شىرعالاڭ
پوۆەست
ءبىرىنشى جەلى
ازىناعان سۋىق جەل الىستان تۇتاسا سوزىلعان ارۋانانىڭ ۇزاق بوزداۋىنداي ءبىر سارىنمەن تىنىمسىز ۋىلدەپ تۇر. ۇسكىرىك بەت قاراتپايدى. ىزعىرىعى جىلان تىلىندەي سۋماڭداپ تۇلا بويدى قۋالاي تىمىسكىلەپ، اشىق جەردى اشىتا قارىپ-قارىپ الادى.
اندا-ساندا كەلىپ-كەتىپ جاتقان بىرەن-ساران سامولەتتەردىڭ گۇرىلى بولماسا، اەروپورت ماڭى تىنىش. ساپىرىلىسقان قالا تىرلىگىنەن وقشاۋ، سايابىر كورىنىس بار.
رەستوران ءىشى بۋالدىر كوكالا تۇتىنگە بولەنگەن. ءبىر كەز قالىڭ شىنىلى اينالمالى ەسىكتەن ەكى كىسى كىرىپ كەلدى. الدىڭعىسى — قىرىقتار شاماسىنداعى ورتا بويلى، قارا بۇجىر بەتتى، قوڭقاق مۇرىندى جۋانتىق ا دام دا، ەكىنشىسى — تاپەلتەك، موسقال قارا.
ەكەۋى كىدىرمەستەن تورگە وزدى. زالدا وتىرعان بىرەن-ساران ادامدى كىرپىك قاقپاستان سۇزىلە تۇگەندەي قاراپ ءوتىپ، بۇرىشتاعى بوس ستولعا جايعاستى. جاستاۋى جانقالتاسىنا قول سۇعىپ، تەمەكىسىن الدى. وتتىعىن شاعىپ، پاپيروسىن تۇتاتتى. سورىپ-سورىپ جىبەردى دە، شالقايا بەرىپ اۋزى-مۇرنىنان كوكشىل ءتۇتىندى تۇيدەك-تۇيدەك بۇرقىراتتى.
تاپەلتەك قارا ورنىندا قوپاڭداپ، قولىن بۇلعاپ داياشىنى شاقىردى.
— نە قالايسىزدار؟ — دەپ داياشى كەلىنشەك داستارقان ءمازىرىن كولدەنەڭدەتە بەردى.
— نە بار؟
— مايلى بورشش، انترەكوت، ەت...
— اكەلە بەر. توڭىپ كەلدىك. جىلىتاتىن وزەك ورتەرىڭدى تەزدەتسەڭ ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. اسىعىسپىز، — دەپ تەز-تەز سويلەگەن تاپەلتەك قاسىنداعى كورشى ستولدا وتىرعان ءۇش جىگىتكە قاباق استىنان كوز تاستاپ قويدى.\
تاماق كەلدى.
— ۋاقىت بولدى عوي، — دەپ تاپەلتەك قارا كۇڭك ەتە قالدى.
— ءسال توسايىق، — دەگەن بۇجىر بەت ءداۋ ەزۋىندەگى شۇجىقتىڭ قابىعىن ساۋساعىمەن سىلكىپ ءتۇسىردى.
— اناۋ ۇشەۋىن كورەسىڭ بە؟ كۇدىكتى سياقتى.
— قورىققانعا قوس كورىنەر دەگەن. شۇرق ەتپە.
تاپەلتەك قارا داياشىنى تاعى شاقىردى.
— ەسەپ ايىرىسايىق.
بۇلار اقشاسىن تولەپ جاتقاندا، كورشى ستولدا وتىرعان ءۇش جىگىت ەسىككە قاراي بەتتەدى. ۇشەۋدىڭ ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى — قىرىقتار شاماسىنداعى تولىق، دەمبەلشە دەنەلى جىگىت — ميليسيا مايورى مۇرات سەكەروۆ دالاعا شىعىسىمەن ەكى سەرىگىنە كەزەك-كەزەك كوز تاستادى.
— نە ىستەيمىز؟ تۇر-تۇستەرى كەلىپ تۇر.
— نە ىستەۋشى ەك، الامىز، - دەپ ۇزىن بويلى، تالدىرماش جىگىت ەلگەزەك جاۋاپ قاتتى. بۇل سەكەروۆتىڭ قاراماعىندا قىزمەت ىستەيتىن ميحايل كازاكوۆ بولاتىن.
— ۇستاۋ وڭاي. ۇستاعاندا... ءدال باسساق، دۇرىس. ەگەر دە... ايىپسىز جانداردى بەكەر اۋرەلەپ جۇرسەك، — دەپ سەكەروۆ ءسال بوگەلە بەردى دە، ويىن جالعادى. — مۇندايدا اسىعىستىق — البىرتتىق ءتارىزدى. ۇرىمتالىن وتكىزىپ الۋ — جەڭىلىسپەن دە تەڭ. نۇرلان، سەن نە دەيسىڭ؟ — دەپ مايور مانادان ءۇنسىز تۇرعان ەكىنشى سەرىگىنە بۇرىلدى.
— ۇستاۋىمىز كەرەك. قاتەلەسۋىمىز مۇمكىن ەمەس، مۇرات سەكەروۆيچ. تاپەلتەك قارانىڭ ۇرى يتتەي تىمىسكىلەنگەنىن كوردىڭىز عوي. ىشتەگى سەكەم ەرىكسىز سىرتقا تەپكىش كەلەدى. ونى بۇركەي ءبىلۋ — ناعىز شەبەرلىك بولار.
— ونىڭ راس. سەزىكتى سەكىرەر. جىلانكوزدىڭ جىلماڭداۋى جامان، — دەپ مايور كەلىسكەن سىڭاي تانىتتى.
بۇلار ەسىك الدىندا كولدەنەڭ تۇرعان جەڭىل ماشيناعا قاراي بەتتەدى.
— ساق قيمىلدايىق. اباي بولىڭدار!
مۇرات اياز قارىعان نۇرلى ءجۇزىن الاقانىمەن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى.
تاپەلتەك قارا مەن تولىق بۇجىر دا سىرتقا شىقتى.
— سەن مەنى تانىمايسىڭ، مەن سەنى تانىمايمىن، — دەپ تاپەلتەك سىبىرلاپ ۇلگەردى.
* * *
— ميرادزە ساليم ساگدار-وعلى. ءاتى-جونىڭىز سولاي عوي.
— ءيا، فاميليام ميرادزە.
— قايدا ىستەيسىز؟ قايدا تۇراسىز، ماماندىعىڭىز بار شىعار؟
— ءار ءتۇرلى ماماندىق يەسىمىن. ازىرشە بوسپىن.
— التىندى قايدان الدىڭىز؟
— وزىمدىكى.
— وسىنشاما التىن جەكە ادامدا بولۋى مۇمكىن ەمەس.
— تاۋىپ العام.
— قاشان؟ قاي جەردەن؟
— وتكەن جازدا كراسنويارسكىنىڭ ۆوكزالىنىڭ الدىنان.
— شىندىعىن ايتىڭىز.
— جولداس مايور، مەنى بوسقا قيناپ وتىرسىز. ايىبىم جوق. التىن وزىمدىكى. تاۋىپ العانىم راس. بالا-شاعامنىڭ قامى. جازدا ەنيسەيسكىگە پياز اپارىپ ساتقانىم بار. بۇل جاقتاي ەمەس، وندا پياز دەگەنىڭىز قىپ-قىزىل اقشا. ۇيقى-كۇلكى كورمەي، ىستىق-سۋىققا ءتوزىپ قاراكەت جاساماساڭ، اۋزىڭا ەشكىم اس اكەلىپ سالمايدى. پياز ساتپا دەگەن وكىمەتتىڭ تىيىمى جوق. ساتتىم. سودان كراسنويارسكىگە كەلدىم، — ميرادزە از- كەم ءۇن-تۇنسىز قالدى.
— سونسوڭ...
— سامولەتتىڭ بيلەتىنە كەزەكتە تۇرعان جولاۋشىلار كوپ ەكەن. تەمىر جول ۆوكزالىنا كەلدىم. نەسىنە اسىعام. پوەزبەن قايتپاق بولدىم. كۇن ىسىپ، ءوزىم شارشاپ كەپ، ۆوكزالدىڭ الدىنداعى سكۆەردىڭ ىشىنە كىردىم. جولداس مايور، كراسنويارسكىدە بولدىڭىز با؟ سكۆەرى تاماشا عوي، شىركىن! ۇزىن ورىندىقتا كوسىلىپ دەم الىپ وتىر ەدىم، كوزىمە الدەنە ىلىنە كەتكەنى. — ساليم اڭگىمەسىن ءۇزىپ مايورعا بارلاي قارادى. مۇراتتىڭ وزىنە قادالىپ وتىرعانىن كورىپ تاماعىن قىرنادى. — الگىگە كوزىم تۇسە بەردى. كىشىرەك قارا چەمودان ورىندىق پەن بۇتانىڭ اراسىندا تاسالاۋ جەردە جاتىر ەكەن. الدىم دا، قاسىما قويدىم. ماڭايدان ءتىرى جان كورىنبەدى. ولاي وتىردىم، بىلاي وتىردىم، جوعىن ىزدەگەن ەشكىم بولمادى. سودان پوەزعا وتىرىپ، تارتىپ بەردىم. جولشىباي چەموداننىڭ اۋزىن باكىممەن اشىپ ەم، كاكىر-شۇكىردىڭ اراسىنان وراۋلى التىن شىقتى. التىندى الدىم دا، قارا چەموداندى تەرەزەدەن لاقتىرىپ جىبەردىم.
— سونىمەن...
— سونىمەن دەيمىسىز... التىنعا قىزىققانىم راس. ەشكىمگە ايتقانىم جوق. بار جازىعىم سول عانا — دەپ ميرادزە ءمۇلايىمسي قاراپ، قوڭقاق مۇرنىن الاقانىنىڭ سىرتىمەن ءبىر سۇيكەپ ءوتتى.
مۇرات ويلانىپ وتىر. الدىنداعى اياق-قولى بالعاداي ساپ-ساۋ جىگىتتىڭ قىرسىزدىعى مەن قۇنسىزدىعى قينايتىن ءتارىزدى. ساليمنىڭ تامىرى بىلەۋلەنگەن جۇندەس قولى — تيىن-تەبەن ساناۋدان باسقاعا ۇيرەتىلمەگەندەي سەزىلدى.
— بادايەۆ اشداردى قالاي كەزدەستىردىڭىز؟
— بادايەۆ دەگەندى بىلمەيمىن.
— ەكەۋىڭ ءبىر كەلدىڭىز عوي.
— ستول باسىندا كەزدەيسوق تاباقتاس بولعانىمىز راس. تاباقتاس بولعاننىڭ ءبارىن بىلە بەرسەك، الەمدەگى ادامنىڭ ەكىدەن ءبىرى تانىس پەن تۋىس بوپ شىعار.
— ازامات ميرادزە قالجىڭعا سايماڭىز.
— قالجىڭداساتىن مەن ويىن-تويدا وتىرعان جوقپىن، ازامات مايور. كەزدەستىك تە، شۇيىركەلەسىپ قالدىق. ءوزىڭىز قازاقسىز. قازاققا قوناق كەلمەسە اسى باتپايدى. مەن دە سۇحباتتاسقاندى ءتاۋىر كورەم، — دەپ ساليم جالپاق الاقانىنىڭ قىرىمەن يەگىن سيپاپ-سيپاپ قالدى.
— ازامات ميرادزە، وتىرىكتىڭ دە شەگى بولادى. قيسىنى كەلىسپەي تۇر. جارايدى بۇگىنشە ايتقانىڭىزعا سەندىك دەيىك.
مايور ميرادزەنى جىبەرىپ، ءبىراز جالعىز وتىردى. ستولىنىڭ تارتپاسىن اشىپ، الدىندا جاتقان سەللوفان قالتادان سەگىز ءتۇيىر جانە ءتورت التىن پلاستينانى شىعاردى. بۇل — العاشقى تىنتۋدە ميرادزەنىڭ بويىنان تابىلعان ەدى. سەكەروۆتىڭ تارتپاسىندا تاعى دا 50 جانە 25 تيىندىق ون ءتورت التىن مونەتا مەن ەكى التىن پلاستينا جاتىر. مۇنى ول بالايەۆتان العان-دى، ەكى وراۋدى ەندى سالىستىرىپ قاراپ وتىر. التىن پلاستينالار بىر-بىرىنەن اۋمايدى. بالايەۆ پەن ميرادزەنىڭ قىلمىستى ىسكە بايلانىسىن دالەلدەيتىن كۋا دە وسى ءبىر تەكتەس التىن. ءبىراق بۇل ەكەۋى ءبىرىن-بىرى تانىمايمىز دەپ ازار دا بەزەر بولۋدا.
مايور كومەكشىلەرىن شاقىردى.
— نۇرلان، ساعان تاپسىرمام: ميرادزەنىڭ اۋلىنا بار. ءۇي-ىشىن تەكسەر. بالايەۆپەن جاقىندىعىن ءبىل. قالاي، قاشان كەزدەسكەنىن انىقتا. ارتىق كەتۋشى بولما. قىزبالىققا سالىنبا. ويلانىپ-تولعانىپ قيمىلدا. مەن وسىنى ساعان سەنىپ تاپسىرىپ وتىرمىن. بالا-شاعاسىنا ورىنسىز كۇدىكتەنە بەرمە. ادام جانىن جارالاۋ وڭاي، جازۋ قيىن.
سەن، ميحايل، مىنا التىننىڭ حيميا-مينەرالوگيالىق جانە تەحنيكالىق كومپلەكستى ەكپەرتيزاسىن جاساتقىز. قايدان، قاي باسسەيننەن الىنعان ەكەن، سونى انىقتا. ول دا ءبىراز نارسەنى شەشۋگە كومەكتەسەدى. جولدارىڭ بولسىن. بارىڭدار.
* * *
مۇرات ميرادزەنى تاعى الدىردى.
ميرادزە بۇرىنعىدان دا بەتەر كىرپيازدانا كەكىرەيىپ، قوڭقاق مۇرنىن وڭ قولىمەن ءجيى ۇستايدى. "ارباسۋعا دايىنمىن" دەيتىندەي كۋاقى كۇلكىنى ەزۋىنە ۇيىرە كەلىپتى. شەگەسى بوساعان ورىندىقتى اۋىر دەنەسىمەن سىقىرلاتا ءتۇسىپ، قوناققا كەلگەن ادامداي-اق ەمىن-ەركىن وتىر.
— ازامات ساليم ساگدار-وعلى ميرادزە، ءسىز ۆاليۋتالىق وپەراسيانى بۇزۋ جانە ۆاليۋتامەن الىپ-ساتارلىق جاساۋ قىلمىسىمەن ايىپتالىپ وتىرسىز.
— مەن الىپ-ساتارلىق جاساعان جوقپىن عوي. قاتەلەسەسىز.
— التىندى اەروپورتقا ساتۋ ءۇشىن اكەلدىڭىز. كىمگە ساتپاق بولدىڭىز؟
— مەن ەشكىمدى دە بىلمەيمىن.
— ال ۇيىڭىزدەن تابىلعان ەكى ءتۇيىر سامورودوكپەن ءبىر التىن پلاستينانى دا بىلمەيتىن بولىپ شىعارسىز؟
— مەن التىن تىققان جوقپىن. بار التىنىم بويىمدا بولاتىن، ونى سىزدەر الدىڭىزدار.
— سىزدەن باسقا ول ۇيدە ءقازىر ەشكىم تۇرمايدى.
— سوندىقتان دا باسقالاردىڭ ادەيى تىعۋى مۇمكىن عوي.
— التىنىن ادەيى ءسىزدىڭ ۇيگە تىققان دەگەنگە ءوزىڭىز سەنەسىز بە؟
— كىم ءبىلسىن. ادامعا سەنۋ قيىن عوي. بىرەۋدى سۋ تۇبىنە باتىرام دەگەندەر نە ىستەمەيدى؟
— التىن سىزدىكى، ميرادزە!
— مۇمكىن ەمەس.
— ابدەن مۇمكىن. سەللوفان قالتادا ءسىزدىڭ قولتاڭباڭىز بارىن ەكسپەرتيزا انىقتادى.
ميلادزە سۇلق قالدى. سالدەن كەيىن سۇراقتى ۇزە تۇرۋعا رۇقسات سۇرادى.
ەرتەڭىندە سۇراق قايتا باستالدى.
— بالايەۆ اجدارمەن جاقىندىعىڭىز بار ما؟
— بالايەۆتى بىلمەيمىن.
— ءسىزدىڭ جاقىن قارىنداسىڭىزعا ۇيلەنىپتى عوي.
— ەستىمەپ ەدىم...
— مىناعان قاراڭىزشى، — مۇرات سۋىرماسىنان قىستىرمامەن بىر-بىرىنە تىركەلگەن ءبىر توپ قاعازدى الىپ، ستولدىڭ ۇستىنە قويدى. — ەسىڭىزگە تۇسىرەر مە ەكەنسىز؟
ميرادزە الدەنەگە كۇدىكتەنىپ، جىلتىڭداعان قاراشىعىن ويناتىپ موينىن سوزا ءتۇستى.
— بۇ نە؟!
— سامولەتتىڭ، پوەزدىڭ، پاروحودتىڭ بيلەتتەرى. مىناۋ — ادرەستەر مەن تانىستارىڭىزدىڭ ءاتى-جونى جازىلعان قاعازدار. انىقتاپ قاراڭىز. بۇلاردى دا ۇيىڭىزدەن تاپتىق.
— ە-ە، مۇندا تۇرعان نە بار؟ پياز ساتىپ كوپ جەرگە بارام. ونى جاسىرعام جوق-تى. سولاردىڭ بيلەتى، — دەپ ميرادزە مىڭگىرلەي بەردى.
— ءيا، مارشرۋتىڭىز شىنىمەن-اق كۇردەلى ەكەن. مىنە، مىنا بيلەتپەن كراسنويارسكيە بارىپسىز. تۋرۋحانسك، ەنيسەيسك، يگاركادا بولىپسىز. ساياحاتىڭىز ءتاۋىر-اق! ال مىنا ەسىمدەر — ساۋدالاس دوستارىڭىز بولار، — دەپ مۇرات ۇساق-ۇساق ارىپتەرمەن تىشقان ىزىندەي جىپىرلاعان جازۋعا تولى ءبىر پاراق قاعازدى كولدەنەڭ توستى.
— دوسىم بولسىن دەيىك.
— وندا اتى-جوندەرىن تولىق ايتارسىز.
— ادامدى اۋرەلەۋگە قۇمارسىزدار-اۋ. ولاردىڭ ماعان ەشقانداي قاتىسى جوق. ەشكىمدى بىلمەيمىن.
— جارايدى. وتكەن جازدا كراسنويارسكىدەن پوەزبەن قايتتىڭىز عوي؟
— ءيا. پوەزبەن قايتتىم. سامولەتتىڭ بيلەتى بولمادى. جازدا پوەزبەن ءجۇرۋ دە راحات.
— ازامات ميرادزە مىنا بيلەتتى وندا نەگە ساقتادىڭىز؟
مۇرات ورىنان تۇردى. ميرادزە دە تۇرۋعا ىڭعايلاندى.
