«شاماڭ كەلسە، ۇستاپ ال»: جالعان ەسىمگە يە بولۋ سيندرومى
«جۇرت مەنى ءبىر كىسى ەكەن دەپ قالىپ جۇرگەن كىسى كىم ەكەن؟». Nautil.us شولۋشىسى بريۋس ۋوتسون ءبىز ويلاعاننان جيىرەك كەزدەسىپ قالاتىن كىسىنىڭ اتىن جامىلۋشى سيندرومىن ءار ءتۇرلى پىكىر-پايىم تۇرعىسىنان قاراستىرىپ، ءار الۋان الاياقتار مەن «ۇلى كومبيناتورلار» ءىشى-باۋىرىمىزعا كىرىپ، ءبىزدى قالاي باۋراپ الاتىنىن، بۇنىڭ ءبىزدىڭ كوپتىك «مەنىمىزگە» قانداي شاتىسى بارىن، نەگە بىزگە كەي كەزدەرى ءبىز ءرول ويناپ جۇرگەندەي كورىنەتىنىن، بۇنداي سەزىمنىڭ قايدان شىعاتىنىن جانە بۇنى فيلوسوفيا، پسيحولوگيا جانە نەيروعىلىم قالاي ءتۇسىندىرىپ جۇرگەنىن ايتىپ بەرەدى.
بىزگە كىسىنىڭ اتىن جامىلۋشىلار تۋرالى وقيعالار ۇنايتىن سەبەبى، ءبىز ولاردان ءوزىمىزدى كورەمىز.
بريۋس ۋوتسون
1952 جىلعى كۇزگى سالقىن كۇندەردىڭ بىرىندە سارى تەڭىزدە، وڭتۇستىك كورەيانىڭ ينچحون جاعالاۋى ماڭىن شولعىنداپ جۇرگەن كانادالىق كايۋگا ەسمينەسىنىڭ بورتىنا 16 جارالى سارباز جەتكىزىلدى. كورەياداعى سوعىس بارىسىندا جارالانعان ساربازداردىڭ جاعدايى قيىن بولىپ تۇر ەدى. ولاردىڭ بىرنەشەۋى وپەراسيا جاسالماسا، امان قالماس ەدى. ولاردىڭ كورەر جارىعىنا وراي كەمەدەگى دارىگەر وتاشى-تراۆماتولوگ بولىپ شىقتى. مەديسينالىق حالاتتى كيىپ العان ورتا جاستاعى دەنەلى ەر كىسى مەيىربيكەلەرگە پاسيەنتتەردى وپەراسياعا دايىنداۋدى بۇيىردى. سودان سوڭ، ول ءوزىنىڭ كايۋتاسىنا بارىپ، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا مامان بولىپ تابىلاتىن تاقىرىپتاعى كۋرستى تەز وقىپ شىعۋ ءۇشىن، حيرۋرگيا وقۋلىعىن اشتى. جيىرما مينۋت وتكەندە وپەراسيا بولمەسىنە مەكتەپتى دا ءتامامداماعان فەرديناند دەمارا كىردى، ول دجەففەرسون بەيرد تورن دا سول، مارتين گودگارت تا سول، دوكتور روبەرت لينتون فرەنچ تە سول، ەنتوني ينگوليا دا سول، بەن ۋ. دجونس تا سول بولاتىن، ال بۇگىن ول دارىگەر دجوزەف سير بولىپ تۇر.
«سكالپەل!»
تەرەڭ ءبىر تىنىس العان جالعان وتاشى جارالىنىڭ دەنەسىنە قول سالدى. ونىڭ ساناسىنان: «نەعۇرلىم از تىلسەڭ، بىتكەن سوڭ تىگەتىن جەرىڭ سوعۇرلىم از بولادى» دەگەن وي اينالشىقتاپ كەتپەي تۇردى. سىنعان قابىرعانى تاۋىپ، دەمارا جۇرەكتىڭ قاسىندا تۇرىپ قالعان وقتى دا الىپ شىقتى. ول، — ساربازدىڭ جاراسى قان اتقىلاپ تۇرىپ الادى، — دەپ قورىقتى، سول سەبەپتى ول جارالانعان جەرىنە گەل-كوبىكتى، كواگۋلياسيالاۋشى ارنايى رەاگەنتتى، جاعىپ تاستاپ ەدى، قان قويۋلانىپ، سول ساتتە-اق توقتادى. دەمارا قابىرعانى ورنىنا سالدى دا، پاسيەنتتىڭ جاراسىن تىگىپ، كوپ مولشەردەگى پەنيسيليندى سالىپ جىبەردى. دارىگەردىڭ جان-جاعىندا تۇرعاندار كەرەمەت كۇيگە بولەندى.
«شاماڭ كەلسە، مەنى ۇستاپ ال» فيلمىندە لەوناردا دي كاپريو بەينەسىن سومداعان فرەنك ابيگنەيل تاقىلەتتەس سەريالىق جالعان اتتىلار ءبىزدى قىزىقتىرىپ، اۋزىنا قاراتادى، ويتكەنى ونداي ادامدار تاۋەكەل ەتۋدەن جانە بىزگە تەك ارمان بولىپ قالعان رومانتيكاعا تولى ءومىردى سۇرۋدەن تايساقتامايدى».
