شەكسپيردىڭ رەاليستىك ءادىسى
شەكسپيردىڭ ادەبي قىزمەتى جيىرما ەكى جىلعا جالعاسقان بولسا، سونىڭ ون ەكى جىلى (1595-1607) ەڭ جەمىستى كەزەڭ سانالادى. وسى ۋاقىت ىشىندە ول كوركەمدىك تۇرعىدان ەڭ جوعارى تراگەديالارىن جازادى. تاقىرىبىنىڭ بايلىعى، يدەيالىق باعىتىنىڭ ايقىندىعى جانە تۇرمىستىق وقيعالاردىڭ تەرەڭ رەاليستىك كورىنىسى شەكسپير تراگەديالارىن بيىك ساتىعا كوتەردى. سول سەبەپتى ونىڭ درامالىق شىعارماشىلىعى دۇنيە ءجۇزى تەاترلارىنىڭ ساحناسىندا بەرىك ورنىعىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كورەرمەندەردى تولعاندىرىپ كەلەدى.
ءومىردى جان-جاقتى ۇيرەنىپ، ادام مىنەزىنىڭ قۇپيا سىرلارىن اشۋ، ونىڭ كوپ قىرلى جاقتارىن شىنايى بەينەلەۋ، ادام تالپىنىستارىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن كورسەتۋ شەكسپيردىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىگىن تانىتسا كەرەك. دراماتۋرگ، كەيبىر قالامگەرلەر سياقتى كورەرمەنگە قۇرعاق ناسيحات ايتۋدى ماقسات تۇتپايدى، كەرىسىنشە ونى جاعدايدى تەرەڭ تۇسىنۋگە، بولىپ جاتقان وقيعالاردان ءتيىستى قورىتىندىلار شىعارۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
شەكسپير بايلىق پەن تويىمسىزدىق، ساراڭدىق ادامدى ازعىندىق جولعا تۇسىرەدى دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. ويتكەنى، ونىڭ قاھارماندارىنىڭ ءبىرى رومەو ءدارى ساتۋشىدان التىن اقشاعا ۋ ساتىپ الىپ: «سەن ماعان ۋ ساتقان جوقسىڭ، مەن ساعان ۋ ساتتىم» دەپ التىننىڭ زياندى اسەرىنىڭ ۋدان دا كۇشتى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن ءوز باسىنان وتكىزگەن جانە قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتى اشكەرە قىلىپ: «قىلمىسىڭدى التىنمەن بەزەندىرسەڭ، وندا وعان زاڭ نايزاسى دا وتپەي، مورت سىنادى» دەيدى ىزاعا بۋلىققان قارت لير. التىننىڭ ق ۇلى بولعان شەيلوكتىڭ مەيىرىمسىز مىنەزى، افينالىق تيموننىڭ التىن تۋرالى مونولوگى دا بۇل تۇرعىدان ۇقساس كەلەدى.
شەكسپير تراگەديالارىنداعى كوپتەگەن ۇنامسىز بەينەلەر — مال-دۇنيەگە قۇمار، اتاقسۇيگىش، الاياق، زالىم تۇلعالار. ولار العاشقى بايلىق توپتاۋ ءداۋىرىنىڭ وكىلدەرى ريچارد III، كلاۆديي، ياگو مەن ماكبەتتەر. بۇل ادامدار وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەلەرى جولىندا قاندى قىلمىستاردان دا قايتپايدى. ولارعا شەكسپير بيىك ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ءوز بويلارىنا جيناقتاعان رومەو، گاملەت، وتەللو، ەدگار وبرازدارىن قارسى قويادى.
شەكسپير تۋعىزعان بەينەلەر — جاندى ادامدار. ولاردا جاقسى قاسيەتتەرمەن بىرگە ۇلكەن كەمشىلىكتەر دە بار. ماسەلەن، وتەللو وتە قايىرىمدى ادام، ءبىراق ونىڭ وسال جاعى — وقيعالارعا سىن كوزبەن قاراي الماۋىندا، سەنگىشتىگىندە. لير دە جاقسى مەن جاماندى تەز ايىرا الماۋىنىڭ سەبەبىنەن قايعىعا دۋشار بولادى. ياگو، ريچارد III، ماكبەت، كلاۆدييلەر — قىلمىس دۇنيەسىنىڭ وكىلدەرى، ءبىراق ولار اقىلسىز، نادان جاندار ەمەس. ءوز ماقساتىنا جەتۋ جولىندا تاباندى كۇرەسۋشى جانە اۋىر جاعدايعا كەزدەسكەندە كۇيرەمەيدى، ءوز قىلمىستارىن اقتاۋعا ياكي جاسىرۋعا ۇمتىلاتىن سەزىمتال جاندار.
شەكسپير وبرازدارىندا ادامنىڭ تابيعي مىنەزى، ارمان-تىلەگى، عاشىقتىڭ سەزىمدەرى ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، ايەلدەردىڭ پاراساتتىلىعى ورتا عاسىر زاڭدارىنا جانە جاۋىز اكە زۇلىمدىعىنا باتىل قارسى شىعۋىمەن كوزگە تۇسەدى. گەرميا («جاز تۇنىندەگى ءتۇس»)، دجۋلەتتا، دەزدەمونالاردىڭ ادالدىعى، ەرلىگى جانە تاباندىلىعى كورەرمەندى تامساندىرادى. كاردەليا («كورول لير») - ادالدىق جولىندا جانىن قيۋعا دايىن قىز. شەكسپير تۋىندىلارىنداعى ايەلدەر اقىلى جاعىنان دا، ادامگەرشىلىگى جاعىنان دا ەر ادامدارمەن قاتار تۇرادى.
شەكسپير دراماتۋرگيانى جاڭا، جوعارى دامۋ ساتىسىنا كوتەردى. ونىڭ تاقىرىبىن بايىتىپ، وقيعالاردى تيپتىك جانە شىنايى بەينەلەۋ ءپرينسيپىن جەتىلدىردى. شەكسپير ءوز شىعارمالارى ءۇشىن ءتۇرلى تاريحي جانە ادەبي دەرەكتەردەن (انتيكالىڭ مادەنيەت، انگليا تاريحى، يتالياداعى قايتا ورلەۋ ءدوۋىرى ودەبيەتى) كەڭ پايدالاندى. بۇل بولسا، ونىڭ دۇنيەتانىمىن بايىتتى، اعىلشىن حالىق تەاترى داستۇرلەرىن جالعاستىرىپ، تۇرمىس ديالەكتيكاسىن اڭعارۋىنا (كۇلكى مەن قايعىنى بىرگە سۋرەتتەۋ، ونەردى شەكتەپ ڭوياتىن انتيكالىق ادەبيەتكە ءتان ءۇش بىرلىك زاڭىنا باعىنباۋ) جاردەم بەرەدى.
شەكسپيردىڭ رەاليستىك ءادىسىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى سوندا، ول بەينەلەردى تيپتىك جاعدايدا دارالاندىرىپ سۋرەتتەيدى. بۇل قاھارمانداردىڭ ءاردايىم دامىپ وتىرۋىندا ايقىن كورىنەدى. حاراكتەردىڭ مۇددەسىنە، قوعامنىڭ جيىركەنىشتى اعىمىنا قايشى كەلگەنىندە گۋمانيست گاملەت ءسوزدى قويىپ، قولىنا قىلىش الادى، باتىر قولباسشى گاملەت داڭققۇمارلىققا سالىنىپ، زالىم قىلمىسكەرگە اينالادى.
شەكسپير دراماتۋرگياسىندا حالىق وكىلدەرى — كەدەي ستۋدەنت گوراسيو («گاملەت»)، سايقىمازاق («كورول لير »)، فلاۆيي (« افينالىق تيمون») جانە باسقالار ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن بەينەلەنەدى. ولار اقىل-پاراساتىمەن، پاك جۇرەگىمەن، ادالدىعىمەن نازارعا لايىق. سايقىمازاقتىڭ استارلى، وتكىر سوزدەرىندە حالىق دانالىعى جاتىر. شەكسپير تيپتىك حاراكتەرلەردى دارالاندىرۋ ارقىلى جارقىن وبرازدار جاسادى. بۇل نارسە ونىڭ تراگەديالارىن جوعارى دامۋ ساتىسىنا كوتەردى. شەكسپير تۋدىرعان حاراكتەرلەردىڭ تابيعيلىعى مەن جان-جاقتىلىعىن پۋشكين وتە جوعارى باعالايدى. ونى XVII عاسىرداعى فرانسۋز كلاسسيسيزمىنىڭ ءىرى وكىلى مولەرمەن سالىستىرىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى اشىپ كورسەتەدى.
«شەكسپير جاراتقان وبرازدار، — دەپ جازعان بولاتىن پۋشكين، — مولەردەگى سياقتى بىرەر كەمشىلىك، بىرەر جاۋىزدىقتى بەينەلەۋشى تيپتەر عانا ەمەس، ال ءبىرتالاي سەزىمدەر مەن كوپتەگەن قىلمىستاردى ءوز بويىنا جيناقتاعان ءتىرى جاندار سيپاتىندا كورىنەدى. بەلگىلى جاعدايلار ولاردىڭ ءارقيلى حاراكتەرلەرىن كورەرمەننىڭ كوز الدىندا دامىتىپ وتىرادى. مولەردەگى ساراڭ — تەك عانا ساراڭ، شەكسپيردەگى شەيلوك — ساراڭ، زەرەك، كەكشىل، پەرزەنت سۇيگىش، شەشەن ادام»، پۋشكين شەكسپيردىڭ «حاراكتەرلەردى ەركىن جانە كەڭ كولەمدە» سۋرەتتەيتىندىگى تۋرالى ايتاكەلىپ، «بوريس گودۋنوۆ» وبرازىن جاساعانىندا ونىڭ وسى تاسىلدەرىن كەڭ پايدالانعاندىعىن جاسىرمايدى.
شەكسپيردىڭ رەاليستىك ونەر تۋرالى كوزقاراستارى گاملەتتىڭ اكتەرلەرمەن سۇحباتىندا انىق بەينەلەنگەن. ءبۇل — قايتا ورلەۋ داۋىرىندەگى رەاليستىك ادەبيەتتىڭ وزىنە ساي مانيفەسى. مۇندا باسى ارتىق ايقاي-سۇرەڭ كوتەرمەۋ، بويكۇيەزدىككە سالىنباۋ، «سوزگە ساي ارەكەت» ەتۋ، «ارەكەتكە ساي» سويلەۋ جانە «ونىڭ تابيعيلىق شەگىنەن شىعىپ كەتپەۋى شارت» ەكەندىگى جايلى ايتىلادى.
قاھارمانداردىڭ ءسوزى ولاردىڭ قوعامداعى الاتىن ورنىنا قاراي بەلگىلەنەدى. ماسەلەن، گاملەتتىڭ سوزدەرى اقيقاتتى بىلۋگە ۇمتىلعان، جان-جاقتى ءبىلىمدى ادامنىڭ -گۋمانيستىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىن ايقىن كورسەتەتىن سىن مەن افوريزمدەرگە وتە باي. حاراكتەرلەردى دارالاندىرۋ الدىمەن ولاردىڭ سوزىندەگى وزىنە ءتان بوياۋلاردى تابا بىلۋىندە كورىنەدى.
وتەللو ءۇشىن سۇيىكتىسىنىڭ ءتانى — «قاردان دا اق»، «ءمارمار تاستان دا سۇلۋ»، ۇيقىداعى دەزدەمونا — اشىلىپ تۇرعان قىزعالداق، ونىڭ ءولىمى — كۇن مەن ايدىڭ تۇتىلۋىنا تەڭ. ياگونىڭ تىلىندەگى وبرازدىلىق، ونىڭ مىنەزىنە ساي كەلەدى. ول ءوز ورتاسىن «حايۋاناتحاناعا» ۇقساتادى. ياگو لەيتەنانت كاسسيونى كەمسىتەدى؛ ادال قىزمەتشىسىن «ەسەككە»، ادامداردى «قارعالارعا» تەڭەيدى. ياگونىڭ سوزدەرى دورەكى، وتەللونىڭ سوزدەرى نازىك، جاعىمدى جانە تەرەڭ ماعىنالى.
شەكسپير پەسالارىندا قايعىلى جانە كۇلكىلى جاعدايلاردىڭ تۇتاسىپ كەتەتىندىگى پەرسوناجدار سۇحباتىنداعى جەدەل وزگەرىستەردە انىق بايقالادى، ياعني كوتەرىڭكى، كوڭىلدى مونولوگتار اششى، ۋلى كەكەسىندەرمەن اۋىسىپ وتىرادى. ماسەلەن، دجۋلەتتا تويى ازاعا اينالعاندا، سايقىمازاقتار ونەر كورسەتەدى. وفەليانىڭ ءقابىرىن قازىپ جاتقان ادامدار كۇلكىلى اڭگىمەلەر ايتادى. سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا سەرى دجون فالستاف شاراپحاناعا كىرىپ الىپ، ماستىق قۇرادى. شەكسپير ومىردەگى قايعىلى جانە كۇلكىلى، قاراپايىم جانە كۇردەلى وقيعالاردى جوعارى كوركەمدىك فورمادا، تەرەڭ فيلوسوفيالىق پىكىرلەرمەن ديالەكتيكالىق بىرلىكتە بەرۋگە وتە شەبەر.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
قوبىلانوۆ ج.ت. — شەتەل ادەبيەتى تاريحى: وقۋلىق. — استانا: فوليانت، 2008. — 344 ب. مالىمەت وقۋلىقتىڭ 288ء-شى بەتىنەن الىندى. پىكىر جازعان: تەبەگەنوۆ ت.س. — فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
You Might Also Like
-
س ۇلى – جەر بەتىندە 4000 جىلدان بۇرىن پايدا بولعان ءداندى داقىل. ول تۋرالى العاشقى جازبالاردى گرەسيا مەن ءۇندىستاننىڭ مەديسينالىق تراكتاتتارىنان كەزدەستىرۋگە بولادى، ال بۇل وسىمدىكتىڭ داندەرى ەج...
-
ريم يمپەرياسىنىڭ ورنىندا پايدا بولعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەردەن مەتروپولياعا (ەجەلگى گرەكيادا قالانى مەملەكەت، مەتروپوليا دەپ سونىڭ شەت ەلدەردەگى ءۋالاياتتارىن اتاعان) جاقىن جاتقان باتىس پروۆينسيالار (...