— وتىرا بەرىڭىز. سونىمەن، ءسىز پوەزبەن قايتتىڭىز. ال سامولەتكە بيلەت الاسىز. بۇل قالاي بولعانى؟
— قاي بيلەت؟! مەن ەشقانداي بيلەت كورگەن ەمەسپىن، جولداس مايور، — دەپ دىرىلدەگەن قولىمەن ساليم كوزىن كولەگەيلەدى.
— ەنيسەيسكىگە جالعىز بارىپ پا ەدىڭىز؟
— جالعىز بارسام، جول جابا المايدى عوي دەيسىز بە؟ جالعىز بارعام. تالاي كورگەن جەرىم.
— كورەيكوۆ دەگەندى بىلەسىز بە؟
ميرادزە اۋزىن اشا بەردى.
— سۋ بەرىڭىزشى؟
ستاقاننىڭ ەرنەۋىنە ءتىسى ساق-ساق ءتيدى. ەزۋىنەن تامشىلاعان سۋ ەدەنگە تىرس-تىرس تامىپ جاتىر. سول سۋمەن بىرگە ميرادزەنىڭ كۇنى بويعى باتىلدىعى دا سارقىلىپ بارا جاتقانداي.
— سونىمەن كورەيكوۆتى بىلەسىز عوي.
— بىلەمىن. كورشىم. پياز ساتۋعا بىرەر رەت ول ەكەۋمىز بىرگە شىققانبىز.
— وتكەن جازدا دا بىرگە بولدىڭىزدار عوي.
— ءيا، ەنيسەيسكىگە پياز اپارعانبىز.
— الگىندە جالعىز بولدىم دەمەپ پە ەدىڭىز؟
— كورەيكوۆتى اياپ ەدىم. جالعىزىلىكتى ادام. ميليسيانىڭ اۋرەسىمەن جۇمىسىنان قالماسىن دەپ...
— ال كورەيكوۆ ولاي ويلاماپتى، ميليسياعا ءوزى كەلىپ وتىر.
— جولداس مايور، شىنىمدى ايتايىن. تاعى سۋ بەرىڭىزشى، تاماعىم قۇرعاپ كەتتى.
ساليم سۋدى ءبىر ۇرتتاپ ستاقاندى قايتارىپ بەردى.
— ەنيسەيسكىدەن ولجالى قايتتىق. قاسىمدا كورەيكوۆ بار ەدى. كراسنويارسكىگە كەلىسىمەن، مەن ۆوكزالعا كەتتىم. كورەيكوۆ جاقسى ادام، ءبىراق سەرىكتىككە جارامايدى ەكەن. ىشكەن-جەگەنىن ەسەپتەپ، قالتاسىنان بىرەر تيىنى ارتىق شىقسا، بەرەكەسى كەتىپ مازاسىزدانىپ بىتەدى. ونى اەروپورتتا قالدىرىپ جالعىز كەتپەكشى بوپ، ۆوكزالعا كەلدىم. سول جەردەن قارا چەموداندى تاۋىپ الدىم. ىشىندەگىسىن كورگەن سوڭ، العاشقى ويىمنان اينىپ، كورەيكوۆ ەكەۋمىز سامولەتپەن ۇشتىق. بار شىنىم وسى. جاسىرعانىم جوق. التىندى تاۋىپ الدىم.
ماگنيتوفونعا جازىلعانداي وسى ءبىر جاۋابىنان ەش تانبايدى. "التىن" دەگەندە داۋسى دا تارعىلدانا وزگەرىپ، ىشىندەگى ءبىر تىلسىم قىلدى ءۇزىپ الاتىنداي اسا قينالىپ، رەنجىپ ايتادى. سول رەنىشى ءوزىنىڭ كۇي-حالىنە ەمەس، "التىننان" ايىرعان الدىندا وتىرعان دوڭگەلەك ءجۇزدى، جەر قوزعالسا قوزعالماس سالماقتى مايورعا دەگەن الدەبىر ىشتەگى قىجىلدى مىنەزدەن تۋاتىن ءتارىزدى. ونى مۇرات تا سەزەدى. سەزەدى دە، ىشتەي قينالا باس شايقايدى. سوندا دا مىناۋ ادامنان تۇڭىلۋدەن، جەرىنۋدەن اۋلاق. كورەر كۇنى، تاتار ءدامى، سايراندايتىن قىزىعى كوپ جاستى قايتارىپ اكەپ ۇيىرگە قوسسا، ەڭبەگىنىڭ جانعانى عوي. اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق. ادام ءۇشىن الىسۋ — ازاماتتىق بورىش. ول ءۇشىن ساليمنىڭ شىنىن ايتقىزۋ كەرەك. قىلمىسىن مويىنداتىپ، ازعىنداعانىنا كوزىن جەتكىزۋ قاجەت. "ءبىر سەكىردىم — قۇتىلدىم، ەكى سەكىردىم — قۇتىلدىم" دەگىزىپ، سىناداي جەردەن سىزات العىزىپ جىبەرتۋ — ميليسيا قىزمەتكەرىنىڭ دارمەنسىزدىگى بولماق. جەڭىل قاراپ، جەرمەشەلدىككە سالىنۋ وپ-وڭاي. قينايتىنى — قينالۋدان، ىزدەنۋدەن جالىعۋ عانا.
مۇرات باسىن شايقادى.
— تاعى دا وتىرىك ايتىپ وتىرسىز، ازامات ميرادزە.
— يمانداي شىنىم، نانىڭىز ماعان، — دەدى دە ساليم شالبارىنىڭ قالتاسىنان ابدەن كىر باسقان ءبىر بايلار شارشى ورامالدىڭ ورتاسىنان قاق ايىرعان جارتىسىن الىپ بەتىن ءسۇرتتى. مايوردىڭ كوزى ورامالعا تۇسە بەردى. وسىنىڭ جارتىسىن بالايەۆتان كورىپ ەدى-اۋ.
— بالايەۆتى تانىمايسىز عوي؟
— يا، تانىمايمىن.
— ورامالدى قايدان الدىڭىز.
ميرادزە ءۇنسىز. قولىنداعى ورامالدىڭ جارتىسىن ۋقالاي بەردى. قارا تورى ءجۇزىن تەر جۋدى.
— ازامات ميرادزە مىنا ورامالىڭىزدىڭ جارتىسىن بالايەۆقا قالاي بەرگەنىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىڭىز.
— بويداق ادامنىڭ ۇقىپسىز بولاتىنى بەلگىلى عوي. انەۋكۇنگى اەروپورت رەستورانىندا مەنىمەن تاباقتاس بولعان ءبىر ادام ورامالىنىڭ جارتىسىن جىرتىپ بەرگەن ەدى. ال ونىڭ بالايەۆ ەكەنىن دە، جولايەۆ ەكەنىن دە بىلمەيمىن.
* * *
نۇرلان سىقىرسىز اشىلعان ەسىكتەن كابينەتكە سويلەي كىردى.
— جاڭالىق بار، مۇرات سەكەروۆيچ.
— سەنىڭ جاڭالىق ايتاتىنىڭدى بىلگەم، — دەپ مۇرات كومەكشىسىنە وتىر دەگەن ىڭعاي ءبىلدىردى. — قاباعىڭ قاتىڭقى عوي. ۇيىقتاماعانبىسىڭ؟
— مەڭكى اۋدانىنان كەلىپ تۇرعان بەتىم وسى.
— نە ءبىتىردىڭ؟
— ميرادزە مەن بالايەۆتى قالاعا الىپ كەلگەن تاكسيستى تاپتىم.
— راس پا؟ قالاي؟
مۇرات تەمەكىسىن تۇتاتىپ الىپ، نۇرلانعا ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— وتكەن جولى ميرادزەنىڭ بۇرىنعى جۇبايىمەن كەزدەسىپ ەدىم عوي. كۇيەۋىنىڭ سولتۇستىككە ءجيى-جيى باراتىنىن ايتقان-دى. قايدا، كىمگە باراتىنىن دۇرىستاپ سۇراپ الايىن دەپ كەشە كەشكىلىك اۋدانعا تارتىپ كەتتىم. جولىم بولمادى. الگى ايەل ءبىر جاققا قوناققا كەتىپتى. سودان تاڭەرتەڭ اۆتوستانسياعا كەلسەم، الماتىنىڭ ءبىر تاكسيى بوس تۇر ەكەن، سوعان ءمىندىم. جول-جونەكەي ارنەنى ءبىر سۇراپ وتىرىپ، ويلاماعان جەردەن ولجاعا باتقانىم. الگى تاكسيست ميرادزە مەن بالايەۆتى مەڭكى اۋدانىنىڭ نوۆوبوگات سەلوسىنان قالاعا الىپ بارىپتى. ءتۇرى-تۇسىن اينىتپاي ايتىپ وتىر.
— تاكسيست قايدا؟
— وسىندا.
— شاقىرشى.
ازدان سوڭ كەڭسەگە ورتا جاستاعى، شاشىن شالقاسىنان قايىرعان ادامدى ەرتىپ، نۇرلان قايتا كىردى.
— وتىرىڭىز.
— راقمەت.
— ءاتى-جونىڭىزدى ايتىڭىزشى.
— نەبەدا پەتر بوريسوۆيچ. ماماندىعىم — شوفەر. كوبىنەسە اۋدان ورتالىقتارىنا كىسى تاسيمىن.
— 16 يانۆاردا قانداي ادامداردى تاسىعانىڭىز ەسىڭىزدە مە؟
— ەسىمدە. اەروپورت باسىندا جولاۋشىلاردى توسىپ تۇرعام. تاپەلتەك قارا جىگىت كەلىپ، مەڭكى اۋدانىنىڭ نوۆوبوگات سەلوسىنا اپارۋىمدى ءوتىندى. ونى وتىرعىزىپ الىپ تارتىپ كەتتىم. نوۆوبوگاتقا كەلىپ، ءبىر ادامدى مىنگىزىپ الدىق تا، قالاعا قايتا ورالدىق.
— ولاردى تانيسىز با؟
— ءبىر كورگەن ادامدى ۇمىتپايمىن، جولداس مايور.
* * *
— ازامات ميرادزە، ەندى نە ايتاسىز؟
ساليم ساگدار-وعلى ەندىگى قاسارىسۋدان تۇك ونبەيتىنىن تۇسىنسە كەرەك، باسىن يزەدى.
— بالايەۆ — جاقىنىم. التىندى ساتىپ الاتىن ادامدى تاپقان دا سول. ەكەۋمىز بىرگە كەلدىك. سودان وسى ارادان بىرگە شىقتىق.
— التىندى كىمگە ساتپاق ەدىڭدەر؟
— ونى مەن بىلمەيمىن. ءدال وسىم شىندىق.
— التىندى قايدان العانىڭىزدى ايتپايسىز با؟
— تاۋىپ الدىم.
كەڭسەگە ميحايل كىردى.
— جولداس مايور، حيميا-مينەرالوگيالىق جانە تەحنيكالىق كومپلەكستى ەكسپەرتيزانىڭ قورىتىندىسى، - دەپ ءبىر پاراق قاعازدى مۇراتتىڭ الدىنا قويدى. سەكەروۆ قاعازعا ءۇڭىلدى. كۇبىرلەپ وقىپ جاتىر.
"التىن وتە جوعارى ساپالى. 839،1 دەن 999،9 پروسەنتكە دەيىن پروباسى بار. تۇتاس التىن (سامورودوك) رەتىندە ماگادان وبلىسىنىڭ چاي-ۋرينو-ۆەترينسك ايماعىنداعى كەن ورنىندا وندىرىلگەن. التىن ساپ اسى اسىرەسە چاي-ۋريا باسسەينىنىڭ "بولشيەۆيك"، "فرۋنزە" جانە كولىمانىڭ سول جاق بەتكەيىندەگى ۆەترەننىيدا وندىرىلەتىن التىنمەن بىردەي."
— مۇرات سەكەروۆيچ، بايقايسىز با، تاعى دا ماگادان، تاعى دا چاي-ۋرينو، — دەپ ميحايل قىزۋلانا سويلەدى. — وسى تەگىن ەمەس.
مۇرات ءسال ەزۋ تارتتى دا قويدى.
— سونىمەن، التىندى كىمنەن العانىڭىزدى ايتپايسىز عوي، ازامات ميرادزە.
— التىندى تاۋىپ الدىم.
— ال كورەيكوۆتىڭ قارا چەموداندى ءسىزدىڭ ەنيسەيسكىدەن الا كەلدى دەگەنىنە نە ايتاسىز؟
— مۇمكىن، مەن ونى ەنيسەيكىدە تاۋىپ العان شىعارمىن.
— ازامات ميرادزە شىر كوبەلەك اينالدىڭىز، ولاي-بۇلاي بۇلتالاقتادىڭىز. سونداعى قارۋىڭىز — وتىرىك پەن الداۋ. كاسىبىڭىز — ساۋدا-ساتتىق پەن ۇرلىق. ىستەگەنىڭىز — قىلمىس. ەكى رەت سوتتالىپسىز. وسىلاي قاشىپ-پىسىپ كۇن كورىپ، دۇنيەدەن وتەسىز بە؟
ميرادزە ۇندەگەن جوق. ءوز جاۋابىندا قالدى.
ەكىنشى جەلى
سامولەتتىڭ شاعىن عانا دوڭگەلەك يلليۋميناتورىنان كورىنگەن توقىم-توقىم بۇلت جىرتىلىپ ايىرىلىپ، قايتادان تۇتاسا قويۋلانىپ، ىلەسىپ كەلەدى. قالىسپايدى.
ەڭ الدىڭعى قاتارداعى تەرەزە تۇبىندەگى جۇمساق كرەسلودا وتىرعان سۇر كوستيۋم، سۇر پلاشش، سۇر شەتەن شلياپا كيگەن، جاسى ەلۋ-ەلۋ بەستەردەگى كىسى ستيۋاردەسسا نينانىڭ كوڭىلىن اۋدارا بەردى.
ويتكەنى ول تىزەسىنىڭ ۇستىندەگى وراۋلى زاتتى ەڭكەيە ءتۇسىپ، تاس قىپ ۇستاپ الىپتى. ەكى قولىن ءبىر بوساتپايدى. ۇسىنعان سۋدى دا، تاماقتى دا الماي قايتارىپ جىبەرۋمەن بولدى.
— شولدەيسىز عوي.
— راقمەت.
— زاتىڭىزدى جوعارىعا، سورەگە قويىڭىز.
— جو-جوق، ءوزىم ۇستاپ وتىرام. ەشقانداي اۋىرلىعى جوق.
— التىن اكەلە جاتقانداي سونشاما جابىسقانىڭىز نە؟ — دەپ نينا ازىلدەدى.
— التىن ەمەس... التىن ەمەس... قايداعى التىن! — دەپ جولاۋشى بەزەك قاقتى. — وسى جاستاردىڭ قيت ەتسە، "التىن"، "التىن" دەيتىنى بار ەكەن. ونىسى نەسى...
— ەڭ بولماسا، قاسىڭىزعا، جەرگە قويساڭىزشى. الدىڭىز بوساسىن، تاماق اكەلەيىن، — دەپ نينا قوناقجايلىق تانىتتى.
— اينالايىن، مازامدى الا بەرمەڭىز. تاماق ىشپەيمىن دەدىم عوي. ىشپەيمىن! — دەپ جولاۋشى ازار دا بەزەر بوپ اياق استىنان اشۋلانىپ قالدى. ىستىق سالوندا قالىڭ كيىممەن وتىرعان الگىنىڭ ورامالىن الىپ بەتىن سۇرتۋگە قولى بوساماعان سوڭ قىرلى قوڭقاق مۇرنىنىڭ ەكى جاعىنان اققان مونشاق-مونشاق تەرى كىشكەنە شوقشا ساقالدىڭ ءار تالىندا تاشبيحتاي بوپ ءتىزىلىپ جاتىر.
— ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
كوپ ۇزاماي سامولەت الماتى اەرودرومىنا كەلىپ قوندى.
* * *
— نينا!
— سەرەجا، مەن ساعان توسىپ الما دەپ قاشانعى ايتام.
— نينا-اۋ، ساعىنعانىما دا ايىپتىمىن با؟
— ءبىر ساعاتقا شىدايتىن ەدىڭ عوي. ۇيگە ءوزىم دە بارمايمىن با؟ اناۋ ليۋسالار مازاقتاپ ءبىتتى ابدەن، — دەپ نينا وقشاۋلاۋ بارا جاتقان قۇربىلارىنان كوزىن الا بەرىپ، سەرگەيدىڭ دۋدار شاشىنا ءسۇيىر ساۋساقتارىن سۇڭگىتىپ، تاراپ-تاراپ قويدى.
— شارشادىڭ با؟
— جوق. نەگە شارشايىن، — دەپ نينا كۇيەۋىنىڭ قولتىعىنان ۇستاپ قاتارلاسا بەردى. — سەرەجا، اناۋ ءبىر سۇر پلاششتى كىسىگە قاراشى. قولىندا گازەتكە وراۋلى تۇيىنشەگى بار. ءوزى ءبىر تۇسىنىكسىز كىسى ەكەن.
— نەمەنە، ساعان قىرىنداعاننان ساۋ ما؟ — دەپ سەرگەي ءزىلسىز ازىلدەدى.
— جوق. قولىنداعىسىن جاس بالاداي قۇشاقتاپ الىپ، ءبىر تاستاماي قويدى. ءوزى الدەنەدەن قۋىستانا بەرەدى.
— قىزىق ەكەن ونىسى. جارايدى. نينا، تەز ۇيگە بارايىق.
— سەرەجا، مەن بار عوي، الگىدەن كۇدىكتەنىپ قالدىم. انە، انە، ءبىز جاققا قاراپ-قاراپ بارادى. ايتايىن با؟
— ءيا.
— "قولىڭىزداعى التىن با ەدى، سونشاما جابىسا بەرگەنىڭىز نە" دەگەنىمدە ءتۇسى ءبىرتۇرلى بۇزىلىپ كەتتى. قاراپ وتىرىپ اشۋلانعانى، — دەپ نينا كۇيەۋىنىڭ جۇزىنە قارادى. — سەرەجا، نەگە جۇدەگەنسىڭ؟ ءتۇۋ، ابدەن ازىپ كەتىپسىڭ عوي.
— نينا، بىلەسىڭ بە، سەنىڭ اناۋ، "تانىسىڭ" ماعان دا كۇدىكتى كورىنىپ تۇر. سەن ۇيگە قايتا بەر. مەن جىگىتتەرمەن حابارلاسايىن، — دەپ سەرگەي اسىعىستىق ءبىلدىردى.
— ەندى سەنىڭ ءوستيتىنىڭ بار. قايدان بىلەسىڭ؟ بەيكۇنا جان بولار. بۇگىن دەمالىسىڭ ەمەس پە، تىنىق، — دەپ نينا ابىگەرلەندى.
— نينا، بولمايدى. بىرەر ساعاتتا ورالام. نۇرلانمەن بايلانىسايىن. وكپەلەمە، جاراي ما، — دەپ قيىلا ءوتىندى.
— بار، بارا بەر. ءبىراق تەزىرەك ورال. ۇيرەك قۋىرىپ قويام.
