InfoHub Logo

دات بايباقتى — شولاننىڭ بالاسى. شولان دەگەن كىسى ساۋداگەر بولعان. سول كەزدە زات ساتىپ جۇرگەندە، ەكى ۇرى كورىپ، شولاننىڭ زاتىن الىپ، ءوزىن ولتىرەدى. سوندا شولان ورىنبوردان كەلە جاتقان كەزى ەكەن. شولاننىڭ ورىنبوردا قالعان ايەلى ەكىقابات جۇكتى ەكەن، كۇنى جاقىن ەكەن. شولان ولەرىنىڭ الدىندا ۇرىلارعا: «ايەلىم ۇل تاپسا، بالانىڭ اتىن دات قويسىن، قىز تۋسا وزدەرى ءبىلسىن»، — دەپتى دە، ءولىپ كەتىپتى. بۇل ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز قىرىق ەكىنشى جىلدار شامالارىندا بولسا كەرەك. ەكى ۇرى شولاننىڭ تىلەگىن بارىپ ايەلىنە تۇندە تەرەزەدەن ايتىپتى.

سونان ايەل بوسانىپ ۇل تاۋىپتى. الىگى ۇرىنىڭ ايتقان ءسوزىن ايەل «تۇسىندە سولاي دەپ ەدى» دەپ بالانىڭ اتىن دات قويىپتى. بالا وتە تەنتەك، ەلگە، ءۇي ىشىنە تيىشتىق بەرمەپتى. الدار دەگەن سىنشىعا كورسەتكەندە، الدار سىنشى: «بالاڭنىڭ بەلىندە التىن بار ەكەن، بالاڭدى ۇيلەندىر!» — دەگەن. سونان داتتى شەشەسى ون ەكى جاسىندا ۇيلەندىرىپتى. دات ون ءتورت جاسىندا ايەلى سىرىمدى تۋعان ەكەن.

سىرىم تورت-بەس جاسىندا وقۋعا بارعان. التى-جەتى جاسىندا كۇندىز وقىپ، تۇندە ءار جەرلەردەگى بي، تورەلەردىڭ جينالعان جەرىنە بارىپ اڭگىمە تىڭداپ ءجۇرىپ سىرىم داتتىڭ «قازىق اياق بالاسى» اتانا باستايدى.

ءبىر باي ورىنبورعا بازارعا كەلە جاتىپ، ءبىر توپ ويناپ جاتقان بالاعا كەلەدى. باي بالالارعا جاقىنداپ كەلە جاتىپ ايقايلايدى: «جولدان كەتىڭىز»، — دەپ. سول كەزدە باي بالالارعا جاقىن كەلىپ قالعاندا، ءبىر بالا توڭقاڭداپ جۇگىرىپ كەتسە، بايدىڭ استىنداعى ات ۇركىپ سەكىرەدى. سونان بايدىڭ بوركى ۇشىپ ءتۇسىپ، ونان اتى قاتتى تۋلاپ، باي اتتان قۇلاپ ولەدى. سونان بايدىڭ ەلى بايدىڭ قۇنىن قۋىپ بارادى. بايدىڭ قۇنىن ءجۇز جىلقى دەپ شىعارادى، ونى جاڭاعى اتتى ۇركىتكەن بالا تولەيتىن بولادى. ءبىراق بالانىڭ وعان مالى جەتپەيدى. سول تولەۋدى بيلەر بىتىرە المايدى. ءسۇيتىپ جۇرگەن كەزدە ويناپ جۇرگەن سىرىم: «وسىنىڭ كەلىسىمىن مەن وڭاي بىتىرەر ەدىم» دەگەندى ايتادى. بىرەۋلەر ەسىتىپ، بيلەر سىرىمدى شاقىرىپ الادى. سىرىم كەلگەننەن كەيىن مىناداي تورەلىك شىعارعان: «ءبىرىنشى، اساۋ ات ءمىنىپ بازارعا جول شىققان اۋەلگى باي تەنتەك، جيىرما بەس جىلقىنى باي ءوزى تارتسىن، ەكىنشى، ات ۇرىككەندە ۇشىپ تۇسكەن بورىك تەنتەك، جيىرما بەس اتتى بورىك تارتسىن؛ ءۇشىنشى، بورىكتەن قورىققان ات تەنتەك، جيىرما بەس اتتى اساۋ ات تولەسىن؛ ءتورتىنشى، قالعانىن اتتى ۇركىتىپ تەنتەك بولعان بالا تولەسىن!» — دەپ ۇكىم شىعارىپتى. سول كەزدە سىرىم توعىز جاستا دەپ اڭگىمەلەيدى.

