ءسىرا، ءبىز كىمبىز؟..
بابالار ءمانىن بولجاعان دۇنيە — جالعاننىڭ ونەر اتاۋلىعا وزەك بولماعان كەزى جوق-تى. اسىرەسە، ادەبيەت اتتى الىپ داريا ادامزاتتىڭ كەرمەك جاسىمەن ءبىر تولىپ، ءبىر ورتايىپ، ءوزىنىڭ ماڭگىلىك اعىسىن قالىپتاستىرعالى قاشان. دالالار توسىندە اسپانعا بوي سوزعان كوك ءمارمار تاسقا قاشالعان تۇركىنىڭ شەرلى شەجىرەسى نەمەسە «ون سان نوعاي بولگەن، ورمامبەت بي ولگەن كۇننىڭ» ءيا بولماسا «مىنا زامان قاي زاماننىڭ؟..» «شىرىلداعان سابيدەي مازامىزدى الاتىنى» — كوز جاسپەن سۋارىلعان كوركەم ءتىلدىڭ كەرەمەتى ەمەس دەي مە؟.. مۇنان كەيىنگى كەستەلى سوزدەگى بەينەمىز ايتاتىنى جوق، ونان بەتەر ايقىن. بۇل بىزگە تيەسىلى تاعدىر-تالايدىڭ تاسقا باسىلعانى.
قازىرگى ادەبيەتتىڭ ءحالى قالاي؟ ادام قالاي؟ ۇلكەن ادەبيەتتىڭ كۇندەلىكتى كىشكەنتاي دەتالدارىن مەڭگەرۋ ءتاسىلىمىز شە؟ كەشە قالاي ەدىك؟ «جازۋشىلارىمىز جازاتىن تاقىرىپتى يگەرە الماي جاتىر. ادەبيەت ايتارىن ايتىپ بولعان» دەگەن پىكىرلەردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. «نەگە ولايىن» ءار بىرەۋدەن سۇراپ كورمەك تە بولدىق. اقىرى شاما-شارقىمىزشا جازىپ كورمەككە نيەت ەتتىك. ونى-مۇنى شۇقىلاپ وتىرىپ، ءبىر سايتتىڭ «الەم ادەبيەتى» ايدارىنان ۇشىراسقان «ءتاڭىر ەركەسى ەمەسپىن» (جۇڭگو جازۋشىسىنىڭ) اتتى شاعىن دۇنيە وزىنە تارتا جونەلدى. كىم قۇدايدىڭ ەركەسى دەيسىڭ، ەلجىرەمەسكە نە شارا؟ ءسوزدى سوسىن جالعارمىز، ءسىز دە كوز جۇگىرتىڭىز...
«ءتاڭىردىڭ ەركەسى ەمەسپىن، ويتكەنى مەندە جاي عانا كەلبەت، كەدەي وتباسىم بار. قىستىڭ سول ءتۇنىن ماڭگى ۇمىتا المايمىن، اكەم قارىنداسىنىڭ ۇيىنە بارىپ، ۇيگە اتتاپ كىرىسىمەن ماعان قۋانا: «اپايىڭ ساعان ءبىر سەبەت اپەلسين بەرىپ جىبەردى، جەمىس جەيتىن بولدىڭ»، — دەدى. بارىپ سەبەتتى اشسام، جول بويى شايقالىپ، اپەلسين بۇزىلىپ كەتىپتى. اكەم سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. مەن سىرتقا شىعىپ كەتۋگە ىڭعايلاندىم. «ابىرجىما، ءسوزسىز بۇزىلماعاندارى بولۋى كەرەك، اكەڭ ساعان تاۋىپ بەرەدى». اكەمنىڭ بەلى بۇكىرەيىپ، مۇيىزگەك باسىپ كەتكەن قوس قولىمەن سەبەتتەگى اپەلسيندەردى قوتارىستىرا باستادى. ۇستىندەگى پالتوسى اي جارىعىمەن ونان بەتەر سۇرەڭسىز كورىندى.
مەن شەتتە اكەمنىڭ سەبەتتى اۋدارىپ-توڭكەرگەنىنە قاراپ تۇردىم.