* * *
ۇلكەن سۇر ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنداعى كىشكەنە بولمە مۇلدە ىسىپ كەتتى. شالقايىپ كەڭ اشىلاتىن تەرەزەدەن ىشكە ىپ-ىستىق اپتاپ ەسەدى. كوك جەلەك جامىلعان الماتى كوشەسى سالقىن بولعانىمەن، مۇندا تەرەزەسىنەن كۇن شاقىرايعاندىقتان با تىم قاپىرىق. اۆگۋست تۋعالى ءتىپتى كۇيدىرىپ بارادى.
تەرەزە اۋلاعا قارايتىن. الاسا، جاتاعان ۇيلەردىڭ قىزىل شاتىرلى توبەلەرىنىڭ ۇستىنەن دىرىلدەپ ساعىم كولبەڭدەيدى.
مايور سىرتقا قادالىپ وتىر. قوي كوزدەرى ءبىر نۇكتەگە تەسىلىپ قاپتى، قويۋ قارا قاسىن مانادان بەرى ءبىر قاققان جوق. ءۇنسىز.
مۇراتتىڭ كابينەتىنە كومەكشىسى نۇرلان ەندى. مۇرات ويىن ءۇزدى دە، تولقىندى قارا شاشىن سالالى ساۋساقتارىمەن كەيىن قايىردى. سودان كەيىن ستول ۇستىندە جاتقان كىشىرەك تەمىر پورتسيگاردان تەمەكى الىپ تۇتاتىپ، "نە بىلەسىڭ، ايتا بەر" دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ، جىگىتكە بۇكىل دەنەسىمەن وشارىلا بۇرىلدى.
— قالاداعى قوناق ۇيلەردىڭ ءبارىن سىرتتاي باقىلاۋعا الىپ ەدىك قوي، ماكە. كەشەلى بەرى "قازاقستان" مەيمانحاناسىنا ءبىر جىگىت كوپ كەلگىشتەپ ءجۇر.
— قوناق ۇيگە كىم كەلىپ، كىم كەتپەيدى.
— ماسەلە الگى جىگىتتىڭ قالادا تۇراتىندىعىندا جانە قوناقۇيدە كوپ بوگەلمەيتىنىندە، — دەپ نۇرلان ءوز تۇيسىگىن جەتكىزۋگە اسىقتى. — كۇدىكتى بولماسا، ىزدەگەن ادامىن ادمينيستراتوردان سۇراستىرىپ-اق تاۋىپ الۋىنا بولادى عوي.
— ءيا، ونىڭ راس.
— وندا ۇستاۋعا رۇقسات ەتەرسىز، — دەپ نۇرلان باستىعىنا ۇمىتتەنە قارادى.
— نۇرلان، اسىعىستىق — قولايسىز جاعدايعا سوققىزارىن بىلەسىڭ. دالەلسىز كۇدىك ءجون بولماس. ميليسيانىڭ قۇرالى — كۇدىكتەنۋ ەمەس، ادامعا سەنۋ. سەن تىم قىزبالاۋ بوپ باراسىڭ، نۇرلان، — دەپ مايور تاعى دا تەرەزەگە بۇرىلدى. ساعىمعا بولەنگەن دالادان ىستىق لەپ سوقتى. — مىنا كۇن كۇيىپ تۇر-اۋ! شىجىپ كەتتى عوي ءوزى، — مۇرات ەندى بولمەنىڭ ورتاسىنا قاراي ءجۇردى. — سونىمەن، ءجيى كەلەدى دەيسىڭ عوي.
— ءيا، كەشە ءۇش رەت. بۇگىن تاعى دا...
— قولىندا... كوتەرگەن بىردەمەسى بار ما؟
— بار. قارا پورتفەلىن تاستامايدى. كەشە جوق-تىن. تاڭەرتەڭ كەلىپ، بەس مينۋتتان سوڭ، قايتا شىققان.
— قايدا كەتتى؟
— قارسىداعى سۋم-عا كىرگەن. ودان كەيىن كورگەن جوقپىز.
مۇرات تەمەكىسىن سورىپ، تۇرىپ قالدى. سالدەن كەيىن اينالىپ كەلىپ، ورنىنا وتىردى.
— تەكسەرىپ كورەيىك.
— تەكسەرسەك، تەكسەرەيىك. دەگەنمەن سول جىگىت تەگىن ەمەس، ماكە، — دەپ نۇرلان بولار ەمەس.
— قانداي دالەلىڭ بار؟
— ينتۋيسيام الدامايدى.
— ينتۋيسياعا سەنە بەرۋ دۇرىس ەمەس، نۇرلان. ينتۋيسياڭ كەيدە تەرىس اكەتۋى دە مۇمكىن. ءبىز بىلاي ىستەيىك. سەمەنوۆ وسىندا ما؟
— وسىندا.
— تاماعىن تاڭعىزىپ پا؟
— تاڭعىزىپ الىپتى.
— قالاي؟ جاراسى اۋىر ەمەس پە؟
— قايداعى جارا؟ تىرناق جىرتىپ كەتكەن عوي. الگى توبەلەسكىش نەمەنىڭ پىشاعى بولماعانى دا. ايتپەسە... دەگەنمەن، سەمەنوۆ مىقتى ەكەن. ەكەۋىن بىردەن ۇستاپ اكەلگەنى ەرلىك قوي.
— وندا سەمەنوۆتى ەرتىپ الايىق. كەشەگى سكۆەردەگى ءتارتىپ بۇزعان تورتەۋدىڭ ءبىرى دەپ ۇستايمىز.
— مۇنىڭىز اقىل ەكەن.
— كەتتىك.
* * *
مەيمانحانا فويەسىندە بۇلاردى ميحايل كازاكوۆ قارسى الدى.
— جاڭا عانا جوعارى كوتەرىلدى.
— توسا تۇرايىق.
نۇرلاندار قوناق ۇيدەگى ميليسيا بولمەسىنە كىردى. فويەدە كازاكوۆ پەن سەمەنوۆ قالدى. بەس مينۋت وتپەي، جوعارى قاباتتان قولىندا قارا پورتفەلى بار جىگىت ءتۇستى. كازاكوۆ سەمەنوۆقا "وسى جىگىت" دەگەندەي بەلگى بەردى. سەمەنوۆ جىگىتكە تايانا ءتۇستى.
— ازامات، توقتاڭىز.
ەكىنشى جاعىنان كازاكوۆ كەلدى.
— ءسىزدى ىزدەپ ءجۇرمىز.
— وۋ، مەنى نەگە ىزدەيسىزدەر؟
— كەشە سكۆەردە مىنا جىگىتتىڭ موينىن تىرناعان ءسىز ەمەي كىم ەدى؟ جولداستارىڭىز قايدا؟
— مەن بۇل كىسىنى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن.
— ازامات، داۋلاسپاڭىز. بىلاي ءجۇرىڭىز. تەكسەرەمىز. ايىپسىز بولساڭىز اۋرەلەمەيمىز، — دەپ كازاكوۆ جىگىتتى ميليسيا بولمەسىنە كىرگىزدى.
سەمەنوۆ مۇراتقا جاقىنداپ بارىپ، تاپ ءبىر ەسەسى كەتىپ، ابدەن قورلىق كورگەن جانداي داۋرىعا سويلەپ جاتىر.
— جولداس مايور، بۇ نە ءوزى! كوشەگە شىعۋدان دا قالارمىز ءالى. مىنا جىگىت، قاسىندا ءدال ءوزى سياقتانعان تاعى ءۇش بۇزىلعانى بار، كەشە قاراپتان-قاراپ ماعان ءتيىسىپ، بىرەسە اقشا، بىرەسە اراق سۇرادى. مەن كونە قويماپ ەدىم، بۇل موينىمنان قىلعىندىردى...
— ازامات سەمەنوۆ، دابىرلاماي قويا تۇرىڭىز، — دەپ مۇرات جىگىتكە بۇرىلدى. — ءاتى-جونىڭىزدى ايتىڭىز.
— سالتىكوۆ مۋريد.
— ازامات سالتىكوۆ، ءتارتىپ بۇزعانىڭىز قالاي؟
جىگىت ابىرجىپ تۇر. بىرەسە كۇبىرلەپ، اشۋلانىپ اۋزى-باسى كوپىرىپ الا كوزىمەن اتىپ وتىرعان سەمەنوۆكە، بىرەسە تەمەكىسىن تۇتاتىپ الىپ ماڭعازدانىپ وتىرعان مايورعا كەزەك-كەزەك جاپاقتايدى.
— جولداس مايور، بۇل كىسىڭىزدى تۋعالى كورگەن ەمەسپىن. باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرىپ وتىر.
سەمەنوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ سالتىكوۆتىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى.
— ءاي، ەندى مەنى وتىرىكشى قىلۋعا اينالدىڭ با؟ ونىڭ بولمايدى. موينىمنان قىلعىندىرىپ تۇرىپ كوز الدىمدا پىشاق ويناتقان ءتۇرىڭدى ءتۇن ۇيقىمنان شوشىپ ويانسام دا ۇمىتارمىن با. سەنسىڭ! جولداس مايور، مەنى ۇستاعان دا، ۇرعان دا تاپ وسى! نانباساڭىز، ءتىنتىڭىز! پىشاعى بار، — دەدى سەمەنوۆ.
— قايداعى پىشاق؟! ومىرىمدە باكى ۇستاپ كورگەن ەمەسپىن، — دەپ سالتىكوۆ شالبارىنىڭ قالتاسىن تەرىس اينالدىردى. — مىنە، تىنتە بەرىڭىزدەر.
— جوق! نانبايمىن ساعان. پورتفەلىڭدى اش! — دەپ، سەمەنوۆ جىگىتتىڭ قولىنداعى پورتفەلگە جارماستى.
— جولداس مايور! اسىعىس ەدىم. ەشقانداي ايىبىم جوق. بوساتىڭىز مەنى، — دەپ سالتىكوۆ سەمەنوۆتان قاشقاقتاي بەردى.
مۇرات مانادان بەرى جىگىتكە ونشا كۇدىكتەنە قويماعان، ءدال ءقازىر سەزىكتەنە باستادى.
— پورتفەلىڭىزدە نە بار؟
سالتىكوۆتىڭ ءوڭى اپ-ساتتە قۋارىپ سالا بەردى.
— نە بولۋشى ەدى، جولداس مايور. ورامال، جوكە، سابىن. مونشاعا بارۋشى ەدىم، — دەپ كۇمىلجىدى.
نۇرلان شىداي المادى.
— قانە، اشىڭىز!
— جولداس مايور! بۇل باسسىزدىق قوي، — دەپ سالتىكوۆ قارسى شابۋىلعا كوشتى.
— ازامات، مىنا كىسى ءسىزدى ايىپتاپ وتىر. تانيمىن دەيدى. كىم كورىنگەنگە قارادان-قاراپ تيىسە بەرەتىن ميليسيا ەرىگىپ جۇرگەن جوق. ادال، اق ەكەندىگىڭىزگە كوزىمىزدى جەتكىزىڭىز. پورتفەلىڭىزدى اشىڭىز، پىشاق تابىلماسا، قويا بەرەيىك. مونشاڭىزعا بارىڭىز، — دەدى مۇرات.
سالتىكوۆ قيپاقتاپ تۇر.
نۇرلان پورتفەلدى الدى دا، ستولدىڭ ۇستىنە قويدى.
— بەرى جاقىنداڭىز، اشىڭىز.
سالتىكوۆ قولى دىرىلدەپ، پورتفەلدى ارەڭ اشتى. گازەتكە وراعان ەكى تۇيىنشەكتى شىعاردى.
— مىناۋ ورامال. مىنالار جوكە، سابىن...
— ءبارىن شىعارىڭىز.
سالتىكوۆ تاعى ءبىر وراۋدى الدى.
— بۇل نە؟
— تيپوگرافيالىق كليشە.
— ونى نەگە الىپ ءجۇرسىز؟
— تيپوگرافيادا ىستەۋشى ەدىم، جولداس مايور.
— اشىڭىز.
— جولداس مايور، ۋاقىتىم جوق وتىنەمىن، جولىمنان قالدىرماڭىز.
— اشىڭىز!
سالتىكوۆ مەلشيىپ تۇرىپ قالدى، كىرپىگىمەن ەدەندى تەسەردەي قوزعالار ەمەس.
— نۇرلان، سەن اش.
وراۋدىڭ ىشىنەن التى پاكەت التىن شىقتى.
— ازامات سالتىكوۆ كليشەڭىز مىناۋ ما؟
— ؟
— وتىرىڭىز.
سالتىكوۆ ورىندىققا سىلق ەتە ءتۇستى.
— التىندى قايدان الدىڭىز؟
— جو-ولداس مايور، التىندى كورىپ تۇرعانىم وسى. مەنىكى ەمەس، — دەپ مۋريد سالتىكوۆ ازار دا بەزەر بولدى. الدە تاقىس، الدە ادال. توستاعان كوزدەرىن وتىرعاندارعا كەزەك-كەزەك قاداپ ءسۇزىپ شىقتى. بارلاپ، اڭداپ قاراعان جانعا وسىناۋ جاناردان ۇرەيدەن گورى تاڭدانۋ، جالىنۋ، جالبارىنۋ ءتارىزدى بەيكۇنا قاراس شالىنار ەدى. ۇرەي بۋعان كوزدىڭ قاراشىعى ازايىپ، اعى ۇلكەيىپ، شاراسى كەڭىپ كەتەتىن. ال مىناۋ جاناردىڭ كىرپىگى جابىسىپ جاساڭسىپ تۇرعان سىڭايى بار. "ادالمىن، اقپىن. اياڭدار، قۇتقارىڭدار" دەيتىندەي ۇياڭ مۇڭمەن ءجيى جاپاقتايدى.
مۇرات جىگىتكە قادالعان سايىن ساعىم ىشىنەن كوك ءمولدىر تۇمان كورگەن جانداي الگى جاناردان سىر اڭديدى.
— ازامات سالتىكوۆ، مۇندا نەگە كەلدىڭىز؟ — دەپ سۇراق قويدى. مۋريد مايورعا قادالدى كوزى وتكىر ەكەن، تايسالعان جوق. جايقالا ءتۇسىپ، سامالمەن تولقىپ كەتەتىن كوكتەمگى قىزعالداق تورعىنىنداي جۇزىندە انتەك قىزىل ءدىرىل جۇگىرە بەرىپ، ساپ تىيىلدى.
— مەن تيپوگرافيادا توكار بولىپ ىستەيمىن. سوندا شيكلەر دەيتىن دوسىم بار. ءوزى ناۋقاستانىپ اۋرۋحانادا جاتىر. ەرتەمەن دوسىما، اۋرۋحاناعا بارىپ ەم، "قازاقستان" مەيمانحاناسىنداعى 341ء-شى بولمەدەگى پەتر دەگەن كىسىگە سوعىپ، ءوزىنىڭ اۋىرىپ جاتقانىن ايتىپ شىعۋىمدى ءوتىندى. اۋرۋدىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋ پارىز. باعانا كەلگەنىمدە جوق ەكەن. سودان ۇيىمە سوعىپ، ورامالىم مەن جوكەمدى الىپ مونشاعا شىقتىم. جول-جونەكەي وسىندا تاعى سوقتىم. كەلسەم، الگى جىگىت بولمەسىندە وتىر ەكەن. دوسىمنىڭ حابارىن ايتتىم. ەكەۋمىز از-كەم داستارقانداس بولدىق. پەتردىڭ كونياگى بار ەكەن. سىيلادى. كەتىپ بارا جاتقاندا مەنىڭ پورتفەلىمە بىردەمە سالىپ جاتقان. شيكلەرگە بەرىپ جىبەرگەن سالەمدەمەسى شىعار دەپ كوڭىل اۋدارا قويماپ ەدىم. مۇمكىن، مىناۋ التىن سول پەتردىكى شىعار. مەنىڭ التىنىم ەمەس، — دەپ سالتىكوۆ اڭگىمەسىن اياقتادى.
— الگى پەتر دەگەنىڭىز قاي بولمەدە، 341-دە دەدىڭىز بە؟
— ءيا، سوندا. ءوزىن "پەتر" دەپ تانىستىردى. باسقاسىن بىلمەيمىن. مۇمكىن كوليا، مۇمكىن توليا بولار. ماعان مىناداي وپاسىزدىق جاساپ وتىرعان ادام شىن ءاتى-جونىن ايتادى دەيمىسىز، — دەپ رەنجي سويلەدى.
ءۇن-تۇنسىز بولمەدەن شىعىپ كەتكەن نۇرلان سالدەن سوڭ قايتىپ كەلدى.
— 341ء-شى بولمەدە ەكى كۇننەن بەرى ەشكىم تۇرمايدى. ونىڭ الدىندا ەرلى-زايىپتى ادامدار ورنالاسىپتى. سەمينارعا كەلگەن مۇعالىمدەر ەكەن.
سالتىكوۆ تۇتىگىپ، تۇنەرىپ كەتتى.
— وسى مەن جاڭا عانا 341ء-شى بولمەدەن كەلدىم.
— ازامات، اۋرە بولماڭىز ەندى.
* * *
كۇن ىستىق. ىستىق كۇندە اعاش كولەڭكەسى — جان سايا. جاپىراق سىبدىرلامايدى، ءلۇپ ەتكەن جەل دە جوق.
نۇرلان كولەڭكە قۋالاپ ءىلبىپ كەلەدى. يىعىنا اسىپ العان پەنجاگىن دە اۋىرسىناتىنداي، سىعىپ الارداي سۋ بولعان ورامالمەن ماڭدايىن، بەتىن قايتا-قايتا ءسۇرتىپ قويادى.
وسى شەتكى كوشەدە ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەنىنە دە كوپ بولدى. ءبىر ءسات الدەنەگە داعدارعانداي جۋان تەرەككە سۇيەنىپ، مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. قينالىپ تۇر. ىشتەي كۇيىنەدى. سالتىكوۆ العاشقى جاۋابىنان ءالى تانار ەمەس. ءىس تۇيىققا تىرەلدى. "شەشىپ كور، جالعاپ اكەت" دەيتىندەي سان ءتۇرلى وي قاۋمالايدى. جۇمباق كوپ.
دالەلمەن، بۇلتارتپاس ايعاقپەن قىلبۇراۋداي ماتاپ اكەپ موينىنا قويماساڭ، جاي كۇدىكپەن ايىپتاي المايسىڭ. ال ايىپكەردى جازالاماي قويا بەرسەڭ، دەنەدەگى ءقاۋىپتى ىسىكتى سەزە تۇرىپ، ەمدەمەي، اسقىندىرىپ الۋمەن پارا-پار.
قايقاڭ قاعىپ، جوعارى ورلەگەن كۇن شاڭقاي تۇسكە اۋىستى. كۇن كوتەرىلگەنمەن، اسپان اسقاقتاعانمەن وي بۇركەك، قاباق قاتۋلى. تۇسپال-توسقاۋىل ءار قيادان ءبىر شالادى، ءار قايراڭنان ءبىر توسادى، ۇستاتپايدى. جەتكىزبەيدى. وي تياناقتار تۇرلاۋلى تىرەك قاجەت. سۋسىعان مۇنارداي جۇيتكىگەن قيال بوس سارساڭنان بوساتپايدى. قياسى كوپ، بۇلتالاعى جۇمباق كۇدىك بۋالدىرلانىپ، ءىرىپ-توزىپ جوعالىپ جاتىر.
