InfoHub Logo

ريم يمپەرياسىنىڭ ورنىندا پايدا بولعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەردەن مەتروپولياعا (ەجەلگى گرەكيادا قالانى مەملەكەت، مەتروپوليا دەپ سونىڭ شەت ەلدەردەگى ءۋالاياتتارىن اتاعان) جاقىن جاتقان باتىس پروۆينسيالار (يتاليا، گالليا، يسپانيا) لاتىن ءتىلىن قابىلدادى. لاتىن ءتىلى جەرگىلىكتى ءتىل ەلەمەنتتەرىمەن بايىپ، وزىنە ءتان جاڭا تۇرگە يە بولدى جانە كەيىن تاۋەلسىز رومان تىلدەرى دەپ اتالدى.

ەجەلگى كەلت تايپالارىنىڭ ەداۋىر بولىگى روماندارعا ءسىڭىپ كەتتى، ولارعا حريستياندىق، لاتىن ءتىلى جانە ريم مادەنيەتىنىڭ اسەرى كۇشتى بولدى. تەك الىس سكانديناۆيا مەن كەلت وبلىستارىندا عانا قاۋىمدىق قۇرىلىس پەن ونىڭ ادەت-عۇرىپتارى ۇزاق ۋاقىت ساقتالىپ قالدى. شەت جاتقان ولكەلەردە فەودالدىق قاتىناستاردىڭ كەشەۋىلدەپ دامۋى وسىنىڭ ناتيجەسى ەدى.

ريم قۇل يەلەنۋشىلىك قوعامى كۇيرەگەن كەزەڭدە باتىس ەۋروپادا جاساعان بارلىق «ۆارۆار» تايپالاردىڭ ءوز ادەبيەتى بولدى. بۇل ادەبيەت كونە زامانداعى رۋلىق تۇرمىستى سۋرەتتەيتىن كوركەم جادىگەرلەردەن قۇرالدى. ورتا عاسىرلار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ءۇش ارنا — حالىق اۋىز ادەبيەتى، انتيكالىق مادەنيەت جانە حريستيان ءدىنى بەلگىلى دارەجەدە اسەر ەتتى. مۇنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، حالىق پوەزياسى داستۇرلەرىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولدى.

ەجەلگى پوەزيا ۇلگىلەرى — ەڭبەك جىرلارى. ويتكەنى، بۇل جىرلار ەڭبەك بارىسىندا تۋىپ، ولاردا ەڭبەك قۋانىشى، ەڭبەك شاتتىعى جىرلاندى. ادامنىڭ قيمىل-ارەكەتىنە ساي تۇسەتىن دىبىستار ەڭبەكشىلەردىڭ رۋحىن كوتەرىپ، كيىندىقتارىن جەڭىلدەتتى. «قاۋىمدىق حور سينكرەتيزمى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى اكادەميك ا.ن.ۆەسەلوۆسكيي ءارقانداي پوەتيكالىق شىعارمانىڭ العاشقى دامۋ ساتىسىندا ليريكا، ەپوس جانە دراما ەلەمەنتتەرى بىرگە، ءارى بىر-بىرىنەن اجىراماعان سينكرەت تۇردە بولاتىندىعىن ايتادى.

قاۋىمدىق حور مەن ادەت-عۇرىپ سينكرەتيزمى پاتريارحالدىق قۇرىلىستىڭ دامىعان داۋىرىنە ءتيىستى. حور-ولەڭ جانە ميميكا دەنە ارەكەتىنە قوسىلىپ، بي مەن درامالىق ويىنعا اينالدى. بۇل كوركەم ارەكەتتىڭ العاشقى قالىپتاستىرۋشى ەلەمەنتى رەتىندە ىرعاق پەن مۋزىكا پايدا بولدى، ءماتىن بولسا كومەكشى قىزمەت اتقاردى. ۇجىمدىق-قاۋىمدىق تۇرمىستى بەينەلەيتىن ءماتىننىڭ، ياعني سينكرەتتىك ارەكەتتىڭ نەگىزگى مازمۇنى بولدى. سوڭىنان، ادەت-عۇرىپتار دا جەكە ادام تاراپىنان ەمەس، ۇجىم تاراپىنان ورىندالعان.

قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ كۇيرەۋى ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك توپتار پايدا بولىپ، ۇجىم ورتاسىنان ەندى جەكە ادامداردىڭ ءبولىنىپ شىعۋى ارقىلى سينكرەتيزم دە جويىلا باستايدى. ولەڭ ادەت-عۇرىپ اراسىنان شىعىپ، دەربەس ادەبي جانر رەتىندە قالىپتاسادى. حوردا ۇجىم ارەكەتىن باسقارۋشى ادام ەندى جىرشى-اقىن سيپاتىندا شىعارماشىلىقپەن اينالىستى. سينكرەتتىك ارەكەتتەن ليرو-ەپوستىق جىر، سوڭىنان ليريكا مەن حالىق ادەت-عۇرىپتارىن بەينەلەيتىن دراما ءبولىنىپ شىقتى. ءبىراق قاۋىمدىق سينكرەتيزمنىڭ قالدىقتارى حالىق پوەزياسىندا ۇزاق ۋاقىت ساقتالىپ قالدى. سينكرەتيزم مەن پوەزيانىڭ ەڭبەك بارىسىندا دۇنيەگە كەلۋى بۇكىل ورتا عاسىرلار ادەبيەتىنىڭ حالىق تۇرمىسىنا بايلانىستى كەلىپ شىققاندىعىنان دەرەك بەرەدى.

حريستيان شىركەۋى ورتا عاسىر مادەنيەتىندە كەرتارتپا قىزمەت اتقاردى. ول فەودالدىق ۇستەمدىكتى نىعايتۋدا، حالىقتى باعىندىرۋدا قۇدىرەتتى قارۋ بولدى. كاتوليكتىك شىركەۋ فەودالدىق قۇرىلىستى «قۇداي جارىلقاعان قاسيەتتى قوعام» دارەجەسىنە كوتەردى. سوندىقتان كورول حريستيان ءدىندارلارىن ماراپاتتاپ، ولارعا كوپتەگەن جەرلەردى، ءتىپتى تاۋەلدى شارۋالاردى دا سىيعا تارتتى. كاتوليكتەر قولىنداعى جەردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى شىركەۋ مەنشىگىندە بولدى.

ورتا عاسىرلار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتكەن جاعدايلاردىڭ ءبىرى — انتيكالىق ءداۋىر مادەنيەتى. «ۆارۆار» تايپالار ريم يمپەرياسىنا باسا-كوكتەپ كىرىپ، قالالاردى ويراندادى. ولار انتيكالىق دۇنيە مۇرالارىنا جاۋگەرشىلىك كوزقاراستا بولدى. ەجەلگى اقىندار مەن دراماتۋرگتەردىڭ كوپتەگەن تۋىندىلارى وسى كەزدە جويىلىپ كەتتى. ورتا عاسىرلارداعى ءدىندارلار انتيكالىق جازۋشىلار قالامىنان تۋعان، وزدەرىنە دەيىن جەتكەن تۋىندىلاردى حريستيان دىنىنە نەگىزدەپ قايتا وڭدەپ، جاريالايدى. وسىلاي بولسا دا، شىنايى ومىرمەن تىعىز بايلانىستى بولعان انتيكالىق مادەنيەت ورتا عاسىرلار تۇرمىسىنا ءوز اسەرىن تيگىزدى. ورتا عاسىرلارداعى سەرىلىك پوەزيادا ريم اقىنى ءوۆيدييدىڭ ەسىمى كەزدەسەدى. ماكەدونيالىق ەسكەندىر تۋرالى اڭىزدار، ۆەرگيلييدىڭ «ەنەيدا» پوەماسى مەن وسىعان ۇقساس شىعارمالاردان ۇيرەنۋ، پايدالانۋ نەگىزىندە العاشقى سەرىلىك روماندار مەن قيسسالار پايدا بولدى.

سلاۆيان حالىقتارىنىڭ ەپيكالىق پوەزياسى دا ورتا عاسىرلار ادەبيەتى تاريحىندا ماڭىزدى ورىندى الادى. قاراپايىم حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسىن بەينەلەگەن «يگور جاساعى تۋرالى جىر»، بولگار جانە سەرب ەپوستارى، كرالي ماركو تۋرالى جىرلار الەم ادەبيەتى قازىناسىنا قوسىلعان بىرەگەي تۋىندىلار. باتىرلىق ەپوستار جايلى اڭگىمە قوزعاعانىمىزدا، باتىس پەن شىعىس حالىقتارى ادەبيەتىندە كەيبىر جاقىندىق پەن ۇقساستىقتاردىڭ بولۋى، وسى داۋىردەگى حالىقتاردىڭ ءبىر تاريحي دامۋ ساتىسىندا جاساۋى مەن بولاشاق باقىتتى ءومىر تۋرالى ارماندارىنىڭ ورتاق بولۋىندا ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋىمىز ءتيىس.

ورتا عاسىرلار ادەبيەتىنىڭ داۋىرلەرگە ءبولىنۋى

ورتا عاسىرلار ادەبيەتى ون عاسىردان ارتىق ءداۋىردى قامتىپ، ەكى ساتىعا بولىنەدى:
ا) قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ كۇيرەۋى مەن فەوداليزمنىڭ پايدا بولۋى داۋىرىندەگى ادەبيەت؛
ءا) دامىعان فەودالدىق قوعام داۋىرىندەگى ادەبيەت.

