ەكى اراعا سۋىق سىناداي قادالعانى. كۇيەۋ بولىپ تۇسكەن العاشقى كۇنى-اق قازان-وشاققا ارالاسىپ، كەشكى استىڭ قامىنا وتىن ازىرلەدى. ءبىراق، بوتەننەن شىرپى قوسقان جوق، قاقپاعا تىرەۋ قىپ جۇرگەن سىرت اۋىلدى تالقانداپ تاستادى دا تامىزدىققا دەپ ءۇيدىڭ بۇرىشىن جاردى. بايعۇس، سان جىلدىڭ اۋىرتپالىعىنا توتەپ بەرىپ، سان ادامعا ءدام تاتىرىپ شىعارعان اعاش ءۇي قاشان ساتىلىپ كەتكەنشە جالعىز كوزدىڭ بالتاسىمەن الىسىپ ەدى.
— انا كىسىنى قۋىپ جىبەر! — دەدى مەشەل اناسىنا ەل ورىنعا وتىرعان شاقتا.
— Heگe، كۇنىم-اۋ؟!.
— كەتسىن!.. وڭباعان ادام! ءۇيدىڭ بۇرىشىن نەگە جارادى؟!
— قوي، بالام، ۇلكەن كىسىگە ولاي دەپ ايتپا، — دەپ شەشەسى جەكىپ تاستادى. — ول ساتان اكە ورنىنا اكە بولايىن دەپ وتىر. ۇيات بولادى! — دەدى.
جالعىز كوزدى قۋماق تۇگىلى، مەشەلدىڭ توسەك-ورنى سول ءتۇنى – اق تورگى بولمەدەن شىعىپ قالدى. جەل تۇرسا سىڭسىپ قويا بەرەتىن جاماۋلى سىنىق تەرەزەنىڭ تۇبىندە ءبۇرىسىپ جاتىپ ەڭ العاش رەت ءوزىنىڭ جەتىمدىگىن سەزىنگەن. كيىز باسقانداي ىرسىلداپ-قورسىلداعان وگەي اكەنىڭ دەمىگىنەن جەركەنىپ شىعىپ ەدى. كەلە-كەلە شولاندا دا سيرەك تۇنەيتىن بولدى. كوبىنە جالعىز كوزدىڭ ورنىنا قۇس مىلتىقتى قۇشاقتاپ استىق قويماسىنىڭ كۇزەتىنە كەتەتىن. جارتىكەش كوڭىلگە جەتىمدىكتىڭ مۇڭى بولىپ كىرگەن سىنىق تەرەزەنىڭ بوزداعان ءۇنى قىس پەن جازدىڭ ۇلىعان ىزعارىنا ۇلاسىپ ەدى...
— بەي گادا!..
— ستارشوي!.. ستارشوي!..
مەشەل باسىن كوتەردى. الدەكىم تۇسىندە توبەلەسىپ جاتىر ەكەن. ءزار قىسقان الدەكىم تەمىر ەسىكتى تەپكىلەپ ءتۇر ەكەن. تەمىر ەسىك اۋەلى سالدىر-سۇلدىر ەتىپ جۇرتتى تۇگەل وياتىپ الدى دا سونان سوڭ بارىپ سىقىرلاپ زورعا اشىلدى.
— نەگە ۇيىقتامايسىڭ؟!
— اسكەري كەڭەسكە بارۋىم كەرەك! — دەگەن جاۋاپتان "فەلدمارشال" ەكەنىن ءبىلدى.
— تەك وتىرىپ الما!..
تەمىر ەسىك جابىلدى دا بوساعانى تىستەگەن قالپى قارىستى دا قالدى. قاندالانىڭ ءيىسى شىقتى. ەتى ءولىپ كەتكەن بە، الدە قانى ءتاتتى بولماعان سوڭ تيىسپەي مە، مەشەلگە قاندالا، ماسا دەگەن جولاپ كورگەن ەمەس. ءبىراق، كاپىردىڭ يىسىنەن ادام تۇگىلى حايۋان تۇرشىگەدى-اۋ. تومەندە الدەكىم تاس شايناعانداي شاقىر-شۇقىر ءتىسىن قايراپ جاتىر ەكەن. مەشەل ەتى قىشىماسا دا قاراپ جاتىپ قاسىندى. تورلى تەرەزەنىڭ جەلدەتكىشى تۋرا جەلكەسىندە ەدى، مۇنداي جاقسى بولار ما. "فەلدمارشالدىڭ" جىرتيىپ كەلىپ، قورقىتىپ قولقا سالعانىن ەندى ءتۇسىندى. تورلى تەرەزەدەن سامال سوعادى ەكەن. تورلى تەرەزەدەن كەڭ دۇنيەنىڭ پۇشپاعىن كورۋگە بولادى ەكەن... كەڭ دۇنيەنىڭ پۇشپاعى ىرگەدەگى باقتان باستالىپ، بوكتەردەگى قارا شىرشانىڭ قازديعان ۇشتارىمەن جالعاسىپ كەتە بەرەدى ەكەن. كوز ۇشىنداعى قالىڭ نۋدىڭ ورتاسىنان قالتىراپ وت كورىندى. بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ ەكەن. بىتقىل مەن ساي-سايدىڭ شۇڭقىرىنا دەيىن قويماي شاباتىن مالساق قازاقتار پىشەنگە شىققان بولار. بۇل شاق شارۋا ادامنىڭ قونا-تۇنەي تاربايىپ جاتاتىن كەزى. جامان دا بولسا ءۇي سالىپ السام، جاپاندا جاتسام دا ءتىرى جان ەكەنىمدى سەزدىرىپ، اياق ارتار ءبىر كولىك، بىرەر قارا ۇستاسام دەيتىن ارمانى ەسىنە ورالدى. قوي بولماسا ەشكى كورگەن اۋىلدىڭ قىزى عوي، ءجاميلانىڭ قولىنان ءۇي ۇستاۋ، بىرەر ساۋىننىڭ بابى كەلەر-اۋ... تۋاسى، ءۇي تىرلىگىندە مەشەلدىڭ قولىنان كەلمەيتىن كەسىپ كەم دە كەم ەدى. سيىر ساۋۋدان باستاپ پىشەن شابۋعا دەيىن مىناعان مەنىڭ شامام جەتپەيدى دەپ ايتىپ كورگەن ەمەس... سالت ءجۇرىس، ساباۋ قامشى قۇلقى ونى دا ۇمىتتىرعانى قاشان...
ءوزى ماسىل، ونىڭ ۇستىنە ىشەر اۋىزدى كوبەيتكەنى بولماسا وگەي اكە شىرپى باسىن سىندىرعان جوق. جاز شىقسا ىشكى جاققا سال ايداۋعا كەتەتىن، ءبىراق، ودان ساباقتى ءجىپ كىرگەن ەمەس. مۇز قاتا ازىپ-توزىپ بىردە تونالىپ قالدىم، بىردە ۇرلاتىپ الدىم دەپ ءمۇلايىمسىپ قايتۋشى ەدى. كەيىن اقتالۋدى دا قويدى. قىس كۇندەرى ەليەۆاتورعا كۇزەتكە تۇرعانمەن پەش ۇستىنەن ۇزاعان جوق؛ كۇندىزگى كەزەگىنە وقۋىن تاستاپ مەشەل بارادى، تۇنگى كەزەككە شىققاندا كۇنى بويى قويمادا استىق تازالاپ، ءولىپ-تالىپ كەلگەن شەشەسى سىلدىر شايمەن اۋىز جىلىتىپ تاعى كەتەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ جالعىز كوز ۇرپاعىنىڭ سانىن ءبىر قىز، ەكى ۇلعا جەتكىزدى. تابۋ شەشە مىندەتى بولعانمەن، ولاردى باعىپ-قاعۋ مەشەلدىڭ موينىندا. جار جاعاسىنداعى بۇرىشى مۇجىلگەن اعاش ۇيگە كىرەكەش تۇرماق كورشى جولامايتىن. جامباس اقىعا جالعىز كوز اراق تىلەپ، ماس بولسا توبەلەسىپ يت ىرعىلجىڭ قىلعان سوڭ جۇرت ماڭايدى باسپاي بەزىپ كەتتى. "ۇرۋگە مىندەتسىنەتىن بۇرالقى ءيتتى قۋىپ نەگە جىبەرمەيسىڭ" — دەگەن اۋىلداستاردىڭ اقىلىنا، شەشەسى: "بالالاردىڭ اكەسى عوي، قۇدايدان قورقامىن"-دەۋشى ەدى. ونىڭ ەسەسىنە جالعىز كوز قۇدايدان قورىقپايتىن. تىرنەكتەپ جيعان تيىن-تەبەندى تارتىپ الىپ اراق ىشەدى، وكىمەتپەن قورقىتسا "مەن ەشكىمنىڭ ەسەبىندە جوقپىن" — دەپ قۇيرىعىن كوتەرىپ تايىپ وتىرادى. مەشەلدىڭ بويى تاياقتان وسپەي قالدى دا بورسىقشا ۇرعان سايىن سەمىرەتىن رۋحاني مەشەلدىك سونىڭ زاردابى ەدى. قارشاداي باسىنان ءبىر ءۇيدىڭ ۋايىمى يىعىنا تۇسكەن بايعۇس اياداي اۋىلدان وزىپ شىعا المادى دا تۇزگى دۇنيەگە ءۇڭىلىپ قاراۋعا مۇرساتى بولعان جوق.
تاياقتان دا، ازاپتان دا مەشەلدىڭ ارقا-باسى كەڭيتىن كەزى جاز، وسى پىشەن ۋاقىتى. جەر قارايا اعىمەن كۇنەلتىپ، قار تۇسە تورپاعىن تالشىق قىلاتىن جالعىز سيىردىڭ جەم-شوبىنە بولا كورشى كولحوزدىڭ پىشەنىنە بولىساتىن. اقى-پ ۇلى — قاراشادا قورانىڭ توبەسىنە كەپ قوناتىن ءبىر وتاۋ شوپ. مەشەل ون جاسىندا قولىنا بالتا ۇستاپ، ون ءۇش جاسىڭدا شالعى تارتتى. العاشقى كاسىبىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاستاماسا دا سوڭعىسىنىڭ ازابىنان دا بالا كوڭىلگە الدانىشى كوپ ەدى. الدىمەن، ءبىرىن ۋاتساڭ ەكىنشىسى ىرىلدايتىن، ءبىرىن توسساڭ ەكىنشىسى بىلعاناتىن ۇيدەگى كوپ شۋىلداقتان قۇتىلادى. وگىز دە بولسا استىنا كولىك تيەدى، وزگە دە بولسا ەركەك كىندىكتىلەرمەن قارا قوستىڭ ءدامىن تاتىپ، تەرىن ءسىڭدىرىپ قايتادى. اياعىڭنىڭ كۇسىنە دەيىن اق جەمتىر قىپ الىپ تۇسەتىن تاڭعى شىعى، تاڭدايىڭدى جاۋىر قىلاتىن بۇلدىرگەنى مەن قاراقاتى قانداي ەدى. تاناۋ جاراتىن پىشەننىڭ يىسىنە ماس بولىپ، مايا توبەسىندە جۇلدىز ساناپ جاتىپ ءتۇس كورىپ ۇيىقتايتىن قاننەن-قاپەرسىز كۇندەر-اي!.. "ءاي، بالالار! ەل كوشىپ كەتتى! جۇرتتا قالدىڭدار!" — دەپ وياتاتىن ۇيقىسىز شالداردىڭ داۋسى، كۇننىڭ كىرپىگىمەن تالاسا تۇرىپ، اياق-تاباقتىڭ سالدىرىمەن وت باسىنا، شاقىراتىن ايەلدەردىڭ مۇڭدى ءجۇزى ءالى ەسىندە. بىرەۋدىڭ ايقايى، بىرەۋدىڭ زەكىگەنى جالعىز كوزدىڭ جۇدىرىعىنىڭ قاسىندا اينالايىننان ارتىق ەدى توي. مەشەل قايدا جۇمساسا دا قاسارىسىپ كورگەن ەمەس. جاڭبىرلى كۇن، بوز قىراۋدا بۇيىعىپ جاتىپ تا جالعىز سيىر ەسىنە ءتۇسىپ اتىپ تۇراتىن. جۇمىسقا ولەرمەن ەدى. جۇرتقا دا وسىنىسىمەن جاعاتىن. ونى وزىمشىلدىككە جەتەلەگەن، دۇنيەقوڭىز قىلعان كۇن كورىستىڭ ولەرمەندىگى دە شىن جادىراپ قۋانبايتىن، شىن كۇلىپ جارىلمايتىن مۇتتايىمدىگى "ەشكىنى اپا، تەكەنى جەزدە" دەپ ۇيرەنگەن مونتانىلىقتان قالعان. وسى مىنەزى بالا كەزىندە جۇرتتىڭ بارىنە جاقسا، بۇگىن بىرىنە ۇنامايدى. ۋاقىتتان كورمەسە بۇعان مەشەل بايعۇس كىنالى مە؟.. ومىردەن تىرمىسىپ ءجۇرىپ ءۇزىپ-جۇلىپ العانى بار ەكەن، ال ءوزىنىڭ بەرمەگەنى بولسا سول ءومىردىڭ قاعابەرىسىنەن عانا ەنشىلەگەن تىرلىگىنىڭ ۇساقتىعى، ارمانىنىڭ تايىزدىعى شىعار. قارىن تويعىزۋدىڭ قامى كىمدى الىسقا اپاراتىن ەدى. ءبىراق، قارىن تويعىزۋ مەشەل ءۇشىن قالا تۇرعىزۋدان كەم تۇسكەن جوق.
شەشەسى قايتىس بولعاندا وزىنەن باسقا ءۇش بالانىڭ ەڭ كىشىسى ءبىر – اق جاستا ەكەن. ءبىر قىس جاتىپ، جاز شىعا جالعىز سيىردى ساتىپ جوعالعان جالعىز كوزدەن قايتىپ قايىر بولمادى. تورتەۋىنىڭ ونان كەيىنگى، ساۋىنى زاگوت-زەرنونىڭ قۇمىعى مەن وكىمەت بەرەتىن كارتوچكا، مەشەلدىڭ قويمادان تاباتىن ەشكىنىڭ تەبىنىندەي جالاقىسى ەدى. كۇنى بويى ۆەەلكانىڭ قۇلاعىن اينالدىرىپ، كارتوچكاعا تيەتىن ەكى بولەك ناننان كۇنى بويى ءبىر تىستەمەي ۇيگە كوزى قاراۋىتىپ زورعا جەتەتىن كۇندەرى ءالى ەسىندە.. بىردە كوشەدە قۇلاپ قالعان جەرىنەن كورشىلەرى كوتەرىپ اكەلگەندە، قولتىعىنا تاس قىپ قىسقان قارا نانىپ كوپكە دەيىن ەشكىم بوساتىپ الا الماپتى. قارا سۋدان قايماق ۇنەمدەگەن باسى، ەرتەڭگىسىن كەتكەندە قولى جەتپەسىن دەپ ارتىق شاينامانى ىنىلەرىنەن جاسىرىپ سىرىق باسىنداعى قاراتورعايدىڭ ۇياسىنا تىعاتىن ەدى. قايدا بارسا ىنىلەرىنىڭ اشقاراق كوزى قىر سوڭىنان قالمايتىن. اشقاراق كوزدەردى تويىندىرام دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەدى. سول تارشىلىق، نە نارسەنىڭ قۇنىن تاماقپەن ولشەيتىن اشقۇرساقتىقتى نيەتىنە ماڭگى-باقي ەنشىلەپ بايلاپ بەردى. "تاڭعى تاماق تاڭىردەن" دەۋدىڭ ورنىنا، ەرتەڭگى كۇنىم نە بولادى دەگەن ۋايىم، قالتاعا سىنىق باتەردى ارتىق سالدىراتىن ساقتىققا ۇيرەتكەن. دەگەنمەن، جالعىز كوزدىڭ جالماۋىزدىعىنا جەتە العان جوق...
جالعىز كوز ۇشتى-كۇيلى جوعالعاننان ءبىر جىلدان سوڭ قايتىپ كەلىپ، بالالاردى لەسپرومحوزعا كوشىرىپ اكەتەمىن دەگەن سىلتاۋمەن قارا شاڭىراقتى دا ساتىپ تىنعان. ءسويتىپ، مەشەلدىڭ قاراورمانىنىڭ جۇرناعى "قىزىلجار" پريستانى سۋ استىنا كەتپەستەن كوپ بۇرىن-اق بالتانىڭ جۇزىندە كەتىپ ەدى. جالعىز كوزدىڭ قان قاقساتقانى ءبىر وشاق ەمەس، ءبىر نەشەۋ بولىپ شىقتى. ەل ۇستىنەن، جەتىم-جەسىردىڭ نەسىبەسىنەن كۇن كورگەن قاڭعىباستىڭ جىل ون ەكى ايدا ءبىر قوناقتاپ قايتاتىن ءبىر-بىر قاتىن، تورت-بەستەن بالا-شاعاسى التايدىڭ ءار قۋىسىنان تابىلعان. سوتتالعاندا سولاردىڭ بارىنە ايتقان ءبىر-اق ءسوزى: "وكىمەت ولتىرمەيدى، جەسىرلەردىڭ قوينىن قۇر جاتقىزباي، سولداتتىڭ سانىن وسىرگەنىمە راقمەت ايتىڭدار!" — دەگەن.
وكىمەت ولتىرگەن جوق. وزەگىندەگىسىن جىرىپ بەردى. دەتدومعا اپارىپ تاپسىرعان ىنىلەرىنىڭ الدى قاتىن الىپ، اسكەرگە دە جارادى. ءبىراق، مەشەلدىڭ جەتىم كوڭىلى جەتىم بوپ قالا بەرگەن. جەتكەن سوڭ، "اعا، قالىڭ قالاي؟" — دەپ ءبىر دە ءبىرى ىزدەگەن ەمەس. قازاقتىڭ: "اعا — باۋىر، ءىنى — تاس" دەيتىنى وسى جولى قالت كەتكەن جوق. مەشەلگە سالسا، "قاسقىردىڭ بولتىرىگى تاۋعا قاراپ ۇليدى" دەسە دە قاتەلەسپەيدى...
...ەڭ الدىمەن ب ا ق شەتىندەگى شالشىقتان باقالار شۋلادى. ونان سوڭ قۇستار سايرادى. سارىالقا بيىگىنىڭ اپپاق جونى اڭىراپ تۇر ەكەن، ونىڭ ار جاعىنداعى ءۇشقوڭىردىڭ كوك تايعاناق شىندارى سۇپ-سۋىق بوپ، ىزديىپ-ىزديىپ كوكجيەكتىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ تاستاپتى. اۋدان باسىنىڭ اتەشتەرى تاۋلىكتىڭ تورت مەزگىلىنەن جاڭىلىپ قالعان با يتتەردەن دە كەش وياندى. قايتا كەمپىرلەرى پىسىق ەكەن، سالاقتاتىپ ءبىر-بىر نەمەرەسىن ارقالارىنا مىنگىزىپ الىپ، ساتال بوكسە ءبىر-بىر سيىردى سۇمەڭدەتىپ تابىنعا قۋىپ بارادى. تارىسىن اقتاپ، تاۋىعىنا دەيىن باپتاپ وتىراتىن باياعى سول كەمپىرلەر. تاعى سول كەمپىرلەر. سوعىستان قالعان ءبىر-بىر جەتىمەكتىڭ اۋىزىن استاۋعا جەتكىزگەن شىعار-اۋ، ەندى نەمەرەلەرىنە ەڭكىلدەپ ات بولعاندا بۇلار قاي ۇشپاققا اپارار ەكەن؟..
مەشەل كوپ جىلدان بەرى تۇسىنە دە كىرمەگەن اناسىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. ءفاني دۇنيەنى ەرتەرەك تاستاپ كەتكەن باقىتتى جان ەكەن دەپ ويلادى. سالەمدى دۇرىستاپ بەرمەيتىن ۇلداردىڭ قايسىسىنىڭ بوساعاسىنا بارىپ تەلمىرەر ەدى؟.. سونىڭ ءبىرى ءوزى ەمەس پە. ىنجىقتىعىنان قىرىققا دەيىن قاتىن الا الماي، ەندى قىرت بولعاندا قىرسىز جۇرتتىڭ ساناتىندا تەمىر توردان سىعالاپ جاتقانى. اناۋ كەڭ دۇنيەگە ءبىر شىقسا، تاعدىر دەگەن قاسقانى قاق ماڭدايدان ءبىر ۇرىپ، تىرلىكتىڭ كوكەسىن دە قىرىپ تاستايتىنداي... مەشەلدىڭ ۇزاق تاڭدى كىرپىك قاقپاي اتىرعانى وسى شىعار. قارا قۇسى سىرەسىپ، باسى مەڭزەڭ اۋىرلاپ قالىپتى.
سىقىرلاپ تەمىر ەسىك اشىلدى. ستارشوي ەكەن.
— ءاي، قوبىلاندى! جينال! ساعان كىسى كەلىپ تۇر! — دەدى.
مەشەلدى دە ىزدەيتىن كىسىلەر تابىلا باستاعانى دا...
بەسىنشى تاراۋ
1
قارا ديۋدىڭ اسىنا شالعان قاراكەر بيەنىڭ باس قاڭقاسى قاقپا دىڭگەگىنىڭ ۇشارىندا قازديادى دا تۇرادى. كىرىپ-شىققاندا جاقىپتى قاسقا ماڭدايدان ۇرعانداي تۇرشىكتىرىپ، ساناسىندا كومىلىپ قالعان قاي-جايداعىنى جاڭعىرتادى دا تۇرادى. تاقتاي شاتىرىن قىنا جەپ، ەسىك-تەرەزەسىنىڭ ويۋلى كاسەكتەرى ساۋدىراپ، سىلەگەسىنە دەيىن مايىسىپ بارا جاتقان قارا شاڭىراقتىڭ جالعىز قاراقشىسى دا وسى. قاتىن-قالاش، بالا-شاعانىڭ ورتاسىندا ايعىردىڭ تەزەگىندەي ءبىر توبە بوپ وتىراتىن قارا ديۋدىڭ ءوزى سياقتى ءبىر كەزدە بۇكىل زاتونداعى كوزگە تۇسەتىن ەڭسەلى ءۇيدىڭ ءبىرى ەدى. قارا ديۋ قارا شاڭىراعىن ماڭگىلىككە تۇرعىزدىم دەگەن. ەندى... "پروداەتسيا نا سلوم". قابىرعاعا قارا مايمەن باتتيتىپ تۇرىپ جازعان ءبىر اۋىز ءسوز جاقىپتىڭ بەتىنە جاققان قارا كۇيەدەن كىرگەن-شىققاندا جۇرەگىنە ينە بوپ قادالادى. وتكەن زاماننىڭ جۇرناعى قارا ديۋ ءبىر اتانىڭ ۇرپاعىنا قازىق بولعاندا سەن قارا شاڭىراقتى ۇستاۋعا دا جارامادىڭ-اۋ دەگەن ءبىر وي كوكەيىنەن كەتپەي-اق قويدى.
— ىقاش!.. ماقاش! توقاش!.. تۋۋ، الجىتقان قۇداي-اي! جاقاش، ۇيگە كىرىپ ءشاي ىشە قويشى؟.. اينالىپ كەتەيىن، ءداۋ قايناعامنىڭ كوزى توي...
قارا ديۋدىڭ سۇيەگىنە قىنا شىقسا دا ءداۋ قايناعاسىن اۋزىنان تاستامايتىن جالعىز عانا ءبيبىسارا كەمپىر. ءبيبىسارادان باسقا زاتونداعى جاتاقتار كۆارتالىندا ءقازىر ءتىرى جان قالماعان. "ءبىزدىڭ ۇيدەن ءشاي ىشە كەتشى!" — دەپ ءۇش مەزگىل كولدەنەڭ وتكەننىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ، كورىنگەنگە جالىنىپ كەپ جۇرگەنى. ءبيبىسارادان ەندى قاشساڭ قۇتىلۋ جوق. ءقازىر بارامىن دەپ بەتىن ءارى قاراتىپ جىبەردى دە سىرت اينالا بەرىپ، ۇلكەن ادامدى نەسىنە الدادىم دەپ تاعى وكىندى.
كۇن جامباسقا جاڭا تۇسكەن ەكەن، كومبيناتتىڭ بۋداقتاعان كوك تۇتىنىنەن شار تاباعى تالاقتاي بوپ تۇلان-تۇتىپ تۇر. بۇكىل قالانى ءورت شالعانداي، تەرەزە اتاۋلى قىزىل جالىن بوپ شالقيدى. كەمە توقتايتىن ەسكى پيرستەن سوزىلعان ميكرواۋدان ىستىق قايتا وزەننەن سوعاتىن كەشكى سامالدىڭ كوزىن دە بىتەپ تاستاپتى. قوراپ ءتارىزدى ءىرى پاننەلدى قاپتاعان تاس ۇيلەر جاتاقتار كۆارتالىن ەكى بۇيىردەن سىعىمداپ، ءبىر كەزدە مال جايىلاتىن جوڭىشقالى وزەككە شىعىنداپ كەتكەن. قاعىردان بۇرق ەتىپ جىندى قۇيىن كوتەرىلدى دە قىزىل توپىراق شاڭدى قۋالاپ اپارىپ جاتاقتاردىڭ جۇرتىنا تىقتى. تاڭنان بەرى ارىلداعان بۋلدوزەر مەن ەكسكاۆاتورلاردىڭ، ازىناعان ساموسۆالداردىڭ بازارى تارقاعان. ىرسيعان ۇيلەر، ۇڭىرەيگەن ەسىك-تەرەزەلەر تىم-تىرىس كەشكى تىنىشتىقتا قيراعان ەسكى زيراتتىڭ مازارلارىڭداي ۇرەيلى. وسى كوڭ-قوقىردىڭ توبەسىنەن سورايىپ-سورايىپ ءتونىپ تۇرعان كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانى جەمتىگىن بۇكتەپ الىپ ەندى جۇلمالاۋعا كىرىسكەن قاراقۇستىڭ ۇيىرىندەي ەدى. جاداۋ كورىنىس جاقىپتىڭ جاماۋ كوڭىلىن تاعى دا شىم ەتكىزدى.
اعايىنمەن ارالاستىعى جوق جاقىپ جاتاقتاردىڭ جاڭا تۇتىننەن اداسىپ قالعان. ءقازىر ولاردىڭ قايدا كوشىپ قونعانىن دا بىلمەيدى. بىلەمىن دەيتىن ەرەسەكتەرى سوعىستان ورالعان جوق ودان سوڭعىلارىنىڭ ءاتى-جونىن دە دۇرىستاپ سۇراعان ەمەس. ءومىرىنىڭ اياعىندا اكەسى قارا ديۋدىڭ ءوزى دە كىل بالا-شاعا، ۇرعاشىلاردىڭ ورتاسىندا قالىپ ەدى. و دۇنيەگە اسىققانى دا سودان شىعار. جانازاسىندا قۇران اۋدارعان موللاعا جالباعايدان باسقا ءبىر ادام تولەش دەگەن دۇرىس ءاتى-جونىن دە ايتىپ بەرە الماپتى. بۇكىل ورەن-جارانىن ءبىر شىبىقپەن ايداعان قاتىگەز بايعۇس كوزىنىڭ تىرىسىندە ارتىنداعىلارعا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن دە قۇلاعىنا قۇيىپ كەتپەپتى-اۋ. ءولدىڭ ماماي قور بولدىڭ دەگەن وسى دا.
پريستاننان الدە ءبىر كەمە كۇڭكىلدەدى. بالا كەزىندە شىلپىلداق شابان پاروحودتان باستاپ ارى وتكەن، بەرى وتكەن "استاۋعا" دەيىن داۋىسىنان ساناپ الۋشى ەدى. ءقازىر دە قارلىققان ۇنىنەن پلوت، الدە بارجى سۇيرەگەن بۋكسير ەكەنىن سەزىپ تۇر. سونىڭ انىعىنا جەتكىسى كەلگەندەي جاقىپ بۇرقىلداق كوشەنىڭ شاڭىن سىپىرىپ جاعاعا تارتتى.
اۋرۋحانادان شىققاننان بەرگى ادەتى وسى. العاشىندا بىرەر اپتاداي جيەن قارىنداسىنىڭ ۇيىندە جاتىپ ەدى، قۋىقتاي ءۇش بولمەگە سىيمادى. ونىڭ ۇستىنە دۇنيە جيۋعا پىسىقتاۋ كۇيەۋسىماق بولعاردىڭ اعاشىنا قوتانداستىرا قارا شاڭىراقتا قالعان ىسكە تاتىر قوقىردى تۇك قويماي تىقپىشتاپ الىپتى. داچاعا كەرەك ەدى دەپ بىرەر توسەنىش پەن شيقىلداق راسكلادۋشكانى قينالىپ قايتارعان، قادا باسىنداعى قاراكەر بيەنىڭ قاڭقا باسىن الىپ كەتپەگەنىنە قۇدايعا شۇكىر، "ياپىر-اي، بۇل جۇرتتىڭ نيەتىن بايىعان سايىن جىلان جايلاپ بارا جاتقانى نەسى؟.." ساۋدىراعان اعاشتىڭ بەتىنە قارايمىن دەپ بۇتىنداعى دامبال بوپ كەتكەن شالبارىن اۋىستىراتىن ءوڭى ءبۇتىن كوستيۋمى دە جوق. ەر جەتكەن ەكى بالا تىلتيتىپ بەس جاسىنداعى يت كويلەگىن سۇيرەتىپ ءجۇر. قارىنداستىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى، كۇنىنە ءبىر مەزگىل شيفونەر مەن بۋفەتتىڭ شاڭىن جالاپ شىقسا بايدىڭ كەرەگى جوق سياقتى. قارا شاڭىراقتىڭ كىلتىن سۇراعاندا، "كۇيىڭ كەلىسپەيدى عوي" — دەپ وتىرىك كۇڭكىلدەگەن، ءبىراق، كوزىنەن، "كەتسەڭ قايتەيىن" دەگەن نەمكەتتى شىرايدى تانىدى. اۋەلدە ءبىر مەزگىل كوستريۋلىن سۇيرەتىپ كەلىپ ءجۇردى دە جاقىپ، اناۋ تىلتيعان كۇيەۋىڭە جابۋ ساتىپ اپەرشى دەپ ءجۇز ەلۋ سوم بەرگەن سوڭ كايتىپ بەت كورسەتۋدى قويدى. تەگى، ە، مىناۋ ءالى ولمەيدى ەكەن دەسە كەرەك. باياعىدا جۇرت بۇلاردى "جارىماعان جاتاق" دەپ كەمسىتەتىن. سول راس شىعار. جاقىپ، اكەسىنىڭ وزىنە ۇرىسقاندا: "باتىردان بي، بيدەن ۇرى، ۇرىدان قارى، قارىدان ءبارى تۋادى" دەيتىن سوزىنە تاعى دا ءبىر جۇگىندى.
راسىندا بۋكسير ەكەن. جوعارىدان ءتۇسىپتى. تاناۋى كوكتە ساۋىرى سۋدا، aپ جىلانداي سوبالانداعان ۇزىن پلوتتى مىقشيا تارتىپ بارادى. بۇقتىرمانىڭ تومەنگى ساعاسىن ءقازىر وزەن دەۋگە دە كەلمەيدى. ارعى جاعا مەن بەرگى جاعانىڭ قاشىقتىعى ون شاقىرىم. قۇيعاندا شليۋز ورناعاننان بەرى باياعى ءجايپاق "استاۋلار" جاعاعا شىعىپ قالعان دا ونىڭ ورنىندا تەڭىزدىڭ تانكەر، كاتەرلەرى مەن "راكەتالارى" شيىرلاپ ءجۇر. پيرستەگى تاقتاي باسپالداقتار دا قۇرىعان. بەتون قاپتاعان قويناۋداعى زەمسنارياد، تاس تيگەن، قۇم تيگەن بارجىلار، ءار ءتۇرلى كاتەرلەر مەن شحۋنالاردىڭ اراسىنا قول سيار ەمەس. ءبىر كەزدە "كاپايگورود" اتانىپ كەتكەن جاتاعان ءۇيلى زاتون كادىمگى پورتقا اينالعان.. ءبىراق، جۇرتى اۋىپ، قاڭىراپ قالعان تىم-تىرىس يەسىز مەكەن سياقتى قالانىڭ جولىكتەۋ ىسقاياق ساۋداگەرلەرى مەن قىردىڭ قىمىز مۇڭكىگەن كۇپىلى بازارشىلارى ساپىرىلىسىپ جاتاتىن شاتىرلى جارمەڭكەنىڭ ورنىن تاپپادى. ءپلياجدىڭ قۇم جايداعىندا كىلكىگەن كوك جالقاق مازۋت باتار كۇننىڭ قىزىل شۇعىلاسىنا كوك اتلاستاي جالتىلدايدى. مارقۇم اكەسى، بۇل وزەنگە شومىلعاندا سۋعا كەتەسىڭ دەپ بەلىنە ارقان بايلاپ، ءبىر ۇشىن ۇستاپ وتىراتىن. قارا ديۋدىڭ قاراشەلەك دەگەندە شىعارعا جانى عانا بولەك ەدى. سويتكەن اكەگە نە جاقسىلىق ىستەدى؟..
— چە، ياشكا، ليۋبۋيۋشسيا سۆويم اتروشەستۆوم؟! لياجيت، يازۆي زارازا، لياجيت ونو!..
— ا، دياديا وسيپ! پرومىشلياەم، زناچيت؟..
— كاكوە تامو پرومىسەل! نىنچە ۆسيا جيۆنوست ۆ گليستاح!.. ۆسەم ودنو نازۆانيە — سوروچكي... سور، زناچيت. زاتو بلاگودات، پو نەسۋرەزنومۋ ۆ وگورود نە لەزەش، داك سكرەبي ۆيلامي نا بۋحتە دا وروشاي. كاك، وگنيا ۆو رتۋ نە دەرجيش؟..
— نە-ە...
— مالادەس!.. ا يا، يازۆي، سيۋدى س وستروۆا پرۋ، زا سپيچكوي. يا، ۆەد، ۆرودە حوزياين تاموشنيي. ارتيستى!.. پريدۋمالي توجە، وحرونيات پوسلەدنەگو كوسوگو. ۋمورا! تەپەريچە حوت كوروۆ سترەلياي.
دياديا وسيپ باياعى قالپى. جاقىپتىڭ قاراشەلەك كەزىندە وسىنداي سياقتى ەدى، تۇزداي كوزىن توتيايىنمەن بوياپ قويعانداي جىل وتكەن سايىن جانارى جارقىراپ بارادى. تەك بۋرىل ساقالى بوز تارتىپ، ءشاۋشيىپ سيرەي تۇسكەن ءتارىزدى. شال قىرىقجاماۋ قايىعىن شىعىرشىققا بايلادى دا كەتۋگە ىڭعايلاندى. ۇرىنارعا قارا تاپپاي تۇرعان جاقىپ سىراحاناعا سۇيرەپ كورىپ ەدى:
— ءاي، قازىرگى سىرا قىي تاتيدى! — دەپ شال قازاقتىڭ جالپاقشاسىنا ءبىر – اق كوشتى. — گاليمىي ۋكسۋس! بۇقتىرمانىڭ سۋى ازعان سوڭ، سىرادا نە قاسيەت قالدى دەيسىڭ. ونان دا، باستىقتار ايتپاقشى، شتو-نيبۋد سۋششەستۆەننىيدىڭ ءوزى ارتىق!..