نۇرلاننىڭ ويىن ەنتىگە شىرىلداعان جىڭىشكە داۋىس ءۇزىپ جىبەردى.
— اعاي، دوپتى... بەرى قاراي... تەۋىپ جىبەرىڭىزشى.
بالا داۋسى القىنعان، شارشاعان جۇرەكتىڭ قاتتى دۇرسىلىمەن ۇزىك-ۇزىك شىعادى.
نۇرلان دوپتى تەۋىپ جىبەرىپ، ەندى بالالاردىڭ وينىنا قىزىعا قاراپ قالدى. سوناۋ بال بالالىق كۇندەر نەتكەن قىزىق داۋرەن ەدى دەسەڭىزشى! ويىن-كۇلكى — ەنشىسى بولىنبەگەن بالالىقتىڭ باسىرەسى ەكەن-اۋ. كەشە عانا دوپ قۋالاپ، وزەن جاعالاپ كەتەتىن بۇل، ەندى مىنە سىرتتاي قىزىعا قاراپ ءالسىز وكسىكپەن وكىنىش اۋلايدى.
— بانزات، ەي بانزات، بەرى تەپ. پاس بەر، پا-اس!
جىڭىشكە داۋىس شىر-شىر ەتەدى. قازىرگى بار دۇنيەسى ءبىر عانا جاقسى بەرىلگەن پاستا تۇرعانداي وڭەشىن جىرتارداي داۋرىعادى.
"بالالىق — بال تىرلىك، سول..." نۇرلان ەرىكسىز مىرس ەتتى. اياعىنىڭ استىنداعى جۇدىرىقتاي كەسەكتى تەۋىپ جىبەردى. كەسەكتىڭ بىت-شىتى شىقتى، ءسۇيىر تۇمسىق جىلتىر قارا ءتۋفليى شاڭ قاپتى.
— مىنە ساعان فۋتبول! — وزىنە-وزى كۇلدى، ءوزىن-وزى كەلەمەجدەدى. ءبىراق ىشتەي الدەنەگە ىرزا. جاڭاعى تىمىرسىق كۇي-حالىنەن سەرپىلىپ كەتكەندەي سەزىندى.
"بانزات! بانزات! بانزات!"
وسى ءبىر بالانىڭ اتى تىلىنە ورالا بەرەدى. الدەقايدان ەستىگەن، الدەكىمنەن الدەبىر جەردەن كەزدەستىرگەن سياقتى.
"بانزات؟" "ە-ە، ءمۋريدتىڭ ۇلى عوي. بالام — بانزاتىم بار!" دەپ ەدى-اۋ"...
الاتاۋ الىستاپ، كوك مۇنار قويۋلانا تۇسكەن، كۇن باتىسقا قاراي باياۋ اۋىپ بارادى. اعاش جاپىراقتارى سارعىش تارتقان، كولەڭكە مەن ساۋلە قۋىسپاق ويناپ كەتكەندەي.
"بانزات" "سول ەمەس پە ەكەن؟"
نۇرلان بالالارعا كەلدى.
— جىگىتتەر، گولدى كوپ سوقتىڭدار ما؟
بالالاردىڭ اراسىندا ەرەسەك كورىنگىسى كەلگەندەرى دە، ەركەلىك قۋىپ ەتەگىن ءالى جابا قويماعاندارى دا بار. ءبارى جامىراپ قويا بەردى.
— اعاي، مەن ءۇش گول سوقتىم.
— ال مەن ەكەۋىن كىرگىزدىم.
— لەشكا — ءوزىمشىل، پاس بەرمەيدى.
— بانزات، قايسىڭ بانزات بولاسىڭ؟
— مىنە تۇر.
— ءوزى سۇمدىق جۇيرىك!
— جاقسى الداپ اكەتەدى.
جاس شاماسى سەگىز-توعىزدارداعى بادىراق كوز، اشاڭ ءجۇزدى قارا دومالاق بالا نۇرلانعا الدەكىمدى ەلەستەتكەندەي بولدى. بوي سالا قاراپ، بالانى سالتىكوۆقا ۇقساتتى. جاڭىلماعانىنا مارقايدى.
— بانزات، ەكەۋمىز ءسال قىدىرىپ كەلسەك قايتەدى؟
بانزات شەگىنشەكتەي بەردى. تانىمايتىن بوگدە جاننان ۇركەكتەپ تۇر.
— ە-ە، جىگىتىم، ادام نە بولسا سودان قورقا ما ەكەن. مەن دە فۋتبولشىمىن. ەكەۋمىز كىشكەنە سويلەسەمىز دە، قايتامىز. ءجۇر، بانزات، — دەپ نۇرلان كۇلە سويلەدى.
بانزات جولداستارىنا قاراپ بوگەلىڭكىرەپ قالدى. ەكى ويلى. تاپا-تال تۇستە نەمەنەدەن قورقام دەدى مە، كەلىسكەن ىڭعاي ءبىلدىردى. نۇرلان مەن بانزات بالالاردان ءبىراز جەرگە ۇزادى.
— بانزات، پاپاڭ قايدا؟
بالا ءدىر ەتتى دە، بەتىن باسىپ، ەڭىرەپ قويا بەردى. نۇرلان بانزاتتى باۋىرىنا قىستى.
— جىلاما، بانزات، پاپاڭ ورالادى، — دەپ ۋاتا باستادى. — مەن ساعان ادەيى كەلدىم، بانزات. سەنىڭ كومەگىڭ كەرەك. ءبىز ساعان سەنەمىز.
بانزات وكسىگىن تەز تىيىپ، قولىنىڭ سىرتىمەن كوزىن ءسۇرتتى. سودان كەيىن نۇرلانعا ۇزاق قاراپ تۇرىپ قالدى. ەلجىرەي قادالعان كوزدەن كۇدىكتى ەش نارسە كورمەدى دە، سالدەن كەيىن ساباسىنا ءتۇستى. جالاڭ اياعىمەن مايدا توپىراقتى بۇرق-بۇرق باسىپ، ەزۋ تارتقانداي كەيىپ ءبىلدىردى.
— بانزات، سەنىڭ پاپاڭدى ءبىر جامان ادام الداپ ءجۇر. سول ادامنىڭ كەسىرىنەن پاپاڭ قامالىپ. وتىر. ەگەر سەن سول ادامدى بىزگە ايتىپ، نە كورسەتىپ بەرسەڭ، ءبارى جاقسى بولادى، — دەپ نۇرلان اڭگىمەنىڭ توتەسىنە كوشتى. — وسى تاياۋ ارادا پاپاڭا بوگدە كىسى كەلدى مە؟
— بىلمەيمىن.
— بانزات، سەن پيونەر شىعارسىڭ؟
— جوق، وكتيابرەنوكپىن. بيىل پيونەر بولام.
— ال، وكتيابرەنوك وتىرىك ايتپايدى. الدە سەن پاپاڭا كومەكتەسكىڭ كەلمەي مە؟
— كەلەدى.
— پاپاڭدى شاقىرىپ شىق دەگەن سۇر كيىمدى كىسىنى نەگە ايتپادىڭ؟
— ول پاپامدى شاقىر دەگەن جوق، پاپام ونى شاقىرىپ كەل دەگەن، — دەپ بانزات سويلەي جونەلدى.
نۇرلان بۇلاي بولار دەپ كۇتپەگەن. سوندا دا سابىر ساقتاي سويلەدى.
— ونى پاپاڭ قايدان شاقىرتىپ ەدى؟
— ناعاشىمنىڭ ۇيىنەن.
— بانزات، سەن ءوزىڭ اسىقپاي ايتشى. جاقسى ايتا الاتىنىڭ ءبىلىنىپ تۇر.
— پاپام مونشاعا بارام دەدى. مامام ۇيدە جوق بولاتىن. ەكەۋمىز ناعاشىمدىكىنە كەلدىك. پاپام كىرگەن جوق، ەسىك الدىندا قالدى. ماعان: "ۇيدە بوتەن كىسى بار ما، بار بولسا دالاعا شىقسىن"، — دەدى. ۇيگە كىرسەم ناعاشىم بىرەۋمەن سويلەسىپ وتىر ەكەن. "پاپاڭ كەلدى مە؟" — دەدى ناعاشىم. "كەلدى"، — دەدىم. سونسوڭ مەن ءوزىمىزدىڭ ۇيگە قايتىپ كەتتىم.
— ال ول كىسى كىم؟ اتىن بىلەسىڭ بە، بانزات؟
— جوق.
— ناعاشىڭ قايدا تۇرادى؟
— وسى ماڭدا، تاياۋدا...
* * *
— ازامات سالتىكوۆ، سەگىزىنشى اۆگۋست كۇنى قايىن اتاڭىز حازبولاتوۆتىڭ ۇيىندە كىممەن كەزدەستىڭىز، — دەپ مۇرات جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ ءوسىپ كەتكەن الدىنداعى ادامعا سۇراق قويىپ وتىر.
— جولداس مايور، مەن ەشكىمدى دە بىلمەيمىن. قايىن اتامنىڭ قاتىسى جوق. التىن مەنىكى ەمەس.
— "گروزنەنسكيي رابوچيي" گازەتىن قايدان الدىڭىز؟
— جازىلىپ تۇرام.
— التىندى وراعان ءوزىڭىز بولدىڭىز عوي وندا. سولاي ەمەس پە، سالتىكوۆ؟
سالتىكوۆ ءۇنسىز قالدى. "گروزنەنسكيي رابوچيي" گازەتىن جازدىرىپ الاتىنى راس. گازەتتى مەنشىكتەنسە، وندا التىننان قاشىپ قۇتىلا المايدى. ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتتى.
— نەگە ۇندەمەيسىز؟ "سوۆەتسكيي سپورت" جانە "يزۆەستيا" گازەتتەرىنە دە جازىلاسىز عوي؟
— ءيا! قالاسام بارىنە دە جازىلا الام.
— ءبىراق التىن وراعان "سوۆەتسكيي سپورت" پەن "يزۆەستيا" گازەتتەرى دونداعى روستوۆتىڭ "مولوت" گازەتىنىڭ تيپوگرافياسىندا باسىلعان عوي. ول ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قالاي ءتۇسىپ ءجۇر؟
— قايدا باسىلىپ، قايدان شىعاتىنىن كىم تەكسەرىپ ءجۇر دەيسىز، جولداس مايور.
— جوق، ازامات سالتىكوۆ، جاسىرىپ وتىرسىز. بۇل گازەتتەر سىزدىكى ەمەس. التىندى كىم اكەلدى؟
— التىندى كورگەن دە، بىلگەن دە ەمەسپىن.
— نازران قالاسىندا كىمىڭىز بار؟
— نازران؟!
— ءيا، قايىن اتاڭىز ەكەۋىڭىز كورشىڭىزدىڭ ءۇيىنىڭ تەلەفونىنان ءتورتىنشى اۆگۋست كۇنى مىنا كۆيتانسيا بويىنشا بەس مينۋت نازران قالاسىنداعى الدەكىممەن سويلەسىپسىز. ونىڭىز كىم؟
— وسى ومىرىمدە تەلەفونمەن سويلەسىپ كورگەن جان ەمەسپىن. اۋىزبا-اۋىز، بەتپە-بەت سويلەسپەگەن سوڭ بولا ما، — دەپ سالتىكوۆ ءبىر قيىردان ءبىر قيىرعا تارتتى.
— ال ەندى مىنا ءبىر ادرەسكە نازار اۋدارىڭىزشى، مۇمكىن ۇمىتىپ وتىرعان كەي جايلاردى ەسىڭىزگە تۇسىرەر، — دەپ مايور سەكەروۆ ءبىر پاراق قاعازدىڭ جارتىسىن كولدەنەڭ توستى.
— قايداعى-جايداعى قاعازدى تەكسەرۋ مەنىڭ جۇمىسىم ەمەس. بۇنىڭىزعا دا ەش قاتىسىم جوق، — دەپ سالتىكوۆ ءالى دە بولسا "كورمەدىم، بىلمەدىمگە" قۇرىق سوزا بەردى.
— وقىپ بەرەيىن. سىزگە قاتىسى بولۋى دا مۇمكىن، — دەپ مۇرات كوزاينەگىن كيدى. — تىڭداڭىز. گروزنىي وبلىسى، نازران قالاسى، سولدات كوشەسى، ون بەسىنشى ءۇي.
— ازامات مايور، سىزدەرگە قارايمىن دا تاڭ قالام. ىزدەمەيتىن، تاپپايتىندارىڭىز جوق. ءبىراق سونىڭ ءبارى كادەگە اسا بەرسە جاقسى-اۋ. ايتپەسە، بوسقا ساندالىپ ۋاقىتتارىڭىزدى كەتىرىپ بىتەسىزدەر عوي. ال، مىنا ادرەستى ماعان وقىپ بەردىڭىز. نە شىقتى سودان. تۋعالى ەستىمەگەن نارسەگە مەن ەلەڭ ەتەدى دەيمىسىز. ءبىر ەمەس، ون ادرەس وقىڭىزشى — سەلت ەتەر مە ەكەم. وق جەتپەسكە، بوسقا قىلىش سەرمەيسىز، — دەپ سالتىكوۆ ايىلىن دا جيمادى. ايلاسى دا، قارسى شابۋىلى دا ءبارى جىمداسا ءورىلىپ، بەت قاراتپايدى، بويىنا دارىتپايدى.
— سولاي ما، ازامات سالتىكوۆ. سوندا ءۇش كيلوگرامم تازا التىن ءسىزدىڭ سومكەڭىزگە وزدىگىنەن كەپ تۇسكەن عوي.
— قالاي ۇقساڭىز ەركىڭىز ءبىلسىن.
* * *
تەرگەۋ جۇمىسى ىلگەرى باسپاسا، كىمدى دە بولسا قينايدى. ايىپكەردىڭ كىناسىن وپ-وڭاي مويىنداۋىنا سەنۋ قيىن. "تۇك بىلمەدىم، تۇك كورمەدىم" دەپ قاسارىسىپ وتىرىپ السا، تەرگەۋ جانە اۋىرلاي تۇسەدى. سول ءۇشىن دە ءارى سىبايلاستارىن، ءھام ەرىكتى، ەرىكسىز كۋالەردى انىقتاي تۇسكەن جاقسى. بۇلتارتپاس دالەل، بۇلقىنتپاس دوكۋمەنت كەرەك.
ميحايل كازاكوۆ چەچەن-ينگۋش اسسر-ىنا ۇشىپ كەتكەن. ءالى مۇڭىمەن حابارلاسا قويعان جوق. سول جاقتان ءبىر ىلگەشەك تابىلماسا، ازىرشە مۇرات سەكەروۆ تۇيىققا تىرەلىپ تۇر.
كۇن اپتابى قايتار ەمەس. اۆگۋست ايىن ورتالاعان الماتى كۇنى بەت شارپيدى. كوشە بويلاپ كەلە جاتقان مۇرات پەن نۇرلان كىلت توقتاپ، ءبىر ءۇيدىڭ ەسىگىن قاقتى.
— كىرە بەرىڭىزدەر. اشىق تۇر.
ورتا جاستارداعى سەمىز، سارى ايەل بەيتانىس جاندارعا تاڭىرقاي قارادى.
— سىزدەرگە كىم كەرەك ەدى؟
مۇراتتار دوكۋمەنتتەرىن كورسەتتى.
— كىرىڭىزدەر، ىشكە ەنىڭىزدەر، تورلەتىڭىزدەر، — دەپ ايەل قۇراق ۇشتى. دالىزدەگى اينانىڭ تۇسىنان وتە بەرىپ تولىق بىلەكتەرىن جوعارى كوتەرىپ تولقىنداتا توگىپ جىبەرگەن سارى بۇيرا شاشىن قوپسىتىپ-قوپسىتىپ قويدى.
— وتىرىڭىزدار، دەم الىڭىزدار، شاي قويىپ جىبەرەيىن.
— راقمەت، اۋرە بولماڭىز. تاتيانا گەورگييەۆنا ءسىز بولارسىز؟
— ءيا، فاميليام نيكيچەنكو. جۇبايىم جۇمىستا.
— تاتيانا گەورگييەۆنا، ءبىزدىڭ ارنايى كەلگەن بۇيىمتايىمىز وزىڭىزدە ەدى.
— قۇلاعىم سىزدەردە.
— ءسىزدىڭ ۇيدە تەلەفون بار عوي.
— ءيا، بار.
— تاتيانا گەورگييەۆنا، ءسىزدىڭ تەلەفونمەن ءتورتىنشى اۆگۋست كۇنى سويلەسكەن كىسىلەردى ايتپاس پا ەدىڭىز.
— ءتورتىنشى اۆگۋست كۇنى مە؟ — دەپ نيكيچەنكو ويلانىپ قالدى. — ە-ە، ەسىمنەن شىعىپ بارا جاتقانى، وسىندا الگى ءبىزدىڭ كورشىمىز — حازبولاتوۆ قىزى ميلامەن ەكەۋى كەلىپ سويلەسىپ ەدى-اۋ.
— قاي شامادا؟
— كەشكى جەتى بولاتىن. ءيا، ءيا، ساعات جەتى، الگى مەنىڭ ۇلىم سەرەجا فۋتبول بولادى دەپ تەليەۆيزوردى قوسىپ جاتقان-دى.
— قايسىسى سويلەستى؟
— الدىمەن ميلا تەلەفوندى الدى، سودان كەيىن ترۋبكانى اكەسىنە بەردى.
— نە تۋرالى سويلەسكەنىن بىلمەيسىز بە؟
— بىرەۋدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ قايتەيىن. ايتەۋىر سالدىرلاپ ورىسشا، ينگۋششە سويلەپ جاتقان.
دالادان ون-ون ەكىلەردەگى بالا جۇگىرىپ كىردى.
— سەرەجا، وسى سەن قاشان ادام بولار ەكەنسىڭ. بالام-اۋ، جۇگىرۋىڭە دالا جەتپەي مە، — دەپ تاتيانا گەورگييەۆنا ۇلىنا الا كوزىمەن قاراپ قويدى. بوگدە كىسىلەردى كورگەن سەرەجا بوساعادا بوگەلىپ قالعان. نۇرلان ىم قاعىپ سەرەجانى قاسىنا شاقىردى.
— سەرەجا، سەن كورشىلەردى تەگىس تانيسىڭ عوي، ءا؟
— تانيمىن. قارسى كوشەلەردەگىنى تەگىس بىلەم.
— جىگىت ەكەنسىڭ. ال سەن بىزگە ايتا قويشى، وسى تاياۋ ارادا حازبولاتوۆتاردىڭ ۇيىنەن شىققان، ايتپەسە سولاردىڭ اۋلاسىنىڭ قاسىندا جۇرگەن بوتەن ادامدى كورمەدىڭ بە؟
سەرەجا شەشەسىنە قارادى.
— ايت، وتىرىك قوسپا، شىنىڭدى ايت، — دەپ تاتيانا گەورگييەۆنا دەم بەردى.
— كوردىم. ەكى رەت كوردىم. ءبىز ويناپ جۇرگەندە سۇر شلياپاسى بار ينگۋش حازبولاتوۆتاردىڭ ءۇيىنىڭ قاسىندا وتىرعان.
