شوقان ۋاليحانوۆ-پۋبليسيست. شوقان مەن دوستويەۆسكييدىڭ حاتتارى حاقىندا
«عالىممەن دوس بولساڭ — اقىلىڭ ارتار، زالىممەن دوس بولساڭ — باسىڭ قاتار»، - دەگەندەي، اڭگىمەنىڭ تۇپ-توركىنى قايدا جاتقانىن تۇسىنگەن بولارسىزدار. ەندەشە، اسا كورنەكتى عالىم، ەۋروپا-ازيا اراسىنداعى ساحارانىڭ بايلىق پەن مادەنيەت كوزىن اشقان ساياحاتشى، ۇلتىمىزدىڭ ادەت-عۇرپىن ۇرپاققا ۇلاستىرعان ەتنوگراف، تۋعان توپىراعى مەن حالقى ءۇشىن قاجەتتىلىكتىڭ تامىر-تۇلعاسىن تاپقان تاريحشى، كوركەم ءسوزدىڭ زەرگەرى، دارىندى قالام قايراتكەرى، ون قولىنان ونەر تامعان، قازاقتان شىققان تۇڭعىش سۋرەتشى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى— شوقان ۋاليحانوۆتىڭ، ورىستىڭ تەلەگەي-تەڭىز ءبىلىم يەسى م.ف.دوستويەۆسكييمەن دوستىعى جانە اراداعى حاتتارى جايلى ءسوز قوزعاماقپىن.
وزدەرىڭىز بىلەتىندەي شوقان وزگەلەردەن ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن مادەنيەتتى، ءبىلىمدى ادام بولدى. ونىمەن جۇزدەسكەن كەز-كەلگەن جان اسقان زەرەك بىلىمدىلىگى مەن اسا سىمباتتى ءتۇر-تۇلعاسىنا سۇيىنبەي تۇرا المايتىن-دى. سونداي جانداردىڭ ءبىرى ورىس وقىعانى فەدر دوستويەۆسكيي ەدى. وعان دالەل دوستويەۆسكييدىڭ شوقانعا جازعان مىنا ءبىر حاتى: «ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى، مەيىرىمدى دوسىم، الەكساندر نيكولايەۆيچ تابىستادى.
ءسىز مەنى جاقسى كورەمىن دەپ جازىپسىز. مەن دە سىزگە رياسىز شىندىقتى ايتايىن، مەن دە سىزگە عاشىق بولىپ قالدىم. قۇداي بىلەدى، قالاي عانا وسىلاي بولعانىن بىلمەيمىن. مەن ەشقاشان دا، ءتىپتى ءوزىمنىڭ تۋعان باۋىرىما دا سىزگە دەگەندەي جاقىندىقتى سەزىنگەن ەمەسپىن. بۇل جەردە تالاي ءجايتتى تاپتىشتەپ تۇسىندىرۋگە دە بولار ەدى، ءبىراق ءسىزدى كوزىڭىزشە ماقتاپ كەرەگى نە؟! ال ءسىز، قىمباتتى مەنىڭ ءۋاليحانىم، ەشبىر دالەلسىز-اق مەنىڭ ءسوزىمنىڭ شىندىعىنا سەنەسىز عوي. بۇل تاقىرىپقا ون كىتاپ ارناساڭىز دا ەشتەڭە جازا الماس ەدىم: سەزىم مەن ىنتىزارلىق دەگەنىڭىزدى تۇسىندىرۋگە ءتىل جەتەر مە!…»
14جەلتوقسان،1856جىل. سەمەي.