كۇنى بويى تەر توككەن دەمارا 16 جارالىنىڭ بارىنە وپەراسيا جاساپ شىقتى. بارلىعى امان قالدى. كوپ كەشىكپەي، دەمارانىڭ ەرلىككە ءتان ارەكەتى تۋرالى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر باسپاسوزدەن ءبىراق شىقتى. دەمارا اتىن جامىلىپ جۇرگەن ناعىز دارىگەر دجوزەف سير ءوزى ەشقاشان بارىپ كورمەگەن كورەياداعى «ءوزىنىڭ»باتىرلىق ءىسى جايىندا گازەتتەردەن وقىپ ءبىلدى. اسكەري باسقارما دەمارادان جاۋاپ الىپ، ماسقارا بولماۋ ءۇشىن، ونى جۇمىستان شىعارىپ جىبەردى.
ۇلى جالعان ات جامىلۋشى: كەلبەتتى، بارىمەن ءتىل تابىسىپ كەتەتىن فەرديناند دەمارا وتاشى، موناح، ادۆوكات جانە ءمۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەدى / Ap photo
ءبىراق بۇل اقپارات ءبارىبىر باسپاسوزگە بەلگىلى بولىپ قالدى. دەمارا تۋرالى ماقالا Life جۋرنالىنا شىققان سوڭ، جالعان وتاشى فاناتتارىنان جۇزدەگەن حات الدى. «ءبىز كۇيەۋىمىز ەكەۋىمىز ءسىزدىڭ قۇداي جىبەرگەن ادام ەكەنىڭىزدى سەزەمىز»، — دەپ جازدى ءبىر كەلىنشەك. ال بريتاندىق كولۋمبياداعى اعاش دايىندايتىن لاگەر وعان سول جەردە دارىگەر بولىپ جۇمىس ىستەۋدى ۇسىندى. ءبىراز ۋاقىت وتكەندە دەمارا تۋرالى «ۇلى جالعان اتتى» دەگەن كىتاپ پەن فيلم شىعىپ، ول فيلمدە دەمارانى اكتەر توني كەرتيس سومدادى. دەمارانىڭ ءوزى ول فيلمدە دارىگەردىڭ ءرولىن ويناپ، ءتىپتى مەديسينالىق مەكتەپكە وقۋعا ءتۇسۋدى دە ويلاپ ءجۇردى. ءبىراق، وقۋ قيىن بولادى دەپ، وقىماي قالدى. ول بىلاي دەگەن:
«مەن ءاردايىم وڭاي جولدى ىزدەيتىن سياقتىمىن. جانە دە الاياق بولۋ — بۇل ارىلۋ وتە قيىنعا سوعاتىن جامان ادەت».
وزىنشە ءبىر ارتىستەر بولىپ تابىلاتىن ات جامىلۋشىلار مەن الاياقتار ءبىزدى ءارى تاڭداندىرىپ، ءارى باۋراپ الاتىن الداۋدىڭ ەلىتىپ الۋشى تارتىمدىلىعى ارقىلى تاريحتا ەرەكشە ورىنعا يە بولىپ قالىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ كوبىمىز نورمالاردىڭ شەگىنەن شىقپاۋعا تىرىساتىن بولساق، الاياقتار، جاڭا سىن-تەگەۋرىندەردى بەتكە الىپ، ەش قينالماي-اق، بۇنداي كەدەرگىلەردەن اتتاپ ءوتىپ جۇرە بەرەدى. ەل-جۇرتتىڭ نازارىندا بولاتىن ولار كاسىبي نورمالاردى، ولارعا بەرىلەتىن ماڭىزدىلىقتى ءاجۋالاپ، كۇلكىگە اينالدىرادى. پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنشە كوڭىلىمىزدىڭ تۇبىندە بىزگە الاياقتار ۇنايدى، ويتكەنى ءبىز باسقا كەيىپتە جۇرەتىنىمىزدى سەزەمىز. ولاردىڭ باسىنان وتكەن وقيعالاردا ولاردىڭ ءوز «مەنىنىڭ» كالەيدوسكوپى كورىنەدى جانە ولار تاۋەكەلگە بەل بۋۋ ارقىلى باسقالاردىڭ قولى جەتپەس سەزىمدەرگە قالاي بولەنۋگە بولاتىنىن كورسەتەدى.