سونان كەيىن سىرىم ون جەتى جاستار شاماسىندا حان-تورەلەر تۇقىمىنان ءبىر ادام ءولتىرىپتى. سول ولگەن كىسى جاعىنان كەلگەن سىرىمدى قۋىپ حان-تورەلەردىڭ ادامى كەلسە، سىرىمنىڭ ەلى سىرىمنىڭ ءوزىن قارۋ-جاراعىمەن شىعارىپ بەرگەن. سوندا ارتىنان كەلگەن كوپ كىسىنىڭ باستىعى ۇكى بي دەگەن كىسى ەكەن. ۇكىنىڭ رۋى — ىسىق. كەلگەن كوپ كىسى سىرىمدى ەلى شىعارىپ بەرگەنسىن ولتىرمەك بولىپ ۇمتىلعاندا، ۇكى جولداستارىن توقتاتىپ،
سىرىمعا ءوزى وڭاشا جولىعادى. سوندا ۇكى بي سىرىمنان ەكى ءسوز سۇراپتى:

— سەن اش بۇيەننىڭ بوعىمىسىڭ، اش كۇزەننىڭ توعىمىسىڭ؟ — دەپتى. سوندا سىرىم:

— اقساقال، مەنەن ءقازىر ءسوز سۇراماڭىز، مەنىڭ جانىم ءولىم الدىندا قىدىرىپ تۇر، ءسوزدى مەن سىزدەن سۇرايىن، — دەپتى. ءبىر قارت قارتايعاندا «قازىشا» دەيدى، ءبىر قارت قارتايعاندا «قازى» دەپ ەدى، ءسىز ءوزىڭىز وسىنىڭ قايسىسى بولاسىز؟ — دەپتى.

سوندا:

— مەن بىرەۋى بولارمىن، — دەپ، جاۋاپ بەرىپتى.

— كۇندەردەن كۇن وزدى،
شاڭقاقتاپ بوز وزدى.
اتادان ۇل وزدى،
انادان قىز وزدى، — دەپتى.

سوندا بۇل ءسوزدىڭ شەشۋىن سىرىم ايتىپتى:

— كۇندەردەن كۇن وزسا،
ۇلكەيگەيسىڭ داعى.
كولدەي قامقا توزسا،
قارتايعانىڭ داعى.
شاڭقاننان بوز وزسا،
باسىڭنان كەتىپ بيلىگىڭ تاراعانى داعى.
انادان قىز وزسا،
بيشارالىعى داعى.
اتادان ۇل وزسا، ەركىندىگى داعى.
وندا جۇرتتىڭ نەسى بار؟ —

دەپتى. سوڭدا ۇكى سىرىمدى ولتىرۋدەن بوساتىپ، كەلگەن جولداستارىن كەرى الىپ قايتىپتى جانە سىرىمدى ءولىمنىڭ قۇنىنان بوساتىپتى.

سونان كەيىن سىرىم اتقا مىنە باستاعان. وسى كەزدە نۇرالى حان مەن سىرىم قارسى بولادى. سەبەبى نۇرالى ەلگە سونىڭ ىشىندە قارا قازاقتارعا زورلىق جاساپ، جاس ايەلدەر مەن قىزدارعا قىسىمشىلىق كورسەتەدى. سوندا سىرىم ەلدىڭ قامىن ويلاپ نۇرالىعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن اقىل سۇراۋعا الدار بيگە بارادى. سىرىم الداردان مىنانى سۇراپتى:

— نۇرالى ەلگە كوپ زورلىق جاساپ ءجۇر، وسى نۇرالىنى ولتىرسەم ناعىلادى، قۇنى قانشا تۇرادى؟ — دەپ سۇراپتى. سوندا الدار:

— حاننىڭ قۇنى كوپ، وعان مالىڭ جەتە مە، اۋىر ايتسا، حاننىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى، الپىس اتان، ورتا شىعارسا، مىڭ اق قاراباس قوي، — دەپتى.