— مىكرچيان امان بولسا ول دا تابىلار.
— مەيلى! — دەپ شال بايعۇس كونە كەتتى. — سەن تۇگىلى اكەڭنىڭ كوڭىلىن دە قالدىرىپ كورگەن جوق ەدىم.
ونىسى راس. شارۋاقور وسيپ قارا ديۋدىڭ تياناقتىلىعىن جاقسى كورەتىن دە قارا ديۋ وسيپكە شانانىڭ شاباعىن، اربانىڭ ونىقى-مۇنىقىسىن تەگىن جاماتىپ العانىنا ءماز ەدى. لاگوننىڭ تۇبىنەن، قوناقتان ارتىلعان بوتەلكەنىڭ سارقىنىنان ءوسيپتى قۇر اۋىز قالدىرعان ەمەس. جاس شاماسى بىر-بىرىنەن ەداۋىر الشاق بولسا دا ەكەۋى تەتەلەس ابىسىنداي شۇڭكىلدەسىپ كەپ وتىراتىن. جاياۋ قۋلىققا وسيپ تە الدىنا جان سالمايدى، "جۇمىس قولدان قورقادى، اڭگىمەمەن بىتەدى" دەپ قارا ديۋدىڭ شارۋاسىن ۇزىن سارىعا سىرعىتا-سىرعىتا سوعىمنىڭ اياعىنا ىركەدى دە شالدى قاسىنا الىپ، اسىقپاي وتىرىپ ءتۇرتىنىپ تاۋىساتىن. جاقىپ لەسياعا ۇرىلەنگەن سوڭ قارا ديۋ ءتىپتى قۇدا بولدىق دەپ جاتا جابىسىپ، بەل قۇداسى اقساق ەگەردى مويىنداماي-اق كەتتى. دەگەنمەن، وسەكەڭنىڭ داۋىسى جىڭىشكەرىپ، اقۇرپىك بالاپاننىڭ قىلقيعان موينىڭداي ەندىرشەگى بىلقىلداپ قالىپتى.
— ياشكا، تى نە سلىحال؟ نارود رازنىە پوريۋت، بۋدتو لەكتروستانسيۋ نا اتومنىي رياكتر پەريەۆوديات، ا ۆودۋ نا ۆوليۋ؟..
— نە...
— ي ۆەرنو. سكازىۆايۋت، پوسليا نە توكمو تراۆوي، داجە بۋريانوم نە زاراستەت. بلاگو ۆ ۆودە ۋتوپيتسيا، نەجەلي كومارا كورميت.
كوكىرەگى سىرىلداپ ءجۇرىپ وكىمەتتىڭ شارۋاسىندا نە قاقىسى بار ەكەن دەپ ويلادى.
2
شىقارداعى شاشلىقتىڭ ماڭعالى جىلان جايلاعانداي كەۋىپ جاتىر ەكەن. ىشتەگى جۇرتتىڭ گۋىلى دە ساراڭ. مىكىرجان اتانىپ كەتكەن بۇكىل زەرەندىدەگى جالعىز ارميان جاقىپتىڭ توبەسىن كورگەننەن-اق قۇداسى كەلگەندەي قۋاندى.
— وي، داراگوي، ءجىب-سداروپ؟!. پروسيم پوجاليۋايت! ءمانتي ەس، شاشليك بۋديت! سىرا حوت ۋتاپيس، ا... ەن-تو... ەن-تو... لەسارۋبام توجە بۋديت!..
بالتاشىلاردى دا، سال ايداۋشىلاردى دا كورە المادى. "تاعى تايگا" سۋالعان سوڭ بۇل جەردىڭ دە ءسانى قاشقان ەكەن. مىكىرجاننىڭ بۇگىنگى جاماعاتى وتىرىقشىلار — قايراڭ ساسىعان ۇساق-تۇيەك كىرەكەش كەمەلەردىڭ ماتروستارى مەن جاعانىڭ جۇمىسشىلارى. ساپىرىپ جاتقاندارى دا شامالى، ءبىر-بىر شاباقتىڭ قۇيرىعىن ەمىپ، قىسىر اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. ايتەۋىر، ءيىسى سۋعا جاقىننىڭ كۇندەگى ادەتى وسى. ءبىر ساپتى تاياق سىرانىڭ ۇستىندە ساعات بويى سوڭعى جاڭالىقتى ءبىر قالتادان ءبىر قالتاعا قوپارىپ، اقىرى ارزان انەكدوتپەن تارقاسادى. مىكىرجاننىڭ جاقىپقا قۇراق ۇشقانىنىڭ ءجونى بار ەكەن. جۇرتتىڭ قاۋقارىن قالتاسىنا تۇسپەي-اق بىلەتىن قۋ عوي. ەگەر جاقىپ سياقتىلاردىڭ ات شالدىرمادا شاشقانىن ەسەپتەسە، جاتاقتار كۆارتالىن سان بۇزىپ، سان تۇرعىزۋعا جەتىپ قالعان شىعار.
ءانيسيمنىڭ پەتكاسى قارا كولەڭكە بۇرىشتا وتىر ەدى. الدىنداعى قاڭىلتىر تاباقتاعى بەس مانتىسىن بەس رەت قولىنا الىپ بەس رەت اۋزىنا اپارماي قايتا تاستادى. جاقىپقا جاقتىرماي قارادى جاقىپ تا ونى بايقاماعانداي بولدى. ەكەۋىنىڭ ەپتەگەن دوستىعى دا بار ەدى. كەزىندە زاتوننىڭ ەكى اتامانى كومبيناتتىڭ شي بوربايلارىن وزەنگە جولاتپاي زار قاقساتاتىن. لەسياعا بايلانىستى ەكەۋىنىڭ اراسىنان مىسىق ءوتىپ كەتتى دە بۇگىندە سىرتتاي كىسىنەسكەنمەن ءار قايسىسىنىڭ ىشىندە ءبىر يت ىرىلداپ جاتىر.
— ياشكا! چتو، ۋ تەبيا زراچكي بەلموم زاروسلو؟!
— ا، پەت؟! ءتىرىمىسىڭ؟..
— نەجالۋەمسيا. پروحودي، ۆسە راۆنو ودنو دەرمو، پودەليمسيا.
— راقمەت. مەنىڭ ارتىق اۋىز قوناعىم بار، ساعان اۋىرلاۋ تيەر، ءوزىڭ كەل، — دەپ جاقىپ پەن وسيپ شال تۇكپىردەن ءبىر ستولدى تانداپ وتىرىستى.
پەتر ەكى تىلگە دە سۋداي ەدى. تەك، جۇرت كوزىنشە قازاقشا سويلەۋدى جاعىمپازدىق كورگەن. قانشاما كەرگىپ باققانمەن قۇلاننىڭ ايعىرىنداي وسقىرىنىپ جالعىز وتىرا المادى دا الدىنداعىسىن سيىرىپ تاستاپ، كۇرجيىپ بارىپ جاقىپتارعا قوسىلدى.
— تى چتو كو منە نە زاحوديش؟
— سەنىڭ قايدا تۇراتىنىڭدى يت ءبىلىپ پە؟..
— ا تى نە ۆيلياي. دەليت تو نام نەچەگو... بابا ەست بابا، چەي پوروگ ونا نە پەرەشاگيۆالا. ا مى بىلي درۋزيامي، درۋزيامي وستانەمسيا...
ەپتەپ تارتىپ العان ەكەن. ءسوزى دۇرىس. ايتىپ وتىرعانى دا دۇرىس. ءبىراق، باياعى كەز بولسا ەندىگى ەكەۋىنىڭ ءبىرى ەدەندە جاتاتىن ەدى. جاقىپ ءوزىن-وزى ۇستاعان بولدى، ايتسە دە ىشىندەگى يتىنە تاياق تيگەندەي جالى كۇدىرەيىپ بارىپ باسىلعان. مۇسكەنە شال مۇنى دا سەزە قويدى.
— پەت، سەن قىرتپاي وتىرساڭ قايتەدى؟! — دەدى. — ادەيى كەلگەن قوناقسىڭ اپەتيتىن بۇزبا. ءاي، مىكىرجان، الباستى باسىپ جاتىر ما؟!.
زاتون — شال سىيلاپ وسكەن جۇرت. شالدار ۇرىسسا، تالاسىپ جاتقان يتتەرىنە دە اقىل كىرەتىن. ەكەۋى دە ءداستۇردى بۇزعان جوق. جاقىپ اۋرۋحانادان شىققاننان بەرى ىشىمدىك اتاۋلىمەن ۇزىلدى-كەسىلدى قوشتاسقان. ورازاسىن بۇزا المادى. مىكىرجاننىڭ بۇرىشتاپ، ۋكسۋستاپ اكەلگەن قىزىل كۇرەڭ شاشىلىعى مەن ءبىر شومەلە كوك پيازىنان قاشىر-قۇشىر اسادى دا "تەك سەندەرگە عانا" دەپ قويعان دەفيسيت كونياگىنەن باس تارتتى. ماركا ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك ساتتەردە بارمەننىڭ جۇرتتىڭ سىلەكەيىنىڭ سورىنا اراراتتىڭ "ەريەۆانىن" شىعاراتىپ ادەتى. ماقتانشاقتا بولسا پىسىق، تاپپايتىنى جوق. وسىندا تۋىپ، وسىندا وسسە دە قانشىل، ارمەنياعا جىلىنا ءبىر بارىپ كايتادى. ءبىراق، قانشاما ورىسشانى بۇرمالاپ، كەجەلەپ سويلەگەنمەن، انا ءتىلىن بىلمەگەن سوڭ اعايىنعا وتىعۋ دا قيىن بولسا كەرەك، زاتونداعى كۇركەسى مەن مانگالىنا جىل سايىن قايتىپ كەلىپ ءجۇر. نەدەن تۇرعانىن كىم ءبىلسىن، ەكى ەتاجدى وسوبنياك پەن "لادانىڭ" توركىنىنە وبحس تا جەتە الماي-اق قويدى. وبالى كانە، بۇل كۇركەگە مىكىرجاننان قىلاپ يە دە جوق. بىرەر دۇركىن اۋىستىرىپ كورىپ ەدى، زەرەندىكتەر سىرا ورنىنا سيۆۋحا ءىشىپ، شاشىلىك دەپ شاندىر شايناپ كەتكەن سوڭ ارىزقويلاردىڭ ءوزى-اق ات-تۇيەدەي قالاپ قايتارىپ العان. الباستى باسقىر، جامپوزدىققا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى-اۋ. جاقىپتىڭ قىرىس قاباعىن تامىرىن باسپاي-اق سەزدى دە "ەريەۆاننىڭ" اۋزى اشىلماعان ەكىنشى شولمەگىن، "داراگوي، پاسلەدنيي" — دەپ جىلپىلداپ ءجۇرىپ قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
جاقىپتىڭ بەدەلى زاتونعا "ەريەۆانسىز"-اق بەلگىلى ەدى. مانادان جاناسارعا سىلتاۋ تاپپاي وتىرعان اعايىندار ءار نارسەنى جاقاۋراتىپ كەلىپ قاماپ الدى دا اماندىق-ساۋلىق پەن "جان اشىرلىقتىڭ" ەسەبى ەلۋ سومنان اسىپ جىعىلعان. ىشپەسە دە سولارمەن بىرگە ماڭدايى ءجىپسىپ، جالعىزسىراعان كوڭىلى ءۇيىر تاۋىپ، ءبىر جاساپ قالدى دا مۇنى كوپتەن كۇگكەندەي، تىڭدايتىن قۇلاق ىزدەگەن سوزشەڭ اۋىزدار ءپالساپا مەن كىسىلىكتىڭ تاعىنا ءبىر-بىر ءمىنىسىپ ءتۇستى. ايتاتىندارى باياعى سول ءبىر ۋايىم: بۇقتىرما تەڭىزىنىڭ تاعدىرى، بالىقتىڭ بۇكىل قورىن ەكى جىلدا جەپ الىپ بالىق زاۆودىنىڭ قاڭىراپ بوس تۇرعانى، تاسيتىن جۇك، بارىپ قايتاتىن ءورىستىڭ تارىلعانىنان كەسىپتىڭ ازايىپ بارا جاتقانى، ايتەۋىر كەمەشىلەر مەن بالىقشىلاردان بۇگىندە باقتايعان سياقتى. وتىرىكتە ەمەس، سەنۋگە دە بولمايدى. جاقىپ وسىنىڭ ءبارىن سەلقوس تىڭداعان.
تۋاسى، كەسىپ تانداپ، ءيا قاراكەتسىز قالام دەپ قوبالجىماعان باسى تايگادا كىسىكيىك بوپ ءجۇرىپ ەل اراسىنىڭ تىرلىگىن، اۋىل ءۇيدىڭ وسەگىن توسىرقايىن دەگەن بە، الدە زاتوندىقتار تىم ۋايىمشىل بوپ كەتكەن بە، اڭگىمە قۇلاققا جات، ەرسى كورىندى. ايتپەسە، قۇن كورىستىڭ قامى ەر ازاماتقا جۇك بولىپ پا.
— دياديا وسيپ، ءۇيىڭ نەشە بولمە؟
— نەشەۋ دەيمىسىڭ؟.. تورتەۋ عوي، — دەپ شال نەگە سۇرادى دەگەندەي جاقىپقا سىناي قارادى. — پودۆالىن قوسقاندا سەگىز. ءبىراق، ونىڭ ەكەۋى كەمپىردىڭ قويماسى دا ەكەۋى ماستەرسكوي.
— ال، ارالدا شە؟
— ارالدا دەيمىسىڭ؟.. وندا ەندى بىر-ەكى بولمە، قورا-قوپسى دەگەن سياقتى...
— مالىڭ بار ما؟
— مال ما؟.. ەندى بىر-ەكى سيىر، بۇزاۋ-تورپاق، توقتى-تورىم... مالعا سانالسا قاز-تاۋىقتا قاجاق-قۇجاق ءتۇستى ك ايىرۋعا جاراپ قالادى...
— وسىدان ون بەس، جيىرما جىل بۇرىن عوي جالعىز ەشكى، ماستەرسكويىڭدى قوسقاندا قۋىقتاي ەكى بولمەڭ بار ەدى.
— بۇل كۋركۋل قۇلىندى بيەسى مەن ءبىر ءۇيىر كۇركە تاۋىقتى جاسىرىپ وتىر، — دەپ پەتر شالدى قولقادان قويىپ قالعانداي بولدى. — بۇگىنگى زاماننىڭ پومەششيگى ەمەس پە!..
— ا، تى، وتشەلنيك، پومالكيۆاي! — دەپ شال دا شاق ەتە قالدى. — ءتورت بولمەلى پاتەرىندە سيراق سياتىن ورىن جوق. ال، اق "لادانى" اكەڭ انيسيم ايداپ كوردى مە؟!.
زاتون جۇرتى ەجەلدەن كومبينات تۇرعىندارىن جاقتىرمايتىن. كارەردە تاس قازعان كەنشىلەر مەن مەتال قورىتۋشىلاردى قاراعا ساناپ، وزدەرىن اق سۇيەكتىڭ ساناتىنا قوسۋشى ەدى. ەكى كوزى وزەن مەن دال ادا، ءورىسىن سودان تاۋىپ، ءوسىمىن دە سودان جيناپ، ءولىپ بارا جاتسا كۇرەك پەن قايلاعا قول سوزىپ كورگەن ەمەس. ءبىر تۇتىندە ءبىر ادامنىڭ قولى قيمىلداسا، قالعانى سونىڭ تىلەۋىن تىلەپ قاراپ وتىراتىن. پەتردى وتشەلنيك دەپ شالدىڭ قورلاپ وتىرعانى سول ءداستۇردى بۇزعاندىعى ءۇشىن بولۋعا كەرەك. قانعا ءسىڭىپ قالعان جالعان نامىس ولمەلى شالدىڭ ەتىنەن دە قىجىلداپ شىعا كەلەتىنىن قايتەرسىڭ.
— ال، ءدال وسى جەردەگى باياعى تراكتيرگە وزىڭنەن ارتىلتىپ سوقىر تيىن شاشىپ كوردىڭ بە؟
— دياديا ءوسيپتىڭ ءقازىر دە شاشىپ جۇرگەنى شامالى! — دەپ شكيپەر رامازان فۋراجكاسىن سامايىنا وسىرتا كيىپ، ءبىزدى دە كورىڭدەر دەگەندەي مىكىرجاندى كايتا شاقىرعان.
— سەنىڭ دە شاشىلعانىڭدى كورەيىك! — دەپ شال بۇعان دا جاۋاپ تاپتى. — قول استىندا ءبىر فلوتيليا. جەكە مەنشىك موتورلى قايىعىڭدى مالعا قوسپاعاندا ءبىر ءوزىڭ ءبىر كۆارتالعا سيماي جاتقان جوقپىسىڭ! اكەڭ مارقۇم جەتى تيىن قۇدايىعا قينالاتىن ساراڭ ەدى، اۋزىڭا تۇكىرىپ كەتپەسە الاقانىڭدى ءبىر جازشى كانى!..
جاقىپ جۇرتتى وسپاقتاپ وتىرىپ ءبىرىنىڭ قويماسىن بىرىنە قازدىرىپ الدى. جىلاپ ءىشىپ، شىڭعىرىپ قىر استىنا جۇگىرگەن ءبىر پەندە تابىلعان جوق. باس جاعىن تولتىرا الماي جاتقانى بولماسا، اس جاعى استا توك سەكىلدى. ماشينا مەن موتورلى قايىقتان باستاپ ءار تۇتىندە اياق ارتار ءبىر كولىك بار ەكەن. اسىل تۇقىم دا ەمەس، قوراعا ۇرەتىن قاندەنى كۇشىكتەسە تويىنا رەستوران جالدايتىن تىراش زاتوننىڭ نيەتىن جاقىپ استامشىلىققا جورىعان.
— ياشكا، سەن ءبىزدى سىناۋعا كەلگەننەن ساۋمىسىڭ؟ — دەپ وسيپ اتاي كەيىپ قالدى. — ءبىز كەدەيمىز دەپ وتىرمىز با؟ ارتىق اڭگىمە ايتىلسا، ول ەل قامى. باياعىداي ءبىر ساپتىاياق سىراڭدى ىشكەن سوڭ سىزىپ ۇيگە قايتاتىن ۋاقىتتان جۇرت وزعان. بۇگىندە سۋسىن ۇستىندەگى سىر دا قىمباتتاپ بارادى. سەنى جىل ون ەكى ايدا ءبىر كورەمىز. ءوزىڭ نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ، سونى ايتشى؟
شال جاندى جەرىنەن تىرپ ەتكىزبەي ۇستاعان سوڭ جاقىپ بۇلقىنا الماي قالدى. قالتا جومارتتىق، قايىرىمعا دەگەن مارتتىكتىڭ ءبىر ساتكە مەسەلىڭدى كوتەرگەنى بولماسا باسقا پەندەدەن توبەڭدى بيىكتەتپەيتىنىن ءوزى دە سەزەتىن. باسىڭنىڭ بوستىعى، تىزگىننىڭ جوقتىعى كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتەن قۇتقارعانمەن كوڭىلدىڭ قوڭىلتاقتىعىنا اراشا تۇسە مە. ول دا انشەيىن جاۋىردى جابا توقىعان ادامنىڭ ىشتەگى كۇيىگىن جاسىرعانى دا. جاقىپتىڭ وسى جاراسىن شال تاعى دا قانىن شىعارا قاسىپ-قاسىپ الدى.
— قاراورمان اناۋ، قاڭىراپ قالعان. سەن ءۇشىن گورسوۆەتتىڭ سنوس بولىمىنە دە ءبىز باردىق. ەندى تىم بولماسا سول دايار وردەردى الىپ، قارا شاڭىراقتىڭ ورنىنا ەل قاتارلى ءتۇتىنىڭدى شىعارمايمىسىڭ؟! سەنىڭ بىزگە جۇرتقا ۇقساپ ءۇي بولىپ قالقايعانىڭ عانا ەمەس، سول جۇرتپەن بىرگە قايناعانىڭ كەرەك ەدى توي. كاك مەدۆەد، زيموي ۋحوديش ۆ تايگۋ نا سپياچكۋ، ا لەتوم سيۋدى جيروۆات پريحوديش. حوروش، تى، پاريا!.. چەلوۆەك تى لوموۆوي. نو دليا تايگي ي بەز تەبيا توپورا نايديۋت، ەجەلي، پوكۋدا ەستى چاۆو رۋبيت. ا، سكازىۆايۋت، شتو نا وسنوۆنوي -تو كورم دەسياتكي ميلليونوۆ موزولنىح رۋك نە حۆاتات...
— دياديا وسيپ، سەن وسىنىڭ ءبارىن قايدان بىلە بەرەسىڭ؟
— ون، بۇل تۇكپىش شالىڭ باستىقتارمەن جاقىن جۇرەت تە، — دەدى پەتر. — كۇنىنە ءبىر كۇركە تاۋىق گونورار تولەسە، باستىقتار تۇرماق مەن دە سايراپ بەرەر ەدىم!.. ءبىر ارالدىڭ بايلىعى نە ىستەتپەيدى دەيسىڭ!..
— شتو باستىق؟! ولار دا سەن سەكىلدى شىعاردا جانى بار پەندە! — دەدى جان جاعىنداعى جۇرتتى جايپاپ وتىرعان شال.
— توكمو وني ۋمەيۋت پو سۋرەزنومۋ، پو گوسۋدارستۆەننومۋ كۋمەكات. ا شتو تۆويا باشكا، چۋگۋننىم ليتەم سدەلانا؟!.
جىگىتتەردىڭ سيگارەتىن دە قاناعات تۇتپاي ءبىرىن تامىزىپ، ءبىرىن لاقتىرعان وسيپ الدەكىمنەن قاڭسىق "پريبوي" تاۋىپ الدى دا ءتۇتىندى ساراڭدىقپەن مۇرتىنان عانا شيراتىپ شىعارىپ، دۇنيەنى قيراتىپ تاستاعانداي مىندەتسىپ باقتى. رامازاننىڭ ءوتىنىشىن مىكىرجان ارزانداتىپ، قۇلىقسىز ورىنداعان. باسەكەدە جاقىپقا جەتە الماعان سوڭ "ءبىزدىڭ وڭەشتەن رجاۆچينا دا وتە بەرەدى" — دەپ قۋاقىلىقپەن جەڭگەن بولدى. سونىڭ ءوزىن دە بىرەۋدىڭ قازانىنا سۇبە سالىپ بەرگەندەي بۇلداپ، ونان قاشتى، مۇنان قاشتى قىسىر ءسوزدى قايراقتاي ەزىپ، اڭگىمەسىن تاعى دا جاقىپقا اكەلىپ تۇيىقتادى؛ ءبىر جىل تۋىپ بىرگە وسكەن ءتول ەكەندىگىن ايتتى، اعايىنشىلىعىن، كوڭىل جاراستىعىن دا قالدىرعان جوق، شكيپەر بولسا دا قولىندا بيلىگى بارىن سەزدىرگىسى كەلدى مە، جاقىپتىڭ "مورياكتىڭ كوكجالى"، "بىۆالىي پودۆودنيك" ەكەندىگىن داستەردەي، قىلىپ، اقىرى كاتەرگە قىزمەتكە شاقىرىپ تىنعان. مۇسىركەۋشىنىڭ كوپتىگى جاقىپتىڭ نامىسىنا ءتيدى. بۇگىندە اقىلدان ارزان نارسە جوق. وقىعان، ەستىگەننىڭ ءبارىن ساناعا تالشىق قىلا بەرسە، بۇل جۇرت بالاسىنان داناسىنا شەيىن دانىشپان بوپ كەتپەس پە ەدى. سالپايىپ تىڭداي بەرسە وسيەتتىڭ تاڭعا دەيىن تاۋسىلمايتىنىن سەزدى دە وسيپ شالعا زورلاپ وتىرىپ راقمەت ايتقىزدى.
3
زاتوننىڭ تۇنگى وتتارى قالانىڭ ۇلكەن وشاعىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن ۇشقىن سياقتى ەكەن. ورتالىقتىڭ ءزاۋلىم ۇيلەرىنىڭ تەرەزەسى مەن رەكلامالاردىڭ قىزىلدى-جاسىلدى قۇلپىرماسىنىڭ پىسى باسىپ – اق تۇر. شتيلدە جاتقان قاپ-قارا تۇڭعيىق سۋدىڭ بەتى ۇرەيلى، جاردا تۇرعان ادامنىڭ ءوزىن جۇتىپ جىبەرەتىندەي. قارا تۇنەكتى ۇڭگىپ، ءار تۇستا ءپيرستىڭ ءىرىلى-ۋاقتى پروجەكتورلارىنىڭ ساعىمى قاڭعىپ ءجۇر.
وسيپ شال ساقتىق ءۇشىن قايىعىنىڭ شىنجىرىنا قۇلىپ سالىپ قايتتى. بۇرىن قايىق تۇگىلى زاتوننىڭ كاقپاسىنا ىلمەك تۇسپەيتىن ەدى. شال اقتالعانداي:
— سولاي، ياشكا، ءقازىر كۇزەت كۇشەيگەن، سارتيرگە دەيىن قۇلىپتا ساقتايتىن بولعانبىز! — دەپ كىلتىن كۇمىستەن ارداقتاپ ءاميانىنا تىقتى.
ورىستەن ىڭىرانىپ قايتىپ، اقىردى جاعالاي جۋساعان تۇيەلەردەي قولتىقتا تەڭكيىپ -تەڭكيىپ بارجالار، سۋحوگرۋزدار جاتىر. جيەكتى سىلپ-سىلپ جالاعان مايدا تولقىنداردىڭ اجىمىندە باۋىرى جارقىراپ ۇساق بالىقتار ىركىلىپ قالىپتى.
— گليستاچ دەگەنىڭ وسى، — دەدى شال. — بۇل شىركىننەن شاعالا دا جەركەنەدى.
— نەسىنە جەركەنسىن! — دەپ پەتر شال ءسوزىن وتىرىككە جىققىسى كەلدى. — سول شاعالاڭ جەركەنىپ ەمەس، وسىنى جەيمىن دەپ قۇرتتاپ قىرىلعان شىعار-اۋ...
جاقىپ بالا كەزىندە ادامنىڭ شەمەنىن كورىپ ەدى، ال بالىقتىڭ شەمەن بولدى دەگەنىن ەستىگەنى وسى. "ونبەيتىن شارۋاعا وندىرشەگىڭدى سوزبا" — دەيتىن اكەسىنىڭ وسيەتى سەبەپ بولدى ما، جاعادا تۋىپ، جاعادا وسسە دە تور قۇرىپ، اۋ ءسۇزۋدى كاسىپ قىلماي-اق كەلەدى. تەڭىز تۇبىنەن كوتەرىلگەن قوقىستان بۇقتىرمانىڭ اۋىرعانى، جاندىك اتاۋلىنىڭ دەرتكە شالدىققانى مىكىرجاننىڭ قۇركەسىندەگى كوپ اڭگىمەگە دە تيەك بولىپ ەدى، ءقازىر سونىڭ شەت جاعاسىن كوزىمەن كورىپ تۇرىپ تا ءىشى ونشا قينالا قويعان جوق. تەك سوزگە دە تورساڭدايتىن كوڭىلشەك شالدى الداپ:
— بارعا قاناعات، شالىم، تىسكە سىزدىق بوپ جارىتپايتىن شاباقتى ۋايىمداپ قايتەمىز، — دەي سالعان، بۇل جولى وسيپ تە قىڭىر شاپپاي قۇلاي سالدى.
— ءتايىرى، بالىق دەگەن ءسوز بە؟! بالىقتىڭ تەگى باقا دا! — دەدى. — جيىرما جىلدا تەڭىز ءتۇبى ورنىقسا ءبارى دە قالپىنا كەلەدى دەسەدى. تەك وعان دەيىن كىم بار، كىم جوق...
كۇندە تىڭدايتىن قۇلاققا شالدىڭ "مىلجىڭى" ەرمەككە جاراماي قالعان سوڭ پەتر ىلگەرلەپ كەتكەن، بۇرىلىستاعى شاقىرايعان جەتىم لامپانىڭ تۇبىنەن ادەيىلەپ توسىپ الىپ، جەتەككە كونىپ تومپىلداپ كەلە جاتقان ءوسيپتى تاعى دا تەرىس بۇرىپ جىبەردى:
— سول جيىرما جىلىڭنىڭ ون جىلى ءوتىپ تە كەتكەن جوق پا؟..
— نەمەنە، وتسە وعان تەڭىز كىنالى مە؟! — دەپ شال جاعالاسپاساڭ قايتەدى دەگەندەي وعان شامدانا قارادى.
— قويدىق، ويباي، قويدىق! سەنىمەن تالاساتىن تاسىپ بارا جاتقان ءبىلىمىمىز دە جوق. بۇعان عىلىمي دارەجە بەرىپ قۇتىلماساق قۇلاققا تىنىشتىق بولماس!..
ەسكى زاتوننىڭ يەن كوشەسىنە سيماي كەلە جاتقان شال كەكەسىنگە دە قىڭبادى. شالدىڭ اتى شال دا، قانشاما ءسوزى پىسىق بولعانمەن، ستاكان جارىسىندا جاستارمەن باسەكەلەسەمىن دەپ قاجىڭقىراپ قالعان سياقتى. سوندا دا بۇرقىلداق شاندى رەزەڭكە بۇعىلىمەن بۇرالاي ساپىرىپ، تاقىمداپ قالار ەمەس.
— تەڭىز جارىقتىققا تىنىشتىق بەردىك پە، ون جىلدا استاۋىن ون توڭكەرگەن جوقپىز با، — دەپ اۋەنىنە قايتا كوشتى. — ءقازىردىڭ وزىندە سۋ قورى وتىز سەگىز ميلليارد كۋبومەترگە جەتپەك ەدى، كوكتەمدە عانا جيىرما سەگىزگە قىلت-قىلت كوتەرىلىپ، كۇزدە قايتادان ون سەگىزگە ءبىر-اق قۇلدىراپ ءجۇر عوي.
— ياپىر-اي، ەرتىس پەن بۇقتىرما قوسىلىپ مۇنىڭ ىندىنىن ءالى تولتىرا الماي جاتقانى ما؟
— قاتقانى تولتىرا ما؟! — دەپ شال ەندى جاقىپقا دۇرسە قويا بەردى. — تۇك قويماي ورماندى وتاپ وزەندى سۋالتتىڭ! التايدىڭ بەت-اۋزىن اعاشپەن جىرىمداپ توبەسىندەگى مۇزىن قۇرتتىڭ! سەنىڭ كەسىرىڭنەن تەڭىز ءتۇبى جىل سايىن بەس مەتر بالشىقپەن ءوسىپ جاتقانىن بىلەمىسىڭ؟! ىندىن دەيدى عوي! الدىمەن سەنىڭ ىندىنىڭا تاياق جۇگىرتۋ كەرەك! — اۋزى سويلەسە اياعىنىڭ استىن ۇمىتاتىن شال ماشينانىڭ تاز دوڭعالاعىنا ءسۇرىنىپ بارىپ قايتا تۇردى دا مايىن تامىزىپ تۇرىپ بالاعاتتاپ سالدى. — تەڭىز!.. — دەدى، سوسىن بارىنە تاز دوڭعالاق كىنالىدەي ادەمىلەپ تاعى ءبىر تەپتى. — تەڭىز جارىقتىق مىندەتىن اتقارىپ-اق جاتىر!.. اتاڭا نالەت، كۇرەسىنگە سيماعان بۇگىنگى جۇرت كەشەنى دە كوڭ-قوڭىرمەن يەمدەنىپ العان... لەكتروستانساڭنىڭ ءتورت وڭەشىنە عانا ون سەگىز ميلليارد كەرەك. ال ونان تومەنگى سان قالانىڭ سانسىز كاسىبىن كىم سۋسىنداتادى؟.. ارينە، جامانداساڭ دا وسى تەڭىز!.. سۋ تاپشى، سۋ، ءبىلدىڭ بە؟! سونان سوڭ دا اپتا سايىن ءشليۋزدى اشىپ، لاقىلداتىپ اقتارادى دا جاتادى... بالىق!.. بالىق دەگەن چەپۋحا!..
جاتاقتار كۆارتالىنىڭ جۇرتىنا جەتكەن سوڭ جاقىپ وسيپ شالدى ىلگەرى جىبەرىپ جولدان شىقتى.
— ءۇيدى تاۋىپ جەتەمىسىڭ؟
— جەتەمىن عوي، — دەدى شال. — ءتورت اياقتاسام دا جەتەم! تەك تاعى ءبىر شىلىم بەر. وڭاشادا تارتىپ الماسام، ءۇيدى ىستادىڭ دەپ قاتىننىڭ قاقىلدايتىنى بار.
— ايتەۋىر، كىرگىزەدى عوي؟..
— ە، كىرگىزبەسە كيىمىمدى ەسىكتەن لاقتىرارمىن. ونداي وسەكتى ەستىگەنىڭ بار ما؟ — دەپ شال الدىن الا كۇلىپ قويدى. — مەن سياقتى بىرەۋ ۇيىنە كۇندە ءىشىپ كەلىپ، مازاسىن كەتىرگەن سوڭ قاتىنى كىرگىزبەي قويىپتى. ەرتەڭىنە جولداسىنا ايتىپ مۇڭىن شاقسا، ول سىعىر: سەن ۇيىڭە جەتە بەرە تىر جالاڭاش شەشىن دە ەسىك اشىلعاندا بار كيىمىڭدى ىشكە لاقتىرىپ جىبەر، سوسىن كىساپىر بولسا دا كىرگىزەدى دەپ اقىل ايتىپتى. كەلەسى كۇنى تاعى دا كىرەسىلى-شىعاسىلى قايتقان بايعۇس بار كيىمىن شەشىپ الىپ ەسىكتەن اتىپ جىبەرسە: "گراجدانە پاسساجيرى! بۋدتە وستوروجنى! دۆەري زاكرىۆايۋتسيا!" — دەگەن دەكتردىڭ داۋسىن عانا ەستىپ قالا بەرىپتى. — شال قاقالىپ-شاشالىپ ءوزى كۇلدى. ەكەۋى ونىڭ كوڭىلىنە بولا قوسىلعان. تەمەكىنى ءبىراز تىلدەپ الىپ: — ال، ەندى وسىنىڭ قىزۋىمەن قىزىق-قىزىق ءتۇس كورىڭدەر! — دەپ شال تومپاڭداپ سوقپاعىنا ءتۇستى.
بيىك ۇيلەردىڭ ۇنەمشىل تەرەزەلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالپىلداپ وشە باستاعان. جاقىپ پەن پەتر شالدىڭ قاراسىن ەداۋىر ۇزاتىپ سالدى.
— ترەپاچ ۆىسشەي ماركي! — دەپ پەتر شالدىڭ كولەڭكەسىن دە جاقتىرماي تۇردى. — پرو ۆسياكوە جيتە، داجە پرو مەترە سيۆيليزوۆانىە انەكدوتى گۋتاريت ماستاق. تولكو ۆسە ەتو سلىحاننوە!..