سەريالىق جانە كۇيبەڭ تىرشىلىكتە بولاتىن كىسى اتىن جامىلۋشىلار تۋرالى
پسيحولوگيا پروفەسسورى مەتيۋ حورنسي اۆسترالياداعى كۋينسلەند ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ارىپتەسىنەن الدانىپ قالعان سوڭ، كىسى اتىن جامىلۋشىلاردى زەرتتەپ-زەردەلەي باستادى. ۋكراينالىق شىعۋ تەگى جايىندا ايتىپ بەرگەن ەلەنا دەميدەنكو، ءوزىنىڭ ۋكراينادا وتكەن بالالىق شاعى تۋرالى رومان جازىپ شىقتى. رومان جۇلدە الدى. الايدا، كوپ وتپەي، ەلەنا دەميدەنكونىڭ ۋكرايناعا ەشقانداي قاتىسى جوق اۆستراليالىق حەلەن دارۆيل ەكەنى انىقتالدى. ونىڭ جازعانىنىڭ ءبارى ويدان شىعارىلعان بولىپ شىقتى. الدانىپ، كوڭىلى قالعان حورنسي سول كەزدەن بەرى كىسى اتىن جامىلۋشىلاردى جانە جۇرتتىڭ نەگە ولارعا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە ەكەنىن زەرتتەپ كەلەدى. حورنسي بىلاي دەيدى:
«ءبىز سوقتىقپالى سوقپاعى كوپ الەمدە تىرشىلىك ەتەمىز. جانە دە ءسىز كوزسىز تاۋەكەلگە بارىپ، وسى سوقپاقتاردى ەڭسەرەتىن جانە رومانتيكاعا تولى ءومىر سۇرەتىن ادامداردى كورىپ ءجۇرسىز. بۇنىڭ ءوزى-اق رومانتيكالىق ءارى ادامدى قىزىقتىرا تۇسەتىن قۇبىلىس».
ات جامىلۋشىلار ءبىزدىڭ سەنىمىمىزدى تارك ەتەدى، ءبىزدىڭ ۋنيفورماعا، اتاق-داڭققا، بەدەرلەپ سالىنعان «دارىگەر» دەگەن جازۋى بار ۆيزيتتىك كارتاعا ماڭىز بەرەتىنىمىزدى كۇلكى قىلادى. ءبىز ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قىسقا جولدى پايدالاناتىنداردىڭ مارتەبەسىنە ءارى قىزىعامىز، تاڭىرقايمىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ جەكە دارىگەرىمىزدىڭ الاياق بولعانىن قالامايمىز، ءبىراق ءبىز تەڭدەسسىز ارتىستەي دۇنيە ءجۇزىن ارالايتىن، ءبىر كەيىپتەن ەكىنشى كەيىپكە ەنەتىن، ويىنعا بەرىلەتىن، ۇلكەن شەبەرلىكپەن كوزدەن عايىپ بولاتىن — ول بۇنىڭ ءبارىن كامەلەتتىك جاسقا تولعانشا ىستەپ ۇلگەرگەن ستيۆەن سپيلبەرگتىڭ «شاماڭ كەلسە، مەنى ۇستاپ ال» فيلمىندەگى فرەنك ابيگنەيلدىڭ باتىل ىستەرىنە تاڭدانىپ، باس يەمىز.
«ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز ءوزىمىزدىڭ ويلارىمىز بەن پايىمدارىمىزعا بايلانىستىلىعى جونىندەگى تۇسىنىك بىزگە ايدان انىق بولىپ كورىنەتىندىگى سونداي، ونى ءتىپتى ايتۋدىڭ دا قاجەتى جوق»، — دەپ يونا بەرگەر «كورىنبەيتىن اسەر: ءجۇرىس-تۇرىستى قالىپتاستىراتىن جاسىرىن كۇشتەر» اتتى كىتابىندا جازادى.
ءبىراق الداۋ پسيحولوگياسىنا بەيبىرماندى ەلەمەنتتەر كىرەدى. ءبىر جاعىنان الساق — بۇلار دەمارا جانە ابيگنەيل تاقىلەتتەس سەريالىق كىسى اتىن جامىلۋشىلار. ەكىنشى جاعىنان — كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن كىسى اتىن جامىلۋشىلار — بۇل ءسىز بەن ءبىزبىز.
«ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىز كۇن سايىن ۇستامدى الدامشىلىقپەن اينالىسامىز، — دەيدى حورنسي. — مىسالى، كوڭىل كۇيىم كەلمەي تۇرسا دا، مەن جىمياتىن بولسام. ەگەر، قىزىق بولماسا دا، قىزىعىپ تۇرعان ادامداي بولسام. كۇيگەلەكتەنىپ تۇرسام دا، وزىمە سەنىمدى ادامداي بولسام. الاياقتىقتىقتى جاقسى اسەر قالدىرۋ جانە الەۋمەتتىك داعدىلاردى پايدالانا الۋ ماشىعىنان ءبىر-اق ەلى ءبولىپ تۇر».
«كىسى اتىن جامىلۋشىلار، ءبىز ولار سياقتى بولعىمىز كەلگەندىكتەن ءبىزدى ءتانتى ەتپەيدى، — دەيدى حورنسي، — ءبىز ءدال سولار سياقتىمىز با دەپ قاتتى الاڭدايتىنىمىزدان ءتانتى ەتەدى».
جالپى «بولىپ كورىنۋ» سەزىمى وزىڭە دەگەن سەنىمسىزدىكتەن باستالادى. وتىرىستار زالىندا، سىنىپتا، جوعارى دەڭگەيلى جينالىستا وتىرىپ ءسىز قاتتى قورقىنىشقا — ءوز ورنىمدا وتىرعان جوقپىن دەگەن قورقىنىشقا بوي الدىراسىز. جانە دە ءسىزدىڭ عىلىمي دارەجەڭىز نەمەسە اتقارعان قىزمەتتەرىڭىز قانداي ەكەنى ماڭىزدى ەمەس. ءسىز باسقالاردان اقىلدى ەمەسسىز. ءسىز — كىسى اتىن جامىلۋشىسىز. بۇنداي سەنىمسىزدىك ەپيدەميالىق دەڭگەيگە جەتە قابىل قۇبىلىسقا اينالدى جانە «كىسى اتىن جامىلۋشى سيندرومى» دەگەن انىقتاماعا يە بولدى. بۇل تۇسىنىكتى 1978 جىلى ەنگىزگەن پسيحولوگ پاۋلينا كلانس ونى نەگىزىنەن تابىستى ايەلدەرگە قاراتىپ پايدالاندى، ءبىراق گەندەرلىك زەرتتەۋلەر ەرلەردىڭ دە باسقا بولىپ كورىنۋگە بەيىم تۇراتىنىن جانە كاسىبي ادامداردىڭ 70 پروسەنتىنە دەيىن كىسى اتىن پايدالانۋشى سيندرومىنا ۇشىراعانىن انىقتادى.
پسيحولوگتار بۇل فەنومەننىڭ پايدا بولۋىنا بالالاردى تاربيەلەۋدىڭ بيپوليارلىق ءستيلى سەبەپ دەپ ەسەپتەيدى. ادامدى بالالىق شاعىندا ۇنەمى سىناي بەرۋ اتا-انانىڭ جەك كورۋشىلىگى دەپ باعالانىپ، كەيىن ونىڭ ورنىن ومىردەگى ەشقانداي جەتىستىك پەن تابىس تولتىرا الماۋى مۇمكىن. جانە كەرىسىنشە، قاراپايىم ءبىر سۋرەتى نەمەسە جوباسى ءۇشىن ءبارى ماقتاپ شىعاتىن «ءمىنسىز بالا» دا، وسە كەلە بۇل تابىسقا ەڭبەگىم ءسىڭدى مە دەگەن ويدىڭ سوڭىندا ءجۇرۋى مۇمكىن. بالانى تاربيەلەۋ ءستيلى قانداي بولعانىنا قاراماستان، «كىسى اتىن جامىلۋشىنىڭ» ءاربىر جەتىستىگى، ەستىگەن ءاربىر ماقتاۋى ونىڭ ايتەۋىر ءبىر كۇنى اشكەرە بولامىن دەگەن ۇرەيىن كۇشەيتە تۇسەتىنىن تۇسىنەدى.
«شاماڭ كەلسە، ۇستاپ ال» فيلمىندە لەوناردو دي كاپريو سومداعان فرەنك ابيگنەيل To Tell the Truth (1977 ج.) تەليەۆيزيالىق ۆيكتوريناسىنا قاتىسىپ تۇرعان كەزى
الدانىپ قالۋدان قورقۋ ءبىزدى ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن نارسەلەردى ىستەۋدەن ۇيالمايتىن نەمەسە تايسالمايتىن ادامدارعا ەلىكتەتىپ تۇرادى. «قوعام جالعان اتتىلاردى جاقسى كورەدى»، — دەپ جازادى بريتاندىق جۋرناليست سارا بەرتون ءوزىنىڭ «جالعان اتىلار: وتىرىكشىلەردىڭ التى ءتۇرى» دەپ اتالاتىن كىتابىندا. بىزگە «كوپە كورىنەۋ نەمەسە قۇپيا تۇردە تىيىمداردى بۇزۋ«ۇنايدى». بىزگە كىشكەنتايىمىزدان شىندىقتى ايتۋدى تالاپ ەتەدى. بەرتون بىلاي دەپ جازادى:
«ءبىز الدەبىرەۋدىڭ وتىرىك ايتقانىن بىلگەن كەزىمىزدەگى ءبىزدىڭ ءبىرىنشى رەاكسيامىز — شىن كوڭىلمەن قىزىعىپ قالۋ». ءبىر جاس جىگىت اكتەر سيدني پۋاتەنىڭ بالاسىمىن دەپ جۇرتتى الداپ، مانحەتتەندەگى باي-قۋاتتى ۇيلەرگە كىرىپ الادى. اۆستراليالىق كەلىنشەك ورىس ءتىلىن بىمەگەنىنە قاراماستان، ءوزىن رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ اناستاسيا دەگەن حانشايىمى ەكەنىنە ءبارىن ناندىرىپ تاستايدى. اككى فرانسۋز تۋعان-تۋىسىنان اداسىپ قالعان جەتىم بولىپ كەتەدى. ءبىزدى كىسى اتىن جامىلۋشىلاردىڭ قىزىقتىراتىنىنا، — دەيدى بەرتون، — كىسى اتىن جامىلۋشى «ءبىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولدا بىزدەن وزىپ كەتكەنى سەبەپ بولۋى مۇمكىن».