اكەم قانشا ىزدەسە دە ءبىر ءتاۋىر اپەلسين تاپپادى. كۇرسىنىپ، تاستاي سۋىق جەرگە وتىرا كەتتى. جارلى اكەنىڭ ماز-مەيرام بولىپ، بالاسىنا ءبىر سەبەت جەمىس اكەلگەندە، جەمىستىڭ تۇككە جاراماي بۇزىلىپ كەتكەنىن كورگەندەگى تورىققان كوڭىل-كۇيىن قيالىڭا كەلتىرىپ كورشى؟ اكەنىڭ كوڭىلى الىپ-ۇشىپ، بالاسىنا ەڭ بولماعاندا ءبىر تال ءتاۋىر اپەلسين تاۋىپ بەرەمىن دەگەن نيەتىن قيالىڭا كەلتىرشى...
بۇزىلىپ كەتكەن اپەلسيننىڭ مۇڭكىگەن ءيىسىنىڭ ىشىندە جىلاپ جىبەردىم. «بالام، جىلاما، ەرتەڭ ساعان بۇزىلماعانىن ساتىپ الىپ بەرەمىن»، —دەدى اكەم مەنى جۇباتىپ. «اكە، اپەلسين جەگىم كەلمەيدى!»، — دەدىم. ارينە، بۇل شىن ءسوزىم ەمەس، اكەمدە اقشا جوعىن بىلەتىنمىن.
ەرتەسى اكەم كىپ-كىشكەنە ەكى تال اپەلسين اكەلىپ:
«بالام، جەي عوي!»، — دەدى ماعان ۇسىنىپ جاتىپ. مەن اپەلسيندى اقىرىن ارشىپ، جارتىسىن اكەمە بەرىپ: « اكە، ءسىز دە جەڭىز»، — دەدىم. اكەم مەنىڭ مىنەزىمدى بىلەتىن، جارتى اپەلسيندى اۋزىنا سالدى. سول ساتتە اكەمنىڭ كوزىنەن مولدىرەگەن جاس تامشىلارىن كوردىم.
وسىدان كەيىن الگى ءبىر سەبەت اپەلسين ەسىمنەن شىقپايدى. ءار جولى ەسىمە تۇسكەن سايىن سۇرەڭسىز اي ساۋلەسى مەن اپەلسيننىڭ قىشقىل ءيىسى كوز جاسىممەن بىرگە ارالاسىپ، تامىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. وسى وقيعادان سوڭ مەن تيتتەي دە بويكۇيەزدىككە سالىنۋعا باتىلدىق ەتە المادىم. ويتكەنى، ءوزىمنىڭ ءتاڭىردىڭ ەركەسى ەمەس ەكەنىمدى، سۇرەڭسىز ءومىر ساپارىمدا ايقارا اشىلعان قاقپانىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدىم...».
بار-جوعى جيىرما-وتىز جولدان تۇراتىن وسى ءبىر شاعىن دۇنيەنى وقىپ وتىرىپ، ساناعا تالاي نارسە ورالادى. جاپىراققا تۇنعان تامشىداي دىرىلدەگەن ادامنىڭ جانى، كوك دونەننەن جۇيرىك كوڭىلى. ءدوپ باسساڭ سورعالاپ كەلىپ، سوراڭدى اعىزاتىن — ءسوز، سيقىر كارتينا. كۇندەلىكتى قاراپايىم قارىم-قاتىناستىڭ قالتارىسىنداعى نازىك قۇبىلىستى سەزىنۋ-دەن قالىپ، رومانتيكاسى السىرەگەن قاۋىمعا ونەردىڭ ولكەسى جات، ءورىسى تار بولعاسىن با، «جازۋشىلارىمىز زاماندى، جازاتىن تاقىرىپتى يگەرە الماي جاتىر. ادەبيەت ايتارىن ايتىپ بولعان» دەگەندى شىعاردىق. ەڭ اۋەلى، «ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەگەن» حۇسني عالامنىڭ تاڭى باتىستان اتىپ، جەردەن ءمادى شىققان زاماندى سۇرمەگەنىمىزدى ەسكە العان ءلازىم ەدى. ادام جانى — ماڭگىلىك تاقىرىپ. كىم، قالاي قولىن ءدوپ سەرمەگەنىمەن بۇگىنگى ءومىر قىمبات. بۇگىنگى ءومىر — ادەبيەت. اقتالۋىمىزدى كۇتىپ تۇرعان ونەر جوق.