— ەستىگەن قۇلاقتى جازعىرما، — دەدى جاقىپ. — ەكەۋمىزدىڭ ەڭ بولماعاندا ەستىگەن نەمىز بار؟..
تەمەكى تارتىپ ءبىراز بوگەلىستى. ءبىر-بىرىن قيا الماي تۇرعاندارى دا شامالى. وتىرىك تە بولسا شۇرقىراپ تابىسىپ، ەندى ءدۇرديىپ تاراسپاۋدىڭ جاساندى يناباتى ەدى.
اقىرى كوڭىلسىز تاراستى. باتەڭكەنىڭ جۇلىعىنان كوپىرگەن ماي توپىراقتىڭ كەبىر تالقانىنداي اششى شاڭىت ءار قايسىسىنىڭ قولقاسىنا كەپتەلىپ كەتىپ ەدى...
4
جاتاقتار جۇرتىنىڭ ۇڭىرەيگەن تەرەزەلەرى ۇلىپ قارسى الدى. شەكەسىنە شام جاعىپ العان كوتەرگىش كراننىڭ ورمانى قالىڭ مۇردەنى توبەسىنەن تىنتكىلەپ ءتۇر ەكەن. شاقىرايعان جارىق سارى توپىراقپەن شاعىلىسىپ، زاپىرانداي ساپ-سارى ساعىم شاشىپ تاستاپتى. سارى ساعىمنىڭ استىندا ءبيبىسارا كەمپىردىڭ جالعىز تەرەزەسى سىقسيىپ جاتىر. بۇگىن كوشەمىن دەگەن كەمپىر تاعى دا قوزعالماپتى. كوزىنە سول عانا كۇيىك بولعانداي، كوشسە كوشسە ەكەن دەپ ەدى... دىڭگەك باسىنان ساڭىرەيىپ وزىنە تەلمىرگەن قۋ باسقا كوزى تۇسكەندە دەنەسى تۇرشىگىپ، ۇيگە كىرۋگە جۇرەكسىندى دە تاعى دا ۋاقىتتى سوزا تۇرماق نيەتپەن قيراعان دۋالدى اينالىپ قىرعا بەتىن توستى.
قالانىڭ اپانى جامىراعان قىزعىلت سام. ساعىم استىنان تەڭىزدىڭ قىرعا جوڭكىلگەن قاراقۇرىق جونى كۇدىرەيدى. جالدانىپ، جەردەن بيىكتەپ كەتكەن ەكەن. جاعالاۋداعى تاس ۇيلەر كوكجيەككە كوتەرىلىپ بارا جاتقان كەمە كەرۋەنى سەكىلدى. پيرس پروجەكتورلارىنىڭ قايشىلاسقان تارعىل جولاعىن ءۇن-تۇنسىز قاق جارىپ تۇڭعيىقتان شىعا كەلگەن قارا تانكەر تىپ-تىنىش جۋساپ كەتكەن كەمەلەردى شەتىنەن ءسۇزىپ تۇرعىزاتىن قارا الباستىداي انادايدان ايبات شەگىپ، وكىرىپ-وكىرىپ الدى. وسيپ شال ايتقانداي "تەڭىز جارىقتىقتا" تىنىشتىق جوق ەكەن. تۇندە دە اسىراپ جاتىر. بالاعىنىڭ ءبيتى بار جۇرتتى بىلاي قويعاندا، شال-شاۋقاندار دا ۋاقىتپەن جاعالاسىپ، تىرشىلىكتىڭ پۇشپاعىنا قوسا ورالىپ ءجۇر. جاقىپتىڭ كوڭىلىنە ءبۇل تەڭىز قوناقتاماي-اق قويىپ ەدى. تەك تۇسكە عانا كىرەتىن تۇنگى سۋرەتىنە ءتۇڭعىش رەت عاجاپ قالىپ ءتۇر. كوشەسىنىڭ ارعى-بەرگى باسىنا سالىپ-ۇرىپ جاياۋ شىعاتىن قالا دا داليىپ كەتكەن سياقتى. كوكجيەك كەڭەيگەن، تاناۋدان ءتۇرتىپ تۇراتىن ورمان دا يەك استىنداعى تاۋ قىرقالارىنا قاشىپ تىعىلىپتى. ءبىر كەزدە جاتاقتاردىڭ پىشەندىگى، ءورىسى بولعان سارعالداقتى سارى جونعا ءقازىر قايىق قانا قاتىنايدى. قايىن -جۇراعاتتىڭ جۇرتى دا سوندا قالعان. مىناۋ ۇلان-قايىر تىرلىكتى كورىپ تۇرىپ، نە قالاعا، نە دالاعا قاتىناسپاي، ءبىر ساۋىن، ءبىر تۇتام وگورودقا تەلمىرىپ بۇكىل جاتاق قالاي كۇن كەشكەن دەپ تاڭ قالدى. مۇمكىن، جاقىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءومىردىڭ قالىڭ ورتاسىنان قاقدايلاپ كەلگەن دە سول ءبىر وگەيلىك شىعار. قانشاما ەنشىم بولەك، ەتىم باسقا دەگەنمەن سۇيەگىندە قارىسىپ قارا ديۋدىڭ ءبىر قاسيەتى وتىرعانى حاق. ايتەۋىر، ۋاقىت وشىرە المايتىن وتكەن كۇندەردىڭ ءىزى كوڭىلىنىڭ جايلاۋىن سونىدان قايىرىپ الادى دا تۇرادى. ءبىر عانا جاقىپ ەمەس، ونىڭ بۇكىل قۇرداستارىنىڭ ساناسىن سول كۇندەرگە بايلاپ تاستاعان سيقىر — قىرقىنشى جىلداردىڭ پسيحولوگياسى ەكەنىن كازىرگى ەسەپپەن ولشەمەسە دە بار تابيعاتىمەن سەزىنەدى. قۇدايعا شۇكىر، وزدەرىنە دەيىنگىلەردىڭ استامشىلىق مىندەتىنەن، وزدەرىنەن كەيىنگى ەتەك باسىپ كەلە جاتقان پىسىقتاردىڭ الداعى قالعان عۇمىرىنا دەيىن كەسىپ-پىشىپ قوياتىن باكال ەسەبى مەن كىرى، ناستىعى ارالاس زەرەكتىگىنەن بۇلار قۇلان تازا؛ اڭقاۋلىعى بولسا دا ارامدىعى جوق، قاتىگەزدىگىن قاسكويلىكپەن قوڭسى قوندىرعان ەمەس. كوبىنە كوڭىلشەكتىكتەن ءوز نەسىبەسىنەن كەم قالىپ، كەشىرىمشىلدىگى تاياق بولىپ ءتيىپ، قارا باستىڭ قامىنا دەگەن يكەمسىزدىگى كەمشىلىك بوپ جابىسقان سياقتى. ەندى كەش، قامشىلاعانمەن قاندا جوق قاسيەت بويعا سيا ما...
"كەل دەسەڭ بارامىن، ءبىراق، سەنى كورەتىن مەندە بەت جوق" دەپتى. جاقىپتىڭ ارتىنان اقشا سالعانداعى لەسيانىڭ حاتقا جازعان بار سالەمى وسى. كەلە عوي دەپ حابار بەرگەن جوق. كەلمە دەۋگە قيمايدى. ءجاي قيماستىق ەمەس، ەت-باۋىردى سۋىرعان بۇل دا جاقىپتىڭ ءبىر ۋايىمى. كوڭىل جاراستىعى توزعان سوڭ ەندىگى قيماستىقتىڭ زورلىق ەكەنىن دە بىلەدى. بىلە تۇرا سۋىعان شىمىلدىقتى قيماستىقپەن، سىيلاستىقپەن قايتا جىلىتام با دەپ ەدى. امال نە، لەسينى جاقىپقا تەلىگەن وشاق باسىنىڭ جان اشىرلىعى ەكەن دە، جاقىپتى لەسياعا بايلاعان وتكەن كۇندەردىڭ قىزىعى مەن تىز ەتپە بۋىنىڭ سوڭعى سارقىنىنداي قۇر مەكىرەنىس بوپ شىقتى. اۋەلگى ماحاببات مىندەتپەن، مىندەتتىڭ اقىرى قىزعانىشپەن تاۋسىلعان. ءقازىر سونىڭ بارىنەن ەگويزمنەن باسقا دىم دا قالعان جوق. مىناۋ بۇگىنگى زاماننىڭ ساۋلەتىنە سيماي، ىرىسى كەۋىپ، ىلپاسى قاشقان ەسكى جۇرتتاي سەزىم دە كونەرەدى ەكەن. ايىرماشىلىعى، سەزىم شىركىن لەكەرگە كونبەيتىن سياقتى، "نا سلوم نەپروداەتسيا"..
ۇڭىرەيگەن تاس قاراڭعى ۇيگە كىرمەس بۇرىن جاقىپ ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان قول جۇگىرتىپ قابىرعاداعى شتەپسەلدى باستى. الدەنە سالدىر-كۇلدىر ەتكەن. وگىزدەي الا مىسىق جاقىپقا تۋرا اتىلاتىنداي ىرىلداپ، شاقىرايعان جاپ-جاسىل تارعىل كوزىن قالت قاقپاستان ارباسىپ ءبىراز تۇردى دا ءجۇنى بۇرقىراعان جابايى كەپتەردى ساۋعاعا تاستاپ اتا جونەلدى. مىسىق ەكەش مىسىق تا ەسكى جۇرتىن قيمايدى. جيەن قارىنداسى ەكى-ۇش دۇركىن كەلىپ اتان تۇيەسىن جوعالتقانداي جىرلاپ ءجۇرىپ ەرتىپ كەتكەن. جاۋىز يەمە جىلميىپ تاعى كەلىپتى-اۋ. مىسىقتان جەرى كەنىشتى حايۋان جوق. نيەتى جامان دەپ قازاق تەگىن ايتسىن با. يەن جۇرتتى ازان-قازان قىپ تۇنىمەن باجىلداعاندا توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. ەدەندى قان-جىن قىپ ىبىرسىتىپ كەتكەن ەكەن، ونسىز دا ەلەگىزىپ تۇرعان جاقىپتىڭ دەنەسى تۇرشىگىپ سالا بەردى. اياعىن باسسا ەدەن سىقىرلايدى، قولى قيمىلداسا ءبىر زات داڭعىرلاپ ۇشىپ تۇسەدى. ايسىز قاراڭعىدا تايگانىڭ تاستاي جىنىسىن كيىپ-جارىپ كەزە بەرەتىن باسى، قاراعاننان قاراپ جۇرەگىنىڭ لۇپىلىنەن سەسكەندى. التى بولمەنىڭ شامىن تۇگەل جاعىپ، الدەبىرەۋ تىعىلىپ وتىرعانداي قول سىيمايتىن قۋىسقا دەيىن ءتىنتىپ شىقتى. قورقۋ-ۇركۋ دەگەن كاپەرىنە كىرمەيتىن سوقتالداي جىگىت تۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ شىر ەتىپ تۇسكەن شاڭىراعىنىڭ ىزعارىنان بويى مۇزدادى. راسكلادۋشكانى جازىپ قيسايعان بولىپ ەدى، بوكسەسىمەن مىڭ تىشقاندى ەزگىلەپ جاتقانداي ءبۇل دا شيق-شيق ەتىپ جامباسىنا قونىس بولمادى. ءبىر كەزدە ءدال وسى بولمەدە، ءدال وسى بۇرىشقا ءتۇڭعىش رەت لەسيا ەكەۋىنىڭ شىمىلدىعى قۇرىلعان. شام سونگەن سوڭ بوزارعان مىناۋ تەرەزەدەن باسقا ەكەۋىن اڭديتىن ەشكىم بولماۋشى ەدى. ۇلكەندەردەن يمەنىپ، ىدىس-اياقتىڭ وتىرىك كۇيبەڭىمەن كەشىگىپ قالاتىن لەسيانى تەزىرەك كەلسە ەكەن دەپ اڭسايتىن. كوزىن جۇمىپ، بالقىپ ءبىر جاتاتىن دا قىزىل اتلاس شىمىلدىقتىڭ ءدىر ەتىپ تولقىعانىن كۇتۋشى ەدى. ءدال وسى بولمەدە، ءدال وسى بۇرىشتا، قىزىل اتلاس شىمىلدىقتىڭ ىشىندە ون سەگىز جاستىڭ اڭعالدىعىنان ايرىلىپ، ىستىق جار قۇشاعىنىڭ قاماۋ تەرىنە تۇنشىققان. جار قۇشاعىنىڭ تاتتىلىگىنە، مامىق جاستىققا مالىنىپ جاتىپ جار يىسىنە ماس بولعان كۇندەر... تۇپكى بولمەنىڭ بىرىنەن الدەبىرەۋ جوتەلگەندەي بولدى. اكەسى مارقۇم مالى جايلانباي قالاتىنداي تورعايدان دا بۇرىن تۇرىپ، بۇكىل جاتاقتىڭ ۇيقىسىن ۇركىتىپ قايتاتىن دا ەڭ سوڭىندا ەسىك كوزىندەگى شاۋگىم-شىلاپشىن، ارتىق-اۋىس بوق-شالاقتى: "بۇ جازعاندار قۇداي بۇيىرتقان ورنىندا نەگە تۇرمايدى؟" — دەپ سالدىر-كۇلدىر تەپكىلەي كىرەتىن. "قيرات، قيراتىپ تىنساي!" — دەگەن شەشەسىنىڭ كۇڭكىلىنە، "قيراعانىن بولەك ۇيە سال، ءبارىبىر اناۋ سىلقىمنىڭ مال جينايتىن ءتۇرى جوق قوي!" — دەيتىن. قىرسىق شالدىڭ بوزالا تاڭنان تىنىشىن الاتىن بار سىلتاۋ — جاقىپتىڭ وزىمەن تالاسا تۇرا قويماعاندىعى. سونداعى تىندىراتىن شارۋاسى قاراكەر بيە مەن قارا شولاق سيىردىڭ قوراسىن تازالاپ، وتىز شاقتى ۇساق مالعا ءشوپ شاشۋ، بوشكەباي اتانىپ كەتكەن بادابوزدان اۋىز سۋ الىپ قالۋ. ودان دا كۇندە سۇرايتىنى: "بۇقتىرمانىڭ سۋى قانشا ەكەن؟" — دەيتىن كەكەسىن ءبىر ساۋال. ءيا قالجىڭى، ءيا شىنى ەكەنى بەلگىسىز، ءدالدۇر بايعۇس: "قىرىق بوشكە بوپ قالاتىن شىعار" — دەپ كەتە بەرەتىن. ارى-بەرىدەن سوڭ "جوكەن، ءاي جوكەن!" — دەپ ەلشىلىككە شەشەسى كەلىپ كەتەدى، " — اناۋ قارا پالاكەتتىڭ جوتەلى جيىلەپ كەتتى عوي". بىردە جوكەن، بىردە كوكەن، ايتەۋىر، جاقىپقا شەشەسى قويعان اتتىڭ ءبىرى دە قوناقتاعان جوق. جالعىز بالا بولعان سوڭ جۇرتتىڭ كوزىنەن قىزعانىش، تۋاسىمەن الىس ءبىر جەگجاتتىڭ باۋىرىنا سالعان ەكەن، ەمشەك ءسۇتىن ەمبەگەندىكى مە، الدە وشاق باسىنا ۇيىرسەك قىلماعان قارا شالدىڭ كەسىرى مە، اناسىنىڭ ءجۇزى جاقىپتىڭ ەسىندە بۇگىندە بۇلدىر-سالدىر. كەزىندە قاجىنىڭ قىزى اتانعان. قارا ديۋ قالىڭىن قايىن اتاسىندا جالشىلىقتا ءجۇرىپ وتەگەن ەكەن. اكەسىنىڭ بايلىعىنان تيگەن جۇرناق پا، ەكى بىلەگى تولعان كۇمىس بىلەزىك ەدى. اناۋ اباجاداي ورتاڭعى بولمەگە تاڭعى داستارقاندى كۇنمەن تالاسا جاساپ قويىپ، توركىنىنەن كەلگەن بولسكەي ساماۋىردىڭ قۇلاعىن جىبەرمەي وتىرار ەدى. بۇكىل جاتاقتىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن باسى قوسىلعانشا دىم سىزباي تىرسيىپ وتىراتىن قارا ديۋدىڭ سۋىپ قالعان ءشايىن ءۇش توگىپ، ءۇش قۇياتىن. " قارا پالەكەت" كەتكەن سوڭ ساماۋىردى كايتا ەسەلەپ، سول "قارا پالەكەت" كۇن قوناقتاي قايتىپ ورالعانشا وتتىقتان شوق ۇزبەيتىن اناسى تەگىنە تارتىپ تاكاپپار، نيەتىنە تارتىپ جومارت بولدى، ءبىراق، تەگىن ساتىپ كىسى قورلاپ، تاماعىن ساتىپ كىسى جۇمساپ كورگەن جوق. كۇيەۋىنىڭ كەدەيلىگىن سالىق قىپ الدىنان كەسىپ وتكەن ەمەس، "قارا پالەكەت" دەگەنى دە ءزىلسىز ءازىلى ەدى. جالعىز عانا جاقتىرماعانى، قارا ديۋدىڭ: "تارتا جەسەڭ تاي قالادى، قورقا جەسەڭ قوي قالادى" — دەيتىن ۇنەمشىلدىگى. تارتا جەپ قارا ديۋ داۋلەت جيعان جوق، ونىڭ تاپقان-تايانعانىن جۇرتتىڭ اۋزىنا توسقاننان اق بايبىشە قارا سۋعا قاراپ قالعان جوق. جاقىپ وسى ەكەۋىنەن دە قۇرالاقان ەمەس، تەك قارا ديۋدىڭ الىمىنا، اناسىنىڭ بەرەكەلى پەيىلىنە جەتە الماي جۇرگەنى بولماسا.
كورشى بولمەنىڭ ەدەنى سىقىرلادى. "جوكەن، كوكەن، تاماعىن سۋىپ قالدى!" — دەپ اناسى ايقاي سالاتىنداي، جەر ويىلىپ كەتەتىندەي اياعىن ساناپ باسىپ اكەسى جەتىپ كەلەتىندەي بۇيىردەگى جارما ەسىككە شوشىنا قارادى. قىزىل اتلاس شىمىلدىقتىڭ ءدىرىلىن قيالىمەن كۇتىپ جاتقان جاقىپ، يەن ءۇيدى ارۋاق كەزىپ جۇرگەندەي تۇلا بويى شىمىركەنىپ، راسكلادۋشكاسىن سۇيرەي ساكىدەن ءبىر-اق شىقتى.
ىسقىرىپ تۇر ەكەن. ىسقىرىپ تۇرعان ميلليون سان شىلدەلىك ەكەن. قيراعان قورا-قوپسى مەن دۋالدىڭ قۋىس-قۋىسىنان بىجىناعان قارا شەگىرتكە قارا قۇرتتاي قاپتاپ كەلە جاتقانداي. كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانى دا وسى ىسقىرىقتان قالعىپ كەتكەن سياقتى. قادا باسىنداعى مۇلگىپ تۇرعان قۋ باس تا جاقىپقا قاراپ شۇلعىعانداي بولدى. "قوي، ۇياتتى جيىپ تاستاپ، قالالىق سوۆەتكە باراتىن شىعار. قۋ مەديەندى جايلاعان جىن-پەرىدەي ەندى جاتا الماس!.."
قارا شاڭىراق تالايدى اياقتاندىرىپ، تالايعا باسپانا تاۋىپ بەرسە كەرەك. سنوسقا جاتقاندا بوساعاسىنان ون شاقتى سەميا ءورىپ شىعىپتى. ەسەپكە كىرمەي قالعان قاراورماننىڭ يەسى جاقىپ قانا. قارا ديۋدىڭ ارتىنداعى ءقوڭ – قوقىرىنا وسىنشاما "جان اشىر" تابىلادى دەپ كىم ويلاعان. الىس-جاقىننىڭ قوماعايلىعىنان ۇيالعان جاقىپ قۋالاپ بارىپ بۇل دا ءۇي سۇراۋعا بەتى داۋ الماپ ەدى.
پىرىلداپ وگىزدەي الا مىسىق قايتىپ كەلگەن. كوزىندە ماناعىداي جاۋىزدىق جوق، ءمۇلايىمسىپ بۇرىشتاعى تۋلاققا بارىپ مۇرتىن سىلاي باستاپ ەدى. ءبيبىسارا كەمپىردى ەرتە كەلگەن ەكەن. جاقىپ تاعى دا ءشايعا شاقىرادى-اۋ دەپ قورىقتى.
— اينالايىن، ءبىر جولداسىڭ كۇتىپ-كۇتىپ توسا الماي كەتتى، — دەپ توسىن حابار اكەلدى. — قوناق ۇيىندە جاتىرمىن دەدى مە-اۋ، ەلدەن كەلدىم دەدى مە-اۋ... ايتەۋىر، قايدان كەلسە دە قوناقۇيىنە سياتىن كىسى ەمەس، ساقال-شاشى ءبىر موشەك، تۇرمەدەن شىققان جولىك سەكىلدى. قاراعىم-اۋ، ۇرىق-شارقىڭ شامىرقانىپ جۇرەر، سوندايلاردان اۋلاق بولساي، — دەپ حابارىن اقىلمەن اياقتادى. — كاپىردىڭ ءتۇرىن ەكى زاماندا ءبۇل ماڭنان كورگەن جوق ەدىم...
ءجۇن-جۇرقانى دا، كۇرەسىننەن جۇلىپ اكەلگەن ءبىر باۋ ءشوپتى دە موشەكپەن ولشەيتىن باياعى سول ادەت. وزدەرىنىڭ تۇرلەرى جەتىسىپ تۇرعانداي جاتاقتان تىس جۇرتتىڭ پوگونايىن كەمسىتىپ سويلەيتىن باياعى سول كورمە اۋىز. ساقال اتاۋلىنى ساناي كەلىپ جاقىپ بەكەتكە توقتاعان.
— ءسويت، شىراعىم، — دەدى كەمپىر. — تاڭەرتەڭ تاعى سوعامىن دەگەن، پالە-قالاسىنان ساق بول، — دەپ ۇيىنە قاراي اياڭداعان، الا مىسىق تا اتىپ تۇرىپ قوسا ەرە كەتتى.
ەت-باۋىرى ەزىلەردەي ساعىنىپ قالعانى شامالى ەدى، سوندا دا قوناق ۇيگە تارتىپ كەتكىسى كەلىپ ءبىر تۇردى.
— ەنەم ءۇيىنىڭ الا سيىرىنداي دۇڭكيگەن ارام قاتقىر-اي، اياققا ورالماي ارمان ءجۇرشى! — دەپ ءبيبىسارا الا مىسىققا ۇرسىپ بارا جاتىر ەكەن.
"ارام قاتساڭ دا شىداپ ب ا ق!" — دەپ كەگەجەسىنەن تارتقان ءبىر قىرسىق جاقىپتى دا تىرپ ەتكىزبەي قويدى.
5
ءبيبىسارا تاڭعى شايىنە شاقىرىپ ۇلگەرمەدى. كەمپىردىڭ بار جۇگى ءبىر ماشيناعا دا جەم بولماي قالعان سوڭ جۇرتتاعى توت باسقان تەمىر وشاقپەن تولتىرىپ، الا مىسىققا دەيىن شىرەنىپ كومفورتپەن اتتانىپ كەتكەن. جاقىپ شاتىردىڭ قاقپاعىن اشىپ، ىسقىرىپ -ىسقىرىپ، كەپتەرلەردى اسپانعا كوتەردى دە ورازاسىن اشپاستان پيرسكە تارتتى. ءقازىر دە ەكى كوزى اسپاندا. زاتوننىڭ توبەسىنەن شانشىلعان كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانىن ەكى-ۇش اينالىپ ەليەۆاتورعا قاراي تارتقان ءبىر توپ كەپتەردىڭ ءۇيىرىن باعىپ وتىر. تاعى دا ىسقىرىپ-ىسقىرىپ ورنىنان اتىپ تۇراتىنداي. وسيپ شال قارا باقىردى قولىنا ۇستاتقاندا عانا اياعىنىڭ استىنا كولكىپ كەپ قالعان سۋدى بايقادى.
— ودرياحلەلا، ستارينا! — دەدى شال. — كارى-قۇرتاڭنىڭ كوز سوراسىنداي بۇ شىركىننىڭ دە جىپسىمەيتىن جىقپىلى جوق!..
ايتەۋىر اتى قۋىس استاۋ دەگەنى بولماسا قارا قايىقتا ءۇش كىسىنىڭ سالماعىن كوتەرەتىن دە قاۋقار قالماپتى. سۋ سىڭگەن شىرىك قورماسىن قوسپاعاندا سمولاسىنىڭ ءوزى ءبىر توننا، كەتەندىگى قورسىلداعان كوتەرەم شالدىڭ ارال مەن زاتوننىڭ ورتاسىنا قالاي ايداپ قايتىپ جۇرگەنىنە تاڭى بار. اۋەلدە زىر ەتە قالاتىنداي ەكپىندەتە سەرىپكەن بەكەت تە يتىندەي -يتىندەي شارشاعان سود سۆيتەرىن شەشىپ تەرىن قۇرعاتتى. سۋ بەتى قازان تۇبىنە تۇنعان مايداي تەپ-تەگىس، قاپ-قارا. تەك سول قارا قازاننىڭ تۇنباسىن جوعارىدان قاق جارا ءتىلىپ تۇسكەن بۇقتىرمانىڭ كوك-جاسىل وركەشى عانا جىبىرلايدى.
— اسىقپاندار، ارالعا جەتكەنشە ارام تەرلەرىڭ عانا كەتەدى، — دەدى شال. — ار جاعىن تاعى كورەرمىز. تەك قاڭعىعان سالىندىدان ساق بولىڭدار، — دەپ ءار قولتىقتا پلوتتان قاشىپ كەتكەن دوڭبەكتەردىڭ تەڭكيگەن بوكسەسىن قۇرىعىمەن نۇسقاپ قويدى. ءوزى جايباراقات، "پريبويىنىڭ" ساباعىن شۇرشيتە تىستەپ، زاتوننان شىققاننان بەرى ءبىر قارماقتىڭ لەسكاسىن جيناپ الا الماي وتىر. قولىن قاقپىش، بىلەگىنىڭ ەتىنەن تەرىسى بولەك؛ وتكەن جىلدىڭ ۇنعا قامالعان ارىق قازىسىنداي شالىپ قۋراپ-اق قالعان ەكەن. ءوزىنىڭ كارى قايىعىنىڭ قاتپار-قاتپار جاماۋىنداي كۇن قاققان ومىراۋى مەن جەلكەسىنىڭ ءاجىمى دە قالىڭداپ كەتىپتى.
تەڭىز تىنىش. تىنىش تەڭىز بەكەتكە تاڭسىق كورىندى. كۇن دەمالىس بولعان سوڭ با، كەمەلەر دە تىرپ ەتپەي جاعادا جۋساپ جاتىر. مۇيىستەن دەمالىس ءۇيىنىن، "شاعالا"! دەپ اتالاتىن شاعالاداي ياحتاسى ءسۇزىلىپ شىقتى. ماڭايىنداعى جەلە-جورتقان سۋ سپورتىنىڭ اق جەلكەندەرى دە جەمگە تالاسقان شاعالالارعا ۇقساعان. تىپ-تىنىش بەيعام تىرلىك. قارەكەتسىز كۇيبەڭسىز ءۋايىمسىز تىرلىك. بۇگىنگى توقتىقتىڭ ەرتەڭگى تىرپىلداعى بولۋشى ەدى. وسى تىنىشتىقتىڭ، ءوزى راس پا دەگەندەي كوڭىلگە قوبالجۋ سالادى ەكەن. ءالى دە اسپاننان تۇسپەي وتىرعان جاقىپتىڭ مۇڭدى ءجۇزىن وقيمىن دەپ بەكەت تە ءار نارسەنى ويلاپ كەتكەن. ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ وبلىستىق باسقارماسىنداعى بىتپەي قالعان جۇمىسى، وتپەي قالعان ۇسىنىسى، جاراماي قالعان قاتىناس قاعازدارى، جارىماي قالعان كوڭىلى... ونداي-ونداي باسقارمالار از با؟ ءوزى سياقتى جارىماي قالعام جارامساق، سۇرامشاق كوڭىل از با؟.. ال، مىناۋ تىنىش، بەيعام، ءۋايىمسىز تىرلىككە قاراسا بىتپەي قالعان شارۋا جوق سياقتى. جاقىپ تا ءقايبىر بىتپەي قالعان شارۋاسىن ىزدەپ تابا الماي وتىر ەكەن؟..
— ءاي، ۇستاڭدار انانى! — دەپ وسيپ شال باج ەتكەندە بەكەت قولىنداعى ەسكەگىنەن ايىرىلىپ قالا جازدادى. جاقىپ تا الاقتاپ قايىق ەرنەۋىنەن ۇڭىلگەن. جەندىبىلەكتەي شورتان باۋىرى جالتىراپ سۋ بەتىندە جامباستاپ ءجۇزىپ كەلەدى ەكەن. ايعايلاماق تۇگىلى زەڭبىرەك اتساڭ دا سەلت ەتەتىن ءتۇرى جوق. ەكى جىگىت بوس قارمانىپ جاتقاندا شال ساچوكپەن كوسىپ الىپ قايىققا كۇرس ەتكىزگەن. قۇيرىعىن ەكى-ۇش قاققانى بولماسا سەرەيىپ تۇسكەن ءداۋ شورتان شورشىماستان دۇڭكيدى دە قالدى.
— جارىقتىقتىڭ ساۋداسى بىتكەن ەكەن، — دەدى شال بالىقتىڭ تىرسىلداعان شابىن قۇرىقپەن تۇرتكىلەپ. — سيىردى سەسپەي قاتىراتىن ءسوليتر شورتاندى شوپاق قۇرلى كورسىن بە!..
— ياپىر-اي، جىرتقىشقا دا زاۋال كەلەدى ەكەن-اۋ! — دەپ بەكەت شورتاننان جەركەنىڭكىرەپ وتىردى:
— جىرتقىشتا جەمساۋ جوق دەيمىسىڭ؟! شاباقتى شوراعاي جەيدى. شوراعايدى شورتان جەيدى. مىنا شورتاندى قايناتىپ بەرسەڭ ءبىزدىڭ تاۋىقتار دا جەپ قويادى.
— سوندا ءتىرى ماقۇلىقتىڭ ەڭ اريستوكراتى ءسىزدىڭ تاۋىقتار بوپ شىقتى عوي؟..
— اريستوكراتتىڭ ەڭ مىقتىسى شەمەن بوپ تۇرعان جوق پا! — دەپ شال تاعى دا بالىقتىڭ تىرسيعان شابىن قۇرىقپەن ءتۇيىپ-تۇيىپ قالدى. — بۇعان عالىمداردىڭ دا شاماسى كەلمەيدى. ءبىز سياقتى جامان شالداردىڭ قالقىپ تاستاعانىنا تاۋسىتاتىن دا ەمەس. حايرۋز، تايمەن، نەلمالار دا قۇرىپ بارادى. سۋدىڭ تەرەڭىنە سۇڭگي الماي شارتاڭداپ بەتىندە ءبىراز جۇرەدى دە قىرىلادى... انە بىرەۋى كەلە جاتىر، ايرىلىپ قالماڭدار!..
ارالعا جاقىنداعان سايىن تەڭىز ورتاسى دوڭەيىپ، زاتوننىڭ سورايعان كوتەرگىش كراندارىنىڭ قالىڭ ورمانى قىلت-قىلت ەتىپ جيەككە بايلاعان باكەندەردەي اتكەنشەك تەبە باستادى. دۇنيە ۇلتاراقتاي بىرىسىپ كىشىرەيىپ بارادى. كىشىرەيگەن سايىن تىنىس تارىلىپ، جان-جاعىڭنان قاماعان توپان سۋ بۇيىردەن سىعىپ بەيشارا قىلىپ تاستايدى ەكەن. بەكەت تە، جاقىپ تا جاعانى وگەيسىپ اتتادى. شال قارا استاۋىن قازىققا بايلاماي ارقان جالعاپ جيەكتەن الىسىراق تاستادى دا ەكىنشى ۇشىن كىشكەنتاي ياكورگە اكەلىپ ماتادى. جاقىپقا تىراش شالدىڭ تىرلىگى بالالاردىڭ ويىنىنداي كورىنگەن. زاتوننىڭ باياعى كىسى بولا قالاتىن جاداعاي پىسىقتىعى شىعار دەپ كۇلىپ الدى.
— كۇلەسىڭ ءا؟! — دەدى شال نان-پان، ەكى-ۇش شولمەك جاسىرعان دەرمانتين سومكەسىن جاقىپتىڭ قولىنا ۇستاتىپ. — كۇل! — دەدى. — پودۆودنيك بولىپ ءتورت جىل بويى مۇحيتتىڭ ءتۇبىن شارلاعانىڭدى بىلەمىز. ال، ءبىز بايعۇس، ءولى جەر باسىپ جۇرگەن پەندەمىز عوي، قارا قايىقتىڭ قامىنان ارتىلعامىز جوق.
— ۇزىن ارقانداعاندا بۇل استاۋىڭىز قابىرعاسىن جاۋىپ، وتتاپ قايتاتىن با ەدى؟
— تومەندە ءشليۋزدى اشسا قايىعىڭدى ەرتەڭ قاراعاي باسىنان كورەرسىڭ، — دەپ شال جاعانىڭ جاپىرىلعان ءشوبى مەن جوعارىداعى سۋ قاققان كەمەردى كورسەتتى. — مۇحيتتىڭ مىنەزىن بىلمەسەك تە جامان شالشىعىمىزدىڭ سىرى وزىمىزگە ءمالىم. جۇماسىنا ەكى تولىپ، ەكى سولادى.
بەكەت ءوسيپتىڭ اۋزىنان "مۇحيت" دەگەن ءسوزدى ەكى دۇركىن ەستىپ، ەكى دۇركىن جاقىپقا تاڭدانا قارادى. قاسىندا جەتى جىل ءجۇرىپ، پودۆودنيك بولدىم دەپ ماقتانعانىن قۇلاعى شالعان جوق ەدى. ءقازىر دە شالدىڭ قاعىتپاسىن نەمكەتتى بوس جىبەرگەنىن كورگەن سوڭ كوپ ءازىلدىڭ بىرىنە جىعا سالعان. ءبىراق، شال ەجەلەپ قويمادى:
— اناۋ تانكەرلەردى ايتپاي – اق قويايىن ءيتتىڭ يتاقايى ءمىنىپ جۇرگەن شحۋنانىڭ بىرىنە يە بولاتىن ءجونىڭ بار ەدى، — دەپ دەرمانتين سومكەسىن جاقىپتىڭ قولىنان قايتادان جۇلىپ الدى. — بالتا ۇستاپ ورمان كەزگەنشە رۋبكادا تۇرساڭ تاقيام كەلىسپەيدى دەدىڭ بە؟!
جاقىپ ءبۇل جولى دا ءۇن قاتقان جوق. تەك ءىشىن الدەنە تىرناپ وتكەندەي قاباعى كىرجىڭ ەتكەن. شال ءازىلىمدى جاقتىرمادى دەپ جورىدى. بەكەت جاقىپتىڭ سالقىن جۇزىنەن جاعىمسىز اڭگىمەنى ارمەن قاراي شاپتىرمادى دەپ ويلادى.