— ينگۋش دەيمىسىڭ؟
— ءيا! ينگۋش. بۇل ماڭايداعى ينگۋشتاردى تۇگەل تانيمىن. ال اناۋ — بوتەن ينگۋش.
— راقمەت، سەرەجا. تاتيانا گەورگييەۆنا، سىزگە العىسىمىزدان باسقا ايتارىمىز جوق.
— كەلىپ تۇرىڭىزدار، — دەپ نيكيچەنكو مۇرات پەن نۇرلاندى ەسىك الدىنا دەيىن شىعارىپ سالدى.
مۇرات پەن نۇرلان كوشەنى بويلاپ كەلەدى. نۇرلان ماشىقتى ەلگەزەكتىگىن تانىتتى. باستىعىنىڭ جۇزىنە قاراپ الىپ، تاماعىن كەنەدى.
— ءيا، نۇرلان، نە ايتپاق ەدىڭ؟
— ماكە، مەنىڭشە وقيعا بىلاي بولعان: ءتورتىنشى كۇنى سالتىكوۆ نيكيچەنكونىڭ ۇيىندەگى تەلەفونعا زاكاز بەرگەن. كۆيتانسياسىن ايەلىنە ميلا حازبولاتوۆاعا — بەرىپ، قايىن اتاسى ارقىلى بايلانىس جاساعان. حازبولاتوۆ بولسا، التىندى الۋشى كىسىگە — نازران قالاسىنداعى ساۋداگەرگە جاڭاعى ۇيدەن تەلەفون سوققان. كەلەر كۇنىن بەلگىلەگەن. سونىمەن، سۇر شلياپالى ادام سەگىزىنشى اۆگۋست كۇنى الماتىعا ۇشىپ كەلگەن. حازبولاتوۆ ۇيىندە سالتىكوۆپەن كەزدەسكەن. سالتىكوۆ الگىدەن اقشانى الىپ، "قازاقستان" مەيمانحاناسىنا بارعان. التىن ساتۋشى سوندا تۇرعان. التىندى الىپ شىعىپ كەلە جاتقاندا قولعا تۇسكەن.
مۇرات كوزىن قىسىڭقىراي ءسال جىميدى.
— قاتەلەستىڭ، نۇرلان. ازداپ قاتەلەستىڭ. التىندى اكەلگەن نازراننان كەلگەن كىسى. سىرتقى وراۋى — گازەتتەر — سونىڭ ايعاعى. ال قوناق ۇيدەگى — ساتىپ الۋشى عانا. التىن — نازراندىق ادامدىكى. سالتىكوۆ پەن حازبولاتوۆ — دەلدال عانا. دەلدالدار التىننىڭ ءار گرامىنان كەمىندە 3-4 سوم پايدا تۇسىرەدى. ءبىز ەندى وسىلاردىڭ قىلمىستى بايلانىسىن دالەلدەيتىن فاكتىلەردى تابۋىمىز كەرەك. ميحايلدان ءبىر حابار كەلۋى كەرەك ەدى. كەشىكتى عوي.
* * *
— ازامات سۋرلەيەۆ گەليار گيەۆاردايەۆيچ، سەگىزىنشى اۆگۋست كۇنى 2330 رەيسپەن مينۆودىدان الماتىعا ۇشىپ كەلگەنىڭىزدى مويىندايسىز با؟
— جوق. الماتىدا جۇمىسىم قانشا؟ بۇرىن قازاقستاندا تۇرعان كىسى الماتىعا سوعۋى كەرەك دەپ ويلاساڭىز ءوزىڭىز بىلەرسىز، — دەپ قىر مۇرىن، كەسەك تۇلعانى كىسى قىران قاباعىنىڭ استىنان سۇزىلە قارايدى.
— التىندى كىمنەن، قايدان الدىڭىز؟
— التىنعا اۋەستىگىم جوق. ادال اقى، ماڭداي تەرىممەن تاپقانىم سەميامدى اسىراۋعا تولىق جەتەدى.
— كاۆكازعا قاشان كوشىپ كەلىپ ەدىڭىز؟
— 1967 جىلى. اتباسارداعى ءۇيىمدى ساتقام. سول جىلى ۇي-ىشىمىزبەن جاز بويى جۇمىس ىستەپ، ءتورت مىڭ سوم، كەلەسى جىلى قىزىمىز ەكەۋمىز سەلينوگراد وبلىسىنىڭ ەسىل اۋدانىندا جەكە مەنشىككە ءۇي سالىپ، ەكى مىڭ سوم، 1969 جىلى جالعىز ءوزىم كەلىپ ءبىر جارىم مىڭ سوم اقشا تاپتىم. بىلتىر جاز بويى وزىمە ءۇي سالدىم. الماتى تۇرماق، ءتىپتى قازاقستانعا بارعام جوق.
— حازبولاتوۆپەن نە تۋرالى سويلەستىڭىز؟
— قاراعىم، تەلەفونمەن سويلەسەتىن جىگىت ەمەسپىن، حازبولاتوۆىڭ قىز ەمەس. بۇل پالەندى تاڭبا ماعان.
— قالارالىق تەلەفونمەن سويلەسۋ تۋرالى تەلەگرامما العانداعى قولحاتىڭىز مىناۋ. ءسىزدىڭ ۇيدەن تابىلدى عوي. بۇعان نە دەيسىز؟
— قولحاتىڭىزعا مەن قول قويماپپىن. بۇعان ءوزىڭىز نە ايتاسىز، ازامات مايور؟
— بىزگە وسى ءبىر جاپىراق قاعازدىڭ ءوزى ءبىرتالاي نارسەنىڭ باسىن اشىپ تۇر. ايتپاقشى، ازامات سۋرلەيەۆ، "گروزنەنسكيي رابوچيي" گازەتىن الدىراسىز عوي؟
— گازەتكە جازىلمايتىن ءۇي جوق.
— ءوزىڭىز الاسىز عوي.
— ءيا.
— التىندى گازەتكە وراعانىڭىز قالاي؟ ەلەۋسىز بولسىن دەگەنىڭىز بە؟
سۋرلەيەۆ نە ايتا قويسىن. ەندى ءتىپتى جاق جازباۋعا بەكىنگەندەي ءۇن-تۇنسىز قالدى.
* * *
— ميحايل، ەكسپەرتيزادان نە حابار بار؟ — دەپ، مۇرات ەسىكتەن كىرە بەرگەن كومەكشىسىن سۇراقپەن قارسى الدى.
— جاقسىلىق حابار، مۇرات سەكەروۆيچ. سۋرلەيەۆتىڭ ۇيىنەن تابىلعان ءجىپتىڭ ۇزىگى مەن وراۋدى بۋعان ءجىپتىڭ بىردەي ەكەنى انىقتالدى. ءتۇر-تۇسى، بوياۋى، تالشىعى، جۋاندىعى — ءبار-بارى سايكەس كەلدى. ەكەۋى دە ءبىر ءجىپ، — دەپ كازاكوۆ ەكسپەرتيزانىڭ انىقتاما قاعازىن مايوردىڭ الدىنا جايىپ تاستادى.
بولمەگە نۇرلان كىردى.
— سەن نە ءبىتىردىڭ؟
— مينۆودىنىڭ اەروپورت كاسساسىمەن حابارلاستىق. سەگىزىنشى كۇنى كاسسير ميحەيەۆا ەۆدوكيا يۆانوۆنا يج سەريالى 794174 نومەرلى سامولەت بيلەتىن پاسپورت بويىنشا سۋرلەيەۆ دەگەننىڭ اتىنا تولتىرىپتى. ءتۇبىرى بار.
— دۇرىس. گازەتتى انىقتادىڭدار ما؟
— ءيا، سۋرلەيەۆ "گروزنەنسكيي رابوچيي"، "سوۆەتسكيي سپورت"، "يزۆەستيا" گازەتتەرىنە جازىلىپتى. ال سالتىكوۆ "گروزنەنسكيي رابوچيي" گازەتىن الدىراتىن كورىنەدى. باسقا قالاداعىلارعا گازەتتى جىبەرەردە ءار نومەرگە ستەنسەل1 قويىلادى ەكەن. مىنا گازەتتە ستەنسەل جوق. دەمەك "گروزنەنسكيي رابوچيي" سالتىكوۆتىكى ەمەس.
— دۇرىس. ەندىگى جۇمىسىمىز سۋرلەيەۆتى ستيۋاردەسسالارعا كورسەتۋ. ولار اينىتپاي تانىسا — بارلىق ءتۇيىن شەشىلەدى.
* * *
— ازامات سالتىكوۆ، شيكلەردى بىلەسىز بە؟
— بىرگە ىستەيمىز.
— ءسىز شيكلەردەن التىن ساتىپ الاتىن كىسى تاۋىپ بەرە الاسىز با دەپ سۇراپسىز عوي. بۇعان نە دەيسىز؟ — سالتىكوۆ ءبىر ءسات بوساپ سالا بەردى.
اياسى ۇلكەن كوزدە جەل ۇيتقىتقان جالىنداي ۇرەي وتى جىلت ەتتى دە، سول بويدا جوعالىپ كەتتى. ەكى يىعى سالبىراپ، موينى ىشىنە كىرىپ بارادى. قيمىل-قوزعالىسى شيىرشىق اتىپ وتىرعان دەنە ءبىر دەمدە ءبىر-اق ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ، قۇنىسىپ قالىپتى. سالدەن سوڭ ءبىرجولاتا ءسونىپ، سەمىپ تۇسەتىندەي.
— ازامات سالتىكوۆ، نەگە ۇندەمەيسىز؟
— ازامات مايور، ايتايىن... ءبارىن ايتايىن. ءوزىم ايتتىم. شىن كوڭىلىممەن مويىنداپ وتىرمىن. سوتتا كەپىلدىك بەرەرسىز، — دەپ سالتىكوۆ تال قارماندى. — اۆگۋستىڭ ەكىسى كۇنى التىن ىزدەگەن ادامعا كەزىكتىم. ەكەۋمىز كەلىستىك. وزىمدە التىن جوق. قايىن اتاما بار دىم. ول سۋرلەيەۆتى بىلەدى ەكەن. نيكيچەنكونىڭ ۇيىندەگى تەلەفون ارقىلى نازرانعا زاكاز بەردىك. ءتورتىنشى اۆگۋست كۇنى قايىن اتام تەلەفون ارقىلى سۋرلەيەۆپەن سويلەستى. سەگىزىنشى كۇنى سۋرلەيەۆ ءۇش كيلوگرامم التىنىن الىپ، الماتىعا ۇشىپ كەلدى. ەكەۋمىز قايىن اتامنىڭ ۇيىندە كەزدەستىك. ول ماعان: "التىننىڭ ءار گرامىن 15 سومنان ساتاسىڭ"، — دەدى. "مەن 15 سومنان كەلىسىپ كەلدىم، مەنىڭ دە پايدا كورۋىم كەرەك، ءار گرامىنا 13 سومنان الاسىڭ"، — دەدىم. وسىعان كەلىستىك. ون ءبىرىنشى اۆگۋست كۇنى "قازاقستان" قوناق ۇيىندەگى التىن الۋشىعا كەلدىم. ول مەنى بولمەسىنە كىرگىزدى دە، التىندى الدەبىر سۇيىق زاتپەن تەكسەردى، ولشەدى. ءار گرامىن 17 سومنان الماق بولدى. اقشاسى باسقا جەردە ەكەن. ءبىر ساعاتتان سوڭ، ءبىزدىڭ ۇيدە تاعى كەزدەسپەك بوپ ۋادەلەستىك. تومەن تۇسكەنىمدە... سىزدەرگە تاپ بولدىم. ءبارى وسى، — دەپ سالتىكوۆ اڭگىمەسىن اياقتادى.
— ساتىپ الۋشىنىڭ ءاتى-جونى قالاي؟
— مەنىمەن پەتر دەپ تانىسقان. فاميلياسىن سۇراعام جوق.
— قاي بولمەدە تۇردى؟
— ەندى ونىڭ سىزدەرگە پايداسى جوق.
* * *
كازاكوۆ التىننىڭ تەحنيكا-مينەرالوگيالىق ەكسپەرتيزاسىنىڭ قورىتىندىسىن اكەلدى.
— تاعى دا چاي-ۋريا باسسەينى.
— ءيا، گاپ وسىندا، ميحايل. التىننىڭ ىلعي ءبىر جەردەن شىعا بەرۋى تەگىن ەمەس.
* * *
اۆگۋست اياقتالىپ قالعان. اعاش جاپىراعى سارعىش تارتا باستاعان.
— اعاي!
جىڭىشكە داۋىس ءدال قاسىنان ەستىلگەندە نۇرلان قالت توقتاپ ەدى، تەرەك كولەڭكەسىندە بانزات تۇر ەكەن.
— بانزات! سالەم، بانزات!
— اعاي، پاپام قايتا ما؟
— قايتادى.
بالا جۇزىندە مۇڭنىڭ سىلەمى بار ەدى. ىلەزدە شايىلىپ جوعالىپ كەتتى. نۇرلان ونىڭ ماڭدايىنان سيپادى.
— راقمەت ساعان، بانزات. سەنىڭ بىزگە كوپ كومەگىڭ ءتيدى.
— اعاي، مەن ميليسيونەر بولام. بولام عوي، ءيا؟ لەشكا ماعان سەنبەيدى، — دەپ جايراڭداي تۇسكەن بالا لەزدە بۇرتيا قالدى.
— بولاسىڭ، بانزات. ابدەن بولاسىڭ. سەن ادالسىڭ. ال ادالدىق — ادامنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتى.
بانزات جۇگىرە جونەلدى. قۋانىپ بارادى. جولداستارىنا كەزدەسكەنشە اسىق.
— ادام بول، بانزات!
نۇرلان كوشە بويلاپ ءجۇرىپ كەتتى. الاتاۋ بيىكتەپ، اسپان اسقاقتاپ كەتكەندەي. سوناۋ، سوناۋ بەتكەيدەگى قوس قاپتالىنان تەرەكتەر كوتەرىپ تۇرعان تاۋ ءدال بۇل ساتتە نۇرلانعا ءتىپتى ەرەكشە كوركەم بوپ كورىنگەن ەدى.
ءۇشىنشى جەلى
"1971 جىلدىڭ ون بەسىنشى اۆگۋست كۇنى ماگادان وبلىسىنىڭ سۋسۋمان اۋدانىنداعى "بەرەلەح" اەروپورتىندا سامولەتكە وتىرار كەزىندە ازامات ۋتكين گەنناديي ياكوۆليەۆيچ ۇستالدى. بويىنان تابىلعان 1020 گر. التىن (حيميالىق تازا سالماعى 821 گر. 400 مگ. باعاسى 32855 سوم) اكتىلەندى.
تەكسەرۋدە ازامات ۋتكين گ.يا. التىندى الماتىعا اپارماقشى بولعانىن ايتتى. سىبايلاسىن جاسىرىپ وتىر".
مۇرات راديوگراممانى ەكى-ۇش رەت وقىپ شىقتى. ويلانىپ ساۋساقتارىمەن ستولدى تىقىلداتىپ قويادى. سۋسۋماندىق ارىپتەستەرىنىڭ كومەك سۇرايتىنى بەلگىلى. ءجىپتىڭ ءبىر ۇشى الماتىعا تىرەلسە، ءاتى-جونى بەلگىسىز قىلمىسكەردى جەتى ءجۇز مىڭ تۇرعىنى بار ۇلكەن قالادان تابۋ دا وڭاي ەمەس. نۇرلان مەن كازاكوۆتى شاقىرىپ الىپ پىكىرلەسىپ ەدى، ولار دا ماردىمدى كەڭەس بەرە العان جوق. قالا تۇرعىندارى اراسىنداعى "كومەكشىلەرىنەن" دە كوپتەن بەرى سەزىكتى حابار تۇسپەپ ەدى. نۇرلانعا "تاستاقتى" ءجيى باقىلاۋعا ال دەپ قاتتى تاپسىردى دا، سوڭعى كۇندەرى تۇسكەن مالىمەتتەردى كازاكوۆ ەكەۋى تاعى دا ءبىر شۇقشيا تەكسەرىپ شىقپاقشى بولدى.
* * *
ۇزىن تەرەكتىڭ قالىڭ جاپىراعى تومەنگە كۇن تۇسىرمەيدى. كەڭ اۋلانىڭ سىرتقى دۋالى دا بيىك. كىسى بويى، قول سوزىم. اراسىنان سىزات قالدىرماي، تاقتايعا تاقتاي جاماپ كىشىگىرىم قامالعا اينالدىرىپ تاستاعان. قالىڭدىعىن ءبىر ەلى قىپ جاققان جاسىل بوياۋى جاسىل جەلەكتى تەرەكپەن جىمداسا جاراسىپ، جەر ورتاسى كوكتوبە مەن بولامىن دەگەندەي اينالاسىنداعى جاداعاي ۇيلەردەن وقشاۋ بولەكتەنىپ كوزگە ۇرادى.
ءۇي تۇرعان كوشە دە شاعىن. باس-اياعىنا الشاڭداي باسىپ، ادىمداپ شىققانىندا ماڭدايىڭ دا جىپسىمەيدى. كىسى اياعى سيرەك. اۆتوبۋسى مۇلدە جوق، جان سايا كوشە. قالانىڭ ءار تۇكپىرىنەن قاراساڭ دا، سۇلۋلىق پەرىسىندەي مويىن سوزاتىن الاتاۋ، بۇل ارادان دا كوز تاسا بوپ قالماپتى. سودان با، كوشەسى تار، كىسىسى نەكەن-ساياق بولسا دا وسى جەر الماتىنىڭ اسەم ءبىر ءمۇيىسى.
پروتازانوۆ اۆرام داۆيدوۆيچ دوكۋمەنتى جوق ءتىس دارىگەرى — وسى ءۇيدىڭ يەسى. ورتا بويلى، دوڭگەلەنگەن عانا جۋانتىق ادام: باسىنا بىتپەگەن تۇك بەتى مەن القىمىنا ۇيىسا جيىلىپتى، بىر-ەكى كۇن قىرماي قويا بەرسە — شۇيكەلىك ءجۇن بەرەر ەدى. وتىزدىڭ ورتاسىنا ەندى-ەندى عانا ەنگەنىمەن شۇيدەسى شىعىپ، مۇرنى قالىڭداپ، القىمى اۋكەسى ۇلكەن ءسۇتتى سيىرداي سالبىراپ، ءارقايسىسى ءبىر-بىر كۇرەكتەي جالپاق الاقاندارى الاقان وسىلاي بولۋعا ءتيىس دەگەنگە ەرىكسىز كوندىرگەندەي كوڭىلىڭىزگە قوشۋاق اسەر قالدىرار ەدى.
پروتازانوۆتىڭ دارىگەرلىك ەم-دوم جاسايتىن شاعىن بولمەسىنىڭ ەسىگى داربازاعا قاراما-قارسى. داربازانىڭ وڭ جاعىندا جۇدىرىقتىڭ اۋماعىنداي تەسىك بار. تەسىكتىڭ اينالمالى قىزىل قاقپاعى ءۇش رەت كوتەرىلدى. پروتازانوۆتىڭ سەنىمدى كىسىلەرىنىڭ شارتتى بەلگىسى بۇل. ءتىسىن ەمدەتىپ وتىرعان ادامدى ۇيىنە قايتارىپ پروتازانوۆ سىرتقا شىقتى. قوناعىن ىلەستىرىپ ۇلكەن زالعا ەنگىزدى.