بۇل دوستىق شوقاننىڭ ون توعىز جاسىندا باستالعان. دوستويەۆسكييدىڭ شوقاننان ون ءتورت-ون بەس جاستاي ۇلكەندىگى بار بولا تۇرا وسىناۋ دارىندى جاسقا بىردەن قۇلاي جىعىلىپ، ەكەۋى تەز ءتىل تابىسادى. الايدا بۇل تانىستىقتىڭ ماڭگىلىك اڭىزعا اينالاتىنداي-اق ۇلى دوستىققا جالعاساتىنىن كىم بىلگەن؟! تاريحشىلار ر.ب.سۇلەيمەنوۆ پەن ۆ.ا.مويسەيەۆ وزدەرىنىڭ «شوقان ءۋاليحانوۆ- شىعىستانۋشى» اتتى زەرتتەۋلەرىندە بىلاي دەيدى: «ولاردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ءىلتيپاتى قيماس دوستىققا ۇلاستى، بۇل دوستىققا، ولاردىڭ جاس ايىرماشىلىعىنا قاراماستان، ەكەۋى دە ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە ادال بولدى. تاريح ف.م.دوستويەۆسكييدىڭ سانالى ءومىرىن جاڭا باستاعان ءالى جاس جىگىت ش.ش.ءۋاليحانوۆقا جازعان سۇيىسپەنشىلىك پەن تۋىسقاندىق، دوستىق سەزىمگە تولى جان تەبىرەنتەرلىك حاتتارىن بىزگە جەتكىزدى». يا، راسىندا بۇل دوستىقتىڭ ايقىن بەينەسى – ەكەۋىنىڭ جەر-جەردە ءجۇرىپ بىر-بىرىنە جازعان حاتتارى ەدى. مەنىڭشە بۇل ءىرى تۇلعالاردىڭ حاتتارى – قازاق ەپيستوليارلىق پۋبليسيستيكاسىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرى دەسەم ارتىق ايتپاعان بولار ەدىم. ەندەشە تىلگە تيەك ەتكەن حاتتارعا كەزەك بەرەيىك:
شوقان 1856 جىلدىڭ 5ء-شى جەلتوقسانىندا جازعان حاتىندا: «ومبىنىڭ تولىپ جاتقان وسەك-اياڭى، ءومىرى بىتپەيتىن الاكوزدىگى، مەنى ابدەن جيرەنتىپ بولدى، مەن شىنىمەن-اق وسى جەردەن ءبىرجولاتا كەتكىم كەلەدى. بۇل تۋرالى قالاي ويلايسىڭ، كەڭەس بەرشى فەدور ميحايلوۆيچ، قايتسەم ءتاۋىر بولار ەكەن» – دەپ جازادى. بايقاعاندارىڭىزداي شوقان فەدور ميحايلوۆيچكە جازعان حاتتارىندا تارتىنباي ءوزىنىڭ جان-سىرىن اقتارا بىلگەن. ال ەندى دوستويەۆسكييدىڭ جاۋابىنا ءمان بەرىڭىزشى.
«قۇرمەتتى دوسىم، ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى ماعان الەكساندر نيكولايەۆيچ اكەلىپ تاپسىردى. ءسىز سونداي سۇيكىمدى، جىلى سوزبەن جازىپسىز، حاتىڭىزدى وقىعاندا ءوزىڭىزدى كورگەندەي بولدىم. ءسىز مەنى جاقسى كورەمىن دەپ جازىپسىز. ەندەشە مەن تۋرالاپ ايتايىن، مەن ءسىزدى جانىمداي جاقسى كورەمىن. مەن ءسىزدى جاقسى كورگەندەي ەشۋاقىتتا دا ەشكىمدى دە، كەرەك دەسە تۋعان ءاعا-ىنىمدى دە جاقسى كورگەن ەمەسپىن، مۇنىڭ سەبەبىن قۇداي ءبىلسىن…ءسىز مەنەن ءوزىڭىزدىڭ قىزمەتىڭىز جونىندە اقىل سۇراپسىز. مەنىڭ ويىمشا: ىستەپ جۇرگەن جۇمىستارىڭىزدى تاستاي كورمەڭىز. ءسىزدىڭ ماتەريالدارىڭىز كوپ. قازاق دالاسى جايلى ماقالا جازىڭىز…سىزگە ومبىدا دا، پەتەربۋرگتە دە جۇرت نازار اۋدارار ەدى. وسى كۇنى قولىڭىزدا بار ماتەريالدارمەن ءسىز گەوگرافيا قوعامىن وزىڭىزگە كوڭىل اۋدارتقان بولار ەدىڭىز دە، ءسويتىپ ءوز وتانىڭىزعا ەرەكشە پايدالى بولار ەدىڭىز. ماسەلەن، قازاق دالاسىنىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ ماڭىزىن جانە ءوز حالقىڭىزدىڭ روسسياعا قانداي قاتىسى بار ەكەنىن روسسيا حالقىنا ءتۇسىندىرىپ بەرۋشى ەڭ ءبىرىنشى قازاق بولۋ دەگەننىڭ ءوزى ناعىز ۇلى ماقسات ەمەس پە، ەڭ ارداقتى ءىس ەمەس پە، ونىڭ بەر جاعىندا ورىستار اراسىندا ءوز وتانىڭىزدىڭ اعارتۋ جولىنداعى ىزدەۋشىسى بولۋىڭىزدىڭ ءوزى قانداي يگىلىكتى ءىس. ەۆروپاشا تولىق ءبىلىم العان ەڭ ءبىرىنشى قازاق ەكەنىڭىز ەسىڭىزدە بولسىن. ونىڭ ۇستىنە تاعدىر سىزگە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر بەرىپ، ءسىزدى اسقان تاماشا ادام ەتىپ شىعاردى. سوڭدىقتان سىزگە ارتتا قالۋعا بولمايدى. العان بەتىڭىزدەن قايتپاڭىز، العا ۇمتىلا بەرىڭىز، كەرەك جەرىندە ءتىپتى قۋلىق تا جاساپ جىبەرىڭىز. ال وسىنىڭ ءبارى دە مۇمكىن نارسەلەر، وعان كامىل سەنىڭىز» – دەپ جازادى سەمەي قالاسىنان، 1856 جىلدىڭ 14ء-شى جەلتوقسانىندا. دوستويەۆسكييدىڭ بۇل حاتىندا ناعىز ادال دوستىڭ كەڭەسى جازىلعان-دى . وندا ەشقانداي جالعاندىق جوق. جانە جوعارىدا ايتقانىمداي حاتقا ءمان بەرسەڭىزدەر، ءبىر ەرەكشەلىك، ون ءتورت جاستاي كىشى بولسا دا دوستويەۆسكيي ىلعي شوقانعا «ءسىز» دەپ سويلەگەندىگى. الايدا، شوقان بولسا وزىنەن ۇلكەن دوستارىنا كىلەڭ «سەن» دەپ سويلەگەن. تەگىندە، وندا دا ءمان بار بولار.
شوقان مەن دوستويەۆسكييدىڭ جازىسقان حاتتارىنان ەكەۋىنىڭ دە وراسان زور ءبىلىم يەلەرى ەكەنىن، ەكەۋىن دە ىلعي ساياسات، عىلىم، بارشا الەمدىك دەڭگەيدەگى جالپىازاماتتىق پروبلەمالاردىڭ تولعانتقانىن كورەمىز. كوڭىلدى قۇلازىتار ءبىر دۇنيە شوقان ۋاليحانوۆتىڭ ماڭدايىنا وتىز جىل عانا ءومىردىڭ بۇيىرعانى. ەگەردە ۇلى تۇلعامىز تىم بولماعاندا جارتى عاسىر ءومىر سۇرگەندە، وسىنداي جاناشىر، ءبىلىمدى دوستارىمەن بىرگە تالاي قۇندى ەڭبەكتەر قالدىرارى ءسوزسىز ەدى. ءبىراقتا شوقان از عانا عۇمىرىندا تۋعان حالقىن ءبىلىم مەن عىلىمعا سۇيرەپ، اعارتۋشىلىقپەن اينالىستى. سىرقاتى مەڭدەسە دە مويىماي، قوماقتى زەرتتەۋلەر جازىپ، ءىرى شىعىستانۋشى بولىپ قالىپتاستى. ال ءسىز بىلەسىز بە، شوقاننىڭ ەڭ باستى ارمانى ءوز حالقىنىڭ، ياعني قازاق ەلىنىڭ ماڭگىلىك ەركىن،ازات بولۋى ەدى؟!
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ «جۋرناليستيكا» فاكۋلتەتى، 1-كۋرس ستۋدەنتى باينازاروۆا ارۋجان
You Might Also Like
-
وسى ساۋال مەنى كوپ ويلاندىراتىن. ءالى ويلاندىرىپ كەلەدى. سەبەبى ءبىز پوەزيا مەن ونىڭ وكىلدەرى تۋرالى سىني-ماقالالار مەن ءار ءتۇرلى جيىن-كەڭەستەردە جاسالعان باياندامالاردان شامامەن «ايەل اقىنداردىڭ...