پسيحولوگتار ءارقايسىسى ءبىزدىڭ ميى اشىپ شاتاسقان توپتىق «مەنىمىزگە» جۇگىنەتىن سەريالىق الاياقتىقتىڭ بىرنەشە سەبەبىن قاراستىرادى. كەيبىر جالعان اتتىلار، — دەيدى حورنسي، — ولاردىڭ ورنىندا اركىم-اق بولعىسى كەلەتىن «تەڭدەسى جوق اۆانتيۋريست» بولىپ تابىلادى. باسقا بىرەۋلەرى ۇيالشاق جانە باسقالارعا ۇقسامايتىن بولعاندىقتان، سەزىنە المايتىن قاۋىمدىق سەزىمىنە بولەنگىسى كەلەدى. ءوزىن وزگەلەردەن تومەن قويۋ — ءۇشىنشى سەبەپ. ءوزىن سورلى سەزىنەتىن تاجىريبەلى كىسى اتىن جامىلۋشى وزىنەن گورى جاقسى بىرەۋ بولىپ كورىنۋ ارقىلى وپ-وڭاي ءبارىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنەدى. دەماراعا، ول نەگە دارىگەر «بولىپ العانىن» ايتىپ بەرۋى ءۇشىن، پسيحولوگتىڭ قاجەتى بولعان جوق.
«قالاي بولعاندا دا [Dr. روبەرت لينتون]، جامان بولسىن-جاقسى بولسىن، بىرەۋ بولا الدى، — دەپ جازدى دەمارا. — ال جامان بولسىن-جاقسى بولسىن، دەمارا — ەشكىمدە بولعان جوق، ءجاي جۇرگەن ءبىر قاڭعىباس».
پسيحولوگ ەلەن دويچ جالعان اتتىلاردىڭ تاعدىر تالكەگىنە ءجيى ۇشىراپ تۇرعانىن بايقاعان. بەرەكەلى جانۇيادا تۋىپ-وسكەن ولار اتا-اناسىنىڭ اجىراسۋى، بانكورتقا ۇشىراۋى نەمەسە ساتقىندىق كەسىرىنەن ءوز مارتەبەسىنەن ايىرىلىپ قالعان. ءوزىن الدانىپ قالعان ادامداي سەزىنگەن جالعان اتتى تابىس باسپالداعىمەن جوعارى شىعىپ ۇلگەرە الماي قالادى. ونىڭ ورنىنا ول بىرەۋدىكىن مەنشىكتەپ الۋ ارقىلى مارتەبەسىن وزىنە قايتارادى. اكە-شەشەسى ونى وزىنە الىپ قالۋ ءۇشىن ارپالىسقان سوتتان شىققان جانە ءوزىنىڭ قيالىنا بەرىلگەن فرەنك ابيگنەيل سونداي جاعدايعا تاپ بولدى. ۇزىن بويلى، 16 جاستاعى بالعىن شاعىندا 26 جاستاعىداي كورىنەتىن ابيگنەيل بىرنەشە جىل بويى اۆيوكومپانيانىڭ ۇشقىشى، كۇزەتشى، دارىگەر، ادۆوكات… بولىپ ءجۇردى. «ادامنىڭ التەر ەگوسى، — دەپ جازدى ول ءوزىنىڭ عۇمىرناماسىندا، — ونىڭ ءوزىنىڭ سۇيىكتى وبرازى عانا».
ءبىز ءبارىمىز باسقا بىرەۋ بولىپ جۇرە الامىز، ءبىراق كەيبىرەۋىمىزدىڭ عانا بۇنى اسقان شەبەرلىكپەن ىستەۋگە اقىل-پاراساتىمىز مەن الەۋمەتتىك داعدىلارىز جەتەدى. بىردە-بىر دارىسكە بارىپ كورمەگەن ابيگنەيل زاڭي وقۋلىقتاردى وقىپ، لۋيزيانادا ەمتيحان تاپسىردى. دەمارا ءبىر كۇن ىشىندە پسيحولوگيا جونىندەگى ءماتىندى وقىپ شىعىپ، كەلەسى كۇنى باسقالارعا ودان ساباق بەرە بەرەتىن. كاسىبي جالعان اتتىلار ءبىر قالجىڭمەن-اق شيەلەنىسىپ بارا جاتقان جاعدايدى جايدارى كۇيگە تۇسىرە الادى، ولار ادامداردى وپ-وڭاي «وقي الادى». «كەز كەلگەن ۇيىمدا اينالاداعىلارعا ەش زيانىڭدى تيگىزبەي يگىلىككە جاراتىپ قالۋعا بولاتىن پايدالانىلماعان مۇمكىندىكتەر بار»، — دەپ تۇرمە باقىلاۋشىسىنىڭ، پررفەسسوردىڭ، سوپى (موناح)، شەريفتىڭ ورىنباسارى كەيپىندە ءجۇرىپ كورگەن دەمارا ايتادى.
«ءوز ەرەجەلەرىڭىز بەن ينتەرپرەتاسيالارىڭىزدى ءوزىڭىز جاساڭىز. بۇعان ەشتەڭە جەتپەيدى. ەسىڭىزدە بولسىن — «كۇش ۆاكۋۋمىنا« ەنىڭىز!»
«جۇرت مەنى ءبىر ادام دەپ جۇرگەن كىسى كىم؟» ⓘ
ءبىزدىڭ ءوزىمىز تۋرالى ايتار بولساق، كىسى اتىن جامىلۋشى ءبىزدىڭ ىشىمىزدە باياعىدان بۇعىنىپ وتىر. «پەرسونا» ءسوزى ەترۋس تىلىندەگى «بەتتۇمشا» دەگەندى بىلدىرەتىن phersu سوزىنەن شىققان. لاتىن تىلىندەگى persona سوزىنە اينالعانعا دەيىن بۇل ءۇعىمسوز ساحناعا بەتتۇمشامەن شىعاتىندار وينايتىن گرەك تراگەديالارىندا پايدالانىلدى. شەكسپير «بۇكىل الەم — تەاتر» يدەياسىن ۇسىندى، ال ءبىز — رولدەرىمىز ۋاقىت وتە كەلە جانە جاعداياتقا قاراي وزگەرىپ وتىراتىن اكتەرلەرمىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ مونولوگتارىمىزدى بىلەمىز، رولدەرىمىزدى دە بىلەمىز. ەندەشە باسقا بىرەۋ بولىپ كورىنۋگە تىرىسىپ قاجەتى نە؟ پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، كوڭىلىمىزدىڭ تۇبىندەگى جالعان اتتى ءوزى تۋدىرعان كەيىپكەردىڭ ارقاسىندا كۇش الىپ وتىرادى. ءار تاڭدا، ءبىز ايناعا ۇڭىلگەن كەزدە، ول جاقتان بىزگە قاراپ تۇرعان ادامدى كورىپ، قارنىمىز اشادى. ءبىز، بار بولعانى، بولا الامىز دەپ ويلاعان كىسىنىڭ كولەڭكەسى عانامىز. تاعى ءبىر كۇندى قالاي وتكىزەمىز؟ رولىڭىزگە ەنىپ، «الەۋمەتتىك قۇبىلعاققا» اينالىڭىز.
«الەۋمەتتىك حامەلەون» ءۇعىمسوزى، — دەيدى ميننەسوتا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگيا پروفەسسورى مارك سنايدەر، - ىشكى «مەنى» كوپشىلىك تانيتىن پەرسوناعا ۇقسامايتىن ادامداردى سيپاتتايدى.
«بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءبىزدىڭ ءبارىمىز الەۋمەتتىك حامەلەوندارمىز، — دەيدى ادامدار مەن الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستاردى زەرتتەپ جۇرگەن سنايدەر. — ءوزىن قورشاعان فيزيكالىق ورتاداعى تۇستەرگە ساي وزگەرتە بەرەتىن حامەلەون ءتارىزدى ءبىز دە، قىلىقتارىمىزدى ءتۇزۋ جانە قالىپتاسقان جاعداياتقا سايكەس بەيىمدەپ وتىرۋ ارقىلى، الەۋمەتتىك اتريبۋتتاردى قابىلدايمىز».
ىشىمىزدە جاتقان اكتەر، دەيدى پسيحولوگتار، جاسالعان ءوزىنىڭ بەينەسى ارقىلى كۇش الىپ وتىرادى. ءار تاڭ سايىن، ايناعا كوز سالعاندا، ونداعى ادامنىڭ بەينەسىنەن كوڭىلىمىز قالادى. Wolfgangfoto/ Flickr
الەۋمەتتىك حامەلەونداردىڭ، دەيدى سنايدەر، «ءوزىن-وزى باقىلاۋى» قاتتى دامىعان، ولار ءار جاڭا جاعدايدى باعامدايدى، وعان قالاي يكەمدەلۋدى، اينالاسىنداعىلاردىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدى ويلاستىرادى. «ءوزىن-وزى قاتاڭ باقىلاۋ» ءار-الۋان سالاداعى كوپتەگەن ماماندىقتاردا كەزدەسەدى، ولاردىڭ ىشىندە زاڭناما، اكتەرلىك جۇمىس جانە ساياسات بار. ءبىراق ءوزىن-وزى باقىلاۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىنە يە كەز كەلگەن ادام، دەيدى سنايدەر، مىنا ءبىر اۋىز سوزبەن كەلىسەر ەدى:
«ءارتۇرلى ادامدارمەن مەن ءوزىمدى ءارتۇرلى، مۇلدەم باسقا ادامداي، ۇستايمىن».
فيلوسوف دەنيەل ك. دەننەتت ءبىزدىڭ ءارقايسىسىمىزدى ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەرمەن سالىستىرادى. ول بىلاي دەيدى:
«وقيعانىڭ شىنايىلىعىن ۇمىتىپ كەتىپ، ءوز ءومىرىمىزدىڭ تاريحىن ايتىپ جانە قايتالاپ ايتىپ بەرەتىن سۋايتتارعا ءبىزدىڭ ءبارىمىز اۋىق-اۋىق اينالىپ تۇرامىز».
نيەۆرولوگ مايكل گاززانيگيدىڭ ءارقايسىسىنا ءار ءتۇرلى اڭعارۋ ءتان بولىپ كەلەتىن مىيدىڭ بولىكتەرى تۋرالى زەرتتەۋلەرىنە سىلتەمە جاساعان دەننەتت بۇنداي بوسپەنىڭ ءتۇپ-تامىرى مىيدىڭ اناتومياسىندا جاتىر دەپ ەسەپتەيدى.
مىيدىڭ بولشەكتەرى، «ءجۇرىس-تۇرىستىق تۇرعىداعى بىرلىكتى قۇرۋ ءۇشىن تاپقىرلىق جولداردى پايدالانۋى ءتيىس»، — دەپ جازادى دەننەتت. سايكەسىنشە، «ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءار جاعدايدا ءارتۇرلى قىلىق كورسەتەتىن شەبەر اڭگىمەشىلەرمىز… جانە ءبىز ءارقاشان وزىمىزگە شامامىز كەلگەن ەڭ جاقسى «بەتتۇمشامىزدى» تاعىپ الامىز. ءبىز بار كورگەن-بىلگەنىمىزدى ءبىر جاقسى حيكاياعا بىرىكتىرگىمىز كەلىپ تۇرادى».
ۆۋدي اللەن بۇل تاقىرىپتى فارسقا اينالدىردى دا، الەۋمەتتىك ورتانىڭ قانداي بولعانىنا قاراي ءوزىنىڭ سىرتقى كەلبەتىن وزگەرتە بەرەتىن حامەلەون-ادام تۋرالى تۇسىرىلگەن 1983 جىلعى كارتيناسى، دەرەكتىسىماق «زەليگ» فيلمىندە پاش ەتتى. كوزىلدىرىك تاققان پسيحياترعا، قارا ءناسىلدى دجاز-مۋزىكانتىنا، ءقىزىلتاندى ۇندىسكە، ءتىپتى كوستيۋم كيگەن نيۋ-يوركتىق يانكيگە اينالعان لەونارد زەليگ دارىگەرلەردى تاڭداندىرىپ، ەستەن تاندىردى. گيپنوزدالعان كەزدە زەليگ نەگە ورتاعا يكەمدەلە كەتەتىنىن ايتىپ بەردى:
«باسقالارعا ۇقساس بولساڭ — ساعان تونگەن ءقاۋىپ بولمايدى».
ءوزىڭ بولىپ جۇرە بەرۋ نەگە بەيقاۋىپسىزدىك سەزىمىن تۋدىرادى؟ «مەننىڭ» ءوزى ويدان شىعارىلعان بولۋى مۇمكىن بولعاندىقتان شىعار؟ بۇل ماينس ۋنيۆەرسيتەتىندەگى نەيروەتيكا ءبولىمىنىڭ جانە «زەردە» جۇمىس توبىنىڭ ديرەكتورى، نەمىس فيلوسوفى توماس مەتسينگەردىڭ تۇيگەن ويى.
«بۇل جالعاندا «مەن» دەگەن نارسە جوق، — دەپ مەتسينگەر ۆ Being No One: The Self-Model Theory of Subjectivity-دە جازدى. — ەشكىم ەشقاشان ءوزى بولعان ەمەس جانە وزدىگىنە يەلىك ەتكەن جوق».
ءبىزدىڭ سانامىزدا، دەيدى مەتسينگەر، ءوزىمىزدىڭ الدامشى بەينەمىز، جەر-جاھاندى تەرەزە ارقىلى كورەتىن، ءبىراق تەرەزەنىڭ ءوزىن كورمەيتىن «فەنومەنالدى مەن» عانا بار. ءوزىمىزدىڭ قولدانىستاعى «مەنىمىزدى» انىقتاۋ كەزىندە قاتەلەسىپ قالىپ، ءبىز ءوزىمىزدىڭ بىرلىگىمىز ءۇشىن كۇرەسەمىز، ءبىراق سەيسەنبى كۇنى ءبىر ادام، كەلەسى كۇنى سول ادامنىڭ ازداپ تۇرلەنگەن نۇسقاسى بولعانىمىزعا ىرزا بولۋعا ءتيىسپىز، جانە دە ءبىزدىڭ دەمالىس كۇندەرى كىم بولاتىنىمىزدى ەشكىم بىلمەيدى.
مەتسينگەر ءبىزدىڭ تۇراقسىز ءوز-وزىمىزدى تانۋىمىز مىنا باستى قاعيداعا سۇيەنەتىنىن ايتادى:
«كوپتەگەن مادەني جەتىستىكتەر شىندىعىندا ءسىزدىڭ اجالدى ەكەنىڭىزدى تۇسىنۋمەن بىرگە كەلەتىن ۇرەيدى ەڭسەرۋگە تىرىسۋشىلىق بولىپ تابىلاتىنى تۋرالى ۇرەيدى باسقارۋ تەورياسى بار. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ولەتىنىڭىزدى ءتۇسىنۋىڭىز ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى ەلەستەتۋ مودەلىمىزدە ۇلكەن ارپالىس تۋدىرادى. كەي كەزدەرى مەن بۇنى ءبىزدىڭ كوزىمىزدىڭ اشىلۋى سەبەپ بولعان قۇردىم نەمەسە ەكىگە قارس ايىرىلۋ، تەرەڭ ەكزيستەنسيالىق جارا دەپ اتايمىن — مەنىڭ بار ەموسيونالدىق بولمىسىم ەشقاشان بولماعان نارسە بار ەكەنىن ايتادى، ال مەنىڭ جەكە ءوزىمدى ەلەستەتەتىن مودەلىم بۇل نارسە مىندەتتى تۇردە بولاتىنىن ايتادى».
