InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر حاننىڭ جالعىز قىزى بار ەكەن. باسقا ۇل بالالارى جوق ەكەن. وسى قىز دا بولسا ۇلداي كورىپ جۇرگەن جالعىز قىزى ءبىر كۇندەرى بۋاز بولىپ قالىپتى. حان مۇنى ءبىلىپ قىزىن ولتىرمەك بولادى. قىزدىڭ شەشەسى انالىق راقىمى ءتۇسىپ، زارلاپ جىلاپ قىزىن ولتىرمەۋىن سۇرايدى. حان ايەلىنىڭ ءسوزىن تاستاي الماي، اقىرىندا قىزدى تىرىدەي ساندىققا سالىپ دارياعا اعىزىپ جىبەرۋگە كونەدى.

حان وسىعان كونگەننەن كەيىن، سول قالادا كوبىنە دالادا اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ قالاعا اندا-ساندا سوعىپ جۇرەتىن دومباۋىل دەيتىن ءبىر مەرگەن باتىر ادام بار ەكەن. حانىم سول باتىردى شاقىرىپ الىپ، وڭاشا الىپ وتىرىپ بىلاي دەيدى:

— مەنىڭ جالعىز قىزىم ايىپتى بولىپ، ونى اكەسى ءولىم جازاسىنا كەسىپ ەدى، مەن جىلاپ وتىنگەن سوڭ ەندى ونى دارياعا تىرىدەي ساندىققا سالىپ جىبەرۋگە ۇيعاردى. سوندىقتان ساعان ايتارىم، اۋەلدە قۇداي ساعان جازعان شىعار، وسى قىزدى سەن ال! ءسويتىپ، قاشان وسى جۇمىس ەلەۋسىز بولاتىن ۋاقىتقا دەيىن جانعا كورىنبەيتىن ءبىر جەردە مەكەندە، جاڭا تۋعان بالانى ولتىرمە. ۇل بالا ءتىرى بولسا، سەن، تۇگىل حالىققا يە بولۋعا جارايدى. ءبىر جەرگە ورنىققاننان كەيىن ءوزىڭ كەلىپ ماعان سوعىپ، كەرەك-جاراعىڭ دى الىپ كەتىپ تۇر! — دەيدى.

دومباۋىل «ماقۇل» دەپ كەلىسىپ، داريانىڭ تومەنگى اعىسىنان اڭدىپ ءجۇرىپ، ساندىقپەن اعىپ كەلە جاتقان قىزدى الىپ، ادام بارا المايتىن ءبىر تاۋدىڭ اراسىنا بارىپ، باسپانا سالىپ الىپ، سول جەردى مەكەندەيدى. ءبىر كۇندەرى قىز بوسانىپ، ەر بالا تابادى. بۇل ادام بارا المايتىن تەك قانا قىران قۇستار عانا بارىپ ۇيالايتىن شىڭلىق قيى قۇزىندا تۋدى دەپ، اتىن «شىڭعىس»، ياعني شىڭنىڭ قۇسى دەپ، ياكي شىڭ-قۇز، ياعني شىڭنىڭ قۇزىندا تۋدى دەپ ويلاپ قويعان اتى بولۋى كەرەك.

دومباۋىل العاننان كەيىن ونان تارباعاتاي، بودەنەتاي دەگەن ەكى ۇل تۋادى. نە سەبەپتەن ەكەنى بەلگىسىز جۇرە كەلە بولار تارباعاتاي «تارعالتاي»، بودەنەتاي «بۇركەلتاي» اتانىپ كەتىپتى.

ءبىراز جىلدار ءوتىپ، حان قارتايعان كەزدە قاتتى اۋىرىپ، اجالدان ءقاۋىپ ءتونىپ، ەر بالاسى بولماعاندىقتان، ورنىنا كىمدى قويىپ كەتەرىن ويلانىپ، اۋەلى ايەلىمەن اقىلداسادى.

سون دا ايەلى:

— ەگەر ۋازىرلەرىڭىز قارسى بولماسا، ورنىڭىزعا مەنى قالدىرىپ كەتىڭىز، — دەيدى. ايەلدىڭ سوندا ويلاعانى: «اناۋ تاۋدا جۇرگەن بالانى ۇيعار دەگەنمەن وعان حان دا، حالىق تا كونە قويماس. ءبىراق تۇبىندە حالىققا حان بولۋعا ول ابدەن لايىقتى. سوندىقتان ول بالا حالىقتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ كورنەكتى جىگىت بولعانشا ءوزىم بولا تۇرايىن دا، ءوزى حالىق ۇناتاتىن بولعاندا حاندىقتى سوعان بەرەيىن»، — دەپ ويلاعان ەكەن.