ءوزىمىزدىڭ بەيىمبەت، ويداعى ورىستىڭ چەحوۆى مەن بۋنينى، قىرداعى قىتايدىڭ لۋ شين سالعان كارتيناعا قاراساق بولدى، ءتىل ءبىتىپ، ءتىرىلىپ كەتەتىن ءداۋىردىڭ باقىتى — سۇڭعىلا سۋرەتكەرلەرگە كەندە بولماعاندىعى ەمەس پە؟ ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى، قوعامدىق فورماسيالار اۋىسقانمەن تارتىسقا تولى تىرشىلىكتى بۇگىن دە وتكىزىپ جاتىرمىز. گاپ ءبىزدى كەلەشەكتىڭ قالاي ەسكە الاتىنىندا. ادەبيەتتىڭ تاعدىرىن كەسىپ-پىشىپ پىكىر ايتىپ، تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومۋگە اسىققان جايىمىزبەن كەلىپ، كەتكەنىمىز ەشكىمگە بەيماعۇلىم قالىپپەن وتە شىقساق تا، ءومىردىڭ ەشتەڭەسى كەتپەس. كەڭىستىك پەن ۋاقىت تۇلعالاعان، بەدەرسىز، بەدىرەيگەن كەيىپكە وبال. ايتپەسە، جۇرەك ماڭگىلىك تىنىشتىققا شومىپ، ادامنىڭ اۋەلگى مەكەنىندە جۇرگەندەي جاعدايى قايدا؟ كۇنىنە جۇيكە سىر بەرىپ، بىرت-بىرت ۇزىلگەن تالشىقتارىن ساناۋعا ۇلگەرمەي دە قالمادىق پا!.. قايشىلىعى كۇردەلەنبەسە، ءبارى شەشىلگەن ءجاننات جەر بەتىندە جوق. «باسى سايران، ءتۇبى ويران» دۇربەلەڭ دۇنيە سول...
وتكەندە دوس جىگىتتىڭ ءۇي الام دەپ بانكتەن العان قارىزىن قايتارۋعا اكەسىنىڭ الپىس-جەتپىس جىل جيعان تابان ەت، ماڭداي تەرىن ساتسا دا، ۇلكەن سومانىڭ ماڭ قاراسىن كورمەيتىنىن ايتىپ، كەتەۋى كەتكەن تىرشىلىگىنە نالىعانى گي دە موپاسساننىڭ «بەيشارا مادريدىنىڭ» حالىنەن اۋىر بولماسا، جەڭىل ەمەس ەدى. تاعى بىردە ەكى كەشتىڭ اراسىندا جۇرگىنشىلەر شۇبىرىپ جاتقان الما-تىنىڭ ءمالىم ءبىر كوشەسىندە كەلە جاتىپ، كوزىمىزدە كۇن، جۇزىمىزدە اي تۇتىلدى. گابريەل گارسيا ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىنداعى» مۇك باسقان قالانىڭ سوڭعى تىنىشتىعى اقىرزاماندى ۇمىتتىرىپ، ءناپسىنىڭ قىزىل وتىنا كۇيگەن ازعىندارى سەكىلدى ارپالىسقان ەكەۋ... بۋەنديا اۋلەتىنىڭ قۇبىجىعى — توراي قۇيمىشاق بالانىڭ «اعايىندارى» ەندى ءوزىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن باسقا قۇرلىقتان، باسقا ەلدەن تاپقانىن ايگىلەپ، ماركەستەي ۇلكەن سۋرەتكەرىن كۇتكەن كوڭىلسىز كوشە ازىناپ تۇردى. ءۇنسىز بۇرىلىپ، يبالى جولاۋشىداي قىلىق تانىتقانىمىزبەن «جول ازابىن» سەيىلتەر جان جوق...
