شوقان - پۋبليسيست
ءيا، شوقان ءۋاليحانوۆتى كورنەكتى عالىم رەتىندە تانيمىز. نار تۇلعانىڭ ومىرلىك جولىندا ەتكەن ەڭبەگى قالىڭ ەلدىڭ ەسىندە. عۇمىرىنىن تىم قىسقا بولعانىنا قاراماستان، ەل ءۇشىن جاساعان جاقسىلىعى جەتكىلىكتى. الايدا، تۇلعانى پۋبليسيستيكالىق قىرىن، جازعان ماقالالارى جايىندا بىلەرىمىز نەكەن – ساياق. شوقان ءۋاليحانوۆ پۋبليسيست رەتىندە قانداي ماسەلەلەردى كوتەردى؟ بۇل ماقالالاردان ءبىزدىڭ الار قۇندىلىقتارىمىز قانداي؟
ءبىر ەلدىڭ بولاشاعى – سول ەل حالقىنىڭ ءارقايسىسىن الاڭداتۋى ءتيىس. سول كەزدەگى كوپ ماسەلەلەر پۋبليسيست شوقاندى دا الاڭداتپاي قويمادى. تۇلعا ءوز ماقالالارىندا ۇلتتىق ماسەلەلەردى قوزعادى. ءبىرى دە بىرەگەيى رەتىندە “سوت رەفورماسى” اتتى ماقالاسىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى. 1864 جىلى قازاق ەلىن بيلەۋ جانە وندا سوت جۇرگىزۋگە پاتشا وكىمەتىنىڭ جاساعان وزگەرىستەرىنە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، باتىل سىنعا الدى. ماقالا باسىن «وتانىم ءۇشىن وسىنداي ماڭىزدى وزگەرىستەر جاسالىپ جاتۋىنا بايلانىستى ءوزىمنىڭ كەيبىر ويلارىمدى، سوت، اكىمشىلىك رەفورماسىمەن حالىقتى اعارتۋ ىسىنە بايلانىستى جازبالارىمدا قازاق حالقىنىڭ، جوعارعى باستىعى رەتىندە جوعارى مارتەبەلىسىزدىڭ عۇزىپىڭىزعا ۇسىنۋدى ءوزىمنىڭ مىندەتىم دەپ بىلەمىن»، - دەپ باستادى. سونىمەن قاتار تىلگە تيەك ەتىپ، كوپ كۇشتى باسقارۋ جۇيەسىنە ەمەس، اعارتۋشىلىققا، حالىقتىڭ قاراڭعىلىقتان جارىققا شىعۋىنا جۇمساۋ كەرەگىن سىلتەدى. شوقان ءۋاليحانوۆ سونىمەن قاتار “ساحاراداعى مۇسىلمانشىلىق تۋرالى” ماقالاسىندا ايەل تەڭدىگى ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل تاقىرىپتا قوعام اراسىندا ءارۋاقىتتا داۋ تۋعىزاتىنى بارىمىزگە ءمالىم.كەيبىر ماقالالارىندا پاتشا وكىمەتىنىڭ تاراپىنان بولعان تەڭسىزدىك جايلى دا ءسوز قوزعايدى. «ابىلاي»، «قىرعىزدار تۋرالى» پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىنىڭ دا تاريح بەتتەرىن ايشىقتاۋدا وزىڭدىك ورىنعا يە. سونىمەن قاتار، شوقان اتامىز قوعامدىق ماسەلەلەردى كوتەرە ءبىلدى. مىسالى، ورىس ءالىپبيىن قابىلداۋ يدەياسى. بۇل شەشىم ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە، تىلىمىزگە زيان كەلتىرمەۋى ءتيىس ەكەندىگىن ءبىرىنشى بولىپ ايتقان شوقان اتامىز ەكەنىن جادىمىزدان شىعارماۋىمىز كەرەك. قابىلداعان كۇندە قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى قوسىمشا تاڭبالاۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتتى. شوقان اتامىز ورىستىڭ ءبىلىمدى پۋبليسيستتەرىمەن ارالاستى، تاجىريبە جيناي ءبىلدى. جانە سول تاجىريبەسىن ۇلتتىق مۇددەمەن ۇشتاستىرا ءبىلدى. وسى دۇنيە شوقان اتامىزدىڭ پۋبليسيستتىك قىرىنىڭ ەرەكشەلىگى.
ارينە، اتا-بابالار اماناتى ءبىز ءۇشىن قاستەرلى ۇعىم. جانە دە ونى قاستەرلەپ قانا قويماي جاساي ءبىلۋ پارىز. شوقان اتامىز ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن، قوعامنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن تەر توكتى. ماقالا ارقىلى-اق ەلدىڭ كوزىن اشۋدا، ماسەلەگە شەشىم ۇسىنۋدا جاساعان ەڭبەگى بىزگە ۇلگى. ماسەلەنى ايتۋ جەتكىلىكسىز، وعان قوسا شەشىم ۇسىنا ءبىلۋ كەرەك. بۇل دۇنيەنى شوقان اتامىزدىڭ ماقالالارىنان ۇيرەنسەك بولادى. وتاندى ءسۇيۋ، ادىلدىكتى تۋ ەتۋ، ەلگە ادال قىزمەت ەتۋ سىندى قۇندىلىقتاردىڭ ءيىسى شوقان – ءپۋبليسيستتىڭ ماقالالارىنان اڭقىپ تۇرادى. جۇرەكجاردى ءبىر شۋماقپەن تۇيىندەي كەلە:
ءبىلىم ىزدەپ، قارايلاپ وڭدى - سولعا،
تەر توكتى ول، وسى ءبىر ەلدىك جولدا.
شوقان اتا «نۇر» بولدى ەلى ءۇشىن
ەندىگى كەزەك وسكەلەڭ ءبىزدىڭ قولدا.
«رەفورما ماسەلەسى قاشان دا ەرەكشە ساقتىقتى جانە ايرىقشا تەرەڭ پايىمداۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى ول حالىقتىڭ بولۋ – بولماۋىنا قاتىستى جايلارعا اسەر ەتۋى مۇمكىن.» دەيدى ءبىر سوزىڭدە شوقان اتا. نار تۇلعانىڭ پۋبليسيستىك قىرى حالىققا ءتۇزۋ باعىت بەرۋ جانە ءبىلىمدى بولۋعا شاقىرۋ. سونىمەن قاتار، ەل ماسەلەسىندە اتسالىسۋ دەپ قورىتىندىلاساق بولادى. قازاق جازبا پۋبليسيستيكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە شوقان-پۋبليسيستكە تاعزىم ەتە وتىرا، ۇنەمى جادىمىزدان شىعارماۋ ءبىزدىڭ اسىل مىندەتىمىز!
ءبىرجان رولان
You Might Also Like
-
عىلىمنىڭ ءادىسناماسى ءارقاشان عىلىم فيلوسوفياسىمەن جانە تانىم تەورياسىمەن (گنوسەولوگيا)، سونداي-اق جالپى لوگيكامەن جانە اسىرەسە عىلىم لوگيكاسىمەن ورگانيكالىق بايلانىستا بولدى. تانىمدىق ويلاۋ مەن عىلى...
-
ءوز زامانىندا الىپ تۇلعا، قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى، عۇلاماسى بولعان شوقاندى ەلەستەتسەم، ءوز ءىسىنىڭ مايتالمانى، وتە ساۋاتتى، ءبىلىمدى ازامات كوزىمە شوقتاي جانا جارقىراي كەتەدى. جانە مەنىڭ سالاما بايلانىس...