— اڭقاۋ اندامايدى، اڭگى تىڭدامايدى دەپ اكەڭ مارقۇم ايتا بەرۋشى ەدى، — دەپ كۇڭك ەتكەنى بولماسا ۇيگە جەتكەنشە شال دا قايتىپ ونىڭ كوڭىلىنە كوسەۋ جۇگىرتكەن جوق.
ءوسيپتىڭ مەكەن-جايى باياعى اقساق ەگەردىڭ زايمكەسى ەكەن. بۇرىن دا جەگجاتتىققا وزەگى اشىمايتىن جاقىپ اتاسى قايتىس بولعالى قاتىناسقان جوق ەدى، قايىن ەنەسى ىشكى جاقتا ءبىر شالعا ءتيىپ وتىر دەگەندى ەستىگەن، ونان بەرى دە ون شاقتى جىل ءوتىپ كەتىپتى، قاپتاعان قىز-قىرقىننىڭ قاي وشاقتا قانشا تۇقىمنىڭ ەسەبىن كوبەيتىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن. قورا -قوپسىدان اۋلاقتاتىپ كايتا كوتەرىپ سالعان ەكى بولمەلى قىستاۋ مەن قارا مونشادان باسقا ەسكى قونىستىڭ ءاربىر قاداسى كوزىنە جىلى ۇشىراي كەتتى. ءبىرىنشى كورگەن بەكەتكە ءبارى يديلليا؛ قاقپا-دۋالسىز ءۇي، قاقپايسىز جايىلعان مال، قورىقپاي قورا تۇبىنەن ەرگەن ەلىكتەردى بىلاي قويعاندا، كوڭ تەپكەن قاز-تاۋىقتاردىڭ ءوزى دە قوي كورمەگەن "تايعانىڭ تاعىسىنا" ءبىر تاڭسىق. تاڭ اتار اتپاستان شال مەن جاقىپ سۇيرەي جونەلگەندە قوناق ۇيدەگى قولقىلداق ءبىر جارىم ۇيقىلىق توسەگىن قيماي قيپاقتاپ ەدى. ەندى جۇماقتىڭ ەسىگىنەن سۇراۋسىز كىرىپ كەتكەندەي اڭىرىپ تۇرىپتى دا قالىپتى. شال بايعۇس كوتەرگەن تۇيىنشەگى مەن دەرمانتين سومكەسىن قويارعا جەر تاپپاي:
— قالاي، بۇگىن سەندەرگە قويان قۋىرىپ بەرەيىن بە، الدە كۇركە تاۋىقتى قۇرعاق شاراپقا تۇنشىقتىرسام با ەكەن؟! — دەپ قالبالاقتاپ جاتىر. — تەك باقىتتارىڭا قاراي باستىقتار كەپ قالماسا بولدى.
— باستىقتار كەلسە بازارىمىز تارىلار دەيمىسىڭ، ولار دا جۇمىر باستى پەندە شىعار؟ — دەپ جاقىپ جايباراقات قوش كوڭىل كورسەتتى.
— باستىقتار كەلسە ءجايىمىز جامان بولماس ەدى، تەك وندايدا ادەمى سۇحباتتىڭ پياڭكەشتىكپەن تارقايتىنى جاراسپايدى-اق، — دەپ شال بۇل جولى بيلىكشىل جۇرتقا ناۋمەزدىگىن ءبىلدىرىپ الدى، ءبىراق، ارتىنان: — مال وزىمىزدىكى، اۋىز بار، تۋلاقتاي ارالدىڭ بيلىگىنە ەشكىم تالاسا قويماس، — دەپ جۋىپ-شايعان بولدى.
ارالى تاي شاپتىرىم عانا جەر ەكەن. ۇزىنى بەس-التى، ەنى ەكى-ۇش شاقىرىمداي عانا ويپات. كوگالى بەلدەن، توپىراعى سىزداۋ، تەگى شىبىن-شىركەيى مولداۋ بولسا كەرەك. بۇرىن بىلمەگەن بەكەتكە ارال سۋ دەڭگەيىنەن تومەن جاتقان سياقتى كورىندى دە سال ۇستىندەگى ادامداي تابان استىنان تياناق ىزدەپ، ءوز سالماعىن ءوزى سەزىنە المادى. سان جىل پلوت ايداپ ۇيرەنىپ قالعان كوز قانىعى ما، تەڭىزگە قاراساڭ اعاش باسى شىر اينالىپ، ارال اعىنعا قارسى زاۋلاپ بارا جاتقان سەكىلدى.
قىستاۋدىڭ ءىشى دە وزگەرمەپتى؛ ەكى بولمەگە ورتاق ورىس پەشى، ءتور جاقتا ەكى قابات نار، اۋىزدا باياعى سول ىرگەسىن ساكىلەپ تاستاعان ۇزىن ستول، تەك بوساعادا جاتاتىن اقساق ەگەردىڭ اعاش اياعى مەن الا سپانيەل عانا جوق.
— دياد وسيپ، يت ۇستامايتىن با ەدىڭ؟ — دەدى شەشىنىپ، جەلپىنىپ شىققان جاقىپ.
— سەن دە قىزىق ەكەنسىڭ، ءبىر ۇيگە ءبىر قاتىن ۇستاعان سوڭ بوساعاعا تاعى دا يت بايلاپ نە قاجەتى بار؟! — شالدىڭ قاشان دا كۇلەيىن دەپ تۇراتىن توتيايىنداي كوكپەڭبەك جانارى زايمكەسىنە جەتىپ العان سوڭ ءتىپتى قۋاقىلانىپ كەتىپتى. تۋاسىندا ارامدىعى جوق، تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان ءازىل، ۇستارانىڭ ءجۇزىن دە تىلىمەن قايتاراتىن اۋليە شال تومپاڭداپ ءجۇرىپ ۇيشىك بىتكەننىڭ اۋزىن اشىپ تاستادى دا جەم ىزدەپ بەزەكتەگەن قاز، تاۋىقتارىن، ءۇي قويان، كۇركە تاۋىقتارىن كۇرەسىنگە شاشىپ جىبەرىپ ءسوزىن تاعى دا ازىلمەن ءبىتىردى:
— بۇگىنگىنىڭ ءيتى دە ەستيارلىقتان جۇرداي، كىسى قابۋدىڭ ورنىنا مالعا شاباتىن بولعان، — دەدى. — ادامنان اقىلدى دەگەن سوڭ ءبىر وۆچاركا اكەلىپ ەدىم، وسىنداعى ەكى-ۇش ەلىك، بەس-التى كۇدىردى قۋالاپ يت قىپ جىبەرگەنى!.. ال، تۇرماڭدار، ماعان كومەكشى كەرەك.
— ماسەلەڭكي؟..
— ونىڭ نە ماسەلەسى بار؟ وتىن جاراسىڭدار، وت تامىزىپ، كۇركە تاۋىقتىڭ ءجۇنىن جۇلاسىڭدار، ارىلتساڭ — مونشا جاعاسىڭدار. لەكترىڭنىڭ شىجىمى ماعان جەتپەي قالعان. وسىنىڭ ءبارىن جارىقتا بىتىرمەسەك ىربيىپ اش جاتامىز.
— بەلگىلى بولدى! — دەدى جاقىپ. — كومەكشى كوبەيگەن سوڭ توت ماشسيماي كەتكەن ەكەن عوي.
— توت ماش؟.. زاۋالدىڭ ول قاتىنى تىرقيىپ قالعان — دەپ شال سەبەتتىڭ استىنا كىرىپ كەتكەن ەدى، قايداعى ءبىر ەسكى جەيدە، كونە شالبارلاردى قۇشاقتاپ كايتا شىقتى. ماتاسىنىڭ قىمباتىنا قاراعاندا كەلگەن-كەتكەننىڭ يىعىنا تۇسكەن ارتىق-اۋىس بولسا كەرەك، جاراسپاسا دا ءوزىنىڭ ۇستىندەگىسىنەن تاۋىرلەۋ ەكەن. — مالى باعۋلى، ءۇيى جايعاۋلى، سوسىن اق حالاتقا ورانىپ جاتا بەرگەندى كىم جەك كورسىن. ەكى اي بويى بالنىستەن شىقپاي قويدى! — دەپ تاعى دا كەمپىرىنە ءتيىستى. — قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، كەرجاقتىڭ قاتىنىنا دا قۇل تابىلعان سوڭ زاماننىڭ كەڭشىلىگىن ايتسايشى!.. كانە، كيىنىڭدەر. الدە الدىمەن اۋىز شايقاپ الاسىڭدار ما؟
وسيپ قامىس كۇنقاعاردىڭ استىنا دەرمانتين سۋمكاسىن سۇيرەپ كەلدى دە "قابارنە" شىعاردى.
— بۇل كۇركە تاۋىقتىڭ سورپاسى، ءدامىن كەيىن الارسىڭدار، — دەدى، سوسىن "ەكسترانى" كورسەتىپ، دۇمىنەن الاقانىمەن قاعىپ-قاعىپ قويدى دا: — الگى سۋششەستۆەننىيىڭ وسى بولادى! — دەپ تامساندى. — ال، مىنا بىرەۋدىڭ ءوزىڭ ءبىل. كەشە مىكىرجان الباستى قىلقىلداپ قويماعان سوڭ تۇنىمەن اسقازانىم قىجىلداپ شىققانى. ءيتتىڭ ىشىنە سارى ماي جاقپايدى دەپ... سىناپتاي كىلكىپ كەڭىردەگىمنىڭ قۇيارىندا تۇر. — شال "ەريەۆاندى" جاقىپتىڭ الدىنا سىرعىتقان. ءار بوتەلكەنى ايدارىنان تانىپ ءار قايسىسىنىڭ "شيپالىعىن" جاتقا سوعىپ وتىرعانىنا زايمكەنىڭ كەلىمدى-كەتىمدى "جۇراعاتىنىڭ" كىمدەر ەكەنىن بەكەت سىرتتاي-اق تانىدى.
— مۇنى مىنا باستىق ءىشسىن، مەنىڭ دە بوتەكەمە جاقپايدى، — دەپ جاقىپ "ەريەۆاندى" بەكەتكە اسىرىپ جىبەردى. — ايتپاقشى، جوندەپ تانىسىڭدار، لەسحوزدىڭ گلاۆنىي لەسنيچيى، ارتىنان ۇياتتى بوپ قاپ جۇرەرسىڭ.
— ە، وندا ءوزىمىزدىڭ ادام بوپ شىقتى عوي، — دەدى شال. — سەنىڭ قاسىنداعى كوپ ساياقتاردىڭ ءبىرى مە دەپ... قالاي، دجۋز-دجۋز؟..
6
بەكەتتىڭ باسەكەدە جاقىپتان جىعىلعانى وسى ەدى. قولىنا شالعى ۇستاپ كورمەگەن وراشولاق قۇر ۇرعىلاپ جىعا بەرگەنى بولماسا ءشوپ شاۋىپ جارىتپادى. وزىمەن-وزى الىسىپ، كۇن يىققا كوتەرىلگەندە-اق بۇرلىعىپ قالعان. دىمىڭدى قۇرىتاتىن — ىستەگەن ءىسىڭنىڭ بەرەكەسىن كورمەۋ ەكەن. الگىندە عانا جاپىرىپ كەتكەن جولى ارى-بەرىدەن سوڭ جال-جال بوپ ەربەيىپ قايتا تۇرادى. ىنجىقتان وتكەن جەك كورىنشتى جان بار ما. جاقىپ تا مۇنى جاقتىرماعان سياقتى كورىندى. ءۇن-تۇن جوق، ەڭكەيىپ جاتىپ الىپ شالعىننىڭ سىرىلى مەن ءشوپتىڭ سىلدىرىنان قۇلاعىن ءبىر المايدى. جالپى جۇمىس ۇستىندە تۇكسيىپ ءتىل قاتپايتىن ادەتى ەدى. بەسكەمپىردەن "تاسقاباق" دەگەن ەسىمدى دە وسى مىنەز ءۇشىن العان. ءوشىپ-ولىپ تە جاتپايدى، بىتىرگەن شارۋاسىن تۇگەندەمەيدى، الداعى قالعانىن دا ەسەپتەپ كورگەن ەمەس، ءبىراق، بۇگىن تىناتىن ءىستى ەرتەڭگىنىڭ نەسىبەسىنە جۇك قىلمايتىن قارىسپالىعىنا جىگىتتەر كوندىككەن. سونىڭ ءبارى دە ادامنىڭ تابيعاتىنان شىعاتىن، سۇيەككە بىتكەن ءتارتىپ ەكەنىن بەكەت ەندى ويلاپ تۇر. كەشە بۇكىل عۇمىرىن بالتاعا ارناعانداي كوزدەگەن اعاشىن قياندا تۇسا دا جىقپاي قويماۋشى ەدى، بۇگىن عۇمىر باقي ءشوپ شاپقان پىشەنشى سەكىلدى جانە ىسىندە اتتەڭ دەيتىن قىلاۋ جوق. ونىڭ "قاراعايلىعا" قايتار-قايتپاسىن بىلمەي تۇرىپ، مۇنى لەسحوزدىڭ قاي شارۋاسىنا جەكسەم ەكەن دەگەندى كەشەدەن ويلاعان، ءقازىر دە سونى ويلاپ-ويلاپ، لايىقتى قىزمەت تاۋىپ بەرە الماي قينالدى. قىزمەت تابىلمايدى ەمەس. لەسحوزعا مىڭ جاقىپ سيار-اۋ. ال، مىڭ جاقىپتىڭ ءبارى ءبىر جاقىپتاي بولا بەرە مە. بەكەت ءوزىن جاقىپقا قارىزدار ادامداي قىسىلادى. ءبىراق، سونى جاقسىلىق جاسادىم، ايتپەسە، جاقسىلىعىڭا رازىمىن دەپ جاريالاپ قايتارعىسى كەلمەپ ەدى. ءبىر كەزدەگى وشتىگىڭدى، قاستىعىڭدى دا ۇمىتتىرىپ، كىسى بولۋىڭا سەبى تيگەن ادامدى كوڭىلدەن ءوشىرىپ تاستاعاننان وتكەن كىساپىرلىق جوق. بەكەت جالعىز قالعاندا جانىن جەگىدەي جەيتىن نارسە وسى. جاقىپتى ىزدەتكەن دە وسى. ءبۇل دا ازىرگە كوڭىلدەگى نيەت. ايتپەسە، ەكەۋى ءالى ءتىس جارىپ سويلەسكەن دە ەمەس. مەشەل قاتىن الدى دەپ ەدى، سەلت ەتپەدى. بەسكەمپىر كۋرسكقا كەتتى دەپ ەدى، سەلت ەتپەدى. لەسيانىڭ ءجايىن ايتا المادى. ايتا الماعانىن ول دا ءتۇسىندى. نە دەپ ايتسىن؟ ايەلىڭ ەكى قابات بولىپ قالدى دەي مە؟.. ىشتەگى نارەستەنىڭ كىمگە تارتارىن ءبىر قۇداي، سوسىن مەن بىلەم دەي مە؟.. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ىشتەي ارباسۋ لەسيادان باستالعان سياقتى ەدى. ەكەۋىنىڭ ورتاسىنداعى ىشتەي توقايلاسۋ لەسياعا تىرەلگەندە سىرتتاعى بار ىقلاس سوگىلىپ جۇرە بەرەدى. ونى بەكەت تە، جاقىپ تاجاقسى سەزەدى. سەزگەنىن بىر-بىرىنەن جاسىرىپ-اق باعادى. ءبىراق، جاسىرعانمەن سەزىم شىركىن لەپپەن شىقپاسا دا بەتتەن شىقپاي جاتا ما... "تىياناق -قونىسىن تاپپاعان قۋ ساياقتىڭ ءومىرى-اي!" ...راسىندا ءومىر كىنالى مە؟ بوي توقتاتقانمەن، وي توقتاتپاعان كوڭىل ساياقتىعى ەمەس پە ەكەن؟ قىرىققا جەتكەنشە بويىڭ قۇرىقتان اسقانمەن ويىڭ قىر اسپاسا كىم كىنالى؟..
— مىنا شال قۋ ەكەن! سەنى شالعىعا ساپ قويىپ، ءوزى مونشاسىنىڭ ءتۇتىنىن سارىقپاي ءالى ءجۇر، — دەپ بەكەت قىستاۋ جاققا كەڭىردەگىن سوزا بەردى. — تىم بولماسا شايگە شاقىرمادى عوي ءوزى.
— كۇندىز شومىلعان مونشانىڭ ءسانى جوق، — دەدى جاقىپ.
— جانە ول مونشانىڭ ءتۇتىنى ەمەس، قول كورىكتىڭ، قايىڭ قابىعىنىڭ ءتۇتىنى. وسەكەڭ ومارتاسىندا جۇرگەن بولۋى كەرەك.
بەكەت تۇتىننەن باسقا ەش نارسە اڭدىعان جوق ەدى. سوندا دا تۇك كورمەگەن. جاقىپ جەردەن باس العان جوق ەدى. سوندا دا شارۋانىڭ قىبىرىن ارقاسىمەن-اق سەزىپتى. ءدال وسى ارالدا مىڭ جىل ءومىر سۇرگەن ادامداي. ويىندا ەشقانداي بارىق جوق، شالعىسىنىڭ ءجۇزىن شوپپەن سۇرگىپ، قايراقتى قولىنا قايتا الدى. بەكەت شارشاپ تۇرعان. جۇمىستان ەمەس، قولىنان جۇمىستىڭ كەلمەگەنىنە شارشاپ تۇرعان. ادامدى قاراداي ماس قىلاتىن جاپىراق پەن شالعىننىڭ يىسىنەن-اق بۋىنى كەتە باستاپ ەدى. كوزگە كۇيىك بولماي جاقىپتى قاسىنا الا جاتسام دەپ ەدى.
— باعا الماي جاتقان مالى جوق قوي، جيناپ السا وسى دا جەتەر، وتىر، — دەدى.
— مال كوپ قوي، — دەدى. — ارالدىڭ بەس-التى ەلىگى ەمەس، مۇز قاتقان سوڭ وسى ءوڭىردىڭ بۇكىل ءتورت اياقتى تاعىسى شالدى تابادى، — دەدى.
— ءتۇس تە بوپ قاپتى-اۋ، — دەپ بەكەت اسپانعا قارادى. قارادى دا ءماز بولىپ كۇلدى. ءبىر نارسەگە قۇلقى بولماسا مەشەلدىڭ مەزگىلدەن بۇرىن كۇنگە قاراپ موڭىرەيتىن ءادىسى ەدى. "ءيتىڭ جاس قاتىندى قۇشىپ جاتىر-اۋ!".. جاقىپ بەلۋارىنا دەيىن شەشىنىپ تاستادى. قۇج-قۇج تۇكتى دەنەسى شويىنداي بوپ كۇيگەن، ءجۇن اراسىنداعى تەر مونشاقتارى كۇنگە شاعىلىسىپ قىلاۋداي جىلتىلدادى. ەكى ەمشەگىنىڭ ۇستىندەگى كوك الا تاتۋيروۆكانى دا بەكەتتىڭ ءبىرىنشى كورگەنى. وڭ جاعىندا — ياكور، سول جاعىندا — جۇرەك، جۇرەكتىڭ ورتاسىنا "ج. ل." دەپ جازدىرىپتى. "ج"- سى جاقىپ شىعار، سوندا "ل"-ى... ليۋبوۆ.. ءجوق-ا، لەسيا بولعانى دا. شالدىڭ جاقىپتى پودۆودنيك دەگەنىنە ەندى سەندى. ال، لەسيانى...
— ەسىندە بولسىن، ءشوپ تۇستەن كەيىن جاقسى شابىلادى، — دەپ جاقىپ شالعىسىن قولىنا الدى. — جالپى، جۇمىستىڭ ءبارى كۇن قايتا ونەدى.
شالعىنىڭ ءجۇزى شالعىننىڭ تۇبىنەن سىر ەتكەن. بەكەت ىلەسە المادى. ىلەسپەگەنى، جاقىپتىڭ كوكىرەگىندە كەتكەن لەسيادان قايمىعىپ ەدى...
7
"... — ءاي، قاراشەلەك! جىنىڭدى قاعىپ الامىن!" — دەيتىن. جاقىپ ارتىنا بۇرىلعاندا قارا ديۋ قىرقىلماي قاپ كەتكەن ءبىر شوق ءشوپتى جۇلمالاپ تۇرۋشى ەدى. قاعىپ الاتىنداي شىرەنىپ تۇرىپ، كەپ-كەسەك قىل تۇرىپ ايتاتىن. ءبىراق، قاعىپ المايتىن. قارا ديۋلىعىمەن قورقىتاتىن. ءقازىر ويلاسا، قورقىتقانى دا ەمەس، سىيلاتقانى ەكەن دە. ايتپەسە، قاراشەلەكتى ماڭدايىنان شەرتكەن ەمەس. تولەش بىرەۋمەن جانجالداسىپ، بىرەۋدى جانجالداستىرىپتى دەگەندى بۇكىل زاتون ەستىمەگەن شىعار. قايتا كەشىرىمدىلىگى كوپ بولىپتى. ءبىر جىلى ۇزىن سارىدا تۋايىن دەپ تۇرعان قۇناجىنى ەسىگىنىڭ كوزىنەن ۇرلاندى. قارا ديۋ اۋرە بولىپ ىزدەگەن جوق. ىزدەمەك بولعان اعايىندارعا: "بويىنا سىڭسە اس بولسىن، ۇرىنىڭ دا اۋزى بار عوي" — دەي سالعان. ءبىراق، ۇيىنەن وزباي وتىرىپ-اق سوقىر جالباعايدى بوساعاسىنان ءتورت اياقتاتىپ كىرگىزىپ، ءوزىنىڭ دە ەمەس، كەمپىرىنىڭ كەبىسىن سۇيگىزىپ كەشىرىم سۇراتقان. قارا ديۋدىڭ مالىنىڭ قۇتى قاراكەر بيە بولسا، وشاعىنىڭ ىرىسى اق كەمپىر ەدى. سونى سەزەتىن دە استى-ۇستىنە ءتۇسىپ اينالماسا دا اندا-ساندا ءوستىپ ارۋاعىن كوتەرىپ تاستايتىن. ەكەۋىنىڭ سىيلاستىعى دا قىزىق ەدى؛ ەكەۋى ءبىر-بىرىن ءومىر باقي ىزدەمەيتىن سياقتى، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا وتىرىپ بىر-بىرىمەن ءاي دەپ سويلەسكەن ەمەس، بارمىسىڭ، جوقپىسىڭ دەمەسە دە ءبىر-بىرىنىڭ بار-جوعىن جۇيكەسىمەن سەزەتىن: شالى ۇزاق جولعا اتتانسا، اق كەمپىر كۇرەسىننەن تۇسپەۋشى ەدى دە اق كەمپىر اندا-ساندا ءيا قالجا، ءيا باتوقىرعا كەتە قالسا، قارا ديۋ ءوز داستارقانىنىڭ ءدامىن مەنسىنبەي قوياتىن. مۇندايدا قاراشەلەكتى قاسىنا الىپ، وشاق باسىنان، قاتىن-بالانىڭ اراسىنان اۋلاعىراق ءتۇز شارۋاسىنا كىرىسەتىن دە وڭاشادا جالعىز ۇلدىڭ بويىنداعى بارىن ەمەس، جوق قاسيەتىن سىناپ قاجىتاتىنىن قايتەرسىڭ. بالا كەزىندە قۇلاعىنا قۇيعانىن ەسەيگەندە دە سان قايتالاۋشى ەدى.
قاراشەلەك ون جىلدىقتى بىتىرگەن سوڭ قالعان وقۋدى مەن ولگەن سوڭ تۇگەندەرسىڭ دەپ قارا ديۋ ءبىرجولا شارۋاعا جەگىپ قويدى. ءبۇل نەمە ماعان عانا ەمەس، ەلگە، وكىمەتكە دە كەرەك-اۋ دەپ ويلاعان جوق. ويلاعانمەن دە ونىڭ ۇعىمىندا ەل-جۇرت بەرگىسى جاتاقتار، ونان ۇزاسا زاتوننان اسقان جوقتا قۇدايدان سوڭعى سول اۋماقتىڭ وكىمەتى ءوزى بولعان سوڭ سولاي شەشتى. ەل اسىراۋ دەگەندە دە قارا ديۋدىڭ جەتكەن جەرى وسى بولسا كەرەك. قاراشەلەك تە زەرەندىدەن باسقا قالا، بۇقتىرما مەن ەرتىستەن باسقا داريا بارىن ول كەزدە ەسەپكە العان جوق-تى. ونىڭ ۇستىنە سوعىستان كەيىنگى جىلدارى وشاققا تاس بولاتىن ەركەكتىڭ توبەسى زاتوندا ساناۋلى-اق قالىپ ەدى. شارۋانىڭ ۋايىمى عانا ەمەس، ءوز قولىن ءوزى تانىپ، وز نوقتاسىن ءوزى سۇيرەپ ەرتەرەك ەر جەتسىن، ءومىر كەشسىن دەدى مە، الدە كەشىكپەي ولەرىن سەزدى مە، قارا ديۋ قاراشەلەككە قاتىن اپەرۋدىڭ قامىنا دا ەرتەرەك كىرىستى. قىزى بار تۇتىندەردىڭ ءزاۋزاتىن جەتى اتاسىنا دەيىن تەكسەرە كەلىپ، كوبىسى كارعا تامىرلى جەگجات بولىپ شىققاندا، "ياپىراي، اسىندى ءبولىپ جارار اعايىندى قويىپ، ارۋاعىڭدى سىنار دۇشپان، سۇيەك جاڭارتار جات تا ازايىپ قالىپتى-اۋ" — دەپ نالىعانى بار. دۇشپانى جوق، جاتتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن قاراشەلەكتىڭ پارۋەيىنە ول كەزدە تانامداي تۇيسىك كىرسە نە قىلسىن.
— ءاي، قاراشەلەك!..
جاقىپ ۇيقىدان ويانعانداي سەلك ەتىپ ارتىنا بۇرىلعان. تۋەسوگىن كوتەرىپ وسەكەڭ كەلىپ تۇر ەكەن.
— كەل، اشىمال ءىش! — دەدى.
اشىمالى قارا ناننىڭ قابىعىن بوكتىرگەن كۆاس ەكەن.
— اسقا دەيىن اسقازاندارىڭدى شايە تۇرىندار، — دەدى. — قالاي، باياعىڭ ەسىڭە ءتۇستى مە؟ كەشكە دەيىن ءبىر گەكتاردى سىپىرىپ تاستايتىن ءتۇرىڭ بار. ارتىنان مونشاعا جاتىپ شىقساڭ ءبىر جىلعى ارام تەرىڭنەن قۇتىلاسىڭ.
وسەكەڭ جاقىپقا جاقسىلىق جاساپ تاستاعانداي قاراعاي كولەڭكەسىنە مىندەتسي كەلىپ وتىردى. قولعابىس ەتتىڭ، قولىمدى بوساتتىڭ دەپ راقمەتىن دە ايتقان جوق. ۇيگە شاقىرماي سۋسىنىن وسىندا كوتەرىپ كەلۋى دە مينۋتتان مىسقال ۋاقىت ۇرلاعان شارۋاقور ادامنىڭ قۋلىعى ەكەنىن جاقىپ تا سەزدى. قۇلاعىندا قالعان قارا ديۋدىڭ "قاراشەلەگىن" دە تەگىن قايتالاپ تۇرعان جوق، ءبارى دە جاقىپتىڭ كوڭىلىن تابۋدىڭ امالى. ەندى كەلىپ "باياعىنى" جاقاۋراتادى. "باياعى" دەگەن ءوزى ەمەس پە. شالدىڭ "باياعىسىنا" دا بار بولعانى جيىرما شاقتى جىل وتكەن.
پىشەن باستالىسىمەن قارا ديۋدىڭ پاەگى اتانىپ كەتكەن ءدال وسى سارى جونعا ەكى ءۇي جۇرتتان بۇرىن قارا قوس تىگىپ، ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا قايتاتىن. الا جازداي ءشوپ شاپقاندا، تىشقاق لاق ءبىتىپ كورمەگەن ءوسيپتىڭ قوراسىندا ونى جەيتىن تۇياقتا جوق. شايلىعى دا، ايران-شالاپ اعى دا اق كەمپىردىڭ موينىندا. قارا ديۋ جىل سايىن كۇنان شىعار وگىزىن سوعىمعا جىعىپ بەرىپ، بالا-شاعالى ءوسيپتىڭ اۋزىن قىزىلدان ايىرعان ەمەس. تەمىردى قايىستاي، قايىستى جىبەكتەي سوزىپ، اعاشتان ءورىم توقيتىن ءوسيپتىڭ شەبەرلىگىنە ءبىر مىنەر اتى، ءبىر كيەر شاپانىنىڭ ءوڭى تۇسپەيتىن قارا ديۋدىڭ ۇزىن قولىن قوسقاندا تۇتاس ءبىر ارتەل ەدى. قىر ەلى ءزارۋ بولىپ وتىراتىن قامىت-سايمان، اربا مەن شانانىڭ، ءۇي مۇلكىنىڭ ابزەلدەرى قارا ديۋ ءبىر جورتىپ قايتقاندا ەكى سەميا ەمەس، زاتونداعى بۇكىل جاتاقتىڭ قاجاق-قۇجاق كوجە قاراسىنا تالشىق بوپ قۇيىلىپ جاتاتىن. ءبىرىنىڭ ەڭبەگى، ءبىرىنىڭ الىمى مەن بەدەلى، بىلايشا ايتقاندا "تورگوۆىي بالانس" بۇزىلمايتىن ىشتەي ەسەپتىڭ ءبىر شارتى سەكىلدى. ەكى ءۇيدىڭ ىدىسى-اياعىنىڭ ارالاسۋىنا باستى سەبەپ ءبۇل دا ەمەس. ول — سۇيەككە بىتپەگەنمەن، نيەتكە جازىلعان اعايىنشىلىق ەدى. جۇرت جەر كەپەدە وتىرعاندا بۇكىل زاتونعا اتاعى جايىلعان قارا ديۋدىڭ قارا شاڭىراعى ءوسيپتىڭ اكەسى تيموفەيدىڭ قولىمەن تۇرعان. تيموفەي ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وكوپىندا قالدى دا ارتىنداعى جەتىم-جەسىرلەرى تولەشتىڭ كاناتىنا تىعىلعان ەكەن. كفىز-قىرقىنداردى ۇزاتىپ تاۋىسىپ، وسيپپەن "اكەسى قۇرداستىڭ بالاسى دا قۇرداس" بوپ قالا بەرىپتى. بىرى-وكىل اكەلىگىن ساتپاعان، ءبىرى — وگەيمىن دەپ وزگە تۇگىلى وزىنە-وزى ايتپاعان. تولەش قارا ديۋ اتانعاندا ەڭ العاش تۇسىرگەن كەلىنى وسى ءوسيپتىڭ ايەلى ماشا ەكەن. بۇلاردان تاراعان ۇرپاقتا باردى جاريا قىلىپ جاتپايتىن تابيعاتىنان با، وسى ءبىز اعايىن ەدىك-اۋ دەپ ەسەپ جۇگىرتىپ كورگەن ەمەس. وسەكەڭنىڭ ەكىنشى، ۇل-قىزىن ەلگە جايىپ جىبەرىپ، ەڭ بولماسا نەمەرە جەتەلەي الماي زاتوندا قالا بەرگەنى. جاقىپتىڭ وكىنىشى، وعان جەتەلەتە قوياتىن ارتىنان ءبىر شيكى وكپەنىڭ ەرمەگەنى. شالدىڭ "باياعىنى" قوزعاۋعا قورقاتىن، جاقىپتىڭ "باياعىنى" ەستىسە ات-تونىن الا قاشاتىن ءبىر وسال جەرلەرى وسى.
— گوسپودي!... رازۋكراسيلي-تو تەبيا كاك؟! كاجيس، نىنچە ۆرودە نە ۆ مودە؟ ال پو دۋراچەستۆۋ؟..
جاقىپ جەيدەسىن كيىپ، كوكىرەگىن قىمتادى. قىدىرىپ كەتكەن بەكەت جالبىز بۇرقىراپ قايتتى. ءبىر ۋىس بۇلدىرگەندى مايلىققا توگىپ، ول دا كولەڭكەگە تىعىلدى دا.
— جيدەكتەرىڭىز بودەنەدەي ەكەن! — دەپ تامساندى. — تەك بوسقا ءشىرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ الماتىدا بولسا تورعايىنا دەيىن توڭقايىپ جاتىپ تەرەر ەدى...
— ىلعالدىڭ كوپتىگى دە. پىسپەي جاتىپ ءشىريدى، — دەدى شال. — ءبىزدىڭ زاتوندىقتار ەجەلدەن جەرگە قاراۋعا ەرىنەتىن جۇرت ەدى، ءقازىر دە لاپكەدەن باسقاعا موينى جار بەرمەيدى. — شال بۇلدىرگەننىڭ بىرەۋىن تىلىنە سالدى دا تولعاپ-تولعاپ تۇكىرىپ تاستادى. — سو قالپىندا سۋ!.. جيدەكتىڭ كوكەسى باياعىدا ەدى عوي. ءبىزدىڭ ياشكالاردى پىشەن كەزىندە قۇيرىقتان تەۋىپ تۇرعىزا المايتىنسىڭ. قارا شال اۋىز جارىمايتىنعا الداناسىڭدار دەپ ايعايلاۋشى ەدى. جارىقتىق جۇرتتى كوپ نارسەگە ۇيرەتكەنمەن ءوزى دە كوپ نارسەگە ۇيرەنە الماي كەتتى عوي، — دەپ وسەكەڭ جىميىپ باسىن شايقادى. — كەيدە قۇدايدى تانىمايتىن، كەيدە سوپى سياقتى ەدى. تەك كوڭ تەپكەنى ءۇشىن تاۋىقتىڭ ەتى مەن جۇمىرتقاسىن داستارقانعا جولاتپايتىن. پالەنشەنىڭ ءۇيى تاۋىق جەپ وتىر ەكەن دەگەندى ەستىسە، ەل شەتىنە اشتىق كىرگەندەي شوشيتىن مارقۇم، سول كۇنى ءبىر لاعىن سويسا دا اعايىننىڭ سىباعاسىن جىبەرۋشى ەدى... ءاي، مىنا جۇمىرتقانى جەپ قويىندار! — دەپ وسەكەڭ مايلىق ۇستىندەگى ازداعان شايناماسىن جىگىتتەرگە سىرعىتتى. — بۇل دا تابيعات جاراتقان تاعىنىڭ قينالىپ تاپقان تۇقىمى. كۇركە تاۋىق تا بىلقىپ ءتۇر. مونشا دا ءازىر، تەك كۇن قايتسىن دەپ وتىرمىن.
— سانالى جۇرت تاماعىن تال تۇستە ءىشۋشى ەدى، — دەپ جاقىپ بەكەتتىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ كۇڭك ەتكەن بولدى.