سۇمدىعىن ىشىنە بۇككەن الىپ قالانىڭ توقسان توعىز تومعا جۇك «تويى» ءبىتسىن بە؟ تانىس كىسىم ەدى، جولىعىپ قالدىق. «قولىڭ سىنعىر، باقىتسىز بوپ قال!» دەپ بوقتادىم ديلەر قىزدى»، — دەيدى كازينو جاعالاپ، قۇمارعا باسى كىرىپ كەتكەن اعام كۇيىپ-پىسىپ: «ءوزىنىڭ قولىنىڭ سيقىرى بار عوي دەيمىن، تاراتقان كارتاسىنان ماعان ءبىر ۇتىس شىقساشى». «قىز رەنجىمەدى مە، اعا؟» — دەپ سۇراپ ۇلگەرگەنىمشە: «رەنجىدى. ءبىراق «سىزدەن باقىتتىمىن، مەن قۇمار وينامايمىن»، — دەپ ءوزى شىققالى تۇرعان شىبىن جاندى شىرقىراتىپ كەتتى»، — دەيدى اعام تومەن قاراپ، ۇستى-ۇستىنە شىلىمىن سورعىلاپ. «دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبارى كەتتى. ەندى باس كوتەرىپ، جۇرت قاتارلى ءومىر ءسۇرۋىم قيىنداۋ». ۇلكەن كىسىنىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، كوز الدىڭدا تاۋسىلعانىن كورگەننەن ارتىق ازاپ بار ما؟.. «شىركىن، جازۋشى بولعاندا وسى قوعامنىڭ كارتيناسىن ءوزىم سالىپ بەرەر ەم» دەپ «كىجىنگەن كەدەيدىڭ كۇنى» قۇرىسىن. كەنەزەسى كەپسە اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆ، ءالىمقۇلوۆ، نۇرما-عامبەتوۆتەرمەن ءشولىن قاندىرىپ، قازاق بولمىسىنىڭ تامىرىن ءداپ باسقان قالامگەرلەرىنە انا كەزدىڭ پەندەلەرى وكپەلەمەس. تاريحي الماسۋلار مەن تو-عىسۋلاردىڭ تورابىنداعى ءبىزدىڭ حال باسقا. چارلز سپەنسەر چاپلين كينو-سىنداعىداي كۇلكى مەن قاسىرەتكە تولى. قيمىل بار، ءسوز جوق. نەگە قوعامدىق كولىكتەردە كەڭەس باتىرلارىنا جاسالعان جەڭىلدىكتەردىڭ «جەلتوقسان» بوز-داقتارىنا بۇيىرماعانى ءۇشىن، جۇرگىزۋشىمەن جانجالداسقان كەم-ساليقا كەلىنشەك جولدا قالادى؟ نەگە وتارلىقتىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان اۋىر پسيحولوگيالىق دەرتىمىزدى ميگەل استۋرياسشا «جۇگەرى ادامعا» جۇكتەمەي، جاسقا شىلانعان ءجۇزىمىزدى جۇرتتان «جاسىردىق»؟ نەگە اتومنىڭ ازابىمەن ارپالىسىپ، «ماڭگىلىك بالا بەينەدەن» ارىلماعان اتپال ازاماتتى كەندزابۋرو وەشە «جاپون جانىنا» جاقىنداتا المادىق؟ نەگە دەمىن ىشىنە تارتقان الىپ عيماراتتاردىڭ سۋىق بولمەلەرىندەگى بيۋروكرات «بەكزادانىڭ» بەتپەردەسىن سالتىكوۆ-ششەدرينشە سىپىرىپ المادىق؟.. جاۋابىن ءبىر كۇندە ءبىر جاسقا كەلەتىن الپامىس جىرىنداعىداي تاريحي سانا ەرەكشەلىكتەرىنە ءتان ەموسيامىزدان ىزدەگەن وڭ بولار. ول ءداۋىردىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن وتكەن عاسىرلاردا قازاقتىڭ قارا شالى باعامداپ، «ەسكى بيشە، بوس ماقالدامادى». قازاقتىڭ الەۋمەتتىك پورترەتىن كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، قاعازعا توكتى. ۇلكەن سىلكىنىس ينەرسياسى دەدەكتەتىپ، جەتكەن جەرىمىزدەن، كەلەسى ساپاردىڭ كۇرتىككە ءىز تاستار ۇلى جورىعى باستالعان.