— نەمەنە؟ جايشىلىق پا؟
— كەرزونمەن تانىستىرام!
— كەرزونىڭ ءىزباساردىڭ ءوزى بولىپ جۇرمەسىن.
— جوق! سەنىمدى.
— دالەلىڭ؟
— ءاتى-جونى، مەكەن-جايى، تىرلىك-قاراكەتى بەس ساۋساقتاي بەلگىلى. ونىڭ باسى — مەنىڭ قالتامدا، — دەپ قوناق اپانداي اۋزىن كەرە سوزىپ كۇلگەن بولدى. اۆرام باسىن يزەدى.
— جارايدى، حاميت. تانىستىر. ءبىراق، بايقا. پروتازانوۆ ساتقىندىقتى كەشىرمەيدى.
— بىلەم عوي.
— بىلەسىڭ، كەشكە ەرتىپ اكەل. قالتاسى قالىڭ بولسىن. جىرتىق قالتا وزىمدە دە بار.
* * *
الماتى ءتۇنى جايماشۋاق. باعانا باسىنداعى شامدار اق ساۋلەسىن توگىپ اينالا توڭىرەكتى جاپ-جارىق قىپ تۇر.
گەلماكوۆ حاميت كوشەنىڭ جارىق بولعانىن ىشتەي ۇناتپاي كەلەدى. اعاشتى باۋىرلاي جۇرگەنىمەن قاسىنداعى سەرىگى بوي تاسالايتىن ەمەس، ەمىن-ەركىن.
— كەلىپ قالدىق... توقتايىق.
— نەگە؟
— ساقتىقتا قورلىق جوق. — حاميت ەلەۋسىز عانا ارتىنا بۇرىلدى، وڭ-سولىنا جىلدامداتا كوز سالدى. بوتەن-بوگدە ەشكىمدى كورە قويعان جوق... "تۇرا تۇر" دەگەندەي قولىمەن بەلگى بەردى دە، جاسىل دۋالعا تايالدى. ەڭكەيىپ داربازانى سيپالادى دا، الدەنەنى تارتتى.
داربازا سىقىرسىز اشىلدى.
— كەلە بەرىڭدەر.
حاميت جولداسىمەن ۇيگە ەندى. پروتازانوۆ تۇنگى قوناعىنا ۇزاق كوز توقتاتتى. سىناپ، بارلاپ وتىر. جىگىتتىڭ اققۇبا ءوڭىن، ادەمىشە كەلگەن ءجۇزىن ۇناتىپ قالدى. تالدىرماش، سۇڭعاق بويلى. قاراپايىم ستۋدەنت دەرسىڭ. "جاپ-جاس ەكەن. جىرىندى بولار. تامىرىن باسىپ كورەيىك".
— تانىسا وتىرالىق. مەن تۋرالى ەستىگەن شىعارسىڭ؟
— ءيا، ەستىدىم. مەنىڭ ءاتى-جونىم اندرەي بارينوۆ.
— ۋاقىت تىعىز. جۇمىسىڭدى ايتا وتىر. بارينوۆ شالبارىنىڭ قالتاسىنان ءبىر تۇيىنشەكتى الدى دا ستولدىڭ ۇستىنە قويدى.
— مەن ءحاميتتى بىلەمىن. حاميت ءسىزدى بىلەدى. توق ەتەرى — مەن سىزگە سەنىپ كەلدىم. مىنانى ماعان ەرىتىپ بەرىڭىز.
— كورەيىن.
— كورىڭىز.
پروتازانوۆ وراۋدى اشتى. قيىرشىق التىن قولىن قارىپ جىبەرگەندەي بولدى. گەلماكوۆ ورىندىعىن جىلجىتىپ تاقالا ءتۇستى.
— ەرىتۋگە بولادى. وتىرا تۇرىڭىز. مەن انا جاققا بارىپ... — ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ تاستاپ پروتازانوۆ باسقا بولمەگە شىعىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ كىرگەن اۆرام تازا التىندى تارازىعا تارتتى.
— مىڭ دا ەلۋ ءتورت گرامم، ەكى ءجۇز ەلۋ ميلليگرامم. ارتىق-كەمى جوق. — بارينوۆ سەلسوق باس يزەدى. گەلماكوۆ جۇتىنىپ قالدى.
— ەلۋ ءتورت گرامىن جەكە ولشەڭىز. پروتازانوۆ ىسكە كىرىستى، قيمىلى باياۋ بولعانىمەن، سالماقتى دا ۇقىپتى.
— مىنە، دايىن بولدى.
— بولەك وراڭىز، ول ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدىڭ تولەمى، اۆرام داۆيدوۆيچ.
— راقمەت.
— ءسىز بەن ءبىز راقمەتسىز-اق تۇسىنىسەمىز. سولاي عوي؟
— تاپ سولاي.
* * *
نۇرلان ەلەۋسىز، ولپى-سولپى كيىنگەن. "تاستاقتى" ءجيى ارالايدى. كوبىنە-كوپ بازار، سىراحانالاردى تورۋىلدايدى. جاق ءجۇنى ءوسىپ ءۇرپيىپ كەتكەن. تەڭسەلە باسىپ كەپ، ءبىر ساپتىاياق توبىلعى تورى سىرانى ۇزاق سىزدىقتاتا ءسىمىرىپ تۇرىپ اينالاسىنا كوز سالادى. وسىلاي جۇرگەنىنە دە ايدان استى. كۇن وزعان سايىن وسى قاراكەتىنەن تۇك ونبەيتىندەي كورىنىپ، بۇل كۇندە پودپولكوۆنيك اتاعىن العان مۇرات سەكەروۆكە بارىپ، وزىنە باسقا جۇمىس بەرۋىن سۇراماقشى دا بولدى.
بىردە اياق استىنان سىراحانادا جانجال شىقتى. كورشى ستولداعى ۇشەۋ توبەلەسىپ قالدى.
— بەرەسىڭ!
— جەلكەڭنىڭ شۇڭقىرىن كورگەندە الاسىڭ!
— سولاي ما؟ وندا مىنا جايىن اۋزىڭدى جەلكەڭنەن شىعارايىن!
— قولىڭ قىسقا!
— قىسقا بولسا دا سەنىڭ جەلكەڭە جەتەدى!
— مىقتى بولساڭ جەتكىزىپ كور!
ەڭگەزەردەي ەكى جىگىتتىڭ ورتاسىندا تۇرعان سىلىڭگىر ارىق قارا ءتىپتى ايىلىن جيار ەمەس. كۇجىلدەگەن انا ەكەۋىنىڭ شابىنان ءتۇرتىپ شابالاندىرۋىنا قاراعاندا ارىق قارا تەگى وسال ەمەس سياقتى. كوزىن الارتىپ ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك سۇزە قارايدى.
— ءاي، ۇندەمەس، وسى ساعان نە جوق. بايعۇس-اۋ، مىناعان ەرگەندە نە تابام دەيسىڭ؟ — دەپ ەكەۋدىڭ ءبىرىن قىجىرتتى.
— جەتەر! قىسقارت!
— ە-ە، مەنى سەن تۇزەپ، سەن قىسقارتىپ ءجۇر ەكەنسىڭ-اۋ. ال قىسقارتپادىم. سونداعى سەنگەن قۇدايىڭ مىناۋ ما؟ — دەپ ارىق قارا جايلاپ بۇرىلا بەردى دە، كوز ىلەستىرمەستەن ەكىنشى جىگىتتى شىقشىتىنىڭ استىنان سارت ەتكىزدى. اناۋ ۇشىپ ءتۇستى.
ارىق قارا قول جۇمساماي تۇرىپ قالعان العاشقى جىگىتكە قاراپ:
— اۋزىمدى جەلكەمنەن شىعارام دەپ ەدىڭ عوي، ۇندەمەس. نە عىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ ءتونىپ بارادى.
"قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتار" دەگەن راس ەكەن. "ۇندەمەس" سالماقتاعان جۇدىرىعىن شاقشا باسقا تاستاپ كەپ جىبەردى. "ءولدى!" دەپ ويلادى نۇرلان. جوق، ارىق قارا ولمەپتى. ەڭكەيە بەرىپ، شاقشا باسپەن ىشتەن ءسۇزىپ قالدى. ۇندەمەستىڭ ءداۋ جۇدىرىعى ارقاعا ءتيدى. الىپ دەنە ەكى بۇكتەلدى.
— ۇر! تاعى ۇر، ۇندەمەس!
ارىق قارا ەكى بۇكتەلگەن جىگىتكە ەنتەلەپ ماسايراپ تۇر. وزىنە تونگەن ءقاۋىپتى ۇمىتىپ كەتكەن. بۇل كەزدە جەردە جاتقان قارا بۇجىر جىگىت كەسەدەي تاستى ۇستاپ كوتەرىلگەن ەدى. تۋ سىرتىنان تاقالىپ قالدى.
نۇرلان جۇگىرىپ كەلىپ الگىنىڭ قولىنان شاپ بەردى دە، جۇلقي تارتىپ سىلكىپ قالدى. تاس ءتۇسىپ كەتتى. قولىنان تاسى تۇسكەن جىگىتتى نۇقي يتەرىپ جىبەرىپ، نۇرلان ارىق قاراعا ىمداپ بەلگى بەردى. وسى كەزدە ىسقىرىق ەستىلدى.
ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت قاشا جونەلدى. نۇرلان مەن ارىق قارا ەكەۋىنىڭ سوڭىنا ءتۇستى. قاشقاندار ەكى-ۇش كوشەنى اينالىپ الىستاپ كەتتى.
— مىقتى ەكەنسىڭ!
ارىق قارا ريزا. قولىن قۇلشىنا سوزدى.
— گەلماكوۆ بولام.
— ال مەنىڭ اتىم اسقار، فاميليام ورازوۆ، — دەدى نۇرلان سوزعان قولدى نەمقۇرايلى قىسىپ.
— ءجۇر، تانىستىعىمىزدى جۋايىق. گەلماكوۆ پەن نۇرلاننىڭ كەزدەسۋى جيىلەدى. "جۇمىسسىز"، سەلقومسوق "ورازوۆ" حاميتقا ۇناسا كەرەك، اندا-ساندا قارىزعا اقشا بەرەتىن بولدى.
— اسقار، كەشكە ءبىر دۇرىلدەتەيىك.
— و-و، جاقسى بولدى-اۋ! — دەپ نۇرلان جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قويدى.
— ءاي، ونشا اشقاراقتانا بەرمە. بۇگىن "مىقتىمەن" تانىستىرام، — دەپ گەلماكوۆ ءوز جونىنە كەتتى.
كەشىنە ەكەۋى وڭاشا ستولعا جايعاستى. حاميت بۇل جەردىڭ "ءوز ادامى" سياقتى. داياشى بىتكەن كۇلىم قاعىپ، جىمىڭداسا باس يزەسىپ جاتىر.
گەلماكوۆ ءۇش كىسىگە ارناپ زاكاز بەردى.
قوناق كەلگەنشە بۇلار ءبىراز سىلتەپ الىستى. نۇرلان ىشىمدىكتى ۇناتپاسا دا، سىر العىزباي قوسىلا كوتەرىپ وتىر.
زالعا سۇلۋ دەنەلى جىگىت ەندى. گەلماكوۆ ورنىنان قومپاڭداي كوتەرىلىپ، الگىگە قول بۇلعادى.
— اندرەي، بەرى، مۇندا كەلىڭىز.
اندرەي اتالعان ينەنىڭ كوزىنەن ەتكەندەي سيداڭ جىگىت ماڭعاز باسىپ كەپ، كرەسلوعا سىلق وتىرا كەتتى. پيدجاگىنىڭ ەكى ءوڭىرىن اشىڭقىراپ: تاستاپ، ءسال-پال جەلپىندى. سودان كەيىن ستول ءۇستىن تەز شولىپ ءوتىپ، يەگىن كوتەرە بەرىپ، نۇرلانعا قادالدى. از-كەم كىرپىك قاقپاي باعىپ قالىپ، "مىنا سوبالاعىڭ كىم؟" دەگەندەي سولعا ءجۇزىن بۇرىپ، گەلماكوۆكە مارعاۋ عانا كوز تاستادى.
حاميت شيشا ۇستاعان قولىن كوتەرگەن بويى، الگىگە نازارىن تىكتەدى.
— اندرەي، مىنا جىگىت — مەنىڭ دوسىم. بۇعان قارىزدارمىن. سەنۋىڭە تۇرارلىق جىگىت، اتى اسقار.
— جارايدى. قۇيساڭشى، — دەپ اندرەي حرۋستال بوكالىن بەرى يتەردى. ون-ون بەس مينۋتتان سوڭ اندرەي كەتپەك بوپ ورنىنان تۇردى.
— اسىعىسپىن. "بوكسەرگە" ايت. تەزدەتسىن.
— جارايدى. دارىلەردى اكەلدىڭ بە؟
— اكەلدىم. ءۇش ءبولىپ ىشەرسىڭ، — دەپ كىشكەنە ءبىر وراۋدى گەلماكوۆقا ۇسىندى. — مىناۋ سەنىڭ كىتابىڭ ەكەن. مەن وقيتىن تۇگى جوق. ءوزىڭ جارات، — دەپ تاعى ءبىر ءتورت بۇرىشتى وراۋدى ستول ۇستىنە قويا سالدى.
وراۋدى حاميت ءتوس قالتاسىنا زىپ ەتكىزدى.
— كەزدەسكەنشە ساۋ بولىڭدار، — دەپ اندرەي قولىن كوتەردى دە، ارتىنا بۇرىلماستان اسىقپاي اتتاپ شىعىپ كەتتى.
رەستوراننان نۇرلان مەن گەلماكوۆ بىرگە قايتتى.
— اندرەي بەرگەن كىتابىڭ قىزىق پا؟
گەلماكوۆ كىلت توقتادى.
— ءاي، قاجەتسىز سۇراقتى قويۋشى بولما. ءبىلدىڭ بە؟ كىتاپ وقىپ ۋاقىت وتكىزگەنشە، مىنا مەنىڭ ەتەگىمنەن ۇستا. وكىنبەيسىڭ.
— "مىقتىڭ" الگى مە؟ — نۇرلان توتەسىنەن ءبىر-اق سالدى.
— الگى. نەمەنە تاقياڭا تار كەپ تۇر ما؟
— جوعا. مەنى كوزىنە دە ىلمەدى عوي.
— ءبىر كورگەننەن ەلپىلدەي قالسا نەسى مىقتى ونىڭ.
— نە ىستەيدى؟ وسى سەن نەمەن اينالىساسىڭ؟ جۇمىسىڭنىڭ ءجونىن ايتشى.
— ءاي، سەن بۇگىن كوپ سۇراپ كەتتىڭ عوي. ءىزباسار ەمەسپىسىڭ؟
— سوڭىڭنان ەرگەندە سەنى كىم دەپ، نە دەپ ەرەم؟ بىلگەنىم دۇرىس ەمەس پە؟
— ونىڭ راس. مەن اقشا جاسايمىن.
— قالاي؟
— رەتىن كەلتىرەم. بىرەۋدەن الام، بىرەۋگە بەرەم. كەزىندە ساعان دا ۇيرەتەم، ازىرشە قىڭقىلداي بەرمە، — دەدى حاميت.
اۆتوبۋس ايالداماسىنا كەلگەسىن ەكەۋى ەكى ءبولىنىپ، نۇرلان ءوز جونىمەن كەتتى.
* * *
نۇرلان مەن مۇرات ەسىك-تەرەزەسىن تەگىس جاۋىپ الىپ وڭاشا سويلەسىپ وتىر.
— ساق بول. كوپ مازالاي بەرمە ونى. زەيىن قوي. كىمدەرمەن كەزدەسەدى. سونى بىلۋگە تىرىس. اندرەيدىڭ فاميلياسى قالاي ەدى؟
— بارينوۆ. •
— ءبىز سول بارينوۆتى انىقتايىق. "مىقتى" دەۋىنە قاراعاندا وسال ەمەس. "بوكسەرمەن" كەزدەسۋدى ويلاستىر. گەلماكوۆكە كۇدىك تۋعىزىپ الما.
نۇرلان الدەنە ايتقىسى كەلىپ، باستىعىنا قايتا-قايتا قارادى. كومەيگە تىرەلگەن ءسوز قايتا جۇتىنىپ كەڭىردەكتەتىپ بارادى. سونداي ءبىر وقىس شەشىم سياقتى. قيۋاسىز جەردەن ويىنا كەلگەندىكتەن بە، ءوزى دە بايىبىنا جەتە الماي كۇدىكتەنىپ وتىر.
مۇرات كومەكشىسىنىڭ سىرىن سىنىقشىداي تاپ باسىپ ۇعىپ وسكەن. بۇل جەردە دە بالا قاباعىن باققان سەزىمتال اتاداي نۇرلان جۇزىندەگى قۇبىلىستى انىق تانىعان ەدى.
— نۇرلان، بىردەڭە ايتقىڭ كەلىپ وتىر-اۋ، — دەدى سەكەروۆ كۇلىمسىرەي قاراپ.
— ماكە، مەن گەلماكوۆ حاميتقا ءوز تاراپىمنان ءبىر ۇسىنىس ەتسەم قايتەدى. قاشانعى توسامىز.
— قانداي ۇسىنىس؟
— ماسەلەن، ءتىس سالعىزام دەسەم، — دەپ نۇرلان وسىدان ەكى اي بۇرىنعى ءبىر وپەراسيا كەزىندە سىنعان ءتىسىن كورسەتتى. — التىننان سالعىزسام دەپ ەدىم، سوعان كومەكتەس دەيمىن عوي.
— كونە قويسا، ول ءۇشىن سەن قالتاسى تەسىك جالاڭاياق قاڭعىباس قاناسىڭ عوي.
— ءيا، ونىسى بار ەكەن-اۋ، — دەپ نۇرلان كادىمگىدەي-اق جاسىپ قالدى.
— سەن بىلاي ىستە. گەلماكوۆتى ءبىر "وپەراسياعا" تارتپاق بول. جالىنىپ ءوتىن. "ءبىر ءتۇن قاسىمدا عانا بولىپ، كومەكتەس" دەپ قيىل. سەبەبىن سۇراسا، اقشا تاۋىپ، التىن ءتىس سالعىزباق بولعان نيەتىڭ بارىن ايت. كۇدىك تۋعىزبايتىنداي ەتىپ رەتىن كەلتىر. ءبىر قاپسا، وسى ارادا قابادى. ول مۇمكىن، سەنى الگى بارينوۆىمەن تانىستىرار. پايدالانايىن دەمەسە، سەنى وسى ۋاققا دەيىن قاسىندا ۇستاماس ەدى، ىڭعايىن كۇتىپ جۇرگەن بولار. ءوزىڭ دە ساق بول. قىلمىس — وڭاي باستالىپ، وپاتقا اپارىپ تىرەيتىن. ولاردان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. قاپىدا قانسىراتۋى دا عاجاپ ەمەس. اقىلمەن، ايلامەن، سابىرمەن قيمىلدا. و باستا ميليسيا ءومىرىنىڭ ىستىق-سۋىعىنا توزەمىز دەپ كەلدىك قوي. توزەيىك تە، — دەپ جايشىلىقتا ايتپايتىن سوزدەرىن ايتىپ قالعانىنا ىڭعايسىزدانعانداي مۇرات تۇرەگەلىپ كەلىپ نۇرلاننىڭ يىعىنا قولىن سالدى. — ايتپاقشى، سەنىڭ قايسارىڭ بيىل مەكتەپكە باردى عوي. قالاي وقىپ ءجۇر ءوزى؟
— راقمەت، جامان بولمايتىن ءتۇرى بار، — دەپ نۇرلان پودپولكوۆنيككە ىشتەي ريزا بوپ قالدى.