سوڭدا سىرىم:

— مەندە قۇنداي تولەيتىن مال جوق، — دەپتى. سونان كەيىن الدار بي تاعى بىلاي دەپتى:

— «حاننىڭ قۇنى جوق، جىبەكتىڭ ك ۇلى جوق» دەگەن دە ءسوز بار، ەندى وسى مىنگەن اتىڭنان تۇسپە، — دەپتى. بۇدان كەيىن سىرىمنىڭ وزىنە قارسىلىق جاساپ جۇرگەنىن سەزىپ، قورقىپ، نۇرالى ءوزىنىڭ بيلەرىن جيناپ اقىل سۇراپتى. سوندا بىلاي دەپتى:

— سىرىممەن قۇدا بولسام، سىرىمنىڭ اشۋى تارالماس پا ەكەن؟ — دەپتى. سوندا بيلەرى: «قۇدا بولىڭ» دەپتى. نۇرالىنىڭ بالاسى بوكەي:

— سىرىمعا قۇدا بولما، قۇدا بولساڭ، اۋەلى سۇيەگىڭدى بۇزاسىڭ، قالا بەرسە، سىرىم بولسا ءسىزدىڭ دەگەنىڭىزگە كونبەس، — دەپتى.

سونان كەيىن نۇرالى اقىل سۇراۋعا ماناعى الدار بيگە كەلەدى. نۇرالى الدار بيگە كەلگەن جۇمىسىن ايتادى.

— سىرىمدى مەن دە كوردىم، سىرىمنىڭ اقىلى وتە تەرەڭ، ءبىر ۇشى كوكتە، ءبىر ۇشى جەردە. سىرىمعا قۇدا بولماق تۇگىل، قوينىڭداعى ايەلىڭدى بەرسەڭ دە، سىرىم قارا قازاقتىڭ ارىن جىبەرمەس، — دەپتى الدار. سونىمەن نۇرالى حان باسقا اقىل سۇراي الماي، جولداستارىمەن ەلىنە قايتىپتى. كەلگەننەن كەيىن اقىلشىلارىنا قاراماستان، سىرىمنىڭ قىزىن ايتتىرىپ، قۇدا بولىپ، دوس بولىسىپ ءجۇرىپتى. بۇل مىڭ جەتى ءجۇز الپىس بەسىنشى جىلدار شاماسىندا ەكەن. سول كەزدە نۇرالى قاراكول دەگەن جەردە تۇرادى ەكەن. بايباقتى تەمىربولات دەگەن اڭشى سول قاراكولدىڭ ءبىر شەتىنە قونادى. ءسويتىپ، كەيىن مىلتىق داۋىسىنان حاننىڭ مالى ۇركىپ كول سۋىنا كەلمەيدى. حان نۇرالى تەمىربولاتتى شاقىرىپ الىپ بىلاي دەپتى:

— سەنىڭ قونعان جاعىڭ جاۋ كەلەتىن جاق ەدى. ءسىز مىنا جاققا كوشىڭىز، — دەپتى. سوندا بۇنى ەستىگەن تەمىربولات:

— ءسىزدىڭ ەل جاعىڭىزعا شىعىپ امان الىپ قالعان جاننىڭ ءاناسىن پالەن ەتەيىن، — دەپ شىعىپ جۇرە بەرىپتى. نۇرالى حان اشۋلانىپ ورىنبوردان جاسىرىپ اسكەر شىعارىپ، تەمىر بولاتتى شاۋىپ جوق ەتىپ جىبەرىپتى. سونان كەيىن تەمىربولاتتى نۇرالى حاننىڭ جويىپ جىبەرگەنىن سەزىپ، سىرىم نۇرالىنىڭ جيىن-قونىستىعىنا كەلمەيتىن بولادى. سونان نۇرالى حان ءبىر جيىندا سىرىمدى سۇراپتى. سوندا بالاسى بوكەي:

— سىرىممەن قۇدا بولما، — دەدى. — سىرىم سەنىڭ تەمىر بولاتتى جويعانىڭدى ەستىگەن. سونى سەنەن بولدى دەپ، ياعني تەمىربولاتتىڭ ولگەنىن سەنەن كورىپ، كەلمەي ءجۇر، — دەيدى. سودان سوڭ نۇرالى ورىنبور قالاسىنا ارىز بەرىپ، سىرىمدى ۇستاتقان.