«...بۇرىنعى جاراپازان ايتاتىن تولەپبەرگەن ءولىپ، وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىنگى جاراپازان ايتاتىندار:
قىزىل تۋىن سىرلاتقان،
«ينتەرناسيونال» جىرلاتقان،
رەسەيگە نىق ورناتقان
قاي كەدەيدىڭ تۋى ەكەن؟
ەي، جارلى-اۋ! ەي، جارلى-اۋ!
…………………………………
قوعامداس، جالاڭاياق جارلى جازعان،
جاساسىن جاڭا تالاپ، جاڭا زامان!، —
دەپ زۋلاتاتىن بولدى جاڭا زاماننىڭ جاراپازانشىلارى». شاعىن سيۋجەتكە قۇرىلعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ بىرەر بەتتىك «جاراپازانىنداعى» الەۋمەتتىك احۋال قاي داۋىردە تۇرىپ پاراقتاساڭ دا، ايقىن سۋرەت. جەتى تۇندە ولگەن تورىسىنىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن كىسىنەپ، ەسى قالماعان ۇكىبايدىڭ (اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «قارا شالىنداعى» كەيىپكەر) «وزىنە ءورىس، قابىلان تورىسىنا ءارى بەسىك، ءارى قابىر بولعان قانجۋعاندى كورە الماي»، ساقالىن تارام-تارام جاس شايىپ كۇرسىنگەنى — اباي، ءىلياستاردان كەيىنگى قازاقتىڭ ءحالى، شىرقىراپ، ۇزىلەرگە جەتكەن جانى. قوبىزداي كۇڭىرەنىپ، جىلقىداي جىلاعان جازمىشتىڭ ىڭىرگە باسىن سۇيەپ، زىكىر ايتقانى ءبىر «قارا شال» ەمەس-تۇعىن. «كەنەزەسى كەپسە، ءشولىن باسقان قالام-گەرلەرى بار ەدى» دەيتىنىڭ سول.
قاۋىمدىق قۇرىلىمنىڭ ءجۇز جىلدا جاڭالاعان قازانىنا قارا شىبىنداي قاۋمالاعان بۇگىنگى تىرشىلىگىن، كۇردەلى پسيحولوگيالىق كورىنىسىن مەيلىنشە ءساتتى سومداعان تۋىندىلار تىم از. كەرىسىنشە، كەشەگى قوعامدىق مىنەزگە ورالىپ سوعا بەرەمىز. بيىلعا وقىعان ءتاۋىر شىعارمامىزدىڭ ءبىرى ديداحمەت ءاشىمحان ۇلىنىڭ «قۇدايسىزدارىنان» دا وسى تەندەنسيا بايقالادى. قايتىس بولعان اكەسىن قىپ-قىزىل پارتبيلەتپەن «ارۋلاعان» ۇل ۇكىمى — تراگەديا. «ۇيادان نە كورسە، سونى الاتىن» ۇرپاق ماسەلەسى. بۇل ءدۇبارا كەزەڭدى ورالحاننان باستاپ، ءبىراز قالامگەر كوتەردى. «قۇدايسىزدارداعى» اتاسىنا جاسالعان «ىزەت، قۇرمەتتى» تۋ سىرتىنان تاماشالاعان نەمەرەنىڭ (سالداردىڭ) قانداي شەشىم قابىلدايتىنى — بۇگىنگى ءومىر. بۇرىن قۇدايعا، كەيىن پارتياعا، ەندى «سۇيەنەرى كىم، تاڭداۋى قالاي بولارىن» قالتارىسىندا قالدىرعان اڭگىمە بىتكەن تۇستا وكىنىشىمىز وياندى. ءسىرا، ءبىز كىمبىز؟ نە ىستەپ ءجۇرمىز؟ قايدا بارامىز؟...
You Might Also Like
-
سان تاراۋ ءومىر سوقپاعىندا ەرىكتى، ياكي ەرىكسىز باسقان ءىزىڭ — ادامشا ويلانعان ساتىڭدە ار سوتىنىڭ الدىندا ازاپتاي ما؟ تىرنەكتەپ، تىراشتانىپ قالىپتاستىرعان انىقتاۋىشىڭا (اتاعىڭا، ابىرويىڭا، كاسىب...
-
— الماتىعا ساعات نەشەدە جەتەسىز، اپا (شەشەمىزدى سولاي اتايتىنبىز)؟