— قول تيگەندە كىرىپ شىعارمىن. ال، نە ايتايىن، بەكەم بول.
نۇرلان كەتكەن سوڭ دا مۇرات كوپكە شەيىن جالعىز وتىرىپ، ويعا شومدى. وسى جىگىتتى ىنىسىندەي ءىش تارتا جاقسى كورەتىن بوپ بارادى. ىسكە تياناقتى، تاپسىرمانى ورىنداۋدا وزىندىك شەبەرلىگى بار كومەكشىسىن ءقاۋىپتى جۇمىسقا جەككەنىنە الدەقالاي كۇدىكپەن سەكەم الاتىن دا ءتارىزدى. قاسقىردىڭ اپانىنا جالعىز كەتكەن سەرىگىنە ساتتىلىك تىلەپ، ءۇنسىز عانا جاقسىلىق ويلايدى. كوز الدىنا قايسار ەلەستەيدى. تومپاق بەت، مويىل كوز بالا: "پاپامدى قايدا جۇمسادىڭىز؟" دەيتىندەي.
پودپولكوۆنيك كۇرسىنىپ قالدى. ىشتەگى تولقىن دىرىلدەپ كەپ القىمىنا تىعىلدى.
* * *
— سەن مەنى ۇگىتتەمە، بالا!
— ۇگىتتەپ وتىرعان جوقپىن، كومەكتەسۋىڭدى سۇرايمىن. اقشا كەرەك ماعان. اقشا!
— اقشا كەرەك ەمەس دەگەن ادامدى ەستىگەن ەمەسپىن. ولىگە دە اقشا كەرەك.
— ەندەشە، كەلىسىڭىز.
— جوق، اسقار. ءوز باسىم ونداي سۇعاناقتىعىڭا جوقپىن. اريستوكرات دەگەندى بىلەسىڭ بە؟ بىلسەڭ، ءبىزدىڭ قىزمەت ناعىز سول اريستوكراتتىق جۇمىس. كاكىر-شۇكىر، كىر-قوقىسى جوق. سەن مەنى باتپاققا تارتپا. ءوزىڭ دە سول باتپاقتان اۋلاق ءجۇر. ەتىڭ ءتىرى جىگىتسىڭ. وڭاي شىرمالىپ، وڭاي تۇتىلاتىن نارسەمەن اۋەس بولما، — دەپ گەلماكوۆ ءبىراز "ءدارىس" وقىدى.
— ءاي، سەن مەنى ۇيرەتە بەرمە. قورقاقتاساڭ دا، جونىڭمەن قورعالاقتا. باتىلىڭ جەتپەسە، باسىمدى قاتىرما. سونشاما بۇلدانعانىڭ نە. سەنسىز دە كۇن كورگەم. ءالى دە قۇرالاقان قالماسپىن. ماعان اۋىسقان ءبىرلى-جارىم اقشاڭدى ەكى ەسە، ءۇش ەسە قايتارماسام، بەتىمە تۇكىر. تەك وتىنەرىم، سەن مەنى ۇگىتتەي بەرمە، — دەپ نۇرلان اشۋلانعان جاننىڭ كەيپىنە ءتۇسىپ، كۇيىپ-پىستى.
— جارايدى. ويپىراۋ، ءبىر كوتەرىلسەڭ جۋىق ارادا باسىلمايدى ەكەنسىڭ. قويدىم، قويدىم، شىراق، — دەپ گەلماكوۆ جۋىپ-شايىپ اقتالا سويلەدى. — وتىڭ بار. ۋىتىڭ بار ەكەن. مەنىڭ كوڭىلىمدى ءبىرجولاتا ءتۇسىردىڭ وزىڭە. اعاڭ ءبىر تىستىك بولار. قام جەمە. ءجۇر، ەر سوڭىمنان. Tic سالعىزدىرىپ بەرەيىن.
— سەن ءويتىپ مۇسىركەي بەرمە. قانشا تۇرۋشى ەدى باعاسى؟ مەن ساعان قارىز بولام. قولىما اقشا ءتۇسسىن. جومارتتىعىمدى كورەسىڭ سونسوڭ.
... جاسىل دۋالدى اۋلادان نۇرلان اۋىرسىنىپ ەكى قولىمەن جاعىن باسىپ شىقتى. جاعىن باسىپ شىقسا دا، ىشتەي "جولىم بولدى" دەپ قۋانىپ شىقتى. كوز الدىنا پروتازانوۆ بەينەسى كەلە بەردى. گەلماكوۆكە الارا قاراعان كوزىنەن، تۇيىلگەن قاس قاباعىنان ۇناتپاعانىن سەزگەن. "ءتىسىڭدى كورەم، تۇقىلىن الىپ تاستايمىن" دەپ كوپ اينالدىرۋى دا، اياماي جۇلقىلاۋى دا، سودان دا بولار. رينگتەگى بوكسشىداي ءبىر قىرىنداپ، سۇزەگەن بۇقاشا تۇيىلە ءتونىپ، بار دەنەسىمەن تۇتاس قوزعالاتىن دەنەسىنە قاراپ: "داۋدە بولسا "بوكسەر" سەن بولارسىڭ"، — دەگەن ءتۇيىنى دە بار. قاقپا الدىندا حاميتپەن قوشتاسقان نۇرلان مۇراتپەن حابارلاسقانشا اسىقتى.
* * *
نينا الەكسەيەۆنا وتىزدىڭ ورتاسىنداعى جەسىر ايەل. قۇباتالداي سولقىلداق تالدىرماش دەنەلى، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇلۋ كەلىنشەك. كوكشىل كوزىن كۇلىمدەتىپ، ويماقتاي ەرنىن بۇلتيتا ەركە نازىك قىلىق تانىتقاندا، اناۋ-مىناۋ قىزىڭا بەرگىسىز. سونىسىنا قاراماستان مارقۇم كۇيەۋى ولگەلى ەركەك بەتىنە كۇلە قاراعان ەمەس. جالعىز ۇلىن جەكە تاربيەلەپ، كۇن كەشىپ كەلدى.
سوڭعى كۇندەرى كىلت وزگەردى. ايناعا قاراۋدى كوبەيتتى. اقسەلەۋ بۇيرا شاشىن ءجيى-جيى تاراپ، كوز الدىنا ۇيمەلەي قالعان ۇساق اجىمدەردى جىڭىشكە ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن سيپالاي بەرەتىن بولدى. كەي-كەيدە ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ الىپ ەكىنشى بولمەدە جاتقان ۇلى گەنا مەن پاتەرشىسى اندرەيدىڭ قاسىنا كەلەتىن-دى شىعاردى.
بىردە الدەنەدەن ويانىپ كەتكەن جىگىت باس جاعىندا تەلمىرە قاراپ جۇرەلەپ وتىرعان ايەلدى كوردى.
— نينا الەكسەيەۆنا؟! ءسىزبىسىز؟..
نينا سۇيرىك ساۋساقتارىمەن جىگىتتىڭ اۋزىن جابا كولەگەيلەپ:
— داۋىستاما، اندريۋشا، گەنا ويانىپ كەتەدى. انا جاققا ءجۇر، — دەپ قىلعىنا سىبىرلادى.
... ارادا اي وتكەن. اندرەي جۇمىستان كەش قايتتى. گەنا ەسىك الدىندا وعان قارسى كەزدەستى. ەكى قاسىنىڭ اراسىن دۇڭكيتە قوسىپ، قاباعىن ءتۇيىپ الىپتى، اشۋلى.
— اندرەي نيكيتيچ، ءسىزدى ادەيى كۇتىپ تۇرمىن. باسقا پاتەر تاۋىپ الىڭىز.
— نەگە؟
— سول! بىزگە پاتەرشىنىڭ قاجەتى جوق.
— ماماڭ قايدا؟
— مامامدا جۇمىسىڭىز بولماسىن. ءۇي مەنىكى. تابانىڭىزدى دەرەۋ جالتىراتىڭىز.
— گەنا، سەن ماعان ۇناپ ءجۇرسىڭ.
— اندرەي نيكيتيچ، ءسىز ماعان ۇنامايسىز.
— جارار ەندى. ايتپاقشى بۇگىن دۇكەنگە ەكى-ۇش موتوسيكل ءتۇسىپتى.
گەنا سەلت ەتتى. كوپتەن بەرى ءبىر موتوسيكلدى ارمانداپ ءجۇرۋشى ەدى. اشۋىن ۇمىتىپ، وزگەرىپ سالا بەردى.
— ءجۇر، گەنا! كورىپ قايتايىق.
ەكەۋى دۇكەنگە بەتتەدى. كوپ كەشىكپەي قارا موتوسيكلگە ەكەۋى مىنگەسىپ كەلدى.
— ال، گەنا، ارعىماعىڭدى جۋارسىڭ، — دەپ بارينوۆ جاس جىگىتتى ارقاعا قاقتى.
— مام، ما-ا-ما!
نينا الەكسەيەۆنا ۆەراندادا تۇر ەدى، كوز استىمەن عانا "اندريۋشاسىنا" ريزالىق كەيىپ ءبىلدىرىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى.
سول ءتۇنى ۇشەۋى كوپكە دەيىن داستارقان باسىنان تۇرعان جوق. سودان كەيىن اندرەي مەن گەنانىڭ ەكەۋارا كۇبىر-سىبىرى كوبەيدى. بۇرىن تيىن-تەبەندى جالىنىپ ارەڭ سۇراپ الاتىن ۇلىنىڭ قالتاسىنان ۋىس-ۋىس اقشا ۇزىلمەيتىن بولدى. كەيدە بىرەر كۇنگە، كەيدە اپتالاپ ۇزاق-ۇزاق ساپارعا كەتەتىن بالاسىنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن بىلگىسى كەلگەنىمەن نينا الەكسەيەۆنا سوندايدا قۇشاعىنا وڭاشا تيەتىن "اندريۋشاسىن" قيمادى دا، ۇلىنىڭ بەتىنەن قاقپادى. .كەشىگىپ، زارىعىپ، جەتكەن بال قىزىعى قۇنىقتىرىپ، ايەلدى ەس-اقىلىن جيعىزباس باساساۋ جەلىكتى كۇيگە ءتۇسىرىپ كەتكەن ەدى. كەي-كەيدە ۇلى ەشقايدا شىقپاي ۇيىندە ومالىپ وتىرىپ قالاتىن كەزدە كوزى كىرتيىپ، ۇستاعانى قولىنان ءتۇسىپ، الدەنەگە تاقاتى تاۋسىلىپ، وز-وزىنەن بەرەكەسىزدەنىپ بىتەتىن.
— گەنا، التىن ساعات العانسىڭ با؟
— ءيا، ماما.
— ۇلىم-اۋ، اقشانى قايدان تاپتىڭ؟
— ماما-اۋ، ەر جىگىتكە اقشا دەگەن ءسوز بە ەكەن، — دەپ بالاسى اپپاق تىستەرىن اقسيتا كۇلگەن. نينا الەكسەيەۆنا ۇندەگەن جوق. ىشتەي ءبىر جامانشىلىق سەزسە دە، ودان ءارى قازبالاماي بۇرىلىپ كەتكەن. اسىرەسە، ۇلىنىڭ وزىنە باتىل قاراپ كىرپىدەي قادالاتىن مىسقىلدى ءاجۋاسىنان قايمىعا ما، ۇزاق شىداپ تۇرا المايتىن.
بارينوۆ پەن گەنا ۇزاق-ۇزاق ساپارعا شىعاتىن. جەلىككە جەلەۋ كوپ. تانىسىنىڭ ۇيلەنۋ تويى، تۋىسىنىڭ تۋعان كۇنى، بولەسىنىڭ ەنەسى ەلۋگە تولىپتى... ءقايسىبىرىن تىزە بەرسىن. قينالاتىن، قيمايتىن. قىزعاناتىن، كۇيىنەتىن. سونداعى ويلايتىنى اندريۋشا عانا. كەشىككەن سايىن ءتۇن ۇيقىسى ءبولىنىپ، دوڭبەكشىپ شىعاتىن. اشىناسىنا دەگەن قىجىلى كوكىرەگىن كەرنەيتىن، القىمىن سىعاتىن. جاس توگىپ، زاپىران اتقىزعان سول كۇندەردە ۇلىنىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن ەلەپ كورمەپ ەدى.
اۆگۋستىڭ باس كەزىندە گەنا جولعا دايىندالدى. چەمودانىن تولتىرىپ، كيىم-كەشەگىن ىڭعايلاپ، اياق استىنان ابىگەرگە ءتۇستى.
— گەنا، قايدا بارماقشى بولىپ جاتىرسىڭ؟
— الماتىعا، ماما.
— اندرەي دە كەتە مە؟ — دەپ نينا الەكسەيەۆنا شاڭق ەتتى. سوسىن ءجۇزى بوزارىپ، ءوڭى قاشىپ وتىرا كەتتى.
— جوق. جالعىز كەتەم. وقۋعا تۇسپەكپىن.
كەلىنشەك جۇزىنە قان جۇگىردى. اق قارعا قان تامعانداي ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلت تارتتى. جانارىنا نۇر جينادى.
— وقى. وقىعانىڭ دۇرىس، بالام، — دەپ اسىعىس قيمىلداپ تورگە شىقتى. ساندىعىن اقتارىپ، ءبىرازدان بەرى جيناعان اقشاسىن الدى.
— ءما. قاراجات قىل. تاپقان-تايانعانىمدى تاعى سالارمىن. ادام بولساڭ، ءبىر وزىڭنەن نەمدى ايايىن، قاراشىعىم.
— ماما، اقشا كەرەك ەمەس. سالىپ قويىڭىز. وزىمە جەتەرلىكتەي اقشام بار.
نينا الەكسەيەۆنا وز-وزىنەن سەلك ەتە ءتۇستى.
— سونشاما اقشانى قايدان الدىڭ؟
گەنناديي ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. سول كەزدە اۋىز ۇيدەن بارينوۆتىڭ اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى.
— ماما، اقشانى قايدان العانىمدى قايتىپ كەلگەن سوڭ ايتامىن، — دەپ كۇبىرلەدى گەنناديي.
بارينوۆ كىردى.
— نينا الەكسەيەۆنا، جولدان قالدىرماڭىز. گەنا وقيمىن دەيدى. الماتىدا ينستيتۋتتا جولداسىم بار. حات جازىپ بەردىم. جاردەمدەسەدى. بۇندا يت قۋىپ ءجۇرىپ نە بىتىرەدى.
نينا الەكسەيەۆنا اندرەيگە قارسى كەلىپ كورىپ پە ەدى. ۇلىنىڭ قامىن جەگەن جىگىتتىڭ قۇرباندىعى عانا بولماي ما. باسىن قايتا-قايتا يزەپ جاتىر.
— بارسىن. بار تىلەگىم — وسىنىڭ ادام بولۋى عوي.
گەنانى بارينوۆ شىعارىپ سالماقشى بولدى. سودان ەكەۋى دە ورالعان جوق. كوپ ۇزاماي ۇلىنىڭ تۇتقىندالعان حابارى جەتتى.
* * *
نينا الەكسەيەۆنا كازاكوۆقا قارادى. سۋىق شالعان قۇراقتاي سارعايىپ، ءاجىمى مولايىپ، بىردەن كەكسە تارتىپ قالىپتى. ءالسىز عانا كۇرسىنىپ قويدى. وتكەنىن ويعا الىپ كوڭىل كوزىمەن شولىپ شىققاندا، تۇس-تۇستان انتالاعان كۇدىگى مەن كادىگى مۇنىڭ ءوزىن قامالاپ اكەپ، تاس قياعا ءتوندىرىپ تىرەپ قويعانداي بولدى. "ءوزىم، ءبىر ءوزىم عانا بارىنە كىنالى!" سول-اق ەكەن كوزىنەن مونشاق-مونشاق جاس پارلادى. اعىل-تەگىل جىلادى. بۋلىعىپ، وكسىپ، وكىنىش شەرىن توكتى.
— سۋ ءىشىڭىز.
كاپيتان ستاقانمەن سۋ بەردى.
— گەنانىڭ تۇبىنە مەن جەتتىم! مەن! اناسى ەدىم، اقتاي المادىم پارىزىمدى... مەن... مەن... — دەپ جاسىن جۇتىپ، جاسپەن بىرگە كومەيدەن ۇزىلە-ۇزىلە شىققان سوزدەرىن جۇتىپ نينا الەكسەيەۆنا ەڭىرەپ قويا بەردى.
بارينوۆكە سەنىپ ەدى عوي. اقكوڭىل، ادال جان دەپ يلانىپ ەدى-اۋ. اۋزىنان مايەگى كورىنگەن يناباتتى جىگىتتەن ءدال وسىنداي وپاسىزدىقتى كۇتىپ پە ەدى نينا الەكسەيەۆنا. ەرلىك پەن سەرىلىك قانا جاراسار جىگىت بويىنان جاماۋداي جاپسىرىلار قۇنسىزدىق شالارمىن دەپ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە ءبىر كىرمەگەن ەدى. ەسەڭگىرەپ قالعانداي. كۇلە كىرىپ، كۇڭىرەنە شىعاتىن ءازازىلدى ىستىق قۇشاعىندا ايالاعان ەكەن-اۋ.
كازاكوۆ ايەلگە كوز استىمەن ەلەۋسىز قاراپ قويىپ، الدەنەنى جازىپ وتىر. الدىنداعى جاننىڭ ادالدىعىنا كۇمانى جوق. الدانىپ، وپىق جەپ قالعان پاقىردى ايايدى. اياعان سايىن بارينوۆ سياقتىلاردىڭ تىرلىك-قاراكەتىنەن جەرىنە ءتۇسىپ، ىشتەي باس شايقادى.
نينا الەكسەيەۆنا تاماعىن كەنەدى.
— ايتايىن. ءبارىن ايتايىن. ول وسىندا وتكەن جازدا كەلدى. بىزدە پاتەردە تۇردى. جولاۋشىلاپ الدەقايدا كەتەتىنى بار-دى. وعان كىم كوڭىل بولگەن. بىلتىر كۇزدە مەنىڭ گەناما موتوسيكل اپەردى. ونىسىن مەن باسقاشا ۇقتىم، — ايەل ءسال بوگەلىڭكىرەپ قالىپ، ءسوزىن قايتا جالعادى. — سودان گەنا ەكەۋىنىڭ ىمى-جىمى بىرىگىپ كەتتى. ۇلىمنىڭ اقشاسى كوبەيدى. كەزىندە وعان مەن ءمان بەرمەدىم، كەيىن كوڭىل اۋدارمادىم. ءوز تىنىشىم مەن ءوز تىنىسىمدى ويلادىم. مەن بارىنە كىنالى، مەن عانا!..