سول كۇندە نۇرالىنىڭ بالاسى سىرىمنىڭ قىزىنا قالىڭدىق ويىن ويناپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى قالىڭدىعىنا كەلىپ جاتقاندا، سىرىمنىڭ ءبىر ءىنىسى نۇرالىنىڭ بالاسىنا: «سەن سىرىمدى تۇرمەگە سالىپ قويىپ، قالىڭدىق وينايسىڭ، ولتىرەمىن!» — دەگەن، ءبىراق نۇرالىنىڭ بالاسى قاشىپ
قۇتىلعان. سودان نۇرالىنىڭ بالاسى قاشىپ قۇتىلىپ شەشەسىنە كەلىپ: «سىرىمنىڭ ءىنىسى مەنى قۋىپ ولتىرۋگە قالدى، مەن تەك اتىمنىڭ جۇيرىكتىگىنەن قۇتىلدىم»، — دەگەن كورىنەدى.

بۇل حاباردى ەستىگەن نۇرالىنىڭ ايەلى كەلىپ نۇرالىعا: «سەن، قۇداڭدى تۇرمەدە ۇستاپ نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟» — دەگەن سوڭ، نۇرالى بارىپ سىرىمدى شىعارىپ الىپتى. قايتىپ كەلە جاتقان سىرىم نۇرالىنىڭ ءۇيىنىڭ ۇستىنەن جۇرگەن ەكەن. سوندا نۇرالى سىرىمعا: «قۇدا، ءتۇسىپ ۇيگە قوناق بول!» — دەگەن. ءبىراق سىرىم وعان قاراماي كەتەيىن دەپ تۇرعاندا، نۇرالىنىڭ ايەلى كەلىپ سىرىمعا «ءتۇسىڭىز» دەيدى. سىرىم وعان دا قارامايدى. سوندا سىرىمنىڭ قۇداعيى سىرىمنىڭ اتىنىڭ جالىنان ۇستاپ تۇر ەكەن. سول جەردە سىرىم اتىنىڭ جالىن كەسىپ جىبەرىپ: «مىنا قىسقا كەسكەن جال ۇزىن جولعا قاشان تەڭەلەدى، ءۇيىڭدى سوندا كورەرمىن»، — دەپ قاراماي كەتىپ قالعان ەكەن دەيدى. اشۋ-ارازدىقتىڭ كۇشەيگەن جەرى وسىدان ەكەن دەيدى. سودان كەيىن ەكەۋىن تاتۋلاستىرامىن دەپ، ەكى قۇدانى — نۇرالى مەن سىرىمدى شەركەش، تۇرمامبەت بي دەگەن ەكەۋىنىڭ بيلىگىن الىپ قاراقول (سۋ) دەگەن جەرگە جينالاتىن بولىپ شاقىرعان ەكەن. سوندا نۇرالى ون ەكى ءبيى، وتىز ەكى سۇلتانى، وتىز ۇلى جانە ادامدارىمەن ءۇش ءجۇز-تورت ءجۇز كىسى بولىپ بارعان ەكەن. سونىمەن قاتار كولدەنەڭ دە باسقا بي ادامدار بولعان ەكەن. جيىنعا سىرىم قاسىندا ءبىر جولداسىمەن سوڭىنان كەلىپتى. كەلگەن بويدا ءسوز باستاپ، «نۇرالىنىڭ قولىن ال» دەپ ەشكىم ايتپاعان. سوندا تۇرمامبەت بيدەن سىرىم: «ءۇش اۋىز ءسوز سۇرايىن، سوعان باتا بەرەسىڭ بە؟» — دەگەندە، تۇرماعامبەت بي «بەرەيىن» دەگەن كورىنەدى. سوندا سىرىمنىڭ سۇراعانى:

— مىنا ۇشىپ جۇرگەن قۇس كولگە قونا ما، الدە كول قۇسقا قونا ما؟ — دەپتى. سوندا تۇرماعامبەت بي:

— قۇس كولگە قونادى، — دەپتى. ەكىنشى سۇراعى:

— جالعىز اتتى جولاۋشى ەلگە قونا ما، الدە ەل جولاۋشىعا قونا ما؟ — دەپتى. سوندا تۇرماعامبەت بي:

— جولاۋشى ەلگە قونادى، — دەپتى. ءۇشىنشى سۇراعى:

— ايەل كەلىپ ەرىن الىپ كەتە مە، الدە ەرى كەلىپ ايەلىن الىپ كەتە مە؟ — دەپتى. سوندا تۇرماعامبەت تۇرىپ:

— ءاي، سىرىم، اكەڭ جىگىت بولىپ، اناڭ قىز بولىپ وسكەن جوق پا؟ جىگىت كەلىپ قىزدى الىپ كەتەدى، — دەپتى. سوندا نۇرالى حان وتىرىپ:

— ءاي، سىرىم، تور توبەلدىڭ باسىن تارت! — دەگەن دەيدى. سوندا

سىرىم تۇرىپ:

— تارتساڭ تارت، تورىسى مەندە، توبە توبەلى سەن! — دەگەن كورىنەدى، سودان سوڭ نۇرالى باسقا سوزگە كەلمەيدى. «جەك اتتى!» دەيدى دە، جينالعان قولمەن اتتانىپ كەتىپتى، سوندا وتىرىپ

تۇرماعامبەت بي:

— كەشە بيلىگىن بەرىپ، بۇگىن كەتىپ قالعانى نەسى؟ — دەپ، قالعان بيلەر اڭگىمە ەتكەن كورىنەدى. سوندا سىرىم ايتتى دەيدى:

— نۇرالىنىڭ كەتۋى — جول، سەندەر نۇرالىنى ماعان جىعىپ بەردىڭدەر، سول سەبەپتەن نۇرالى كەتىپ وتىر. مەن سەندەردەن سۇراعاندا، نۇرالىنىڭ قولىن الايىن با دەگەنىم ەدى. «ۇشىپ جۇرگەن قۇس كولگە قونا ما، الدە كول قۇسقا كەلىپ قونا ما؟» دەگەنىم، «مەن نۇرالىنىڭ قولىن الايىن با؟» دەگەنىم ەدى. تۇرمامبەت تۇرىپ «قۇس كولگە قونادى» دەگەنى، «نۇرالى كەلىپ مەنىڭ قولىمدى الۋى كەرەك» دەگەنى ەدى. ونى سەندەر تۇسىنبەدىڭدەر، نۇرالى ءتۇسىنىپ كەتىپ قالدى، دۇرىس، — دەدى.

سودان وتىرعان كوپ قالىڭ تارادى، جۇرت تاراعان سوڭ، تۇرمامبەت جاڭعىز كەتىپتى، سوندا نۇرالى كەتىپ باراتىپ، تۇرمامبەتكە كەلىپ:

— تۇرەكە، شاقشاڭدى بەر، — دەپ، ناسىباي سۇراپ اتىپ، مىناداي سۇراۋ بەرىپتى:

— تۇرەكە، مەن بىرەۋدىڭ ... (قولجازبادا سوزدەر ءوشىرىلىپ قالعان) سيام دەپتى.

— وي، نۇرالىم، ايتىپ وتىرعانى وتىز ۇلىڭ عوي، ەگەردە قىرىق ۇلدىعا تاپ بولساڭ قايتەسىڭ؟ بولماسا ءبىر تاپ بولساڭ، قايتەسىڭ؟ — دەپتى  تۇرمامبەت. سوندا نۇرالى:

— تۇرەكە، ەسبيكەدەي ەسكەكتەي قالعان ەكەنسىڭ، — دەپتى. سوندا تۇرمامبەت:

— ەسبيكە دەگەن — ايەل اتى. سەن ايەلدەن دە جامان بولدىڭ، ءوز ەلىڭمەن ءوزىڭ شابىسايىن دەپ تۇرسىڭ، — دەپتى. سودان نۇرالى ءوزىنىڭ كەلە جاتقان جولداستارىنا قاراي جۇرە بەرىپتى. سول كەتكەننەن ەكەۋىنىڭ ارازدىعى كۇشەيىپ، سودان الدار بيدەن اقىل سۇراي كەلىپتى.

— مەن مىنا نۇرالىنى شابايىن دەپ ەدىم، ءبىراق تا ەل نۇرالىنىڭ حالقىنان از بولىپ تۇر، ونىڭ دا كوبى بايلاردىڭ بالالارى، سونى قالاي الامىن؟ — دەپ سۇراپتى. سوڭدا الدار بي:

— نۇرالىنىڭ تۇرعان جەرىنىڭ بەرگى جاعىندا قاراسۋ دەيتىن سۋ بار، سول سۋدىڭ بەر جاعىنا ءوز اسكەرلەرىنىڭ الدىن اپارىپ قويعان شىعار، حالقىڭنىڭ الدى بارىپ تