InfoHub Logo

قازاق حالقىنىڭ عالىمى شوقان ۋاليحانوۆتىڭ ەسىمىن بۇگىندە بىلمەيتىن قازاق جوق بولعانىمەن دە، ونى تولىق تانىپ،ەڭبەكتەرىن قىزىعا وقىپ جۇرگەندەر شامالى. ءبىراق وقىعان ادامعا ونىڭ بەرەرى جەتەرلىك. ويتكەنى وسىدان  2 عاسىر بۇرىن جازىلعان ورتا ازيا،قازاق حالقى تۋرالى، ونداعى قوعام،ءداستۇرى مەن سەنىمى جايلى،قازاقتىڭ كوز-قاراسىمەن جازىلعان ەڭبەك جوق. پۋبليسيستيكا سالاسىن شوقان ءوز كوز قاراسىن ءبىلدىرۋ، ەلدەگى ادىلەتسىزدىك پەن وتارلاۋشى ساياسات ۇستانعانداردىڭ ءىس ارەكەتىن سىناۋ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جەتكىزۋ ،ءوزىنىڭ عىلىمي جاڭالىقتار كوپشىلىككە تانىتۋ ماقساتىندا قولداندى. 

شوقان ۋاليحانوۆتىڭ قاشقارياعا ساپارى.

الەمگە، شىعىس تۇركىستان نەمەسە قاشقار دەپ اتالاتىن ولكەنى تانىستىرعان شوقان ۋاليحانوۆ.بۇل ءىرى ەكسپەديسيا ناتيجەسىندە عالىمنىڭ ابىرويى اسقاقتاپ قانا قويماي، اتالىپ وتىرعان ولكەنىڭ ساياساتى مەن ساۋداسى جاندانىپ، تاريحي وقيعالارىمەن تۇلعارى،مادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرى تاريح بەتتەرىنە ەندى. جالپى 1957-59 جىلدارى شىعىس تۇركىستان ءالى ورىستىڭ نە وزگە ۇلت وكىلىنىڭ اياعى باسپاعان جەر ەدى.بۇل دەگەنىمىز  - ول ولكە جايلى الەم ءالى بىلمەيدى، بىردە ءبىر اقپارات جوق دەگەن ءسوز.مىنە وسى تۇرعىدان شوقاننىڭ بۇل ساپارى ونىڭ اتىن ،قاشقاريانى الەمگە ايگىلى ەتتى.

ادولف شلاگينتۆەيت – بۇل نەمىس ساياحاتشىسى.ول شوقاننان ءبىر جىل بۇرىن قاشقار ولكەسىنە ەكسپەدياسياعا ۇيىمداستىرىپ،سونىڭ ناتيجەسىندە قاشقاريا بيلەۋشىسى ۋاليحان تورەنىڭ قولىنان قازا تابادى.بۇل وقيعادان كەيىن قاشقارياعا ساپار باسقا دا زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ءقاۋىپتى بولادى. بايقاپ تۇرعاندارىڭىزداي سول ۋاقىتتا بۇل ساپاردىڭ باعاسى،قۇنى قىمبات ەدى.

ءوزىنىڭ ەكسپەدياسيالىق توبىمەن شوقان بۇل ولكەگە قىزمەتتىك كيىممەن ەمەس،قاراپايىم سول ولكەنىڭ ادامدارىشا كيىنىپ شىعادى.ساپارعا شىعۋىنا نەگىزگى تۇرتكى بولعان ونىڭ ءبىلىم قۇمارلىعى مەن سەمەن تيان-شيانسكييدىڭ ىقپالى. بۇل ساپار شوقان ءۇشىن وتە تابىستى بولدى. قىركۇيەك ايىنان ناۋرىزعا دەيىن 7 اي كولەمىندە ساپاردا بولىپ،جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىسى، سالتى، ءومىرى، ساياساتى مەن ساۋداسىنا قانىق بولىپ كەلدى.ونىمەن قوسا عالىم اتالىنىپ وتىرعان ولكەنىڭ تاريحي وقيعالارىمەن،تۇلعالارى جايلى كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەر جيناستىردى.ول  ”تازكيريان سۇلتان بوعرا حان” “تۋعلۋق تەمىر حان” “تازريكيان حودجاگان” “ءابۋمۇسليم ماۋرۋزي”  جايلى دەرەكتەر ەدى. تاريحتاعى ءىرى  قاراحان مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان ساتۇق بوعاراحان، التىن وردانى قۇلاتقان توعلىق تەمىر بۇنىڭ بارلىعى قازىرگى ءبىز وقىپ جۇرگەن تاريحتىڭ نەگىزىن قالايتىن دەرەكتەر. ۋاليحانوۆ ساپارىنىڭ ەڭ باستى ناتيجەسى “قاشعاردىڭ نەمەسە قىتايدىڭ نان-لۋ(كىشى بۇحارا) پروۆينسياسىنىڭ شىعىستاعى التى قالاسىنىڭ جايى تۋرالى ” ۇلكەن ەڭبەگى.