كازاكوۆ بوگەلىپ قالىپ، سۇراق قويدى.
— نينا الەكسەيەۆنا، بارينوۆقا بەيساۋات قوناقتار كەلۋشى مە ەدى؟
— جوق. وندايى جوق بولاتىن. ايتپاقشى، گەنا ۇستالعاننان كەيىن ءبىر ايدان سوڭ بارينوۆتىڭ اتىنا حات كەلىپ ەدى. "بولشيەۆيك" كەن ورنىندا تۇراتىن بىرەۋدەن. بارينوۆتى كورمەگەلى جارتى جىلدان استى. حاتىن جوعالتىپ الدىم.
كازاكوۆ ايەلدىڭ جاۋابىنا قول قويعىزىپ الىپ، راقمەتىن ايتىپ، شىعارىپ سالدى. سوسىن الماتىعا قايتۋعا بيلەت الدى.
* * *
تەلەفون شىلدىرلادى.
مۇرات ترۋبكانى كوتەردى.
— ماعان "باتيا" كەرەك ەدى.
— تىڭداپ تۇرمىن.
مۇرات قالاداعى شتاتتان تىس كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرىن داۋسىنان تانىدى.
— 15ء-شى مولتەك اۋداننىڭ 21ء-شى ۇيىنە كەلۋشىلەر كوپ. بۇرىن-سوندى كەلمەگەندەر. سوڭعى بىر-ەكى كۇندە تىم كوبەيدى. تەكسەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
— اباي بول. كۇدىك تۋعىزىپ الما. كىرەتىن پاتەرىن انىقتا.
مۇرات ترۋبكانى ورنىنا قويدى. الدىندا جاتقان تەمىر قوراپتان ءبىر تال سيگارەت الىپ تۇتاتتى.
كاپيتان كازاكوۆ ماگادان وبلىسىنا كەتكەن. بارينوۆ اندرەي نيكيتيچ تۋرالى انىقتاماق. ونىڭ كەلەتىن كەزى تايالعان-دى. ءجىپتىڭ ۇشى كورىنۋگە تاقالىپ قالدى. 15ء-شى اۋدان 21ء-شى ۇيدە بارينوۆتىڭ پاتەرى بار. بارينوۆ ونشاقتى كۇن قالادا بولماي، سوڭعى بىر-ەكى كۇندە ورالدى. نۇرلان دا سول ماڭايدا ءجۇر. Tic دارىگەرىنىڭ سولارمەن بايلانىسى بار سياقتى. وسىلاردى بۇلجىتپاي دالەلدەيتىن كوزىر قولعا تۇسسە، وندا ەڭبەكتىڭ اقتالعانى.
* * *
نۇرلان قاراڭعىلاۋ بۇرىشتا تۇرعان. گەلماكوۆپەن كەزدەسەتىن مەرزىمى وتكەسىن تىقىرشي باستادى. كەنەت بۇرىشتان ەكى ادام شىعا كەلدى. قاسىنا كەلگەندە تانىدى، بۇلار انەۋكۇنگى سىراحانادا حاميتپەن جانجالداسقان بۇزاقىلار ەكەن.
— جىگىتىم، كىمدى توسىپ تۇرسىڭ؟
— كەزدەستىك-اۋ، اقىرى. جۇدىرىعىڭدى ۇمىتقام جوق. قارىزىمدى قايتارعالى كەلدىم، — دەپ ەكىنشىسى نۇرلاننىڭ جولىن كەس-كەستەدى.
نۇرلان قاپەلىمدە ساسىپ قالسا دا، تەز ەسىن جيناپ، قۋلىق جاسادى.
— اعالار، مەن سىزدەردى كورگەن ەمەسپىن. بىرەۋمەن شاتاستىرىپ تۇرماڭىزدار.
— جوق، ءبىز سەنى ۇمىتقان جوقپىز، نەگە شاتاستىرامىز؟ — دەپ ەكەۋى قورشالاپ تونە ءتۇستى.
كوشە تۇيىق. بۇل ماڭدا تۇرعىن ءۇي از. ادام اياعى سيرەگەن شاق. اتتانداساڭ ەشكىم ەستىمەيدى.
— ءبىز سەندەي ءىزباساردىڭ تالايىن كورگەنبىز.
— لاقشا باۋىزداي سالۋ كەرەك.
— الدىمەن حاميتتى تاپقىزىپ الايىق، — دەپ سونداعى "ۇندەمەس" اتالعانى ءسوز قوستى.
— ءيا، حاميت قايدا؟ ءبىر تاياقتان ونى قۇتقارىپ الىپ ەدىڭ عوي. سەن ونىمەن دوس ەمەسسىڭ بە؟
— مەن ەشكىمدى تانىمايمىن. باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرىپ تۇرسىزدار، — دەپ نۇرلان جاۋابىنان تانبادى. شىنىمەن جىعا تانىماسا كەرەك، بۇزاقىلار باسەڭسىپ قالدى.
— وتكەن سەنبىدە بازاردىڭ تۇبىندەگى سىراحانادا سەن دە بولعان ەدىڭ عوي.
— "ۇندەمەس-اۋ"، تاپ وسىنىڭ ءوزى قولىمدى قايىرىپ جىبەرگەن. وڭباي كەتەيىن حاميتقا بولىسقان جىگىتتىڭ تاپ ءوزى بولماسا، — دەپ ەكىنشىسى وزەۋرەي بەردى.
— قايدا ىستەيسىڭ؟
— ءىڭعايلى جۇمىس كەزدەسپەي ءجۇر.
— سوقپا وتىرىكتى. ءبىز سەنى بىلەمىز. ميليسيادا ىستەيتىنىڭدى جاسىرما.
— ميليسيادا ىستەسەم سەندەرمەن بۇلاي تاجىكەلەسىپ سويلەسىپ تۇرماس ەدىم.
قاراڭعىدا تۇرماق، تال تۇستە دە بۇل ەكەۋى ءوزىن تانىمايتىنىنا نۇرلان كۇمانسىز. قاس قاعىستا مۇنى باقىلاي قويدى دەۋگە ادام سەنبەيدى. ەندەشە، بۇلاردى بىرەۋ ادەيى جۇمساعان عوي. مۇمكىن گەلماكوۆ ىستەتىپ وتىرعان شىعار. ايتپەسە، بۇنىڭ ميليسيادا ىستەگەن-ىستەمەگەنى بۇل ەكەۋىنە نەمەنەگە قاجەت. قارىمتا قايتارايىن دەسە، كەلگەن بەتتە-اق ءبىراز جاۋكەمدەپ الىپ جوندەرىنە كەتەر ەدى.
نۇرلان قارسى شابۋىلعا كوشتى
— ءبىراز سويلەستىك قوي. ەندى تاباندارىڭدى جالتىراتىڭدار!
— نەمەنە؟!
— تايىپ تۇرىڭدار؟ سەندەيلەردىڭ ونىنا دەس بەرمەيتىن "قاراسۇر" ەكەۋىڭنەن ايىلىن جيمادى.
— "قاراسۇر؟!" الگى اتىشۋلى "قاراسۇر" سەن بە ەدىڭ؟ — ۇندەمەس تايقاقتاپ قالعانداي.
— جولدارىڭنان قالماڭدار. بوسقا اۋرە بولاسىڭدار. ايامايمىن!
— حاميتتى شىنىمەن بىلمەيمىسىڭ؟
— ءوزىمنىڭ دە حاميتىم جەتىپ جاتىر.
وسى كەزدە انادايدان دۋىلداسا سويلەسكەن ءبىر توپ جىگىت كورىندى. ەكى ءداۋ سولاردى سىلتاۋراتىپ اقىرىن جىلجىپ كەتتى.
ەرتەڭىنە نۇرلان گەلماكوۆپەن كەزدەستى. تۇنگى وقيعانى ايتىپ بەردى. گەلماكوۆ ەشتەڭە بولماعانداي كۇلدى دە قويدى.
— ءوزىڭدى ءبىر قورقىتقان ەكەن.
— قورىققانىم راس. كەزدىگىن قارنىما ءپىسىپ السا، مىنا جارىق كۇندى ەندى قايتىپ كورە الام با.
بۇدان ءارى ەكەۋى دە ءلام دەسكەن جوق. سول بويدا پروتازانوۆتىڭ اۋلاسىنا ەندى.
اۆرام ءبىر كەز حاميتتى كابينەتىنە شاقىرىپ اكەتتى. نۇرلان بولمەدە جالعىز قالدى. ورنىنان قوزعالماي بولمە ءىشىن كوزىمەن ءسۇزىپ شىقتى. كۇدىكتى ەشتەڭە كورە المادى. ءبىرازدان سوڭ حاميت جالعىز كىردى.
— ءجۇر. قىدىرىپ قايتالىق.
نۇرلان مەن حاميت كوشەنى بويلاي قاراڭعىنى تاسالانىپ ۇزاپ بارادى.
— اسقار، بۇگىن تاپسىرما الاسىڭ. مىنا ادرەسكە مىنا ءدارىنى اپارىپ بەر. ساق بول، وزىڭە سەنىپ تاپسىرىپ وتىرمىز. ارتىڭنان ءىزباسارلار ەرىپ جۇرمەسىن.
نۇرلاننىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى. قۋانىپ تۇر.
ويلاماعان جەردەن ءدال وسىلاي سەنىمگە يە بولام دەپ كۇتپەپ ەدى. ءۇنسىز باس يزەپ، ادرەسكە كوز جۇگىرتتى. اندرەي بارينوۆتىڭ ءۇيى ەكەن.
— جارايدى. ءۇمىتىڭدى اقتارمىن. بۇنىڭدى بۇلجىتپاي ورىندايمىن. — گەلماكوۆ نۇرلاندى ارقاسىنان قاقتى. "بارا بەر" دەگەنى ەدى.
* * *
مۇرات، كازاكوۆ، نۇرلان ۇشەۋى تاۋ بوكتەرىندە وڭاشا سويلەسىپ وتىر.
— ەندى ايالدايتىن ەشتەڭە جوق. ۇستاۋ كەرەك، — دەپ كازاكوۆ ءوز ۇسىنىسىن ايتىپ قالدى.
— ۇيىنە كۇزەت قويىلدى عوي.
— ءيا.
— وندا ىسكە ءسات دەۋدەن باسقا ەشتەڭە قالعان جوق. ساق بولىڭدار، — دەدى مۇرات.
* * *
ءبىر ايەل كەلىپ 15ء-شى اۋداننىڭ 21ء-شى ۇيىندەگى 13ء-شى پاتەردىڭ ەسىگىنىڭ قوڭىراۋىن قاقتى.
— ازاماتشا، سىزگە كىم كەرەك؟ — دەدى كازاكوۆ ايەلدىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ.
— وسى ماڭايدا ءبىر تانىسىم تۇرۋشى ەدى. سونى ىزدەپ ءجۇرمىن.
— 13ء-شى پاتەردى نەگە قاقتىڭىز؟ مۇندا بارينوۆ تۇرادى. ونى تانيتىن با ەدىڭىز؟
— بۇرىن ەستىمەگەن فاميليام. جارقىنىم، سونشاما تەرگەيتىندەي ءوزىڭ كىمسىڭ؟ ءارى ءجۇر. قىلجاقتايتىن قىزىڭ ەمەسپىن، — دەپ كەلىنشەك اياق استىنان بۇرقان-تالقان بولدى.
كازاكوۆ كۋالىگىن كورسەتتى.
— ازاماتشا، مەنىمەن بىرگە ءجۇرىڭىز.
كەڭسەگە كەلگەسىن بەيتانىس كەلىنشەك شىنىن جاسىرمادى.
— مەنىڭ ەشقانداي قىلمىسقا قاتىسىم جوق. Tic سالعىزۋعا ون گرامم التىن العانىم راس. ازداپ ارزانداۋ بەرگەن سوڭ جيىرما گرامىن وزىممەن بىرگە ىستەيتىن كەلىنشەكتەرگە ساتىپ بەرمەكشى بولىپ ەم. ۇيگە بارعان سوڭ، وز-وزىمنەن اينىدىم. ءبىر بىلىققا ارالاسىپ كەتكەنىمدى ءبىلدىم. سودان التىنىن وزىنە اپارىپ بەرەيىن دەپ ەدىم. اندرەيدى ءبىر-اق رەت كوردىم. الگى گەلماكوۆ حاميت دەيتىن تانىستىرعان. مىنە التىنى.
كەلىنشەكتىڭ بۇل جاۋابىنان كەيىن بارينوۆ، پروتازانوۆ، گەلماكوۆ جانە ەكى-ۇش ادام ۇستالدى.
* * *
— اتى ءجونىڭىز؟
— بارينوۆ اندرەي نيكيتيچ.
— كاسىبىڭىز؟
— تراكتوريسپىن.
— قايدا جۇمىس ىستەيسىز؟
— جاز ايلارىندا ماگادان وبلىسىنداعى كەن ورىندارىندا ىستەيمىن.
— ە-ە، جىل قۇسى ەكەنسىز عوي. التىندى قايدان الدىڭىز؟ قانشا التىنىڭىز بار؟
بارينوۆ ءا دەگەننەن قاسارىسپاي، باس يزەپ، مويىنداي باستادى.
— العاش 1968 جىلدىڭ نويابر-دەكابر ايىندا، 1969 جىلدىڭ اپرەل-مايىندا "بولشيەۆيك" كەن ورنىندا جۇمىس ىستەدىم. ۋتكين گەنناديي ەكەۋمىز سول جەردەگى جۇمىسشىلاردان گرامىنا 1-2 سومنان اقشا بەرىپ 1020 گر. التىن جيناپ الدىق. ۋتكين مەنىڭ اقشاما التىن اكەلەتىن. سول ءۇشىن وعان باعالى سىيلىقتار اپەردىم. جينالعان التىندى ءار گرامىن 10-11 سومنان ساتپاقشى بولدىم.
اۆگۋست ايىندا "بەرەلەح" اەروپورتىندا ۋتكين تۇتقىندالدى. التىن سوندا بولاتىن. مەن ونى الماتىداعى پاتەرىمە اپارىپ، پودۆالعا جاسىرىپ كەل دەپ جۇمساعام. ەلەۋسىز بالا جىگىت ءوتىپ كەتەر دەپ ويلاپ ەم، بايعۇس نەمە سولپيىپ، سۇمەلەكتەنىپ ءجۇرىپ قولعا ءتۇسىپ قالدى. سودان مەن بوي تاسالاپ كەتتىم. كەلەر جىلى "ۆوسحود" ارتەلىنە ماشينيست بولىپ ورنالاستىم. التىندى قالىپتان الار كەزدە 1600 گرامداي شليح ۇرلاپ الدىم. الماتىعا ورالىسىمەن گەلماكوۆ ارقىلى تانىسىپ پروتازانوۆقا ەرىتكىزىپ الدىم. ەڭبەگى ءۇشىن وعان ءجۇز گرامدايىن بەردىم.
— التىندى كىمگە ساتتىڭىز؟
— گەلماكوۆتىڭ كومەگىمەن پەتكييەۆ، ەلماسوۆ دەگەندەرگە ساتتىم. بار العانىم 13 مىڭ سوم عانا. حاميت گەلماكوۆكە 3600 سوم سىيلادىم.
— سونان سوڭ...
— سونان سوڭ، 1971 جىلى "ماريستىي" بۇلاعىندا ىستەدىم. قالىپتان الار كەزدە ەكى كيلوگرامداي شليح ۇرلاپ الدىم.
— ءبارىن سول جولى الدىڭىز با؟
— جوق. بىردەن كوپ الساڭ ءبىلىنىپ قويادى. قالىپتى اشۋعا ەكى رەت قاتىستىم. 28 ماي جانە 5 يۋن كۇندەرى اشقاندا الدىم.
— قالاي امان-ساۋ قۇتىلدىڭىز، كۇدىك بولماۋى قالاي؟
— ول وڭاي. بريگادا اراسىندا "شيحوۆ دەگەن ادام التىن ۇرلايدى ەكەن، مەنى دە قىلمىسىنا تارتپاق بولدى" دەپ قاۋەسەت تاراتتىم. سول التىندى مەنەن ءتىنتۋ كەزىندە سىزدەر تاۋىپ الدىڭىزدار.
* * *
— ميحايل، التىننىڭ ەكسپەرتيزالىق انىقتاماسىن اكەلدىڭ بە؟
— ءيا، گەولوگيالىق، تەحنولوگيالىق ەكسپەرتيزانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ۋتكيننەن الىنعان التىن ءوزىنىڭ قۇرامى جاعىنان چاي-ۋريا باسەينىنىڭ التىنىمەن بىرتەكتەس. 1970 جىلى بارينوۆ "بولشيەۆيك" كەن ورنىندا ەمەس، فرۋنزە اتىنداعى وندىرىستە ىستەگەن. ال بيىل ول جەردە بولماعان. "بولشيەۆيككە" ەشقانداي قاتىسى جوق.
مۇرات ءۇنسىز قالدى. سالدەن سوڭ نۇرلانعا قارادى.
— سالتىكوۆ پەن ميرادزەدەن الىنعان التىندار دا چاي-ۋريا باسەينىنەن عوي.
— ءدال سولاي، — دەپ نۇرلان ەلەڭ ەتتى. باستىعىنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن سەزگەندەي كىلت قوزعالىپ پودپولكوۆنيككە شۇعىل بۋرىلدى.
— ماكە، مەنىڭشە، وسى التىندى شىعارىپ بەرۋشى ءبىر-اق ادام سياقتى.
— سونى تابۋ — ەندىگى باستى مىندەتىمىز.
جۇمىس بىتەر ەمەس سياقتى، ءبىرى اياقتالىپ ەدى، ەكىنشىسى باستالدى. پودپولكوۆنيك تەرەزەگە بۇرىلدى. جاتاعان ۇيلەردىڭ قىزىل شاتىرىنا ۇلپا قار جاۋىپ تۇردى.
الماتىعا قىس كەلدى.
* * *
كوكتەم تۋدى.
پودپولكوۆنيككە راديوگرامما كەلدى.
"چاي-ۋريا باسسەينىنىڭ سەمششيگى ازامات حريستوفوروۆ ا. گ. قالىپتان التىن الۋ كەزىندە بىرنەشە رەت التىن ۇرلاعان. قىلمىسى اشكەرەلەنەر بولعان سوڭ ول ءوزىن-وزى اتىپ ولتىرگەن..."
كابينەتىنە كىرگەن كازاكوۆ پەن نۇرلاندى مۇرات سەكەروۆ جانىنا وتىرعىزىپ، راديوگراممانى وقىپ بەردى.
1972 جىل.
You Might Also Like
-
«التى الاشتىڭ يگى جاقسىسى باس قوسسا توردەگى ورىن-ۇستازدىكى دەپ ايتپاسا كەرەك. ءمۇعالىم ءبىز ءۇشىن ورنى بولەك ەرەكشە جانداردىڭ ءبىرى باردىڭ باعاسىن جوقتىڭ ءقادىرىن بىلەتىن ادام. ءمۇعالىم قوعامنىڭ تا...