حان ۋازىرلەرىن جيناپ، اقىلداسقان بولىپ، ورنىنا ايەلىن قويىپ كەتۋدى ۇسىنادى. ۋازىرلەر دە قارسى بولماعان سوڭ، ولگەن كۇنى ايەلىن ورنىنا قويۋدى قاعازعا قويادى. كوپ ۇزاماي حان دا ءولىپ، ايەلى ورنىنا حان بولادى.

شىڭعىس تەنتەك، تالانتتى بالا بولىپ وسە بەرەدى. ول جاستايىنان ۇيرەنىپ ماماندانادى. اۋەلگى كەزدە اڭدى اكەسىمەن بىرگە ءجۇرىپ اۋلاپ، ءبىرازدان كەيىن اۋلاپ العان اڭدارىن باسقا ءبىر جەردى مەكەن قىلىپ، سول جەردە جالعىز ءوزى جەيتىن بولادى. ول اڭنان كەلەردە: «ەي، شىڭعىسحان كەلەدى، اتىن ۇستاڭدار» دەپ، جاتاعىنا كەلىپ ءبىراز تۇرىپ، سونان كەيىن تاماعىن ىشەردە تاماقتى ءۇش-تورت جەرگە ءبولىپ قويىپ، «مىناۋ — شىڭعىسحاننىڭ تاباعى، مىناۋ — ۋازىرلەردىڭ تاباعى، مىناۋ — تولەڭگىتتەردىڭ تاباعى» دەپ، بارلىعىن دا ءوزى جەيدى ەكەن.

حانىم ءوزى حان بولعاننان كەيىن دومباۋىلدى قالاعا الدىرىپ، جاقسى جاي بەرىپ، كوپتەگەن كومەك بەرىپ، جاقسى ءۇي قاتارىنا كىرگىزدى. شىڭعىس قالاعا كەلىپ، كوپكە قوسىلعان سوڭ ءارتۇرلى جۇمىستاردا حالىقتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، كورنەكتى جىگىت بولا باستادى. اسىرەسە، باتىر جاۋىنگەر جىگىت بولىپ قانمايداندا جەكپە-جەكتە دە، ارالاسقان مايداندا دا قارسىلاس حاندى، الىپ قاشقاندى قۋىپ ءجۇرىپ قىرىپ، بەتىنە جان قاراتپايتىن بول
دى. ارينە، ول زاماندا مۇنداي باتىر جىگىت حالىققا وتە قاجەت تە، ءقادىرلى دە ەدى.

حانىم حالىقتىڭ ىقىلاسى شىڭعىسقا اۋعانىن بايقاپ، ءبىر كۇنى حالىققا: «بالالارىمنىڭ ءبىرىن قويسام» دەپتى. حالىق بۇعان قارسى بولماپتى. «الايدا، ءبىزدىڭ ۇناتاتىنىمىز شىڭعىس» دەپتى.

حانىم ءۇش بالاسىمەن وڭاشا سويلەسكەندە، بودەنەتاي مەن تارباعاتاي:

— حاندىقتىڭ جولى — بىزدىكى، شىڭعىستىڭ شەشەسى ءسىز بولعانمەن، اكەسىنىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز، — دەپ، ەكەۋىنىڭ ءبىرى حان بولعىسى كەلىپتى. ال شىڭعىس:

— مەن حاندىقتى سۇراپ تا، تالاسىپ تا المايمىن. حالىققا تۇرامىن. ەگەر حاندىقتى كەرەك ەتسەم، الاتىن كۇنىم الدا، — دەپتى. سوندا اناسى ۇشەۋىنە بىلاي دەپتى:

— شىراقتارىم، حان بولۋدان حالىقتى باعۋ قيىن. باقىت قۇسى سۇراعانعا قونبايدى، قالاعانىنا قونادى. مەن ۇشەۋىڭە بىردەي بولعاندىقتان، اقىلىم جەتكەنشە ادىلدىگىن ويلايمىن. ۇشەۋىڭنىڭ تالانتىڭا سالىپ ءبىر ءسوز ايتايىن. سوعان تۇرىڭدار. ۇشەۋىڭ دالاعا بارىپ ساعىمعا ساداعىڭدى اتىڭدار. كىمنىڭ ساداعىنىڭ وعى ساعىمعا ىلىنسە، سول حان بولسىن! — دەپتى. وسى سوزبەن ۇشەۋى دالاعا بارىپ، ساداقتارىن ساعىمعا قاراي اتقاندا شىڭعىستىڭ وعى ىلىگىپ، شىڭعىس حان بولىپتى. وسىدان باستاپ ولگەنشە شىڭعىستىڭ حاندىعى ۇزىلمەپتى. وسىدان بىلاي قاراي شىڭعىس تۇقىمىن حالىق «تورە» دەپ اتايتىن بولادى دا، بودەنەتاي مەن تارباعاتاي تۇقىمدارىن «جامان، شالا تورە» دەپ اتايتىن بولىپتى.

---