باسقاشا ايتساق، «مەن» اجالدىلىقتىڭ بولماي قويمايتىنىن ءتۇسىنۋىمىز ارقىلى ايقىندالادى. بۇل ءبىزدى «ەشتەڭەدەن» ەرەكشەلەندىرىپ تۇرادى. وسى سەبەپتى ءبىز رولدەردى سومداعان سايىن راحاتتانامىز. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ بۇعان ارنالعان ءبىر ءمىنى جوق ورتامىز بار. ءمىت ۋنيۆەرسيتەتىندە ىستەيتىن پسيحولوگ، The Second Self: Computers and the Human Spirit كىتابىنىڭ اۆتورى شەرري تاركل الەۋمەتتىك مەديانى «ايقىنداۋ تەحنولوگياسى» دەپ اتاپ ءجۇر.
«ءسىز كوڭىلىڭىزگە جاققان كەز كەلگەن ادام بولا الاسىز. ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە جاققان كەز كەلگەن دوستارىڭىز بولۋى مۇمكىن. ءسىز ءارتۇرلى ادامدارمەن ارالاسىپ تۇرۋىڭىز مۇمكىن. ءسىز وزىڭىزگە ەرۋشىلەردىڭ، سىزبەن بىرگە بولعىسى كەلەتىندەردىڭ ماحابباتى مەن ريزاشىلىعىنا بولەنە الاسىز. ادامدار ارالاسۋدىڭ وسىنداي تۇرىنە مۇقتاج».
وسىنىڭ بارىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ادامدار ءجيى-جيى ونلاين-حامەلەون بولىپ كەتەدى.
وسى ارادا كاسىبي تۇردە كىسى اتىن جامىلاتىندارعا ساحنا شامىنىڭ جارىعى بۇرىنعىدان ەرەكشە جارقىراپ ءتۇسىپ تۇر. «نيۋ-يوركەردىڭ» كومپيۋتەر الدىندا وتىرعان يت تۋرالى ايگىلى كاريكاتۋراسىندا ايتىلىپ وتكەندەي، «ءسىزدىڭ يت ەكەنىڭىزدى ەشكىم بىلمەيدى». جالعان ءاتى-جوندى پايدالانۋ، ءوزى جارىققا شىعارعان كىتاپتاعى اۆتور تۋرالى مالىمەتكە PhD ءسوزىن قوسا جازىپ قويۋ، نەمەسە تاجىريبەسى مەن تەرەڭ ءبىلىمى بولماسا دا، تالقىلاناتىن تاقىرىپ بويىنشا بلوگ جۇرگىزۋ — سيفرلىق جالعان اتتىلار جەلىدە كوپتەپ پايدا بولىپ جاتىر. ءسىز Facebook-تا جاريالانىپ جۇرگەن ادەمى-ادەمى سۋرەتتەردىڭ بارىنە سەنبەيسىز عوي، سولاي ما؟
بۇگىنگى تاڭدا ءارقايسىمىز اۆتوپورترەتكە دىم قاتىسى جوق شاشىراڭقى كۋبتىق بەينە بولىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان، بىزگە ءبىرتۇتاس، تولىققاندى، كىم ەكەنىنە سەنىمدى بولىپ كورىنەتىندەرگە قىزىعاتىنىمىزعا تاڭ قالۋدىڭ رەتى جوق. بۇل نيەتىنە نايزا بويلامايتىن سۋرەتكەرلەر وزدەرىنىڭ اسقان شەبەرلىكپەن سالىنعان اۆتوپورترەتتەرىن رەمبراندتتىڭ قولىنان شىققانداي قىلىپ كورسەتەدى. فەرديناند دەمارا. فرەنك ابيگنەيل. لەونارد زەليگ. سەن شە؟ سەن كىمنىڭ قالپاعىن تەرىس اينالدىرىپ كەتكىڭ كەلىپ ءجۇر؟
monocler.ru، bilim-all.kz
You Might Also Like
-
5 مىڭ گرانتتاردىڭ شارتتارى جايلى ۇكىمەتتىڭ باسپا ءسوز ورتالىعىندا ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ ايتىپ بەردى.
-
ءومىر دەگەننىڭ عيبراتى كىلەڭ كەرەعارلىقتان تۇرا ما، قالاي ءوزى؟ مىسالى، مەنىڭ ۆەلوسيپەدىم بار دا، ەسەگىم جوق. قايساردىڭ ەسەگى بار دا، ۆەلوسيپەدى جوق. قىزىقتى حيكاياعا بەرگىسىز وقيعا دا، مىنە، وسى ءبىرى...