— ە، ونىڭ دا دۇرىس! — دەپ شال مىرس-مىرس كۇلدى. — سانامىز جەتكەن سوڭ تاۋىق تۇرماق جۇمىرتقانىڭ دا دامدىلىگىن ءبىلىپ الدىق. ەت دۇكەنىندە دە وسى ەكەۋىنەن باسقاعا قارامايمىز... ءبىر ساۋەگەي، جولداستار، ەت جەۋ جاعىن ازايتايىق دەگەن ەكەن. اسىرەسە، سۇبە مەن ءسۇر جەگەن ەركەكتەردىڭ اياعى توڭعاق كەلەدى دەپتى. سول ايتپاقشى، كوسىلگەندە كورپەلەرىڭ اياقتارىڭا جەتپەي جۇرەر، ازىرگە وسىمەن توياتتاي تۇرىندار، — دەپ وسيپ قايىڭ تۋەسوگىنىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، سۋىق شاينامانىڭ قالعان-قۇتقان قابىعىنا دەيىن قاز-تاۋىقتىڭ سىباعاسى دەپ مايلىققا ءتۇيىپ الدى.
قاسارىسقاندا كۇننىڭ كايتار ءتۇرى جوق، تاس توبەگە تاسىرايىپ شىعىپ الىپ، سول تاعىنان قايتىپ تۇسپەيتىندەي ىزديىپ دۇنيەنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ بارادى. ەكى اياقتىنى قويىپ، قىرىق اياقتى جاندىكتى دە كولەڭكەگە قۋىپ تىققان با، ەتەكتەن ورمەكشى، توبەدەن شىبىن بۋىپ مازا بەرەر ەمەس. تايگانىڭ بۇلاردان دا اش ماساسى الدىمەن قۇلاعىڭا جاراپازان ايتىپ سىڭسىپ كەلۋشى ەدى، ارالدىڭ شىركەيى اعايىنشىلىعىن سالىق قىلا ما، اشىق قالعان مۇشەڭ تۇگىلى اۋزى-مۇرنىڭدى دا مەنسىنبەي قولقاڭنان ءبىر – اق شىعادى ەكەن. تەرلەپ-تەپشىپ بۋسانىپ العان جاقىپتىڭ تىرپ ەتەتىن ءتۇرى جوق.شىداماعان بەكەت شىرپى جيناپ ءتۇتىن سالدى. تەرىسى قالىڭ وسەكەڭ وتتى كورگەن سوڭ تۇرعىسى كەلمەدى. شاڭقاي ءتۇستىڭ ىستىعىنان قاشا الماي قالعان قىستاۋ دا تىم-تىرىس؛ سەڭسەڭ بورىك كيگەندەي توبەسىنە ءبىر شوشاق ءشوپتى ميلىقتاتىپ الىپ سەنوۆال شوشايادى، سۋ جاعاسىنداعى ەسىك-تەرەزەسىن ىس باسقان قارا مونشا ابدەن كەڭەزەسى كەپكەندەي ەكى يىنىنەن دەم الىپ ساڭىرەيە قارادى. كەڭسىرىكتى قارىعان وسىناۋ اپ-تاپتا قالجاسى جاققان شال عانا؛ بويىنان شىقپاي قالعان جەل-قۇياڭى بارداي سارى تاپقا قاقتانىپ جاتىپ:
— ياشكا، ەسىندە مە، سەنىڭ تويىڭدى وسى جوندا وتكىزگەنىمىز قايدا؟! — دەپ الدە ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن ءتۇرتىپ ەدى، وزىمەن-وزى مەڭىرەيىپ مۇلگىپ وتىرعان جاقىپ شالدى اۋزىن باقپاستان تۇرىپ كەتتى.
— دۇلەيدىڭ ءتىلىن مىلقاۋ تۇسىنەدى دەپ اقساق ەگەرگە قۇدالىققا قارا شال مەنى سالىپ ەدى، — دەپ وسەكەڭ ءالى سول قۇدالىقتا وتىرعانداي وتقا شىرت تۇكىرىپ، ىس باسقان ساۋساعىنداعى شوشتيگەن "پريبويىن" شەرتىپ-شەرتىپ قويدى. — ەلدىڭ اتى ەل عوي، — دەدى. — قارا نانعا ءبۇيىرى شىقپاي وتىرعاندا ءار ءتۇتىن ءبىر-بىر لاگون بالسىراسىن تەڭدەپ كەلىپ، بۇكىل زاتوننىڭ قاتىن-قالاشىنا دەيىن ءتورت اياقتاپ قايتىپ ەدى... ءاي، ياشكا، تەڭىزگە ءتۇسۋشى بولما! ەشكى -قوتىر بولاسىڭ! ءتىپتى شىداماساڭ تەرىستەگى تۇماعا بار!..
جاقىپ ءبىر كوش شىركەيدى توبەسىنە شيىرشىقتاپ الىپ توعاي اراسىنا سىڭگەنشە وسيپ قارت بەجىرەيىپ قادالدى دا وتىردى. ءوزى قارتايسا دا كوزى قارتايماعان ادامدى بەكەتتىڭ ءبىرىنشى كورگەنى. قاراشىعى بولىنبەگەن توتيايىنداي كوكپەڭبەك جانارىندا بوتەن ءبىر كىرشىك جوق ەكەن، ارشىعان تۇزداي جىلتىراپ، نۇر سەپكەن ۇياسىنان جاقىپقا دەگەن قيماس ساعىنىشتى اڭعاردى.
— سولاي!.. زامان دەگەن وسى! — دەپ شال ەندى قارتايىپ قالعانىن ۋايىم ەتكەندەي كۇرسىنىپ ءبىراز وتىردى. — جارىقتىق، قايىن اتاسى قورجىنىنا قوقىم توقتامايتىن بەرەكەسىز، قازانىنا قاق تۇرماعان كەدەي ەدى. سونىسىنا قاراماي كورىنگەنگە اعاش اياعىن الا جۇگىرەتىن شاقار بولدى، — دەپ وسەكەڭ الگى ءبىر مۇڭىن ۇمىتىپ ەندى كەڭك-كەڭك كۇلىپ الدى.
— تەگى مىنەز بىتپەگەننەن مال ىزدەپ، مال بىتپەگەننەن مىنەز ىزدەپ شاتاسامىز. قاتپارسىز جەرگە قاسپاعىم تۇرا ما؟! سەن جاقىپقا ازىلدەپ بولسا دا ايتىپ قويىپ جۇرمە، قالجىڭعا دا قاجيتىن كىدىلەۋ جىگىت قوي، كەيىپ جۇرەر... سودان وسى لەسياعا قۇدا ءتۇسىپ كەلەيىن. قارا شال جۇمساعان سوڭ كەلمەيتىن بىزدە كەپ بار ما. سويتسەم، اكەسى شىركىن ءوزىنىڭ تاۋىعى اتەشسىز جۇمىرتقالاپ جاتقانداي، جارىماعان جاتاققا قىز بەرمەيمىن" — دەپ كەلىپ شىرەنسىن. وڭ جاعىنان ءبىر شىقتىم، سول جاعىنان ءبىر شىقتىم، كونەدى دەگەن نە! اقىرى ءبىر-بىرىمىزدىڭ كەم-كەتىگىمىزدى تۇك قويماي ءتىزىپ، كەرىسىپ تىندىق. كىسى قاراسىن كۇيىپ كورمەگەن قوتيىن بايعۇس قۇدالىقتى ۇرسىن با، اياعىنداعى كەلسابىمەن قورقىتىپ قويماعان سوڭ جىنىم ۇستاپ، سىپىرىپ الىپ تايىپ وتىرايىن. سوناۋ زاتونعا دەيىن سوڭىمنان سالاقتاپ بارىپ، اينالايىن، قىز ساداعا، اياعىمدى تاستاپ كەت دەپ جالىنعانى. اڭگۇدىكتىگى دە، ونىڭ اعاش اياعىن مەن مالدانىپ كەتەدى دەپ ساستى ما ەكەن؟! سولاي!.. ءار زامان ءوز اقىلىمەن دانا، ءوز اقىماعىمەن دۋمان. كەشەگى قىزىعىڭ بۇگىن مۇڭ، كەشەگى مۇڭىڭ بۇگىن كۇلكى... ءسويتىپ ۇيلەنگەن جاقىپ ەدى. قاتىنىمەن قالاي ءوزى؟ — دەپ شال ەكەۋدەن ەكەۋ وتىرىپ سىبىرعا كوشتى. — جاراسىپ-اق كەتەتىن جاندار، امال قانشا، قىرسىق شالسا قىرسىزدى تۇيەنىڭ ۇستىنەن دە يت تالايدى دەپ...
— وزدەرى بىلەت تە...
— وزدەرىڭ بىلسەڭدەر ناعىپ جۇرسىڭدەر؟ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن وزدەرىڭ تۇگەندەسەڭدەر ارتىق اۋىز بولماي بىزدەر باياعىدا-اق جۇماقتىڭ جىلى تورىنە ۋايىمسىز كەتە بەرەتىن ەدىك قوي! — دەپ وسيپ بەكەتتىڭ جاۋابىنا جارىماعانىن اڭعارتتى دا وتتىڭ قولامتاسىن كۆاستىڭ سارقىنىمەن ءوشىرىپ تاستادى. سىعىرايىپ شاقار كۇننىڭ قالعان جولىن ەسەپتەدى. ساڭىرەيىپ كوكجيەككە تەلمىرگەن قارا مونشانىڭ توبەسىنە قارادى. ءتۇتىنى سارقىلىپ، اۋزى-مۇرنىنان جالىن اتىپ تۇر ەكەن.
— ءجا، مەن مونشانى باپتايىن، — دەپ وسەكەڭ ورنىنان تۋرا بەرىپ، مۇيىستەن باجىلداپ شىعا كەلگەن موتورلى قايىقتى باعىپ تاعى دا ايالداپ قالدى. — قاسىنداعىسى ايەل مە؟.. قۇداي ۇردى دەسەڭشى! ەركەك قوس بوپ ەمىن-ەركىن وتىراتىن!.. توقالى سۇيرەتكەن قاراتاياقتاردىڭ ءبىرى بولدى-اۋ ناعىلسا دا...
قاراتاياق پا، قاراجاياۋ ما، بەكەتكە ءبارى ءبىر ەدى. جالعىزسىراعان ادامعا ايتەۋىر جارپىلدەيتىن اۋىز كەرەك. "توقال" دەگەن ءسوزىنىڭ استارىنان، تىرىسا قالعان قاباعىنان شالدىڭ يت ەرتكەن قوناقتى جاقتىرماعانىن سەزدى. جاقتىرسىن جاقتىرماسىن، تاناۋى كوك سۇزگەن تىرىلداق قايىق سۇقسىرداي سۋماڭداپ زايمكەگە تۋرا شاپقان. ەكەۋى ىرعالىپ-جىرعالىپ جاعاعا جەتكەنشە ارتىنا مىڭگەسكەن جالعىز جولاۋشىنى ءتۇسىرىپ تاستاپ، بىرەۋ ۇستاپ الاتىنداي قالاعا قايتا قاشتى.
8
لەسيانى شال دا، بەكەت تە كۇتپەگەن ەدى. بەكەتتى لەسيا دا كۇتپەگەن ەكەن. شالدى كورىپ جادىراپ كەلە جاتقان ءجۇزى، بەكەتتى كورىپ كىلت سۋىدى دا اياعىن شۇقاناققا تىعىپ العانداي سەلك ەتىپ وقىس توقتاپ قالدى. لاقىلداعان اقپەيىل قارت مۇنى بايقاعان جوق، ورمەكشىدەي تارباڭداپ بارىپ، كەرىسكەدەي كەلىنشەكتى ەڭكەيتىپ تۇرىپ بەتىنەن ءسۇيدى دە ايىرىلىپ قالاتىنداي قولىنان تاس قىپ ۇستاپ تۋرا ۇيگە جەتەلەگەن.
— وي جامان قىز!.. جۇرتتى دا، جۇراعاتتى دا ۇمىتقان جامان قىز! — دەپ قولدى-اياققا تۇرماي جالباقتاپ جاتىر. — اداسىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟! مەن ءبىزدىڭ ۇيدەگى زاۋال ما دەپ ەندى بولماعاندا قاشايىن دەپ ءتۇر ەدىم!..
كەرىسكەدەي كەلىنشەك تارتىنشاقتاپ، كەيىندەپ قالعان بەكەتكە جالتاقتاي بەردى. رەڭىندە قىسىلۋ دا، تاڭىرقاۋ دا بار ەدى. تاڭىرقاعانى، تاعى دا بەكەتتىڭ توسىننان الدىنان شىققانى شىعار. قىسىلعانى، قارتتىڭ ادالىنان بولسا دا ارتىق جالباعى. "جامانىنا" كونسە دە "قىز" دەپ مۇسىركەۋى جەرگە تىققانداي قىلعان. بالىقتاي ۇرعاشىنىڭ قولتىعىندا جورعالاپ جۇرگەن بۇرگەدەي شالدى كورگەندە بەكەت تە نە كۇلەرىن، كۇلمەي تۇرىپ قاشارىن دا بىلمەدى. جۇزدەسپەگەن بىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە لەسيانىڭ تولعانى ما، توزعانى ما، بۇعان دا اڭ-تاڭ. مىقىنى جارلانىپ، توق قۇرساعى تومارداي كوكىرەگىن تىرەپ قاپتى، مايەكتەنىپ، مايقانىنان مامىرلاي باستاعان دەنەسى سەرە ساۋىرلى بەستىدەي تۇپ-تۇتاس بوپ كورىندى. اپپاق مويىنى ارشىلماعان قايىڭ سىلەگەدەي جۇپ-جۇمىر ەكەن، جالت ەتىپ اينالىپ ءبىر قاراعاندا كوز شاراسىنىڭ ۇلكەيىپ، ماڭدايى مەن بەتىنە كۇرەڭىتىپ نوقتا تۇسكەنىن دە بايقاپ قالعان. ايتەۋىر، بار ءبىتىم-تۇرپاتىنان بۇلقىنعان تەگەۋرىن مەن قۇرساق كۇتىپ وتىرعان وتىزداعى تۇمسانىڭ بۇرقىراعان ىستىق لەبىن جاسىرا العان جوق. بەكەت توسىرقاپ تىستا قالا بەردى. توسىرقاۋدان باسقا قىزعانىش سەكىلدى كوكىرەگىن شىم ەتكىزگەن ءبىر وكىنىش سەزىمى دە بار ەدى. بۇل نەگە كەلدى ەكەن دەپ ءبىر ويلادى. نەسىنە كەلدى ەكەن دەپ تاعى ويلادى. نەگە كەلدى دەگەنى — جاقىپ ەكەۋىنىڭ اراسىن اشا ما، الدە قوسا ما؟ نەسىنە كەلدى ەكەن دەگەنى — الگى ءبىر قىزعانىش سەزىمنىڭ ايعاعى. قالاي اۋناپ تۇسسە دە بۇگىنگى كەرىسكەدەي كەلىنشەكتىڭ سالماعى بەكەتتىڭ موينىندا. ال، كەشەگى اسپان كوز ادەمى كەلىنشەكتىڭ موماقان نازى جەڭىلدەۋ سياقتى ەدى، ءبىراق ءقازىر ونى تابا الماي دا، تانىماي دا تۇر.
وسيپ قارت پەن لەسيا سالدىرلاپ ءۇي ىشىندە كوپ ايلاندى. اۋىز جاپپاي سويلەگەن شالدىڭ داۋىسى مەن تەمەكىگە تۇنشىققان كارك-كارك جوتەلى قاتار ەستىلەدى. بەكەت نە كىرەرىن، نە كىرمەسىن بىلمەدى. ەسىك الدىنداعى ايدارى سالاقتاعان كۇركە تاۋىقتىڭ ايعىرى دا قانات-قۇيرىعىن جايىپ جىبەرىپ، پىس-پىس ايبات شەگىپ، "ساعان نە بار" دەگەندەي كارك-كارك باقىلداپ قويمادى. كۇن قىزارىپ، قاراعاي باسىنا تاياپ قالعان ەكەن. قاشا باسىنا قارعىپ شىعىپ تارعىل اتەش دابىلىن قاققان كەزدە مونشاسى ەسىنە ءتۇستى مە بوساعادان ءوسيپتىڭ بۋرىل باسى كورىندى.
— وۋ، ناعىپ تۇرسىڭ، قوناق كەلدى عوي! — دەپ داۋرىكتى شال، — الگى ياشكا قايدا ءجۇر؟!
دەگبىرسىز شال قاڭعالاقتاعان باسىن قايدا اپارىپ تىعارىن بىلمەپ ەدى: قاز-تاۋىقتارىن باقىرتىپ قوراعا قامادى، تەپكىلەپ ءجۇرىپ سەينەك پەن جاپپاداعى بولەك-سالاق زاتتاردىڭ كوزىن قۇرتتى، تاندىردىڭ قولامتاسىن تۇرتكىلەپ وتتىڭ كوزىن اشقان سوڭ ەسىن ءبىر – اق جيدى دا اۋلاسىنىڭ ورتاسىندا توبەگە ۇرعانداي كالشيىپ تۇردى دا قالدى؛ بوسقا تاناۋراپ، جىعىلىپ-سۇرىنەتىن ماعان نە جەتتى دەپ وزىنە-وزى قايران قالعان سياقتى؛ كۇن ۇزاققا تاۋىسا الماعان كۇيبەڭىن، كۇن ۇزاققا ەرمەك قىلعان كىشكەنتاي تىرلىگىن قاس قاعىمدا ءبىر جات كوزدىڭ كوڭىلىنە بولا قاۋجاپ تاستاعانىنا وكىنىپ تۇرعانداي؛ تاس كەرەڭ قىستاۋدىڭ تىنىشتىعىنا قۇلاق ءتۇرىپ باسىن شايقادى دا مولاققا ءمىنىپ تاس كەرەڭ وتىرعان بەكەتتى كورىپ كۇلدى.
— سورلى ەكەنبىز عوي! — دەدى، سوسىن قاسىنا كەلىپ جالپ ەتتى دە پاپيروسىن سۋىردى. كوزىندە كەكەسىن جىلت بار. نەگە ايتقانىن بەكەت جىلىكتەپ تۇسىنبەسە دە كىمگە ايتقانىن جوبالاپ سەزدى. ساناسىنا تاقامەن تەپكەندەي شىق ەتە قالىپ ەدى، شال كوڭىلىنىڭ زەرەكتىگىنەن شوشىندى دا قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعىن كوردىم دەپ ءىن اۋزىنان كەتپەي قويعانىنا قىسىلدى.
ءبىر ۋىس بۇلتتىڭ باۋىرىنا تىعىلعان كۇننىڭ كوزى دە قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنداي الداپ تۇر. سولاڭ ەتىپ شىعا كەلسە شاعىپ الاتىنى بەلگىلى. سوعان الدانعان كۇنباعارلار دا سولبىرايىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن. سەڭسەڭ بەرىكتى سەنيەۆالدىڭ كولەڭكەسى سوستيىپ ەۋ جاعاسىنا بارىپ قاپتى. انا جىرتىق، مىنا جىرتىقتان مۇرتى جىبىرلاپ جىرىق ەزۋ قوياندار قايتا باستادى.
— تۇقىمىڭدى ۇرايىنداردىڭ ءبىرازىن قىرماسا بولماس. ءۇيدىڭ ماڭىن شۇرق-شۇرق قىپ تەسىپ تاستادى، — دەپ شال ىرگەنى تىرمالاپ جاتقان بىرەۋىنە جەندىبىلەكتەي جاڭقانى جىبەرىپ قالدى. — تىم كوبەيىپ كەتسە بۇلار اۋرۋ تاراتادى.
— كوبەيگەندە ارالدان اسىپ كەتپەيتىن شىعار؟
— ويباي، بۇل ءيتىڭنىڭ ءار ساۋلىعى ءبىر جازدا ەلۋ-الپىس كۇشىگىن ساڭعىپ تاستايدى. قاسيەتتى مال بولسا قولدان قايىرساڭ دا وسپەس ەدى!.. قوي، شاتىرعا شىقتا شابىناتىن سىپىرىتقى الىپ ءتۇس. مونشاعا بارالىق.
شاتىردىڭ ءىشى ديزكامەرادان دا قاڭسىق ەكەن. اعاش ءۇيدىڭ نەشە عاسىردى ارقالاپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، رەسەيدەن كەلگەن شارقاي مەن كەندىر ەسەتىن ۇرشىققا دەيىن وسىندا جاتىر. وسيپ شالدىڭ اڭىز قىپ ايتقان اعاش اياعىن دا سولاردىڭ ىشىنەن كوردى. تۇنشىعىپ ءجۇرىپ تۇكپىردەگى ادالباقاننان ەكى-ۇش سىپىرتقىنى زورعا تاپتى. اياعىندا پيما، باسىندا قويان قۇلاقشىن، ۇستىنە تون كيىپ بادەيكا سۇيرەپ بارا جاتقان وسيپ شال شاتىر ىشىندەگى كونە ەكسپوناتتاردىڭ سىڭارىنداي بولىپ كورىندى. مونشاعا جەتكەنشە جول ورتاسىندا ءتالتيىپ تۇرىپ ءبىر دەم الدى. ءتالتيىپ تۇرىپ:
— لەس! — دەپ باقىردى. — قازان-وتتا، قاجايتىنىڭ — سۋسەكتە! وسى ۇيدە سەن بىلمەيتىن قۋىس جوق، قالعانىن ءوزىڭ تاۋىپ الارسىڭ!..
باسپالداق سىقىرلادى. جەڭ-جاعاسىز جۇقا حالات جىرتىلايىن دەپ ءتۇر ەدى. اشىعان قامىرداي اپپاق ومىراۋدىڭ تانىس ءيىسى تاناۋىن قاپقاندا ويىنا الدە ءبىر جامان نيەت ورالدى دا باسقىشتىڭ تەپكىشەگىنە اياعىن سالا بەرىپ بەكەت سىلەيىپ وتىرىپ قالعان. اسپان كوزىن توبەگە اۋدارا توڭكەرىپ، دەنەسىن جالىن قارىعانداي لەسيا الاقانىمەن كوكىرەگىن باستى.
9
پىشەن ءيىسى تاناۋ جارادى. كۇن باتىسىمەن كوتەرىلگەن جەلەمىك شىبىن-شىركەيدىڭ دە تۋ-تالاقايىن شىعارعان، قۇدىقتىڭ سورايعان ۇزىن مويىنىن سىقىر-سىقىر ىرعاپ جۇيكەنى تىرنادى. سونى تۇقىرتا سالۋعا دا مويىندا جار جوق. ايۋ تۋلاقتا وتىرعان وسيپ ابايسىزدا مىسىعىن بوساتىپ الدى دا ادىرايىپ لەسيانىڭ اسپان كوزىنە ءبىر قاراپ، ەتەگىن قىمتاعان بولدى. كەلىنشەك كەرەسىن شامنىڭ بىلتەسىن كوتەرگەنسىپ بەتىندەگى كۇلكىسىن جاسىرىپ ەدى. الاسا ستولعا يەگىمەن ءيتىنىپ جامباستاپ جاتقان ەكى جىگىت سودان كۇدىكتەنگەندەي قايتا-قايتا الاقتاي بەرگەن. سىقسيعان كەرەسىن شامنىڭ قىزعىلت ساعىمىندا قان تەپكەن قىزىل كۇرەڭ ءجۇزى تىم سۇيكىمدى، البىراعان كۇن شالدى اپورتتىڭ شىق قونعان قاباعىنداي تىم ءتاتتى ەكەن. بۇرىمسىز بوس تاستاعان ساپ-سارى شاشى القىمىنا كايتا-كايتا توگىلىپ، الابۇرتقان كوڭىلگە ىستىق قۇشاقتىڭ ەلەسىن سالا بەرگەن سوڭ جاقىپ يىعىنداعى بەشپەتىن ۇسىنعان. ەت كوتەرىپ كەتكەن جارداي كەلىنشەكتىڭ جارىم قاپتالىنا دا جابۋ بولماي قالدى، ءبىراق شەشىپ تاستاعان جوق، كوپتەن ساعىنىپ قالعان تاڭسىعىنداي قىمتانىپ، يسىنە تۇسكەن ءتۇرى بار. وشاقپەن باستىرمانىڭ اراسىنا سان بارىپ، سان قايتقاندا دا وعاش قيمىل، ەبدەيسىز بۇرىلىسىنا دەيىن قالت جىبەرمەي باعىپ ەدى. تالاي جىل وتاسقان ءوز ايەلى ەكەنىنە ءوزى سەنبەي جاتقانداي: اشىق-شاشىق بادىك مىنەزى جوق، ءبىر عانا كۇيەۋى ەمەس، بۇكىل ءۇي-ىشىنىڭ كوڭىلىن، بار-جوقتىڭ بابىن ۇندەمەي ءجۇرىپ تاۋىپ، ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ قىرىس قاباقتىڭ ءادىبىن اۋىرتپاي جازىپ جىبەرەتىن بيازى قىلىعى قانشاما جاقىن تارتقانمەن بۇرىن بويىندا جوق ۇرعاشىنىڭ ءبىر بوتەن ءيىسى سىرت تەپكەندەي توسىرقاپ وتىر. بۋى بۇرقىراعان قايىڭ استاۋعا قىپ-قىزىل وتتىعىن شادىرايتىپ سارى ساماۋىردى تەلىگەندە باسىن ءبىر-اق كوتەرگەن.
كەرەسىننىڭ ءيىسىن جاقتىرمايتىن وسيپ قارت بىلتە شامدى اۋلانىڭ تۇكپىرىنە اپارىپ ءىلىپ، وشاقتاعى وتقا وتىن ەسەلەدى دە تاعى دا قول ءشايىپ باپتانىپ ءجۇرىپ العانى. استاۋدا الشىسىنان جاتقان كۇركە تاۋىق كىشىگىرىم توقتىداي، كابەرنەنىڭ بۋىنا ءپىستى دەپ ەدى، وعان قوسا سارىمساق پەن جاس ۋكروپ ارانى اشىلعان ەكى جىگىتتىڭ تاعاتىن جەپ-اق قويدى. اپىل-عۇپىل قول سالۋعا باتپاي وتىرعان. مونشانىڭ تەرىن بال سىرامەن باسقان سوڭ عانا ءۇي يەسى استىنداعى ايۋ تۋلاعىن ستولعا جاقىنداتىپ، ينە جوعالتقانداي استاۋ ىشىنە ءۇڭىلىپ ءبىراز ىرعالسىن. مايعا بوككەن قىزىل كۇرەڭ كارتوپيانى ءبىر بولەك ىسىرىپ، تىمىسكىلەپ لاۆر جاپىراقتارىن تەرىپ تاستادى. سونان سوڭ قاسىقپەن تۇزدىقتىڭ ءدامىن الىپ، تامسانىپ تاعى وتىردى دا نە زاماندا جۇرتتىڭ سىباعاسىن بورشالاۋعا كىرىسكەن. ءبىر جىلىكتى لەسياعا ۇستاتىپ، ءبىر جىلىكتى بەكەتتىڭ الدىنا تاستادى دا جاقىپقا بۇرىلىپ:
— جابىل كەدەي، جابىل! — دەدى. جارىقتىقتىڭ ەتى بالداي، سۇيەگىنە دەيىن ەرىپ ءتۇر ەكەن. تىزگىندى تارتىپ قالۋعا شىدامى جەتپەگەن جاقىپ تا ارا-تۇرا "ەريەۆاننان" ەكى-ۇش ۇرتتامدى ەرتىپ جىبەرىپ ەدى، مونشا اۋزىنان ىلە شىققان يىعىنداعى جابۋىن بەكەت تە لاقتىرىپ تاستادى. اياق-تاباقتىڭ ابىگەرىنە الدانىپ، جۇرتتىڭ اۋزىن اڭدىماعان لەسيا عانا. تاناۋىنىڭ ۇشىنا ءۇيىرىلىپ قالعان تەرىن موينىنداعى ورامالدىڭ شالعايىمەن اندا-ساندا ءبىر ءىلىپ تاستاعانى بولماسا وسيپ قارتتا ءۇن جوق، ءبىر مونشانىڭ بابىن ءبىر كۇنگە سوزىپ ەدى، ءبىر تاۋىقتىڭ سىربازىن ءبىر تۇنگە ەرمەك قىلاتىن ءتۇرى بار. باسەكەگە تۇسەتىندەي تىراش شالدىڭ جاراۋى دا قيىن ەكەن، ءۇيدى قاپىرىق، اۋلانى قىي ساسيدى دەپ داستارقاندى ءدويدالاعا جاساتقان، قاراعايدىڭ جاڭقاسىن سامىرسىننىڭ تومارىنان ءبولىپ جاققىزىپ، الاكەۋىمدە ءبىر ءۇيىر جاندى ءبىر ءتۇتىننىڭ باسىنا قامادى دا قويدى. ايۋ تۋلاق، قويان قۇلاقشىن، قوي تەرىسىنە قىمتانىپ الىپ شىرەنۋىنە قاراعاندا ءبىر تاۋىقتىڭ شاراپ قاتقان سورپاسىن ءبىرازعا بۇلدايتىن سياقتى. اۋەلدە بالسىرادان باسقانى "تالاق" قىلىپ ەدى، ەندى "ەريەۆاندى" مەنسىنبەي "ەكسترامەن" عانا سۇحباتتاسىپ وتىر.
— مىناۋ تاۋىققا پاسپورت بەرۋ كەرەك ەكەن! — دەدى بەكەت وسەكەڭنىڭ استىنا كوپشىك تاستايمىن با دەگەن نيەتپەن.
— اپەرسەڭ وتىرسىڭدار عوي، — دەدى شال، ەكى ۇرتىنا كوك پيازدى ايداپ جىبەرگەن ەكەن، شوپ تاسىعان سۋىرداي ەزۋى كۇلتەلەنىپ، قويان قۇلاقشىننىڭ استىنان كوزى عانا جىلتىرادى. — ءبىزدىڭ پاشپىرتىمىزدىڭ بىتكەنى قاشان، — دەدى. — ءبىز ارالدا قالعان جانبىز عوي. ايتەۋىر تەگىمىزدى ۇمىتپاساڭدار بوپتى دا...
تاۋىقتان باستالعان اڭگىمەنى شال ەداۋىر جەرگە اپارىپ تاستادى. ەندى جۇمىرتقاعا جەتپەي تۇرعاندا جۇمىردىڭ تويعانىن سىلتاۋراتىپ بەكەت سىرتتاپ قالعىسى كەلىپ ەدى، ءشاي ءىشىپ قارىق باسۋ، قارىن سيپاپ سولىق باسۋ دەگەن سياقتى توقشىلىق سالتى ەشكىمدى ورنىنان قوزعاي قويمادى. جىپىرلاعان قالانىڭ وتتارى ارالدىڭ جيەگىنە جاقىنداپ قالعان سياقتى. تىشقان اۋلاعان مىسىقتىڭ جانارىڭداي ءبىر جانىپ، ءبىر ءسونىپ ءتۇن ۇيقىسىنا تىنىشتىق بەرمەي تۇرعان ماياكتىڭ پروجەكتورى عانا. اسپاننىڭ شىراعى ەندى-ەندى جانا باستاعان. ساعىم ەكەنى، تولقىن ەكەنى بەلگىسىز، الا كەۋىمدە تەڭىز بەتى اجىمدەنىپ، تاۋ قىرقاسىنداي قاتپارلانىپ كوكجيەككە كوتەرىلىپ بارادى. جۇلدىز ساناعانداي توبەگە تەلمىرگەن شالدىڭ ءجۇزى دە كونەرىپ ءوشىپ بارا جاتتى.
— جاسىڭىز نەشەدە؟..
— جاس دەيمىسىڭ؟.. جەتپىسىڭدى جەيمىز بە دەپ وتىرمىن.
— وتىرىك ايتاسىڭ! — دەدى جاقىپ. — جەتپىستى وسىدان ون جىل بۇرىن جەپ قويعانىڭ قايدا؟ ونان دا ولگىم كەلمەيدى دەسەڭشى!..
— ون جىلدى قيماي وتىرسىڭ با؟! — دەپ قارت الدەبىر قارىزىن داۋلاعانداي جاقىپقا جالىنا قارادى. — ولگىم كەلمەيتىنى دە راس. ايتەۋىر، جۇمىر باستى پەندەگە ءولىم بار ەكەن دەپ مەن نەگە ولە سالۋىم كەرەك؟..
جاقىپ قالجىڭعا جىققىسى كەلگەنمەن وسيپ كارت قالجىڭعا دا، قارىمتاعا دا كونبەدى. شىنىندا ولگىسى كەلمەيدى ەكەن. وكپەلەپ قالعان سەكىلدى. تون استىندا تومپيىپ ءبىراز وتىردى دا لەسياعا داستارقانىڭدى جيناي بەر دەگەندەي يشارات بىلدىرگەن. ءبىراق، بوتەلكە مەن ءۇش قۇتىنى تاباقتان جىرىپ قالدى دا وتتى قايتا كوسەپ، ەشكىمدى ەرتپەي، ەشكىمنىڭ "دەنساۋلىعىنا" ەنشىلەمەي ءبىر دۇركىن جەكە شاپتى. سونان سوڭ وتىرساڭ وت مىنە، جاتساڭ ورنىڭ انە دەگەندەي قىستاۋ مەن وشاقتىڭ اراسىن كوزىمەن مەجەلەپ بەرىپ تىمپيدى دا قالدى. كەشتەن بەرى لەسياعا نە جاقىنداي الماي، نە جاتىرقاي الماي وتىرعان ءارى-سارى جاقىپقا بۇل دا تاپتىرمايتىن سىلتاۋ ەدى، قالتاسىنىڭ قۇرىش-قۇرىشىنداعى بالعاراعايدى ەرمەك قىپ بۇل دا وشاققا يتىنە ءتۇستى. جاقىپ "ەكسترانىڭ" اۋزىن قايتا اشىپ، قارتتىڭ الاقانىنا ءبىر شوكىم جاڭعاق سالعان سوڭ عانا وڭ قاباعىن بەرىپ ەدى.
— ۇلى اكەم ەۆسەي ءجۇز ون جاسىندا دۇنيە سالدى، — دەپ تەڭىزدىڭ ورتاسىنا قارادى. — وندا دا قۇدايدىڭ اجالىنان ەمەس، ءوزىن-وزى ءولتىرىپ ەدى. قۇداي المادى دەپ كەيىپتى. كەيىگەن سەبەبى، ءبىر وشاقتا جيىرما اۋىز، قىرىق شارقاي، جالعىز-اق پەش بار ەكەن. جيىرما ءبىرىنشى اۋىز بولىپ دۇنيەگە مەن كەلىپپىن. شال ساسقانىنان ۇستىندەگى كەنەبىن ماعان يت كويلەككە شەشىپ بەرىپتى دە تاڭعى تاماعىن جيىرما اۋىزعا تۇگەل ءبولىپ، جالعىز تونىن توسەككە جاۋىپ، جامان بوركىن بوساعاعا ءىلىپ، جىرتىق شارقايىن ەسىك كوزىنە قالدىرىپ مونشاعا كەتىپتى. كەشكىسىن اكەم ىزدەپ بارسا، ەسىك-تەرەزەنى قىمتاپ، ادەيى ۋگارلاپ ءولىپ قالعان ەكەن. ءسويتىپ، مەنىڭ اتام ءجۇز وننىڭ ار جاعىنداعى قالعان عۇمىرىن مىندەت قىپ تاستاپ كەتكەن. مونشاعا بارعان سايىن الدىمنان ەۆسەي كۇتىپ وتىرعانداي بولادى. مونشادان شىققان سايىن مازامدى الماسىن دەپ ەسىكتى مىقتاپ بەكىتىپ، قاماپ كەتەمىن. ءتۇتىن ساناسام، ەركەكتەن بەس-اق كىندىگىم بار ەكەن. قالعان ون بەسىن تۇگەندەپ بولعانشا اجال دا ىزدەپ تاباتىن شىعار. مەنىڭ ەسەبىمشە وعان دا ءولى قىرىق جىل قالدى. ەندى قىرتيماي مىنانى قاعىستىرىپ الىپ قوي دا ماعان ارناعان دۇعاڭدى قىرىق جىلعا شەگەرە تۇر!.. نەمەنەگە ىرجاڭدايسىڭ؟!.
— مونشا جاققا بارىپ قايتساق قايتەدى!؟..
— قۇداي ساقتاسىن!..
— قورقادى ەكەنسىڭ-اۋ؟..
— اجالدان قورقاتىن جاستان كەتتىك قوي، ءبىراق، اتى جامان عوي، كاپىردىڭ! — دەپ شال شىنىندا ەسىك كوزىندە ەۆسەي اندىپ وتىرعانداي قارا مونشانىڭ قاراۋىتقان سۇلدەرىنە ەلەگزي قاراپ قويدى. — جارىق دۇنيەنى جۇماققا ايىرباستاپ كەتە قالۋ كىمگە دە بولسا قيىن شىعار. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ ءالى كورگەنىمنەن كورمەگەنىم كوپ. شىنىمدى ايتسام، ەندى عانا ادام بوپ كەلە جاتقان سياقتىمىن... ستولياروم، پلوتنيكوم، جەستيانششيكوم ۆكالىۆال. ودنيم سلوۆوم، ۆسيۋ جيز كروحوۆورنيچال. ۆوت ي نەگاداننو مورە ك نام پوجالوۆالو. ي كوگدا يز-پود نوگ زەمليا ۋحوديلا، ۋحۆاتيلسيا زا ەتوت وستروۆوك، نا ستاروستي لەت ۆسپومنيل، چتو يا رۋسسكيي مۋجيك. ۆسپومنيل، چتو موي پرەدكي، بوروداتىە مۋجيكي يسكالي بەلوۆودە، زەمليۋ وبەتوۆاننۋيۋ، پولنوي چۋدەس ي وستانوۆيليس نا رۋسلاح بۋحتارمى. ۆوت ەتو نيچەگو نە گوۆوريت؟.. ا پەسني پرو بەلوۆودە، سكازكي كوتورىە سكازىۆالي بابكي؟ زابىلي؟؛. ەي!.. كىندىگى قالادا، ەكى كوزى دالادا، تاۋعا قاراپ ۇلىعان سەندەردە نە يمان قالدى دەيسىڭ!..
ءتۇن جامىلىپ وتىرىپ اۋزىنا يماندى العان سوڭ وسەكەڭ ساقالىنا سايتان كىرىپ كەتەتىندەي قوس قولداپ ۋىستاپ، جاقىپ پەن بەكەتتى قايىن جۇرتىنا اپارىپ تاستاعانداي قومدانىپ قويدى. لەسيانىڭ سيپاقتاپ قايتا-قايتا كەلىپ كەتكەنى جاتار ورىننىڭ قامى ەكەنىن سەزسە كەرەك. جاڭا عانا بايىپ وتىرعان وتاعاسى توسەك-ورىنعا ۇياتتى بولىپ قالدى دا:
— ەركەكتەرگە سەنيەۆالدىڭ ءۇستى دە جەتەدى، ال ءوزىڭ تەۋىپ-تەۋىپ ويىلماعان جەرگە جاتارسىڭ! — دەپ قالجىڭداپ قۇتىلدى.
جەتى ساعاتتىق قىسقا ءتۇننىڭ العاشقى ايقايشىسى، قورادان اتەش قىلعىنعاندا ۇشەۋ ورنىنان قوزعالىپ ەدى. ىرگەدەن قالانىڭ وتتارى مەن ءپيرستىڭ پروجەكتورى، توبەدەن جۇلدىز، قىرقادان اي قادالعان سوڭ ارالدىڭ ول جاق، بۇل جاعى ءبىر تۇتام بولىپ شەمەيىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءتورت قۇبىلاسىنان جامىراعان ساعىمنان ورمان-بۇتاسىنا دەيىن سالا-سالا سامساپ ءتۇر. تەك تەڭىز عانا قاپ-قارا. سول قاراقۇرىق تەڭىزدە كيتتىڭ جون ارقاسىنداي سۇمپيگەن ۇشكىل ارال تولقىنعا قارسى زاۋلاعان سۇڭگۋىر قايىڭ سەكىلدى.
تەڭىز كۇندىزگى ساگاسىنان قاشىپ كەتىپتى. ارقانداۋلى قارا قايىق سىلپ-سىلپ سۋ جالاپ ءتۇر ەكەن. قورىس جيەك قايران ساسيدى. باياعىدا بۇل وڭىردەن كۇن قايتا-اق شىقتىڭ ءيىسى اڭقۋشى ەدى. كۇن قايتا-اق بۇقتىرمانىڭ ورىنەن قوڭىر سامال شالقۋشى ەدى. ەندى سىز تارتاتىن بولىپتى. جەل دە باعىتىنان جاڭىلىپتى. وڭ-تەرىسسىز ەرتەڭ دە، كەش تە قۋالايتىنى قالانىڭ قاپىرىق ءتۇتىنى. قالانىڭ وتتارى قاشىپ بارا جاتقانداي. قالانىڭ وتتارى قالعىپ بارا جاتقانداي. قالعىپ تۇرعان قارا شىرشانىڭ استىنان جىلقىشى تورعاي ىسقىرىپ -ىسقىرىپ جىبەردى. الدەكىم وكشەلەپ كەلىپ قالعانداي بولىپ ەدى، قاراعاي باسىندا قالشيىپ تۇرعان ايدان باسقا، اي استىندا قالقيىپ تۇرعان سەنوۆالدىڭ سەڭسەڭ بوركىنەن باسقا دىم كورمەدى. قىستاۋ تەرەزەسىنەن جىلت ەتىپ شام جاندى دا تەز ءسوندى. لەسيانىڭ كۇتىپ وتىرعانىن سەزدى. ءبىراق، كوڭىلى تارتقان جوق.
بوزبالاسىندا وسى شامدى سوندىرە الماي، اقساق ەگەردى ۇيىقتاتا الماي تاعاتى تاۋسىلاتىن — ىڭىردە ۇرلانىپ كەلىپ، قاراكەر بيەنى ءشوپ تۇبىنە قاڭتارىپ قويىپ، تاڭعى تاۋىقپەن قايتاتىن تۇندەر دە ۇمىتىلىپ بارادى. زايمكەنىڭ وتى وشكەنشە كوز تالاتىن، زايمكەنىڭ وتى وشكەن سوڭ ەكى كوزدى تارس جۇمىپ شالعىننىڭ سىبدىرىن توساتىن. قىز قىلىعى نازدى ەدى. مايا توبەسىنە كوتەرىپ شىعارماساڭ كوزى جاۋدىراپ ەتەكتە تۇرىپ الاتىن دا كەتەمىن دەپ قورقىتاتىنى بار. كوكىرەگىمەن كەيدە قۋىرعان كارتوپتىڭ، كەيدە بورششتىڭ ءيىسىن ەرتىپ كەلەتىن. مەيلى كۇيىك تاتىسا دا ول كەزدە ءتاتتى ەدى-اۋ!.. سۋ بولماسىن دەپ ىشقىرىنا ءتۇيىپ تاستاعان سارافانىنىڭ ەتەگىن تارقاتپاستان، شىققا شومىلعان سۇپ-سۋىق اق بالتىرىن قاراشەلەكتىڭ جىپ-جىلى قوينىنا تىعىپ جىبەرەتىن دە تاس قىپ قۇشاقتاپ، تاناۋىمەن ءوڭىرىن ىزدەيدى. لەسيا اتا-اناعا سۋىق ءوستى. قاراشەلەككە ەگىزدىڭ سىڭارىنداي جابىستى بوتەن ەكەن دەپ تارتىنىپ، ەركەك ەكەن دەپ ءتانىن جاسىرىپ كورگەن ەمەس. قاشان بوساعا اتتاعانشا شىمىلدىق ىشىندەگى قۇپيا تىرلىك تە ويىنا كىرىپ شىقپاپتى. كۇن سايىن ءبىرىن-بىرى اڭساعاندا بويجەتكەننىڭ بوزبالاعا دەگەن ىنتىعىنان كورى ۇيالاس كۇشىكتىڭ سىڭارىن ىزدەگەن ۇيىرسەكتىگىنە ۇقسايتىن. سويتە ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ ايەل بولاتىنىن العاش رەت قاراشەلەكتىڭ اۋزىنان ەستىگەندە ءارى كەت دەپ ايتپادى. العاش رەت توسەك كورگەندە دە وسىنىمىز ۇيات بولدى-اۋ دەپ كاپەرىنە دە العان جوق. وسىنداي ءبىر ايلى تۇندە...
— مەنى اسكەرگە شاقىرىپ جاتىر، — دەدى قاراشەلەك.
— وندا مەن قايتەم؟
— سەن ءبىزدىڭ ۇيگە باراسىڭ، — دەدى قاراشەلەك.
— بارسام بارايىن. تەك اكەم جاڭا باتەڭكە ساتىپ اپەرگەنشە توسا تۇرايىق.
— جالاڭاياق بارساڭ دا تۇك ەتپەيدى، — دەگەن قاراشەلەك.
قاراكەر بيەگە جايداق مىنگەسىپ، قارا ديۋدىڭ قارا شاڭىراعىنا جالاڭ اياق كىرگەن لەسيا ەدى...
ءۇش ءجۇز الپىس بەس كۇننىڭ قۇرىعاندا بىرەۋىنە باقسىلىعىم جۇرەدى دەۋشى ەدى اكەسى. جاقىپ قارا ديۋدىڭ باقسىلىعى جۇرگەن كۇنى دۇنيەگە كەلسە كەرەك. لەسيانى ون التى جاسىندا جەتەكتەپ كەلگەندە جاقتىرماعان جاتاقتىڭ جۇرتىنا شاپاعات سالماستان:
— سەنىڭ دە ءبىلىپ ىستەگەن ءبىر شارۋاڭ شىعار، مەيلىڭ، قاعازداي اپپاق بالا ەكەن، قاتىن بولىپ جارىتپاسا دا قايىرىمى بار كورىنەدى، — دەپ باتاسىن بەرگەن.
جاقىپ اكە ءسوزىنىڭ توركىنىن ماندەگەن جوق-تى. بىرگە ءوسىپ، ءيىسى ءسىڭىپ قالعان سوڭ وسى ماعان بوتەن ادام ەمەس-اۋ دەپ ويلاعان، ءتۇبى بوتەن ادام بولادى-اۋ دەپ تە ويلاماعان. ءبۇل دا انشەيىن بالالىق ەلپەك كوڭىلدىڭ قيالى ەكەن. مايا توبەسىندە اسپانعا قاراپ جاتىپ ايمەن جارىساتىن بالالىق قيالمەن بىرگە تاۋسىلىپتى. ءيى ءبىر، ءيىسى ءبىردىڭ ءتۇبى وڭاتىنىن، تىم ءۇيىر، تىم ۇيرەنشىكتى ايەل جۇرتىنىڭ قىزىعى تەز ءسونىپ، ەر قاشتى قىلعان ەركەكتەن ولاردىڭ دا تەز سۋىناتىنىن بارىقسىز شاعىندا ءبىلىپ پە.
جارتى جىل وتاسىپ، جاستىقتىڭ قۇمارلىعىنان كانىگىپ شىعا الماي اسكەرگە اتتاندى دا ءتورت جىل سۋ استىندا، سۇڭگۋىر فلوتتا قىزمەت اتقارعاندا جارتى جىلدىڭ قىزىعىن مەدەت تۇتىپ ەدى. جارتى جىلدىڭ ساعىنىشتاي ەلەسىن كوكىرەگىنە كوڭىلمەن توقىپ، ينەمەن جازدىرعاندا ارمانى دا، ازابى دا ماڭگىلىككە قيماس سۋرەت بوپ قالاتىنداي كورىنگەن. قارا ديۋ قايتىس بولدى دەپ حابار العاندا قابىرعاسى سوگىلگەنمەن ەر ازاماتتى جاسىتا العان جوق ەدى، قاتىنىڭ قاعىنان جەرىپ، يت سارىعان كورىنگەن قاشانىڭ تۇبىنە تۇنەيتىندى شىعاردى دەپ الدەبىر "جان اشىردان" حات كەلگەندە جۇلىنى ۇزىلگەندەي مورت سىنعان. ەل بەتىنە قاراۋدان قايمىعىپ، فلوتتا تۇبەگەيلى قالماققا سەرت ەتتى دە قاراورماننان ءبىرجولا تۇڭىلگەن. قايتىپ زاتوندى كورمەيتىن دە ەدى، اتتەڭ، اقكەمپىردىڭ ماعان توپىراق سالىپ كەتسىن دەگەن زارى شىداتپادى، سوسىن دارىگەرلىك ىرىكتەۋ كوميسسياسىنىڭ جارامسىز دەپ "سپيسانيەگە" جاتقىزعانى جىگەرىن ءبىرجولا جىنداي قىپ ەزىپ جىبەردى. جانىن جەگىدەي جەگەن سوڭعىسى ەدى. ول جيىرما بەس جاسىندا بەلىنەن كەمتار بولىپ ورالدى.
قاراشەلەك جيىرما بەس جاسىندا ەندىگى قالعان عۇمىرىنا جۇك بولارلىق مۇڭ ەنشىلەپ، جيىرما بەس جاسىندا عانا جاقىن بولىپ مۇڭمەن ەسەيگەن. ءبۇل دەرتىن لەسيادان باسقا ءتىرى جان بىلگەن ەمەس، ال ىشتەگى اششى قورداداي قىجىلداپ جاتقان كۇيزەلىسىن وزىنەن باسقا ءبولىپ-جاراتىن پەندە جوق.
اقكەمپىردىڭ كىرپىگى عانا قيمىلداپ جاتىر ەكەن. ءبىر اۋىز تىلگە كەلگەن جوق. اۋىل ءۇيدىڭ وسەگىن دە، جالعىز ۇلعا ايتاتىن وسيەتىن دە وزىمەن الا كەتتى. قارعاسى شۋلاعان قاراشانىڭ قارا داۋىلدى كۇنىندە جامباسىن جەرگە تيگىزگەندە قاسىندا قايعىسىنا ورتاقتاسار وسيپتەن باسقا قارايعان ەركەك كىندىك تە جوق ەدى. "اتتەڭ ولمەيمىن-اۋ، ولسەم قايتىپ كەلمەيمىن-اۋ، ايتپەسە، مەنسىز كۇنىڭدى كورەر ەدىم" — دەيتۇعىن قارا ديۋدىڭ قىجىرتپاسش جەتىمسىرەپ قالعان قارا شاڭىراق قايتالاپ تاعى ءبىر ەسىنە سالعاندا جاقىپتىڭ تۋا جالعىزدىعى سوندا عانا قابىرعاسىنا باتتى، جاقىپتىڭ جالعىزدىقتان قورقاتىن سەكەمشىلدىگى دە سودان باستالدى. جۇباتقان جۇرت لەسيانى اۋەلدە توركىندەپ كەتتى دەپ جەتكىزگەن. تومەنشىكتەپ ايتقاندارىنان توركىندەپ قانا كەتپەگەنىن كوڭىل شىركىن سەزبەي قويسىن با. قۋالاپ بارىپ، قۇرىقتاپ ايداپ كەلۋگە بولسا دا دارمەن جوق.
"قاتىن كەتتى قامشىنىڭ سابى سىندى" دەگىزىپ، جابۋلى جارانى جابۋلى كۇيىندە قالدىرسام با دەپ ەدى، وعان اۋەلى جالعىزدىق، ونان سوڭ قىزعانىش دەگەن زاۋال تاعات تاپتىرماي، تىم قۇرىسا كورىپ قايتايىن دەپ اقساق ەگەردىڭ ءدال وسى قىستاۋىنا ەكىنشى رەت ۇرىن تۇسكەندەي الاسارىپ كەلگەنى ەسىندە.
— مىنا قاتىنىڭا يە بول! — دەپ قايىن اتاسى بىردەن دۇرسە قويا بەردى. — قاراۋىل بولۋعا ماعان قالعان جەتەۋى دە جەتەدى. كوڭىلگە جىعىلماسا، كوزىن كوكشيتىپ تۇرىپ كوگەندەپ ۇستا، ايتپەسە، ۇرعاشى دەگەن حالىق كورىنگەن سيداعا قاسىناتىن كۇيلەگەن قاشاردان جامان! — دەگەن.
لەسيا اكە سوزىنە ايبات جاساي الماي جەرگە قاراعان جاقىپ وشاعىنا بەتىنەن ءمورى تامعان بەيكۇنا بويجەتكەن تاستاپ كەتىپ ەدى، تورت جىلدىڭ ىشىندە سول مولدىرەگەن جاس سۇڭعاق تارتىپ، دەنەسى ىسىلىپ، كەرىسكەدەي ساقا كەلىنشەك بولىپتى. تاعى ءبىر بايقاعانى، قيمىلى سيداڭ، كۇلكىسى سىلدىرلاۋ كورىندى. جۇزىندەگى باياعى سىپ-سىپىق قىزىل شىرايدى دا تابا العان جوق. الدىنان ەركەلەپ شىققاندا قىلىمسىعانىن سەزگەن، قولتىعىنىڭ دىمى مەن القىمىنان دا جات ءيىس تەپكەن. جاقىپتىڭ دەنەسى مۇزداي بوپ، بەتىنىڭ تۇگىنە دەيىن بەدىرەيە قالدى.
لەسيانى ىزدەپ كەلگەن جالعىز جاقىپ ەمەس-تى. قوينىنا جارتىلىعىن قىستىرىپ، ءانيسيمنىڭ پەتكاسى دا قيقيىپ وسى ۇيدەن تابىلعان. ءبىر كەزدە جۇبىن جازبايتىن دوس ەدى، زاتوننىڭ ەكى سوتقارىن كورگەندە كلۋب پەن بي الاڭىنداعى جۇرت اياقتارىنان تىك تۇرىپ، قاق جارىلىپ شۇلعىسىپ قالاتىن. دوسىنىڭ كۇمىلجىپ، ءجۇزىن جاسىرا بەرگەنىنەن-اق ەكەۋىنىڭ اراسىنان قارا مىسىقتىڭ ءوتىپ كەتكەنىن ءبىلدى، ءبىراق، ىرعاسپاي، ىرىلداسپاي، ءبىر جارتىنى ءبولىپ-جارىپ تاراستى. ءبىرى كەشىرىم دەمەدى، ءبىرى كەشىردىم دەمەدى.
اقساق ەگەر ەرتەڭىندە لەسيانى وگىز اربامەن اكەپ تاستادى. كوك الا قويداي ەكەن.
— سەنىڭ قولىڭ باتپايتىن شىعار دەپ شاڭ-توزاڭىن قاعىپ اكەلدىم، ەندى قايتىپ سۇيەك سىندىرسا قازىق قاعىپ ولتىرەم! — دەپ بالتاسىن كورسەتىپ تايىپ وتىرعان.
وبالى قانە، لەسيا بۇل جولى كوپتەن ساعىنعان توسەگىمەن جىلاپ كورىستى. اكەنىڭ قاتىگەز ۇكىمى سەبەپ بولدى ما، الدە بالا كۇننەن باۋىر باسقان جاقىپتى بار كوڭىلىمەن جان تارتقانى ما، ولسەم كورىم بىرگە دەپ ەتەگىنە جارماسىپ ەدى. كۇيەۋىنىڭ دارمەنسىزدىگىن ءۇنسىز كەشىرىپ، عۇمىردىڭ ىستىق شاعىنىڭ ءتان توزباي جاتىپ بوس قۇرساق ءوتىپ بارا جاتقانىن دا ءۇنسىز كوتەرگەن. وسى ۇنسىزدىكتىڭ اقىرى شوق باسساڭ قىڭق ەتپەيتىن كومپىس مىنەز، قاتتى دا، ءتاتتى دە سوز قونبايتىن كەرەڭدىكتەن ءبىر-اق شىققان سياقتى ەدى. وسى مىنەزىمەن-اق ول جاقىپقا جاعامىن، جان اشىر بولامىن دەپ ويلاعان. ءبىراق، ونى كۇندە ءولتىرىپ، كۇندە ءبىر تىرىلتەتىنىن العاشىندا بىلگەن جوق، كەيىن نە تارتسا دا جازمىشتان وزباۋعا تىرىسقان.
باس بەرمەيتىن تىرشىلىك ايتەۋىر ءبىر قايراڭعا اپارىپ سوعار دەگەن ۇمىتپەن جاقىپ سونان بەرى دە ون بەس جىلدى ىرىڭ-جىرىڭ قىلىپتى. قۇيىسقانىڭ بەرىك بولماعان سوڭ قىرىق جاسىندا دا قۇر جۇگەنىڭدى ۇستاپ قالا بەرۋ بوق باسىندا ەكەن. قۋ اعاشقا قوناقتاعان قۇستاي جاقىپتىڭ پاناسىز كوڭىلىنە قارا شاڭىراق تا، ىرىقسىز بايلانعان قاتىن دا قازىق بولا المادى. قاراورماننىڭ ىرىسى دا، قاسيەتى دە اق كەمپىر، قارا ديۋمەن سارقىلسا كەرەك. كۇرەپ تاپقان تابىسىن كۇرەكتەپ شاشتى. ءبىراق، ونىمەن جار ىندىنىن كەپتەي العان جوق، جۇرتتىڭ ىڭعايىن دا جومارتتىقپەن جىعا المادى. ەندى ويلاسا، ونىسى جومارتتىقتا ەمەس، انشەيىن داتكە قۋات الدانىش ەكەن. كوڭىلدىڭ كەتىگى ەشۋاقىتتا تولمايتىن كورىندى. تولا قالسا ول ءومىر مە؟ ال، جاقىپتا تولتىراتىن ماقسۇت تا قالماعان سياقتى. سوسىن ءبۇل دا تىرلىك دەگەن سايقالعا كەرەڭ كوزبەن كەگجيىل باعام با دەپ ەدى. سودان دا بولار، ءۋايىمسىز جۇرت مۇنى تاسقاباق اتاندىردى. ءوزىن جۇرتتان كەم تۇتىپ، قور ساناۋعا ۇيرەنگەن باسى بۇعان دا كونگەن. تەك، كەلەشەكتىڭ سانداۋى بۇلدىر تارتقان سايىن دۇنيەگە دەگەن كۇدىگى مەن وكپەسى قارا قازانداي بوپ اسقىنىپ بارا جاتقانداي. كۇدىك پەن وكپەنىڭ قىجىلى قىزعانىشقا، قىزعانىش — جاۋىزدىققا دا سۇيرەپ سالۋعا بار. جاقىپتىڭ ءبىر ۋايىمى لەسيا. توقتاساڭ مەيلىڭ، كەتسەڭ جولىڭ انە، باعىندى بايلاپ، الدىڭنان توسپايىن دەپ ىشتەي بەكىنىپ تە ەدى. ءالى دە لەسياعا كوڭىلى سۋىماعان پەتكانىڭ ايەلىنەن اجىراسقانىن ەستىگەندە، سابىرى تاۋسىلىپ، باردى دا تايگاعا جەتەكتەپ كەتتى. قايداعى سۋىق قول قولقاسىن سۋىرىپ، قۋ جانىن توناپ جاتقانداي قان جىلاعان وزەگى بۇگىن دە بىردە شوق، بىردە مۇز. بوتەننەن ولجا بوكتەرگەن ايەلىنىڭ توق قۇرساعىن كورگەندە كەيدە جارىپ تاستاعىسى كەلەدى، ارتىنان كەۋدەسى جانشىلىپ جاسىپ، ۇلىپ كەتكىسى دە كەلەدى... قايا المايدى ەكەن. باسقا تۇگىلى، ولىمگە دە قيا المايدى ەكەن. ول ءوزىنىڭ لەسيانى سۇيەتىنىن قىرىققا كەلگەندە سەزدى.
اي استىندا سەلتيىپ تۇرعان سەنوۆال كولەڭكەسىن باۋىرىنا جيناپتى. اي جۇزىنە شاعىلىسقان الاسا قىستاۋدىڭ جالعىز كوزى شاقىرايا قالىپتى. شاقىرايعان جالعىز كوز جاقىپتى اتقىلاپ تۇرعانداي كورىندى. اسپانعا شانشىلعان قاداۋ-قاداۋ قارا شىرشالار قاتىپ قالعانداي. جىم-جىرت. كەرەڭ. قۇلاعى شۋلاپ، باسى اينالعانداي بولدى.
قارا قۇرىق تەڭىزدىڭ دۇڭكيگەن جالى جىبىر-جىبىر جىلجىپ بارا جاتقانداي. جىلجىپ بارا جاتقان قالانىڭ قالتىراۋىق وتتارى ەكەن. قالىڭ وتتىڭ ىشىنەن زاتوندى ىزدەدى، جاتاقتاردىڭ شانداق كوشەسىن، قاراورمانىن ىزدەدى... شانداق كوشەدە شىبىق ءمىنىپ شاپقىلاعان قاراشەلەكتى ىزدەدى... قارا ديۋ قاراكەر بيەگە ءمىنىپ الىپ تەرىس قاراپ بارا جاتىر ەكەن. اق كەمپىر كۇرەسىنگە شىعىپ الىپ، تەرىس قاراپ شىعارىپ سالىپ تۇر ەكەن. ءىشى قالتىرادى. كوز شاراسى ىسىپ بارا جاتىر ەكەن...
قاراقۇرىق تەڭىزدىڭ كۇجىرەيگەن ءجون ارقاسى شىر اينالىپ زاۋلاپ بارا جاتقانداي. زاۋلاپ بارا جاتقان قالانىڭ قالتىراۋىق وتتارى ەكەن. قۇلاعى شىڭىلداپ، باسى اينالدى... زاۋلاپ بارا جاتقان زاتوندى، بۇلدىراپ بارا جاتقان قاراشەلەكتى، بۇلدىراپ كەتكەن بالالىعىن قۋىپ جەتە الماعان سوڭ، اي استىندا سەلتيىپ تۇرعان سەنوۆالدىڭ ۇستىندەگى وسيپ شالدى توڭىرەكتەپ، مۇپ-مۇزداي اي استىنداعى مۇپ-مۇزداي مىلقاۋ ۇيگە قايتىپ ورالدى.
10
— قالادا ءوستىڭ عوي؟
— قالادا.
— اكە-شەشەڭ شە؟
— عۇمىرى قالادان شىققان ەمەس.
— سولاي دە. بايقايمىن، اكە-شەشەڭنەن بويىندا بىردەمە قالعان سياقتى. سىپايىلاۋ ەكەنسىڭ، ونىڭ اتىن جاسقانشاقتىق دەيدى. ءبىراق، جاسقانىپ تۇرساڭ دا ءبىر قۇلىعىڭ ىشىڭدە. ءبىر كەتىگىڭدى ەكىنشىسىمەن بۇركەپ جىبەرەتىن زالىمدىگىڭ دە جوق ەمەس. سولاي ما؟... ال، قالادان جۇققان بويىندا قانداي قاسيەت بار؟
— كىم ءبىلسىن... بالالاردىڭ باقشاسىن بىلعادىق، مەكتەپ تابالدىرىعىن توزدىردىم، ينستيتۋتتى وسىندا ءجۇرىپ تاۋىسىپ ەدىم... كورگەن، بىلگەن دەگەن سياقتى... بارعا قاناعات، كۇي تالعامايمىز...
— ول، انشەيىن، ماشىق، قاسيەت ەمەس. ماشىق جۇيكەگە عانا جابىسادى، قانعا سۇيەككە سىڭبەيدى.
— وندا بىلمەدىم...
— تەگى، بىلگەن دە جاقسى، بىلمەگەن دە جاقسى.
— سوندا جامانى قايسى؟
— نەنىڭ جامان ەكەنىن بىلسەم مەن دە اۋليە بوپ كەتپەيمىن بە؟.. ءوي، سەن تىمىسكىپ ءالى وسىندا ءجۇر مە ەدىڭ؟!.
جاقىپ قارا توننىڭ قاۋسىرماسىنان سەنوۆالدىڭ قۋراپ كەتكەن ساعدارىنداي قۇلا بۋرىل ساقالدى عانا كوردى. قۇلا بۋرىل ساقال جاقىپقا ەمەس، شاقىرايعان ايعا شوشايىپ، تۇڭىلە سويلەدى:
— بۇل جۇرت جىلى ۇيدەگى جىلى توسەككە دە سىيمايدى! — دەدى. — جاپان تۇزدە جولعاسقان ەكى قازاق، ءارى وتىرشى دەپ ءبىرىن-بىرى مۇيىزدەپ تۇرعىزعان ەكەن. — وسيپ شال جاقىپتىڭ جامباسىندا قاپ كەتكەن قارا توننىڭ قاپتالىن جۇلقىپ زورعا سۋىردى.
كارىلىكتىڭ جەتكەنى دە، جوقتان وزگەگە جىنىڭدى قاسىپ، بۇل شال دا قىرت مىلجىڭ بولايىن دەگەن. ايتەۋىر، تىڭدايتىن تەگىن قۇلاق سەنسىڭ-اۋ دەگەندەي ەندىگى ءسوزىن بەكەتكە وقتادى.
— سولاي جىگىتىم... قالادا وسسەڭ دە، قاراتاياقپىن دەسەڭ دە ءبارىبىر بوتەكەندە قىر كۇپىسىنىڭ ءيىسى جاتىر. كەيىنگى نەمەرەڭنىڭ نەمەنەسى بولماسا... ول نەمەنىڭ دە قايدا تۋىپ، قايدا ورەتىنىن كىم ءبىلىپتى... قۇدايعا شۇكىر، ءبۇل دا وسەتىن جۇرتتىڭ مىنەزى.
وسى شال نەنى كەۋسەپ جاتىر دەپ جاقىپ باسىن كوتەرىپ، قۇلا ساقالعا تاعى دا سۇقتانىپ ەدى، قىنالى تاستاي تۇك باسقان سۇپ-سۇر، سۇپ-سۋىق بەت-جۇزى قاپەرسىز ەكەن.
— ونى قاي ەنسيكلوپەديادان وقىپ ەدىڭ؟! — دەپ قارتقا اسىعىن ۇتتىرىپ قويعانداي تەرىس توڭقايىپ قيسايا كەتتى.
— جەر دەگەن سيكلوپەديادان! — دەدى وسيپ شامىرقانا نىعىزداپ. — جەرگە كىم جاقىن بولسا، سول ءوسىمتال. نە باسپاناسى، نە باسالقىسى جوق ءبابىلدىڭ سوڭىنان بالا ەرگەنىن كوردىڭ بە!
قارت جاقىپتى قاجايىن دەگەن جوق ەدى. اڭقىلداق بايعۇس ايتىپ سالسا دا ارتىنان كۇمىلجىپ قالعان.
— جەر جارىقتىق قاسيەتتى عوي، — دەپ وزىمەن-وزى كۇبىرلەپ كەتتى. — جەر ەمگەن جۇرتتىڭ ءجۇزى جارقىن، ارى دا، جانى دا تازا. جالىنعانى دا، جالداعانى دا ەڭبەگى. دايارعا كوز ساتپايدى، قياناتى جانە جوق... ءالى ەسىمدە، اجەم مارقۇم كارتوحانىڭ ءار ءتۇبىن بالاپان باسقان تاۋىقتاي شايقاپ ءوسىرىپ، ءار تۇيىرىنە كۇرەك تيگىزبەي سيپالاپ وتىرىپ، ساناپ وتىرىپ قازىپ الۋشى ەدى...
بىر-ەكى جوتكىرىنىپ، جۇرەلەپ وتىردى. بۋىن-بۋىنى سىتىر-سىتىر ەتە قالىپ ەدى. جاقىپ تا اندىپ جاتىر ەكەن:
— ساعدارداي ساۋدىراپ وتىرىپ ءجۇز جيىرمادان دامەسى بار! — دەپ سەنوۆالدى سولقىلداتا سەلك-سەلك كۇلدى.
شال جاقىپتىڭ ءازىلىن وزدىرىپ الدى. مويىندادى:
— بۇگىندىك شىرپى باسىن سىندىرعام جوق، — دەپ كۇرسىندى. — ءبىر كۇن قوزعالماسام بۋىنعا جەل تۇسەدى.
ايمەن تالاسقان جىپ-جىلتىر توبەسىن قۇلاقشىنمەن ميلىقتاتا جاسىرىپ، پىشىلداپ باس جاعىنان بەشپەتىن سۋىرىپ جاتقان شالعا بەكەت تاندانا قارادى. كۇندىككە تىزە بۇككەن جوق ەدى، ەگەر شىرپى باسىن سىندىرمادىم دەگەنى وسى بولسا، كۇيبەندى كۇندەرىندە نە قىرىپ تاستايدى ەكەن؟.. وسيپ قارت بەشپەتىن سىلكىلەپ وتىرىپ سىرىڭكەنىڭ سىلدىرىنان پاپيروسى مەن وتتىعىن تاۋىپ الدى. سوسىن قيقىم تاسىعان قۇمىرسقاداي جىبىر-جىبىر ءتۇرتىنىپ جامباسىنداعى ساعداردى قازا باستاعان. اۋەلى تەسىكتەن تۇكىرىك جۇگىرتىپ، تومەننەن سىلپ ەتكەن دىبىسىن ەستىگەسىن بارىپ تەمەكىسىن تۇتاتتى.
— ەندى عوي، ەدەنىڭدى كۇركەگە تولتىرماي ۇيقى بەرمەيسىڭ ءا؟! — دەپ جاقىپ تەرىس قاراپ جاتىپ تورسىلدادى. — ىستا، ىستاي ءتۇس!..
— ىستاعان تۇك ەتپەيدى-اۋ، ەتىڭ بۇزىلمايدى، تەك ەرتەڭگىسىن ەكەۋىڭنىڭ قۇيقاڭدى تابا الماي جۇرمەسەم بولدى دا، — دەپ وسەكەڭ شوشايتىپ اپارىپ تەسىككە تەمەكىسىنىڭ كۇلىن قاقتى.
ەسىك كوزىندەگى قاراعاي باسىنان بايعىز سۇڭقىلدادى.
— جەتپىس جەتى اتاندى! — دەپ شال توبەگە تۇرشىگە قارادى. — وسى ءبىر جەكسۇرىن كەمپىر اۋىرعاننان بەرى مەنىڭ شاڭىراعىمنان شىققاڭدى قويدى.
بەكەت ەرىنبەي تۇرىپ، ءشوپ باستىرعان كەلساپتاي بۇتاقتى جىبەرىپ ۇرعان، جۇدىرىقتاي قۇستىڭ قاراسى قۇيىلىپ كەلىپ، وسيپ پەن بەكەتتىڭ ورتاسىنان باۋىرى جارق ەتىپ اعىپ ءوتتى.
— قارعىس اتقىر! — دەپ قارعاپ قالعان شال قارا سامىرسىننىڭ بىتقىلىنا قادالىپ، سىلەيىپ ءبىراز وتىردى دا كۇرسىنىپ سالدى. — ءتۇبى ءبىر شىعىن بار... — كوزىندە ۇرەي، كۇرت سىنعان ءجۇزى دارمەنسىز كورىندى.
— جوقتى ايتاسىڭ! — دەدى جاقىپ. — ارالدا جاتىپ الىپ جانجال تاپپاعان سوڭ اسپانداعى قۇسپەن الىسادى. مىناۋ زايمكەنى سكيد قىپ جىبەرمەي تۇرعاندا قالاعا قايتقانىڭ ءجون شىعار.
— قالا!.. — شال تەسىكتەن تۇكىرىگىن تاعى ءبىر جۇگىرتىپ، سىلپ ەتكەن دىبىسى قۇلاعىنا جەتكەندە بارىپ باسىن كوتەردى دە تەڭىزدىڭ قاراقۇرىق جالىندا قالقىپ جۇرگەن قالانىڭ وتتارىنا قاجىپ وتىرىپ كۇڭكىلدەي باستادى. — قالانىڭ اتى قالا... باققانىمىز اقشا... اقشادا كوز بار ما؟... كەلەدى، كەتەدى... ونى قۋالاي بەرسەڭ ونان سايىن اشقاراقسىڭ...
— ساسپا، شالىم، — دەدى جاقىپ. — سەن ءجۇز جيىرماعا كەلگەنشە اقشا دا قۇريتىن شىعار. — اقىرى ۇيقىسى قاشقان سوڭ بەتىنە بۇركەنگەن بەرەتىن جۇلىپ تاستاپ ءبۇل دا وسەكەڭنىڭ "پريبويىنا" ءتيىستى. — تەك، تىشقاق لاق بولسا دا كوز الدىمدا ءجۇرسىن، ءبىر ءتۇيىر ءدان بولسا دا قاپ تۇبىنەن كورەيىن دەيتۇعىن تىشقانشىل مالساق جۇرتتىڭ اشقاراقتىعىنا تىعىپ تابىلماي ما دەپ قورقام... اتى ايۋدىڭ تەرىسى دەمەسەڭ تۋلاقتىڭ اتى تۋلاق، ءجۇن-جۇرقانىڭ ۇستىندە اۋناپ جاتىپ قالانىڭ كومفورتىنان جەركەنۋىن!...
— كامپورت! — دەدى شال اۋزىن ءشۇرشيتىپ، سوسىن تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىنا ايىزدانا، توپەلەپ تۇكىرىپ تەسىكتەن اتىپ جىبەردى دە، — مىنا ءبيپىلنيسانىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! — دەپ مۇرتىنان مىرسىلدادى. — بۇگىندە ءبىر جان باققان جۇرت جوق. ەل بايىعان سوڭ ىڭعايلى ورىن، جىلىراق وشاق ىزدەيدى، تانگە باپ، كوڭىلگە كۇي تالعايدى. قالادان دا قاشىپ وتىرعان پەندەڭ جوق. جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەلە جاتقانىن دا بىلەمىن. وعان مىڭ، ميلليون جۇمىس قولىن شىعارىپ وتىرعان دا قىر ەلى. ءتۇبى ءبورىنىڭ تابىناتىنى جەر. مەنىكى، انشەيىن، كەيىنگى بوقتاشاقتى وندا بار، مۇندا قال دەپ ءبىرىن ويعا، ءبىرىن قويعا قاقپايلامايىق دەگەن دە... — شال تۋلاعىن قاساقانا تورسىلداتىپ قۇيرىعىنىڭ استىنان ساعداردىڭ قىلتاناعىن سىپىرعان بولدى.
— ءجا، بولدى، بولدى! — دەدى جاقىپ، — ەندى تۋالەت تەسەيىن دەپ جاتقاننان ساۋمىسىڭ؟!.
— توساتىن جاستان كەتىپ قالدىڭ عوي، — دەدى شال. — تەسۋ ماسەلەسىندە ەندى مەنى كومەككە شاقىرمايتىن شىعارسىڭ.
قىستاۋدىڭ ەسىگى قىڭسىلادى. مىقىندا جورتقان اششى تىرناقتىڭ ىسقىرىعى قاقالىپ ەستىلدى. ەسىنەدى. باشپاق سارپىلى كۇرەسىننەن اسىپ بارىپ قۇمىعىپ ەدى.
— اماندىق بولسا جارار ەدى، — دەدى ەسىنەپ الىپ قيسايعان شال. — كوپتەن بەرى اسپاننىڭ شاڭىتۋى جامان.
اسلان ايران قاتقان اتالاداي كوبىكتەنىپ تۇر ەكەن. ينە شانشار جىرتىق جوق، بىجىناعان جۇلدىزدار بۇلتشا تۇتىندەيدى.
— بالا كۇنىمدە وسىنداي ءبىر اسپاندى كورىپ ەدىم.
— سەكسەن جىل بۇرىنعى التايدىڭ اۋەسى جادىندا قالعانى؟! مۇمكىن، ايعا شاپتىرعانىڭ دا ەسىندە شىعار؟..
— ءتىلىم سالا قۇلاش دەپ قۇدايعا كۇناكار بولما!..
انشەيىندە قۇيرىعىنا كەسەۋ جۇگىرتسەڭ قىڭق ەتپەيتىن جاقىپتىڭ شال بايقۇستى شانىشقاق تيگەندەي تىقسىرعانىنا بەكەت تاڭ. وسيپ قارتتىڭ تابيعاتىنان قىرسىقتىعى ەمەس، تايگانىڭ ءسوز اڭدۋعا مۇرساتى جوق قاساڭسىپ كەتكەن كون اۋىزىن ازىلمەن جىبىتكىسى كەلگەنىن ءتۇسىنىپ جاتىر.
كۇرەسىننەن قايتقان باشپاق سارپىلى باسپالداقتا ءبىراز ايالدادى. تىرناقتىڭ قاشىر -قۇشىر ىسقىرىعى ساۋىردا جۇرگەن سياقتى. ەسىنەدى. ەسىك قىڭسىلاپ، بوساعانى ارس ەتىپ قاۋىپ العان. كاسەكتىڭ زىقىلى قاراعاي باسىنان ءوشتى. ءتۇن بالاسىندا قالت ەتكەن قيمىلدى قۇلاعىمەن كورىپ جاتتىققان بەكەت كەلىنشەكتىڭ تىرسىلداپ بارا جاتقانىن، جەلبەگەي حالاتتىڭ ىشىندەگى ەمەۋرىن كۇتىپ، ەلەۋسىز قالعان ىشكيىمسىز توق كوكىرەك، توق ساۋىردىڭ تىرسىلداپ جارىلىپ كەتە جازداعانىن دا بايقادى. تۇك كورگەمىن جوق، تۇك سەزگەم جوق دەگەن جاقىپ بەت-اۋزىن تاعى دا بەرەتپەن بۇركەي قويعاندى.
— كورگەنىم راس، — دەدى وسيپ قارت. — قىرسىق اينالدىرسا، قىرىق كۇن شىلدەدە دە ەلدى جۇت جايلايدى. بەسىنشى جىلدىڭ ىستىعى بۇقتىرما بويىن تىپ-تيپىل جالماپ كەتتى. كوشپەندى جۇرت بولماسا، ورتەنبەگەن مەكەن جوق. دالانىڭ اڭى، قورانىڭ مالىنا دەيىن قىرىلىپ، ەل ءىشى قۇيقا ساسىعاندا بۇكىل تايگادا قاشىپ قۇتىلاتىن قۋىس تابىلماپ ەدى. جاتاعى بار، كەرجاعى بار، پاناسىز بەيباقتار وسى زەرەندىگە بوستى. ءبىر مىنەر كەرىكتەن دە ايرىلىپ، اكەم مارقۇم سوناۋ اقسۋدان مىناۋ زاتونعا تارادايكەسىن جاياۋ سۇيرەپ كەلىپ ەدى.
— ول قاي اقسۋ؟
— قاي اقسۋدى بىلەتىن ەدىڭ؟
— كىم ساناپتى. ايتەۋىر، التايدىڭ بىتقىلىندا اداسىپ وتىرعان ەلدى مەكەن، ارى اققان، بەرى اققان بۇلاق بىتكەننىڭ ءبارى اقسۋ. اتا-بابامىزدىڭ اۋزىنا اقسۋدان باسقا ات تۇسپەگەندەي...
— اي تۇعىلسا دا اتا-باباڭنان كور! مەشكەي ۇرپاعىن جەر ۇيىققا جەتكىزەم دەپ دىڭكەلەگەننەن باسقا جازىعى نە؟
— جەتكىزە الماعان سوڭ نەسىنە جىر قىلاسىڭ؟! يەك استىنداعى اقسۋدان مىنا تۇرعان زەرەندىگە جاياۋ جەتىپتى دەپ ماقتايمىز با؟!
— ماقتاماي-اق قوي، بوقتاماي جۇرگەنىڭە دە ريزامىز! — شال قۇيىسقانى قۇيرىعىنا تەرىس كەپتەلگەندەي موڭكىپ ءتۇستى دە تاعى دا تۋلاعىنىڭ تۇيىعىن سيپالاي باستادى. — سەن مۇندار، جەرۇيىقتىڭ اتى اقسۋ ەكەنىن دە بىلمەيتىن شىعارسىڭ!
— اقسۋدىڭ ءبارى جەرۇيىق بولسا، جەرماي ساسىعان زاتونعا نەعىپ تىعىلدىڭدار؟!
تۇيىققا قامالعان شال ارى سيپالاقتاپ، بەرى سيپالاقتاپ، تابىلا قويماعان "پريبويىنىڭ" ىزاسىنا جوق جەردەن جىبىرشي قالعان مۇرجاسىنىڭ كەۋجىرىنە دەيىن تۇك قويماي سۋارىپ ءبىر – اق تىندى. قايتا-كايتا جەل جاقتان بىقسىتا بەرگەن سوڭ جاقىپ ونىسىن ادەيى تىعىپ تاستاپ ەدى. ىسقۇمار شىركىن ەندى تاڭ اتقانشا تىقىرشىپ تىنىش كەتىرەتىنىن سەزدى دە پاپيروستى بىلدىرمەي بەشپەتىنە سالا قويدى. ايدالاداعى بۇلاقتىڭ اتىنا بولا قايىن ەنەسىنىڭ اتى كەتكەندەي داۋكەس شالدى قىزىل تاناۋ قىپ شارشاتقانىنا ءماز. ونىڭ بىرىسا قالعان بەت-اۋزى باعىپ، سىرىڭكەنى سان دۇركىن سابالاپ ءجۇرىپ زورعا تامىزعان ساۋساقتارىنىڭ دىرىلىنەن، قالىڭ قاستىڭ استىنداعى كىرپىگى توزعان كوكشىل جانارىنىڭ مۇپ-مۇزداي ىزعارىنان قورلانىپ وتىرعانىن اڭعاردى دا اپ-ادەمى قالجىڭدى مازاققا جالعاپ جىبەرگەنىنە وكىندى.
— مىناۋ كامپورتىڭنىڭ تەك ءبۇپيتى عانا جەتپەيدى ەكەن.
— ءبىر ۇيگە ءبىر ءبۇپيت از بولدى ما؟!
جاقىپ شالدىڭ كوڭىلىن تومەندە قاپ كەتكەن بوتەلكە مەن الداماق ەدى. قىرسىققان شال دا لەسيانى تاعى دا ەسىنە سالىپ، جاقىپتىڭ كومەيىن ايەلىنىڭ بوكسەسىمەن بىتەگەندەي قىلدى. ءمىنشىل جۇرتقا بۇگىندە نە جاعادى. وشاق باسىنان ەتجەندى ۇرعاشى كورسە دە: "پا، شىركىن، بۇپيتتەي ەكەن!" — دەپ ەل ءىشىن قاپتاپ كەتكەن شيرپوترەبتىڭ بۋفەتىمەن جارىستىراتىن ادەتى.
نە كەبەجە، نە اباجا ەمەس، ەسىكتەن سىيمايتىن سۇيكىمسىز مۇلىكتى مىندەگەننەن كورى، بار بايلىعىن بۋفەتتەن وزدىرماي، ونسىز دا تاقۋا داستارقاننىڭ بولىمسىز بەرەكەسىن قۇلىپقا قاماي بەرەتىن ساراڭ قاتىننىڭ نيەتىن ءاجۋالاعانى دا.
جاقىپتىڭ قالاي دا بۇلىنگىسى كەلىپ ەدى. تورسيعان شال ونى تەرىس قاراپ وتىرىپ-اق ءبىلدى.
— وسى سەنىڭ جاسىڭ نەشەدە؟
جاقىپ جاس تالاستىرىپ جاتپاي-اق سەنوۆالدان سەكىرىپ ءتۇستى. كۇرپ ەتە قالعان سالدىردان بوشكەدەگى سۋعا كۇمپ بەرگەنىن ەستىگەن وسەكەڭ:
— جەتىسكەن شىعارسىڭ! — دەپ جانى جايلاۋعا شىققانداي راقاتتانىپ قالدى.
قىستاۋدىڭ ەسىگى جىلاپ زورعا اشىلدى. قايتىپ قاۋسىرىلعان جوق. قايتىپ كەلەسىڭ-اۋ دەپ جاتقان. شالدىڭ ءۋايىمى دە سول ەكەن.
— مۇنىڭ جاسىندا جالعىز جاۋلىعىمىزدى تاپشاننان تاندىرعا، تاندىردان تاقىر ەدەنگە قۋالاپ قىتىقتايتىن ەدىك. قوتاننان وزا الماي، سيىردىڭ جاپاسىنا ءسۇرىنىپ ءجۇرىپ قارتايعان شىرىك! — دەدى.
ىردۋ-دىردۋعا ساراڭ، اۋىزدىڭ قاقپاعى، ەزۋدىڭ جيەگىنە دەيىن ولشەۋلى، سىرگەلى سەميادا وسكەن بەكەت قالجىڭعا قاشان دا بيتاراپ. كوپ ىشىندە سوزگە ۇستامدى، مىنەزگە بايسالدى بولىپ كورىنگەنمەن تاپقىرلىققا، جارقىندىققا مەشەلدەۋ ەكەنىن ءىشى سەزەتىن. ءوز قۇيرىعىنا ءوزى قالجۋىر بايلاپ، قوجىراپ قالعان ەندىگى كۇنىنە قىجىرتپانى قامساۋ قىلعان بەيكۇنا شالدىڭ جايداق وسپاعىنا ىلەسپەسە دە وقتا-تەكتە كوزىنە تيگەن قامشىنى ەسەپتەپ جاتىر. كۇرەسىن ماڭىنداعى شيىردا ءجۇرىپ-اق شارشايتىندارى راس. ول شيىر دا كەشەگى اكە تاپتاعان جاياۋ ءورىس. وندا كىمنىڭ ءىزى جوق. ناۋرىزدىڭ كوجەسىندەي جەتى جۇرتىڭ جۇرناعىنان قورلانعان جاتاقتىڭ توركىنسىز تابيعاتىن بەكەت ءدىنى ورىس، ءتىلى قازاق وسيپ قارتتان اڭعارعانداي. جاقىپ مىنەزىندەگى ارپا-بيدايى ارالاس دۇرەگەيلىكتى دە ەندى ۇققان سياقتى. ءبىرىن-بىرى شوقتىعىڭداعى جاۋىردان تانىپ، قاسىنىسا كەتەتىن تىراقىلىقتىڭ ۇرىق -شارقى وسىندا ما دەپ قالدى.
ۇشەۋى ءبىراز مۇڭداستى. شال سوزىنەن تۇيگەنى، ەلگە اقسۋعا كەتكىسى بار. ءبىر كۇنى قىڭىرايا سالسا، ەكى شارشى قۋىس سۇندەتسايدان بۇيىرسا دەيدى. بالا-شاعاسىنان توپىراق دامەتپەيتىن كورىنەدى. كوڭىلى قالعاندىقتان ەمەس، ەل بولىپ كومسە دەيدى. شالعا وسى دا ارمان بولىپتى. بوساعادان زيراتقا دەيىنگى ءبىر تۇتام اقىرعى جولدىڭ ۇنسىزدىگىنەن قورقادى ەكەن. ولگەن سوڭ توپىراقتىڭ ارزانى نە، قىمباتى نە؟ تىرىدە شىقپاعان اتاعىڭدى ولگەندە ءبىر كۇن ايعايلاتقاندا قانشا جەرگە جەتپەك؟ تىرىسىندە جامباسىنا تۋلاق باتسا دا رازى، كورگە تۇسەرىندە كەبىنىمەن ماقتانعىسى كەلەتىن پەندەشىلىكتە بولادى ەكەن-اۋ؟!
— ياش، مىناۋ ەريەۆانىڭ موسىنىڭ ءشايى سەكىلدى ەكەن.
— يت بىلەت. موسىنىڭ ءشايىن كىم ءىشىپتى.
— ايتارعا دا، ايتپەسە ءتۇتىن تاتىعان موسىنىڭ يۆان-شايىنە قايدان جەتسىن، — دەپ شال تاعى دا تەرىس جىعىلا سالدى.
— ءتۇتىن ۇزبەيتىنىڭ سول ەكەن عوي.
— ەندىگى جۇرت ءتۇتىننىڭ ءقادىرىن بىلە مە... ۇرعاشىسى اربا ۇستىندە جۇكتى بوپ، ۇرپاعىنىڭ كىندىگىن اربا ۇستىندە كەسكەن كەشەگى اۋعان ەل بولماسا...
وسيپ قارت قويۋ ءتۇتىندى تاناۋىنان بوزداتىپ-بوزداتىپ جىبەردى دە يەگىن كوككە تىرەپ قۇمارتىپ قالدى. سارى ماسا ءالى جاتپاعان، اندەتكەن ىزىڭى قاراداي دەنە تۇرشىكتىرىپ، وعان شىلدەلىكتىڭ شۋىلى قوسىلعان سوڭ مازاسىز ءبىر شۋ سەنوۆالدى شىرق اينالدىرا كوشىرىپ بارا جاتقانداي قۇلاق تۇندىردى.
— ازاپتانىپ جەرگە ءتۇستىڭ، وشاقتاعى قولامتانى ءتۇرتىپ ءتۇتىن سالا كەلگەندە قايتەدى؟
— ونسىز دا ىستاپ ءبىتتىڭ عوي!..
— وسى تەمەكى بولماسا دۇنيەگە سىيمايتىن سياقتىمىن، — دەپ كارت پاپيروستىڭ قورابىن سالماقتاپ سىلكىپ-سىلكىپ قويدى. — كىم بىلەدى، ەۆسەيدىڭ ۇعارلاپ ولگەنىندە دە ءبىر ءمان بار شىعار. — شال قاقالىپ-شاشالىپ، كۇلكىسىن شاڭكىلدەك اششى جوتەلمەن اياقتادى دا قاراعاي باسىن اداقتاپ قاڭعىرىپ كەتكەن وز جاڭعىرىعىنان ءوزى ۇرىككەندەي ءۇي ىرگەسىندەگى قارا كولەڭكەگە ۇدىرەيە قارادى. شابىلعان ءشوپتىڭ جۇپار ءيىسى بورسىعان قاقتىڭ دىمقىلىمەن ارالاسىپ، اۋانىڭ تۇنگى تىنىسىن تۇنشىقتىرىپ تۇر. ۇيقىنى قاشىرعان دا ارزان ۆەرمۋتتان كەيىنگى القاشتىڭ ساسىق دەمىندەي وسى ءبىر سۇيكىمسىز قاپىرىق. سامايى لىپىلداپ، جۇرەگى قاققان سوڭ وسيپ قارت جەيدەسىنىڭ تۇيمەسىنە دەيىن اعىتىپ تاستادى دا بار پالە بوتەلكەنىڭ اۋزىنان لىقسىپ جاتقانداي جاقىپتىڭ قولىنداعى "ەريەۆاندى" جاقتىرماي قاباعىنىڭ استىمەن ءسۇزدى.
— اركىمنىڭ ءبىر تاڭسىق اسى بار عوي، — دەپ توڭقايىپ "بيپىلنيساعا" تۇكىرىندى دە ەرنىنە قىلشىق جابىسقانداي جەڭىمەن قايتا-قايتا ءسۇرتىندى. — ءالى ەسىمدە، اجەم مارقۇم اتاۋ-كەرەسىنە ءشاي سۇراپ ەدى. ءدام-تۇزى تاۋسىلعان سوڭ قارا سۋدا بۇيىرمايدى ەكەن. شەشەم تارادايكەنىڭ كوپتىگىنەن باقىرىن شەشكەنشە ءجۇرىپ كەتىپتى. كوز الدىمنان كەتپەيتىنى، ەكى قارا تابانى. قۋراعان سەكسەۋىلدەي ىردۋاننىڭ جاراسىنان سورايىپ جاتىر ەكەن. جۇگى جەڭىلدەگەنىنە قۋانعانى ما، اكەم بايعۇس جوكەگە وراپ جول جيەگىنە كومە سالدى. ارباعا سيماعان اياعى جوكەگە دە سىيمادى. ماعان كورگە دە سيماي قالعانداي كورىنىپ ەدى. اجەم ەسىمە تۇسسە كۇنى بۇگىنگە دەيىن توپىراقتان سوستيىپ تۇرعان ەكى قۋ سيراقتى كورەم دە موينىمدا قارىزى كەتكەندەي قاراپ وتىرىپ قۋىستاناتىنىم بار.
بۇل جالعاننىڭ بۇكىل ءۋايىمىن تاۋىسىپ، ەسەپ-قيسابىن ايىرىسىپ قويعانداي، ەندى تىرىگە دە ەمەس، اتام زامانعى ارۋاققا دەگەن قارىزىن اقتارعان كارى شوڭگەنىڭ اڭگىمەسى بەكەتتىڭ كوز الدىنا دا ەربەيگەن ەكى سيراقتى كولبەڭدەتىپ اكەلە بەردى... سۇندەتسايدى قيالاپ شىعاتىن قاسقا جول، تارادايكەسىن جاياۋ سۇيرەگەن وشارلى جان، ىردۋاننان سورايعان كۇس تابان ەكى اياق سەلكىلدەپ بارا جاتقانداي كورىندى!.. ماڭدايعا جازسا پەندە شىركىننىڭ كەشپەيتىنى جوق ەكەن-اۋ!..
اجەسىنىڭ قارا تابانى عانا ەمەس، ءوسيپتىڭ كوكەيىندە قالعان بۇدان باسقا دا تالاي سۋرەتتەر بار ەدى. كوك تۇگىن باسقان حۋتور، بىقسىعان دىڭگەك، سورايىپ-سورايىپ قالعان اعاشتار، شالا كۇيگەن ارپانىڭ ماساعىن كوزىنىڭ جاسىنا شىلاپ قاۋجاپ تۇرعان ءوزى سياقتى كوك قارىن بالالار... تاعى دا اجەسى. وسى كوكقارىنداردى ورتتەن تاسيمىن دەپ قارا تابانىنان باسقا تۇلا بويى تۇگەل قولدىراپ تۇسكەن بەيشارا كەمپىردى اكە-شەشەسى قولدارىنان ىلجىراپ توگىلىپ قالاتىنداي تارادايكەگە زورعا جەتكىزگەن. ونان سوڭ يرەك-يرەك جول، جول بويى كەڭسىرىكتى ۋداي اشىتقان قاپىرىق، يەسىز قالعان اۋلادان كۇلدى-كومەش ءبىر نارسەنى تۇرتكىلەپ الىپ، يەسىز قالعان وگورودتان شالا كۇيگەن كارتوپتى ءتۇرتىپ جەگەن بوسقىندار. سوسىن تاعى دا اجەسى...
— مارقۇم، پەش ۇستىنە قاماپ الىپ، ءبىزدى قىس بويى ەرتەگىمەن سەمىرتەتىن ەدى. اقسۋ دەگەن جەرقۇيىق بار، ورمانى تولعان مال بولادى ەكەن، تاياقتى تەرىس شانىشساڭ دا تال بولادى ەكەن، ەركەگى دانا، قاتىنى اۋليە ەكەن دە، ول ەلگە قۇدايدىڭ قۇرىعى بولماسا پاتشانىڭ ءامىرى جەتپەيدى ەكەن دەپ ۇزىن-سونار ءبىر ولەڭدى تىرىسىندە تاۋىسا الماي كەتىپ ەدى. ەڭ وبالى، ولگەندە سول اقسۋدىڭ توپىراعىنا ون ەكى مۇشەسى تۇگەل سىيماعانى...
— وندا مۇقىم التايداعى اقسۋ اتاۋلىنىڭ ءبارى جەرۇيىق دەسەڭشى.
— يۋم بىلەدى. ەكزەكۋسيادان قاشقان شارقايلى مۇجىق سوناۋ جەر تۇبىنەن بۇقتىرمانىڭ بويىنا جەرۇيىقتى ىزدەپ كەلگەن دەسەدى. — پۇشپاعىنا دەيىن سارى جۇرت بوپ قالعان دومالاق جەردىڭ ءبىر قۇرىشىندا جەرۇيىقتىڭ جاتقانىن كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە ساقتاۋشى ەدى. ساناسى كەيدە قاقسال، كەيىندە اڭعىرت، كوبىنە وڭىنە ەمەس، تۇسىنە سەنەتىن بىربەتكەي شالدىڭ كوزبەن كورگەنگە يلانباي، ەستىگەنگە الدانا سالاتىن سابيلىك جاراتىلىسىندا اۋەيىلىك تە بار.
— كىم بىلەدى، مۇمكىن جەرۇيىق ءبىزدىڭ اقسۋ شىعار. تاعدىر ايدادى ما، تاپشىلىق ايدادى ما، ايتەۋىر، مەكەن ىزدەپ بوسقان جۇرت اقسۋ دەگەن اتىن ەستىگەن سوڭ جەرۇيىق وسى ەكەن دەپ قونىس تەپتى مە. نە دەسەڭ دە ءتۇبى اداسپاپتى.
— سول اقسۋ ءۇشىن ءبىر كەزدە قىرعىن بولعان دەسەدى عوي؟
— ە، دەگەن اۋىز دەيدى دە... تۋعان جەردىڭ توپىراعى كىمگە بولسىن قىمبات تا. قاراورمانىڭ كەسىپ بەرە قويۋ وڭاي ما. ال مەنىڭ كونە كوزدەردەن ەستىگەنىم، بوسقىنداردىڭ ءار ءتۇتىنى قونىس قۇنىن بەرىپتى دە جەر داۋى سونىمەن ءبىتىپتى. ەكى جۇرت جاۋ بولىپ ەمەس، ەل بولىپ، اعايىن بولىپ، بىتىسكەن. اياز ءبيدىڭ ايتۋىنشا، ادامعا ەڭ قىمباتتى نارسە — ءومىر، ەڭ قاسيەتتى ءپىرى — تۋعان جەر ەكەن. ادام قاسيەتتى قاراورمان ءۇشىن ەڭ قىمباتتىسى — ءومىرىن تىككەن. ورىستىڭ شارۋاسى جەر ءۇشىن ءومىرىنىڭ جالعاسى-ەمشەكتەگى بالاسىن قيسا، قازاقتىڭ اناسى سول سابيگە اق ءسۇتىن ەمىزگەن. ءبىز قانمەن ەمەس، جانمەن دوستاسقان ەلمىز. ءبىر كەزدە قاسيەتتى اقسۋ، قاسيەتتى سۇندەتساي ەدى، بۇگىندە جىندىساي دەپ قاعىندىرىپ جۇرسىڭدەر عوي. ماعان سالسا، سول ادامنىڭ ءتىلىن كەسىپ، جەرۇيىق دەپ اتار ەدىم! جەرۇيىعىڭ اقسۋداي – اق بولار!.. ەلىڭ تىنىش، زامان سەنىكى، ەندى قوي ۇستىنە بوزتورعايدى جۇمىرتقالاتا بەر!
قاراعاي باسىن قورعالاپ بارىپ قۇلاعان اي سۇلدەرى وڭىپ بارادى. تەڭىزدىڭ قاراقۇرىق جالى دا جىعىلعان. قالىڭ بىتقىلدىڭ جىرتىق – جىرتىق سانداۋىنان الاقانداي ارالدىڭ ارى جاق، بەرى جاعى كورىنىپ قالىپتى. ءۇيىرىن ىزدەپ ەلىك ءۇردى دە الدىمەن تورعايدى وياتتى. قىستاۋدىڭ ەسىگى قىڭسىلادى. باسپالداق ۇستىندە كەرىلىپ تۇرعان كەرىسكەدەي كەلىنشەك:
— ياش، تاڭ اتىپ قالىپتى عوي، — دەدى.
— ياپىر-اي، تاعى دا ءبىر كۇن ءولدى-اۋ! — دەپ وسيپ قارت ەسىنەپ سالدى.
11
كوپتەن بەرى دىم تامباعان اسپانعا بۇلت ورالىپتى. ونىڭ ءوزى دە جىرتىق كيىزدەي، شاقار كۇننىڭ اپتابىنا دالدا بولا الماي ءتۇر. ەرتەڭگىسىن تاقىل-تۇقىل وتكىنشى بۇركىپ ەدى، توپىراقتان قاڭسىق بۋ بىقسىپ، شالعىن باسى وت شالعانداي بۇرىسە قالىپتى. كوكتىڭ زاۋالى دا، تايگانىڭ زاۋالى دا وسى. قالا دا قاڭسىپ ءتۇر. اۋادا ورتەنگەن رەزەڭكەنىڭ ساسىق ءيىسى بار.
بەكەتتى تاڭعى ساعات التىدان كۇتىپ ەدى. كەشىككەن سوڭ كۇدەرىن ءۇزدى. زاتوندى كەزىپ شىقتى. نە ىزدەگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. شاشتارازعا كىرگەن. شاشىڭدى قالاي باپتاپ بەرەيىن دەپ قايتا-قايتا سۇراپ، ءبالسىنىپ ءجۇرىپ العان تۋ كەلىنشەككە قاراپ وتىرىپ جىنى كەلدى.
— ۇستاراڭ بار ما؟ — دەدى.
— بار.
— ۇستاي بىلەمىسىڭ؟ — دەدى.
— نان تاۋىپ ءجۇرمىز عوي.
— ەندەشە سىپىر! — دەدى.
جۇرت ايتەۋىر بۇلدىرۋگە قۇشتار. "س ۋدوۆولستۆيەم" دەپ ءجۇرىپ توقىرايتىپ سىپىرىپ بەردى. سيىردىڭ بۇيرەگىندەي جىقپىل-جىقپىل، بۋىلتىق-بۋىلتىق قاۋىن باستىڭ ماڭداي قۇيقاسى جىلتىر قارا، توبەسى مەن جەلكەسى اق قاپتال بوپ شىعا كەلدى. ايناداعى جىمىرىق قۇلاق الباستىدان قارا ديۋدىڭ پوشىمىن شىرامىتقان. اق كەمپىر: "تۋاسى بەسىك كورمەپ ەدى" — دەپ اقتالاتىن. كەيىپ-كەسپىر جاعىنان بالاسىنىڭ وزىنەن ۇزاپ كەتپەگەنىن سەزەتىن قارا ديۋ باس جاققا بارىسپاي: "ونىڭ قاۋىشاتىن ۇرامىسىڭ، سونىڭ ءىشى تولعان كوجە مە دەپ قورقامىن" — دەيتۇعىن. شاشتارازدان شىعا بەرە ءبىر نارسە كۇرس ەتە قالعان سوڭ قايتىپ ورالىپ ەدى، تۋ كەلىنشەك كرەسلودا تالىپ جاتىر ەكەن. ەدەندەگى شاشتى قالبىرعا جيناپ جۇرگەن شۇبار شولاق قاتىن سابايدى دەپ قورىقتى ما، ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي سىلەيدى دە قالدى. تاڭنان يىقتاعان ءبىر قىرسىقتان شاشپەن قۇتىلىپ ەدى. قۇيقاسىن جەل قاعىپ، تۇز كەپتەگەندەي اشىعان ميلىعى جەڭىلدەپ قالعان سياقتى. جولاي مىكىرجاننىڭ كوك لاپكەسىنە سوعىپ ءبىر ساپتىاياق كۆاس ءىشتى. ولگەنشە ماقتاعان. سىرا ساتىپ كۇن كورسە دە عۇمىرى سىرا تاتىپ كورگەم جوق دەپ انت-سۋ ءىشىپ ەدى. ايتتى-ايتپادى كۆاسى كۇر اتتىڭ قۇنىنا بەرگىسىز.
پيرس قاڭىراپ قاپتى. قۇم ارتقان بارجىنىڭ ۇستىندە كۇنگە قارنىن قاقتاپ بىرەۋ جاتىر. كەۋدەسى كەبەجەدەي سيراعى ءبىر تۇتام ەكەن. سۋ سورعان سالىندىداي ءيىر-قوبىز دەنەسىنەن ءتۇبىڭ جاتاقسىڭ-اۋ دەپ ويلادى. تەڭكيگەن قىزىل الا بۇيدىڭ قاسىندا جالعىز قايىق قالعىپ تۇر. جالعىز قارماق ۇستاعان ءبىر شال قۇبىلاعا قاراپ قالعىپ وتىر. اققالپاق، اق تورلى كويلەك، اق تانكەتكا كيگەن سيداڭ بويجەتكەن ساڭىراۋقۇلاقتىڭ استىنان جاقىپقا سەسكەنە قارادى دا جاعانى تىمىسكىپ جۇرگەن جالبىر شاشتى اق بۇيرا پۋدەلدى شاقىرىپ الدى. كيىمى دە، ءيتى دە ءبىر فاسون ەكەن. بىلەك، بالتىرىنىڭ كۇن تيمەگەن شيكىلىگى بۇل قالانىكى ەمەسپىن دەپ ءتۇر. ءبۇل جالعاندا وزىنەن باسقا ەشكىم جوقتاي تاناۋىن تاكاببار شۇيىرەدى. قيراتقاندا قوناق شىعارسىڭ! قانشا شيراتىلساڭ دا قاس-كىرپىگىڭنىڭ قارا سۇرمەسى وتىرىپ قالعانىڭدى ايتىپ ءتۇر. قاراپ تۇرىپ بەيكۇنا ادامعا تيىسكىسى كەلدى.
— لوۆيم؟..
— چەگو؟..
— نۋ، حوتيا بى جەنيحا؟..
اق بيكەش وسقىرىندى. اق پۋدەل قۇم تارپىپ ءشاۋ-شاۋ ەتتى. قورعانىنىڭ مىقتى ەكەن! وسقىرىنۋىڭا قاراعاندا وڭاي قۇلايتىنىڭ دا كورىنىپ ءتۇر. كەمىستىگىنەن قۋىستانعان ادام قاشاندا نويىس كەلەتىنىن ءبىرىنشى رەت مويىندادى. بەس قاداق كىرەم جۇتىپ قويعان سيداڭ بيكەشتىڭ بىپ-بيازى بەت-اۋزىمەن ءوزىنىڭ شويىن قارا دەنەسىن جارىستىرا المادى. قاساقانا قاسىندا تۇرىپ شەشىندى دە كيىمىن ساڭىراۋقۇلاققا اپارىپ ءىلدى. تەرىس بۇرىلعانى بولماسا قىز دا قىڭق ەتكەن جوق. سيراعىنىڭ ۇزىندىعىن تىزەسىنەن بايقادى. يەگىنە جەتەدى ەكەن. قىمسىنعان بوپ ەتەگىن سوزىپ ەدى، اق تور كويلەك قاراۋلىق جاسادى. بالاعى دەلديگەن جاقىپتىڭ كولدەي قارا شولاق دامبالىنا كوز قيىعىن تاستادى دا قايىستاي ەرنىن جيىرىپ قايتا بوساتتى. ءبىراق، بەت-اۋزىنىڭ ءبىر تۇگى بۇلك ەتكەن جوق.