ورتا عاسىرلار ادەبيەتىنىڭ العاشقى ساتىسى X عاسىرعا دەيىنگى ءداۋىردى قامتيدى. ءبىراق ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە فەودالدىق قاتىناستار ءتۇرلى مەرزىمدە قالىپتاسقاندىعىنا بايلانىستى بۇل داۋىرلەۋ دە شارتتى. ماسەلەن، فەودالداستىرۋ ارەكەتى الدىمەن فرانسيادا (IX عاسىر)، ودان كەيىن گەرمانيادا، سوڭىنان انگليادا ىسكە استى. ەۋروپانىڭ سولتۇستىك ولكەلەرىندە، كەلت جانە سكانديناۆتار مەكەندەگەن جەرلەردە بۇل جاعداي وتە كەش باستالدى. كەلت جانە سكانديناۆتاردا كونە كوركەم شىعارمالاردىڭ وزگەرىسسىز ساقتالىپ قالۋى جانە وندا تايپالىق تۇرمىس قالدىقتارىنىڭ كورىنۋى، وسى ولكەلەردە حريستيان ءدىنى اسەرىنىڭ السىزدىگى مەن حالىقتىڭ ءوز ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەستەرىنىڭ ايقىن دالەلى ەدى. سونىڭ ءۇشىن كەلت جانە سكانديناۆيانىڭ جەرگىلىكتى ءدىندارلارى-موناحتار تايپالىق رۋحپەن سۋارىلعان بارلىق حالىق ادەبيەتى ەسكەرتكىشتەرىن ءوز الدەرىنشە جازىپ العان.

دامىعان فەوداليزم ءداۋىرى دە (ءحى-حV عاسىرلار) ءۇش ءتۇرلى كوركەم شىعارماشىلىقتى — حالىق ادەبيەتى، ءدىني جانە فەودالدىق سەرىلىك ادەبيەتتى قامتيدى. ورتا عاسىرلار تۇرمىسىندا ءوز ۇستەمدىگىن ساقتاۋعا ۇمتىلعان دىني-شىركەۋ ادەبيەتى مەن زامانا تۋدىرعان فەودالدىق-سەرى ادەبيەت بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. سول داۋىردەگى باتىرلىق ەپوستا سەرىنىڭ ءوز سەرتىنە ادالدىعى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلدى. بۇل XIII عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن جالعاستى. ويتكەنى، سول ءداۋىردىڭ ساياسي ومىرىندە سەرىلەر ماڭىزدى ورىن الىپ، سوعىستار اشىپ جانە ونى ءارقاشان ءوز پايدالارىنا شەشىپ وتىردى.

XIII عاسىردىڭ اياعى مەن XIV عاسىردىڭ باسىندا ۇلكەن قالالاردىڭ بوي كوتەرۋى مەن نىعايۋى جاڭا ساياسي توپ — بيۋرگەرلەردى دۇنيەگە اكەلدى، ولار دۇشپانعا قارسى اتتانىپ، فەودالدار قوسىندارىنا ىزبە-ىز سوققى بەردى. ءسويتىپ، بيۋرگەرلەر مەن شارۋالار سەرىلەردى جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. XIII عاسىردا دامي باستاعان قالا ادەبيەتى حالىق شىعارماشىلىعى داستۇرلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بارشا كەدەي توپتاردىڭ ارمان-تىلەكتەرىن بەينەلەدى، بيلەۋشى دۆوريان-اقسۇيەكتەرگە قارسى حالىق نارازىلىعىن كۇشەيتتى، جىگەرلەندىردى. سونداي-اق، ورتا عاسىرلار بىزگە عاجايىپ ادەبي مۇرالار مەن ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن قالدىردى. بۇل ءداۋىر «ۇلى ىلگەرىشىل وزگەرىس» ءداۋىرى، باتىرلارعا مۇقتاج بولعان جانە الىپتاردى تۋعىزعان، وزدەرىنىڭ ماڭگى شىعارمالارىمەن ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان بوككاچچو مەن رابلە، شەكسپير مەن سەرۆانتەس سياقتى ءىرى جازۋشىلاردى تاريحي ساحناعا شىعارعان ءداۋىر بولدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

قوبىلانوۆ ج.ت. — شەتەل ادەبيەتى تاريحى: وقۋلىق. — استانا: فوليانت، 2008. — 344 ب. مالىمەت وقۋلىقتىڭ 4ء-شى بەتىنەن الىندى. پىكىر جازعان: تەبەگەنوۆ ت.س. — فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

---