جەتىسۋ ،ىستىقكول ،شىعىس تۇركىستانعا ارنالعان “جوڭعار وچەركتەرى” ، “قىرعىزدار تۋرالى جازبالار”، “التىاشار نەمەسە كىشى بۇحارا پروۆينسياسى” ەڭبەكتەرى كوپشىلىك قىزىعۋشىلعىن تۋدىردى.ساپاردىڭ ناتيجەسىندە رەسەيمەن قاشقار ولكەسى اراسىنداعى ساۋدا جانە مادەني بايلانىستار ورنادى.ۋاليحانوۆتىڭ قولىنا شىعىستىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالارى ءتيدى.پەتەربورعا قايتا بارعانىندا شوقانعا دەگەن قۇرمەت وتە جوعارى بولدى.

ءتاڭىرى قۇداي.

“ءتاڭىرى قۇداي” دەپ اتالاتىن شوقان ۋاليحانوۆتىڭ بۇل ەڭبەگى مەنىڭشە ەڭ قىزىقتى، تاڭقالدىرارلىق ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى.وندا قازاقتاردىڭ كوپكە ايتىلا بەرمەيتىن ەجەلگى سەنىمدەرى، ونىڭ تاريحى ،ءمان ماعىناسى تولىققاندى كەلتىرىلگەن.تابيعي جاراتىلىستىڭ بارلىق توسىن قۇبىلىستارىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ،جان جاعىن زەردەلەي جۇرگەن حالىق، كوپ نارسەنىڭ سىرىن ۇعىنا بىلگەن.شوقان ۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنشا شاماندىق بەلگىلەر قازاقتاردىڭ تۇرمىسىندا، كۇندەلىكتى ومىرىندە ۇلكەن مانگە يە. ءتىپتى يسلام ءدىنىن ۇستانعان كەيبىر ادامدار ، كوك-تاڭىرى،وتپەن ەمدەۋ،ارۋاق ۇعىمدارىنا ۇلكەن سەنىممەن قارايدى.وندا جىن، پەرى، الباستى، سورەل،كون اياق، جەزتىرناق،جاۋىرىنشى ت.ب تىلسىم ماقۇلىقتار مەن جايتتار جايلى تىڭ دەرەكتەر كەزدەسەدى. ءاربىر باقسىنىڭ وزىنە ۇيرەتىلگەن،باعىنىشتى جىنى بولادى ەكەن.ول ياعني باقسى الدىنا كەلگەن ادامنىڭ بارلىعىنا سول جىنى ارقىلى كومەك كورسەتىپ وتىرعان. ونداي ادامداردى بالگەر دەپ تە اتايدى.  حالىقتىڭ ايتۋىنشا باقسىلاردىڭ باقسىسى باعانالىق قويلىباي بولعان. قويلىبايدىڭ الدىندا بىردە ءبىر جىن، پەرى، الباستىلار تۇرا المايتىن كورىنەدى.ءتىپتى تولعاتىپ جاتقان ۇيگە قويلىبايدىڭ ءبىر زاتىن جىبەرسە بولعانى،ول جەرگە ءتۇرلى ىبىلىستارمەن الباستىلار جولامايدى ەكەن.مۇنىڭ ءبارى دە ەل اۋزىنان ەستىگەندەرىم، دەيدى عالىم.

شوقان ۋاليحانوۆتىڭ قازاق دالاسىنداعى يسلام دىنىنە بىلدىرگەن پىكىرلەرى مۇمكىن وسىنىڭ نەگىزىندە بولدى.عالىم ،“قازاقتار مۇسىلماندار،ءبىراق شاماندىق ىرىم سەنىمدى ۇستايدى” دەيدى. تاعى دا ءبىر سوزىندە “قازاقتاردىڭ اراسىندا مۇحاممەدتىڭ(س.ا.س) اتىن بىلمەيتىندەرى كوپ،جانە ءبىزدىڭ باقسىلارىمىز قىردىڭ كوپ جەرلەرىندە وزدەرىنىڭ ءمانىن جوعالتقان جوق” دەيدى. 

شوقان ۋاليحانوۆ مول تاريحي مۇرا قالدىردى.ونىڭ حالقىمىزدىڭ ەتنوگرافياسى مەن تاريحى تۋرالى زەرتتەۋلەرى مەن ماقالارىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمي ماڭىزى زور.

زاكيروۆ ومار

---