— قالاي، بۇيعا دەيىن بارىپ قايتامىز با؟
— مۇشەڭىز مىستان قۇيعانداي ەكەن، ۇيالىپ قالام با دەپ وتىرمىن.
— قىسىلماي-اق قويىڭىز، قىز بالاسىنا كۇنگە قاقتانۋ جاراسپايدى.
— سولاي ما؟!.
موينىنا قۇلاق-شەكەسىنە ينەدەي قادالعان شاش قىلاۋىن جۋىپ تاستادى. راقاتىن-اي! شاشتىڭ دا ارتىق جۇك ەكەنىن بۇگىن ءبىلدى. اق بيكەش اق پۋدەلدى اق جىبەك بانتيكپەن سانىراۋقۇلاققا كوگەڭدەپ، تىرپ ەتپە دەپ ەسكەرتىل جاتتى. بەلىنە ارقان بايلاپ، كايتىپ بۇل سۋدان شىققانشا جاعادا توبەدەي بوپ تاپجىلماي وتىراتىن اكەسى ەسىنە ءتۇستى. سويتكەن اكەگە نە جاقسىلىق كورسەتەيىك؟..
تەرەڭدەگەن سايىن سۋ تابانى سۋىق تارتتى. تەگى بۇقتىرمانىڭ اعىسىنا جەتكەن بولۋى كەرەك. پيرستەن مەگافون ايعاي سالدى:
— گراجدانين ۆ چەرنىح ترۋساح! نەمەدلەننو ۆوزۆراششايتەس زا چەرتۋ! ۆى نارۋشاەتە پراۆيلو بەزوپاسنوستي!..
بۋي ارتتا قالىپتى. قيىن قىلعاندا قۋالاپ كەلىپ قايىقپەن سۇيرەپ اكەتەرسىڭ. شالقاسىنان سۇلاپ جاتا كەتتى. راقات!.. ساعاتىنا قارادى. سەگىز دە ون بەس. قۇلاعىن بۇراپ، بەس مينۋت كەرى جىلجىتتى. تاۋلىگىنە بەس مينۋت اسىعاتىن ەجەلدەن ادەتى. "قالتقىسىز اسكەري قىزمەتى ءۇشىن! تىنىق مۇحيت فلوتى". تاۋلىگىنە بەس مينۋت اسىعاتىنى بولماسا، بۇل شىركىن دە قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ماناعى ءبىر شاربى بۇلت شاعىر اسپانعا ءسىڭىپ كەتىپتى. اسپان باياعى سول اسپان. بالا كەزىندەگى اسپان. كەشە عانا وسيپ قارتتىڭ وسىدان سەكسەن جىل بۇرىنعى التايدىڭ اۋەسى جادىمدا دەگەنىنە سەنبەپ ەدى. بۇگىن ءوزى سول اسپاننان بالالىعىن ىزدەپ جاتىر. تۇنىق سۋدىڭ بەتىندەگى مۇنايداي ىركىلگەن كومبيناتتىڭ قارا قوشقىل ءتۇتىنى عانا بوتەن. ءبۇل دا جۇرە كىلكىپ شىعاتىن كوڭىلدىڭ كىرى سياقتى. كەشەگىسى بولماسا بۇگىنگى كۇنىنە جاتتىعى جوق. تەك سول قويمالجىڭدى سىپىرىپ الىپ تاستايتىن قۇدىرەت تابىلسا عوي. مەگافون تاعى ايقايلادى:
داما ۆ بەلوم كوستيۋمە! نەمەدلەننو ۆوزۆراششايتەس نازاد!..
ايەل زاتى قىزىق. ەرەگەستىرسەڭ جاۋ تۇسىرەدى. ەركەلەتسەڭ باسىڭا شىعادى. ەلەمەي قويساڭ ءمۇساپىر. اق بيكەشتىڭ دە كايتاتىن ءتۇرى جوق. شالقالاپ ءجۇزىپ تاياپ قالىپتى. جاقىپ سۋعا سۇڭگىپ اداستىرىپ كەپتى. سۋ استىنان ءىزىن باعىپ ءبىراز جۇرگەن. شىنىندا اپپاق سازانداي ەكەن. سيديعان تۇرقى سىرىقتاي ۇپ-ۇزىن... ساعاتىنىڭ سيفەربلاتىنا قارادى. ەكى مينۋت... ءۇش مينۋت... ءتورت... اقىرىن كەلىپ بەلىنەن سيپاپ ەدى شورشىپ ءتۇستى...
— ءسىز مەنى قورقىتتىڭىز عوي...
— ايىپ ەتپەڭىز، قورقىتقاننان باسقا قياناتىڭ جوق.
— سىزدەن ەمەس، جاعاعا جالعىز قالاي جەتەم دەپ قورىقتىم.
— مۇندا قالاي جەتتىڭىز؟
— سىزگە ارقالانىپ... جالعىز ءوزىم سۋعا تۇسە المايتىن اۋرۋىم بار. بالا كەزىمدە مالتۋ ۇيرەنەسىڭ دەپ ابايسىز تۇرعاندا جولداستارىم يىرىمگە لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى. سودان بەرى سۋعا باسىمدى تىقسام زارە-قۇتىم كەتەدى.
— ءسىز ساسپاڭىز، جۇرەك توقتاتىپ، ءبىر قالىپتى جايلاپ دەم الىڭىز.
— ول قولدان كەلسە... ساسقالاقتاسام كەيدە ءسىڭىرىم تارتىلىپ قالاتىنى دا بار.
— وندا مەن وبال جاساعان ەكەم-اۋ...
— مويىنداعانىڭىزعا راقمەت.
— ەندەشە اناۋ بۋيعا قايتالىق. اياعىڭىزعا جاقسىلاپ ماسساج جاساپ بەرەمىن. تەك قورىقپاڭىز...
قىز قۇلاشتى ەكەن. بۋيعا بۇرىن جەتتى. قاسى-كوزىنىڭ سۇرمەسى كەتكەن سوڭ جاسارىپ قالعانداي كورىندى. اپپاق جۇزىنە قوناقتاعان ءمولدىر مونشاقتار قاۋىرسىننان دومالاعان سىناپتاي جىلتىلداپ، ەزۋىندەگى بولار-بولماس كۇلكىسى، تىكسىنبەي تۋرا قارايتىن جانارى قىلىمسۋدان كورى اشىق-جارقىن بۇكپەسىز مىنەزىن اڭعارتقان. كەكسەلىگى تەك ىستىكتەۋ كەلگەن قىر مۇرنىندا عانا قالىپتى. ەكەۋى بۋيدى قۇشاقتاپ ەنتىك باستى. جاقىپ جىن قاققانداي ىرجالاقتاپ كۇلىپ ەدى، قىز دا قوسىلدى. كۇلكىسى دە بەيعام ەكەن.
— مەن ءسىزدىڭ كەلەتىنىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم.
— ءداپ مەنىڭ بە؟
— ايتەۋىر ءسىز سياقتى بىرەۋدىڭ.
— قىزىق ەكەن... وندا قىزىمەتىمدى ۇمىتپايىن. اياعىڭىزدى اكەلىڭىز... اكەلىڭىز!..
بۇلشىق ەتى توق، تەرىسى قالىڭ سياقتى كورىندى. ماسساجعا كونىگىپ العانداي قىڭق ەتپەي ءسۇيسىنىپ – اق تۇر.
— سپورتپەن اۋەستىگىڭىز جوق پا ەدى؟
— تەحنيكۋمدا جۇرگەندە... سەكىرۋدەن ءبىرىنشى رازريادىم بار ەدى.
— ءقازىر شە؟
— ءقازىر پريلاۆكادا جۇگىرەم. ساۋداگەرمىن.
— بۇل قالادا ساۋدا تەحنيكۋمى جوق سياقتى ەدى عوي.
— كەرەكۋدەن كەلدىم.
— جالعىز با؟
— قىزبىن دەپ ماقتانا المايمىن. ءبىراق، ەسىك كورگەنىم جوق.
— ءجوق-ا، مەن... مەن جىگىتشىلىك جاسايىن دەپ تۇرعان جوقپىن...
— تالاي ەستىگەنبىز... ءبىر كەمپىردىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇرامىن. كۇنىنە ەكى مەزگىل، ەرتەڭدى كەش اق پۋدەلگە قوساقتاپ سەرۋەنگە جىبەرەدى. ءبىر جۇما قىزمەت ىستەپ، ءبىر جۇما ۇيدە وتىرامىن. اتىم كاتيا. جاسىم جيىرما بەستە. تولىق انكەتام وسى. تاعى نە سۇرايسىز؟
— رەنجىپ قالدىڭىز با؟
— ءجوق-ا، نەسىنە رەنجيمىن.
قىلتاسىن ۋقالاپ تۇرىپ قارا سانىنا قادالا بەرگەن. اياعىن تارتىپ الماسا دا تىكسىنىپ، شامىرقانىپ قالدى.
— چتو، سليشكوم گولەناستايا؟!.
— ەندى مەن رەنجيمىن!..
ەكى ۇداي سەزىم بيلەدى. قىزدى كورىپ قىزىعاتىن داۋرەننىڭ ءوتىپ كەتكەنى. ۋىز جاس بولسا ءبىر ءجون، ءومىردىڭ وي-قىرىن بولجاپ قويعان كەكسەنىڭ الدىندا كىشىرەيىپ، دارمەنسىزدىگىن مويىنداپ تۇر. قىزىقتىراتىن قۇلىن مۇشەسىمەن جاسقاسا-اۋ، ءتىپتى ەسىك كورمەي جاتىپ ەسكىرىپ قالعانىن دا جاسىرعان جوق. جاقىپتى پۇشايمان قىپ بۇقتىرعان دا قىزدىڭ وسى ءبىر جالعانى جوق پەردەسىز قىلىعى. اقبيكەش، ال، ەندى نە تۇرىس، نەگە ۇندەمەيسىڭ دەگەندەي. دەپ تۇرىپ-اق ءوزىن سالقىن ۇستاپ، دۇنيە جالعان تىرلىكتى سان ساپىرىپ سالقىنداتىپ تاستاعان سارى كىدىردەي ۋايىمسىز، جايباراقات سىناعانى باتتى. ۇياتسىز ەمەس، بەتىنەن بەتپاقتىعى دا كورىنبەيدى، جايدارى دەۋگە كەلمەس. ۇمىتىنەن ەرتە ايىرىلىپ قالعان، قارابايىر تۇرمىستىڭ قاراپايىم عانا پەندەسى بولارسىڭ. كوكەيدەگى شوقتى ۇرلەپ، ەلىكتىرگەن دە قىزدىڭ وسى قاراپايىم سۇيكەنىسى.
— ءجۇرىڭىز، مەن ءسىزدى جاعاعا جەتكىزىپ سالايىن، — دەدى.
— جارايدى...
جايدارى ايتتى. ءبىراق جۇزىندەگى جىپ-جىلى كۇلكىسىن جۇعىپ قويىپ ايتتى. اسىقپاي، قۇلاشتى قاتار تاستاپ، ءتان سۇيكەنىستىرە ءجۇزىپ كەلە جاتىپ:
— ءسىز سىڭار بولۋعا تاپتىرمايتىن جان ەكەنسىز! — دەپ ازىلدەگەنى بار. جانارى سوندا دا جىلىمادى. جانارى تولى مۇڭ ەكەن. جاقىپ سول جاناردى جىبىتكىسى كەلدى. تىنىس الىپ سۋ ۇستىندە شالقالاپ جاتقان اق بيكەشكە جاناسالاي كەلىپ اش بەلىنە قول ارتتى دا ۇپ-ۇزىن، اپپاق مويىننىڭ القىمىنان يىسكەپ، قايماقتاي ەرىندى قاناتا ءسۇيىپ الدى.
— راقمەت!..
اق بيكەش سۋساعان ەرنىن تىلەنىپ توسقانداي بولدى. جاقىپ سۇپ-سۋىق ەرىندى قارىزعا تارتقانداي بولدى. قاستارىنان تىرىلداق قايىق جوسىلتىپ ءوتتى دە قارلىققان داۋىس:
— ناشلي مەستو! — دەپ جاي تاپقان كوڭىلدەرىنە قاقىرىپ كەتتى.
اق پۋدەل اقجىبەك بانتيكتى شيىرشىقتاپ ءتۇيىپ تاستاپتى.
— مەن شەشپەگەن ەندىگى شيىر وسى ەدى! — دەپ اق بيكەش رەنجىدى.
كيىم سىعاتىن دالا دا جوق ەكەن. قۇم ۇستىندە تەڭكيىپ جاتقان كۇبى قارىننىڭ اش كوزىنەن قورعانىش بولسىن دەپ جاقىپ ءوز كويلەگىن ۇسىنىپ ەدى، اق بيكەش تارتىندى.
— راقمەت، ءيىس العان سوڭ ۇمىتا الماي جۇرەرمىن، — دەدى. — ءۇيىم جاقىن عوي.
ءبىر كورگەن ادامعا جاقىپتىڭ ۇيىرسەكتىگى جوق ەدى. ەندى جالعانا باستاعان دانەكەردى ءۇزىپ كەتە الماي اينال سوقتاپ قالدى. اق بيكەش اق تور كويلەك، اق قالپاق، اق تانكەتكا كيىپ، اق پۋدەلدى جەتەككە العان سوڭ سۇپ-سۋىق اق بيكەش بوپ شىعا كەلدى. جاقىپ سوندا دا ەندى قوزداي باستاعان جىلى سەزىمىن سۋىتقىسى كەلمەدى.
— مەن جەر-كوكتىڭ پروپيسكاسىندا جوق جىل قۇسىنداي اداممىن. ەندى كايتىپ كورىسكەنشە كىم بار، كىم جوق ءبىر ساپتىاياق سۋسىنعا شاقىرسام رەنجىمەيسىز بە؟..
— ءسىز ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز سوگىپ تۇرسىز-اۋ، — دەپ اق بيكەش وعان مۇسىركەي قارادى. — قينالماڭىز. جاعاعا جەتكىزىپ سالعانىڭىزعا دا راقمەت!..
وزەننىڭ جاعاسى ءومىردىڭ جاعاسى ەمەس قوي. ول انشەيىن ءبىر ساتتىك كوڭىلدىڭ جاعاسى دا. ءاۋ باستا جولىڭ قيسىق باستالعان ەكەن، تىرلىكتىڭ اناۋ جاعاسىنا جەتكىزىپ سالاتىن سىڭار تابۋىڭ قيىن-اۋ... قاتارىنان ءۇش دۇركىن ەستىگەن راقمەتى جاقىپقا ارتىق كورىلدى. ءبىر كورسە دە بوتەن توبەگە شىققانداي جەلپىنتىپ، وي-سەزىمىن ءبىر اۋناتىپ تاستاعان اق بيكەشكە جانى اشىقتى.
12
قارا شاڭىراققا سمۋ-دىڭ بريگاداسى ورنالاسقان ەدى. سونىڭ ءبىر بۇرىشىنا ەكى چەمودانمەن لەسيا ەكەۋى كەلىپ قىستىرىلعان. كۇنگە شىعىپ قالعان قىزىلكارتوپياداي كوگەرىپ كەتكەن بۇجىر تاناۋلى پروراب پەن جيەن قارىنداسى شايناسىپ جاتىر ەكەن.
— ولگەنىڭە!.. جارىپ تاستايىن-اي، جارىپ تاستايىن!.. — دەپ قولىنداعى ادالباقاندى بۇجىر تاناۋعا تىعىپ الاتىنداي جەر تەپكىلەپ جەتىپ بارادى دا پروراب قايىرىلىپ ءبىر ارس ەتسە كەيىن قاشادى. اراشاعا تۇسكەن وسيپ قارتتى دا يتەرىپ تاستاپ مۇرتتاي ۇشىردى. ىڭىرسىتا تيەگەن ءبىر پريسەپ اعاش از بولعانداي سىڭار سىلەگەلە جارماسىپ ولەتىن ءتۇرى بار. شاڭ-توپىراقتىڭ ورتاسىندا قوس چەمودانعا قاتار ءمىنىپ ءبۇرىسىپ وتىرعان لەسيا جاقىپتى كورىپ ورنىنان تۇردى دا جىلاعانداي بوپ:
— مىنا پالەگە قوي دەسەڭشى، — دەپ جالىندى.
شاڭ توپىراققا ۇيەلەپ تۇرعان وسيپ قارت تا ءۇستى-باسىن قاعىنىپ، بۇعان ۇمىتتەنە قارادى. كەتكەن مالدىڭ سىلەكەيىنە تالاسقانداي ەڭ بولماسا ءبىر جاڭقادان ولجالاپ بارا جاتقان قاتىن-قالاش. سونىڭ بارىنە كىسىنەپ جۇرگەن قارىنداسى. جاقىپ ادالباقاندى تارتىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى دە كەيىن سۇيرەدى.
— قۇرت كوزىڭدى! ەندى تولەشتى كوردەن سۋىرىپ اكەتپەسەڭ باسقا كوڭ-قوقىردى تاۋىسقان سياقتى ەدىڭ عوي!..
— نە دەيت؟! نە دەيت مىناۋ؟! — دەپ قارىنداسى شادىرايا قالدى. — ولمەي-جىتپەي وتىرىپ قارا شاڭىراقتى جۇرتقا تالاتىپ!.. تولەشتىڭ ارۋاعىنان ساداعا كەتكىر!..
تىم بولماسا ولگەن اكەڭنىڭ ارۋاعىن دا وزىڭە بۇيىرتپايتىن مىنا ساسىق قوڭىزدىڭ ءتۇرى جامان ەكەن. جاقىپ قورقايىن دەدى. بۇجىر تاناۋ پرورابتىڭ دارمەنى دە تاۋسىلسا كەرەك، ميليسيا شاقىرىڭدار دەپ باقىردى.
— ءسويت، قاماتىپ كەت! — دەپ قارىنداس قايتا باس سالدى. — قارا باسى مەن قارا بەت قاتىنىنان باسقا باعارى جوق ساعان ءبارى ءپىشتۋ! وتىر عوي انە، شاتى ايرىلعانداي شاتاياقتاپ! بۇكىل زاتوننىڭ ەركەگى جابىلعاندا توقتاماپ ەدى، سەن دە جارىتىپ قارق قىلعان شىعارسىڭ؟ بار، اۋەلى سونىڭا يە بول!..
ياپىر-اي، وسىلار دا تۋىس، وسىلار دا تولەشتىڭ ورەن-جارانى ما ەدى؟ راسىندا ارۋاعىڭنان قاسيەت كەتكەن ەكەن. كۇرەسىندەگى كۇيگەن شالاعا تالاسىپ، كوردە جاتساڭ دا قۇلاعىڭدى سارسىتقان ۇرپاعىڭنىڭ ءتۇرى مىناۋ بولسا، ءاي قايدام، جۇماقتان ورىن تيمەگەن شىعار. بارىنەن كۇدەر ۇزگەن جاقىپ سالى سۋعا كەتىپ لەسيانىڭ قاسىنا كەلىپ وتىرعان، ايەلىنىڭ جىلاعان بەت-اۋزىن كورىپ بەيشارا بوپ قالدى. ادالباقاندى تايانىپ وسيپ قارت تا مىقشىنداپ جەتتى. تولەش بۇگىن ولگەندەي ويبايىن سالىپ جيەن قارىنداس اعاش ارتقان تراكتوردىڭ سوڭىنان جەلە جونەلگەندە دۇنيە دە تىپ-تىنىش بولدى. ءبىر قاتىننىڭ ايعايىنىڭ قاسىندا ارقىراعان ەكسكاۆاتورىڭ دا، مىناۋ سەمەنت شايناعان بىلعاۋىشىڭنىڭ ىرىلى دا ادىرا قالادى ەكەن-اۋ...
— بۇلاردىڭ كارى-جاسى شەتىنەن قويانشىق پا؟!. — دەپ بۇجىر تاناۋ بۇرقىلداپ، قۋ جانىنىڭ امان قالعانىنا قۋانعانداي كەڭسەسىنە زىتتى. — كورىنگەن تەزەكتى تەپكىلەپ انە ءبىر جىندى كەمپىرى تاعى ءجۇر!..
ايتتاپ شىققان ادامداي باسىندا اق كيمەشەك-شىلاۋىش، كولدەي كويلەگىن سۇيرەتىپ ءبيبىسارا كەمپىر كوتلوۆان شەتىندەگى قۋراپ قالعان ءۇش قايىندى كەزەك سيپاپ ءجۇر ەكەن.
— قايتسىن-اي، بايعۇس، — دەپ وسيپ قارت جان اشىرلىق بىلدىرگەن بولدى. — اسكەرگە كەتەردە ءۇش بالاسى ءۇش قايىڭ شانشىپ ەدى. ادام تۇگىلى اعاش تا قۋاردى. سوندا دا ۇمىتپايدى ەكەن-اۋ انا شىركىن. بارىپ ەرتىپ كەلشى، جامان دا بولسا، كىندىك شەشەڭ عوي، سەن ءۇش جاسىڭا دەيىن سو كەمپىردىڭ ەمشەگىن سورعاسىڭ؟ — دەپ شال جاقىپتى تۇرتپەكتەپ ەدى، قوزعالا قويماعان سوڭ ورنىنان لەسيا تۇردى.
جاقىپتىڭ ءىشى ءجيدىپ وتىر. اق بيكەشتەن بىرەر ساعاتقا نەسيەگە العان كوڭىل جۇبانىشىن جيەن قارىنداسى توناپ كەتكەندەي. ەرمەن ساسىعان يەن جۇرتتىڭ ءيىسى ولەكسەدەن بەتەر بولار ما! قي باسىپ تۇرعانداي دەنەسى تۇرشىگىپ، اينالاسىنان جەركەندى. جۇرتتان نيەت قاشتى ما، الدە جۇرتتى بۇل توزدىردى ما، ايتەۋىر، كوزگە تىنىم بەرمەيتىن كۇندە تانىس كوڭىلگە دە سۇيەلدەي قادالاتىنىن ءتۇسىندى. وسىلاردى ىعىر قىلماي اۋلاق كەتىپ، كوزدى دە جاۋىر قىلماي تىنىس بەرگەن ءجون شىعار. كەشەگى ەل بىر-بىرىنەن جۇراعات ىزدەسە — كۇن ءۇشىن، بۇگىندە ول دا كونەرىل بارا جاتقان كوپ ادەتتىڭ ءبىرى ەكەنىن دە ۇققان سياقتى.
— اقاش!.. ماقاش!.. توقاش!.. تۋۋ، الجىتقان قۇداي-اي!.. جاقاش!... ءبىر جۇعىم سۋ اكەلشى، كەنەزەم كەۋىپ بارادى!...
— سەن-اق سۋساي بەرەدى ەكەنسىڭ، اراق ءىشىپ پە ەدىڭ؟!
— اتاۋ-كەرەڭدى ءىش! ءباتشاعار، ءوسىپپىسىن؟.. مال-جان امان با؟..
— ماعان ءبىر زاۋال قاتىننان باسقا مال ءبىتىپ پە ەدى؟!
— جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن! ەكى زاماندا دا سەنىڭ ءتىلىڭ تۇزەلمەي-اق كەتتى-اۋ!.. — ءبيبىسارا كولدەي ەتەگىمەن كارەردىڭ ءبىر قاپ توپىراعىن سىپىرىپ اكەلدى دە باسپالداققا بۇرق ەتىپ وتىرا كەتتى. — اقاش... ما...
— قاقساماشى! اقاش — ماقاشتىڭ پروپەسكەسىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيسىڭ! سونوۋ قىرىق ءتورتىنشى جىلى ەكى مەتردەن جيلپلوشادىڭ الىپ كەتكەن ازاماتتاردىڭ قۇلاعىن ساسىتىپ!...
— نەمەنە، قوياڭ تەرىس كەلىپ وتىر ما؟! — دەپ قىرسىق شالدىڭ قىجىرتپاسىپ تۇسىنبەگەن كەمپىر ءوسيپتى كوزىمەن ىزدەپ ءدويدالاعا قارادى. — ارى ءوتىپ، بەرى وتكەندە دوم تاتىپ جامان ۇيرەنىپ قالعان اۋىز عوي. قارا شاڭىراقتىڭ قارا سۋىن ايايسىڭ با؟!.
جاقىپ كەمپىردىڭ كوزدەن ايرىلايىن دەگەنىن قادالىپ قاراعانىنان بايقادى. داۋىسى دا كومەيىنىڭ تۇكپىرىنەن قىسىلىپ زورعا شىعادى. باياعىدا، "اقاش، ماقاش، توقاش!" — دەپ تاقىلداعاندا بۇكىل جاتاقتى تىك تۇرعىزاتىن ەدى. وتىز جىل قاقساعان سوڭ داۋىستىڭ دا توزعانى عوي...
جەيتىن اۋىزدىڭ تايلى-تۇياعى قالماي ءۇش مەزگىل قارا شاڭىراققا جينالعاندا ءبيبىسارا جالعىز ءوزى ءۇش مەزگىل ءتۇتىن تۇتەتىپ، سارى ساماۋىردى جالعىز ءوزى ورتاعا قويىپ جەكە وتىراتىن ەدى. وزىنەن باسقا داستارقانعا ءۇش كەسە قويىپ، ءۇش كەسەگە ءدام قۇيىپ، سىرتقا شىعاتىن دا:
— ابىستاي!.. ءاي قاتىن! — دەپ اق كەمپىرگە ايعايدى كەپ سالاتىن. — اناۋ اقاشتان، ماقاش... توقاش... ءاي، الجىتقان قۇداي-اي، جاقاشتان ءۇش شاقپاق قانت بەرىپ جىبەرشى!..
قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى وسى. تاڭعى اسقا ەندى وتىرا بەرگەندە:
— قاراشەلەك! ال ءقازىر شەشەڭ ايقايلادى، — دەيتۇعىن اكەسى. مارقۇم قارا ديۋ قارا سۋ تاتسا دا ءبيبىسارانىڭ سىباعاسىن كۇن سايىن ۇشەۋدەن ەسەپتەۋشى ەدى. اينالىپ كەلگەندە ءۇش سىباعا دا قاراشەلەككە بۇيىراتىن. قولىنا ءبىر تۇسكەن سوڭ قاماپ وتىرىپ ءۇش سىباعانى تۇگەندەتپەي قاراشەلەكتى ءبيبىسارا جىبەرگەن ەمەس. قاراشەلەك ودان قور بولعان جوق. تەك، ءۇش مەزگىل اقاشپەن، ماقاشپەن، توقاشپەن شاتاستىرعانىنا رەنجيتىن ەدى. اسكەردە شەيىت بولعان ءۇش ۇلىنىڭ اتى وشپەسىن دەپ ءۇش مەزگىل جورتا شاقىراتىنىن دا كەيىن ءتۇسىندى.
ءبيبىسارا وتىز جىل وتكەن سوڭ دا جاقىپتى جاقاۋراتىپ كەلىپ قارا شاڭىراقتان سول ءۇش بالاسىنىڭ سىباعاسىن تالاپ ەتىپ وتىر. وسيپ شال جاقتىرماسا قىرسىقتىعىنان. لەسيا مولتىلدەتىپ ءبىر ساپتىاياق سۋدى اكەپ بەرىپ، كەۋىپ بارامىن دەگەن كەمپىردىڭ ەرنىن عانا تيگىزىپ توگىپ تاستاعانىنا تاڭ قالىپ ءتۇر. قاراسۋ سىباعا بولسىن با، ءۇش بالاڭنىڭ ورنىن تولتىرا الماعان قاراشەلەك، ەندى قارا شاڭىراقتىڭ مىندەتىن اتقارا الار ما ەكەن دەپ جاقىپ وتىر.
شاڭقاي ءتۇس. قوپا كەندىر مەن ەرمەن اراسىنان شىرق-شىرق ىسقىرعان شەگىرتكەنىڭ ىزىڭىنان باسقا دىبىس جوق. جابىلىپ جەم شوقىعان قاراقۇستىڭ ۇيىرىندەي تۇقىرانداعان كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانى دا سەسپەي قاتا قالىپتى. سەمەنتكە تويمايتىن ىرىلداق بىلعاۋىشتىڭ قاسىندا كونبەنيزون كيگەن كۇلدى-كومەش تورت-بەس قاتىن ايرانعا قوسىپ ءبىر-بىر بولكە ناندى بۇراپ سوعىپ جاتىر. تومپيعان ۇرتتارى سەمەنت شاينايتىن مەشكەي بىلعاۋىشتىڭ بۇيىرىنە ۇقسايدى ەكەن. ەركەك اتاۋلى ءۇي جاقتا. قاراشاڭىراققا وگىز ارا تولىپ كەتكەندەي گۇج-گۇج ەتەدى. ءبىر قولىنا قولاقپانداي قيار ۇستاپ بۇجىر تاناۋ پروراب شىقتى. ءيتىڭ قىزىڭقىراپ العان با، جالاڭاش قارىنىن قاسىپ تۇرىپ ەسىك كوزىندە دىم سىزباي وتىرعان تورتەۋىنە قان تالاعان ىسىك كوزىن توڭكەرە قارادى.
— قۇداي تاعالا كەمىتەيىن دەسە جومارت-اۋ، — دەدى وسيپ قارت. — سۇراماعان مۇرىندى، سۇراماعان اۋىزدى بەرىپ باس جاقتان باسىر قىپ قوياتىنى نەسى ەكەن؟!".
شال دا قىزىق. سۇراماعان ادامدى دا بەرە سالاتىن قۇدايعا اۋىز-مۇرىندى ارتىق قىلدىڭ دەپ تە وكپەلەيدى ەكەن-اۋ. ول جارىقتىقتىڭ جارىتپاعانى دا از با ەدى. بەرگەنىنىڭ ءوزىن دە جەتىستىرىپ قويعانداي!.. جاقىپ جاراتقانعا دا، جاقىنعا دا بار وكپەسىن ءقازىر جيىپ تاستاعان. بۇتىندە بەرىپ قۇتىلماساڭ، سۇراپ ءمۇيىزىڭ شىقپايتىن شىعار.
بورپىلداق كوشەنىڭ ماي توپىراعىن باۋىرىمەن ءسۇزىپ دومالاق "ۋازيك سۇعىنا كەلىپ توقتادى. ۇرعاشىدان نوكەر ەرتپەسە جولى بولمايتىنداي بەكەت كەندىر دوربا اسىنعان كەنەپ شالبارلى سىرىقتاي سىلاڭ قىزدى ەرتە ءتۇستى.
— لابورانت، — دەپ تانىستىردى. — ءبىزدىڭ لەسحوزعا قىزمەتكە بارا جاتىر.
قىزدىڭ ونان ارعى ەگجەي-تەگجەيىن كەيىنگە قالدىرىپ، قوس چەموداندى ماشيناعا اپارىپ تىققان جاقىپ ارتقى كونشىكتە تۋلاپ جاتقان قاپتى كورىپ اتىپ شىقتى.
— مىناۋىڭ نە ەي تاعى؟!
— كۇشىكتەر عوي.
— كۇشىگى نەسى؟!
— كادىمگى لايكانىڭ تۇقىمدارى.
— ى-ى، ادامىن زەرەندىنىڭ وزىنە قالدىرىپ، يتتەرىن ەلگە الا كەتەيىن دەدىڭ بە؟!.
— ءبىر ادامعا ءبىر يت قوسپاساق بولا ما. مەشەل، بەسكەمپىر، ءوزىڭ بار، ءار قايسىڭا بىر-بىردەن تەليمىن. ىرىلداسساڭدار دا ۇيالاسسىڭدار عوي، جاتتىعى بولا قويماس.
جاقىپتى شىعارىپ سالۋعا شال مەن كەمپىردەن باسقا جاماعات جينالعان جوق. ماشيناعا جەتەكتەپ مىنگىزبەسە لەسيانىڭ ءوزى دە ەكى ويلى ەدى. جەتىمسىرەتىپ جۇرتقا تاستاپ كەتۋگە جاقىپ قيمادى. جەتىمسىرەتىپ جالعىز جىبەرۋگە لەسيا قيمادى.
وسيپ قارت بۇجىر تاناۋ پرورابتان ەكى ستاقاندى پروكاتقا الا شىققان ەكەن، قويىنىنداعى ەكستراسىن بەس اۋىزعا تەڭ ءبولىپ، بۇجىر تاناۋدىڭ سىباعاسىن جانە ارتىلتتى دا:
— ءاي، ءبيبىسارا، كەنەزەم كەۋىپ وتىر دەپ ەدىڭ عوي، كەل، ءشولىڭدى باس! — دەپ كەمپىردى دە ەركىنە قويماي ورنىنان تۇرعىزدى.
جاقىپ ۋىزبەن اۋىزدانعان قارا شاڭىراعىنان اششى داممەن اتتاناتىن بولدى.
— ءبىزدىڭ الگى زاۋالدان بيتوپكە السام، ارتتارىڭنان مەن دە قۋىپ جەتەرمىن، — دەدى وسيپ قارت. قيماعاندىقتان ايتا سالعانى ما كىم ءبىلسىن.
جاقىپ اۋلانىڭ قاق ورتاسىندا تۇنىپ الىپ ىسقىرىپ جىبەردى؛ شاتىر ىشىنەن پار-پار ۇشقان كەپتەرلەردىڭ قانات تارسىلى اۋانى جاڭعىرتتى كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانى سىڭىسقان جاتاقتار جۇرتىن ەكى-ۇش اينالدى دا كوز تالدىرىپ اۋەلەي بەردى؛ كايتىپ ورالمايتىنداي قاراورمانىنىڭ قۇسىنا شەيىن ۇركىتكەن جاقىپ كوڭىلىنىڭ قۇسىمەن قوشتاسقانداي اسپانعا ۇزاق ءسۇزىلدى قىرىقتان اسقانشا الدانىش بوپ كەلگەن جاستىق داۋرەننىڭ سوڭعى سارقىتىمەن ءبىرجولا قوش ايتىسىپ ەدى...
You Might Also Like
-
ءبىزدىڭ ەل جايلاۋعا ماۋسىمنىڭ ورتاسىنان اۋا، قاردىڭ قۇرتىن قۋالاپ شىعادى دا تامىزدىڭ باسىندا كوبىك قاردان قاشىپ تۇسەدى. التايدىڭ ءار قولتىعىندا اپتالاپ جىلا قونىپ، ءتور جايلاۋعا جەتكەندە شىبىنسىز جاز ...
-
الاشقا مەكەن بولعان ءور شابانباي اڭ قۇرلى قويناۋىڭنان جەر تابا الماي ارمان جوق، تەكسىز تۋعان كەمباعالداي اح ۇردىم قارىنداستى مەن باعا الماي
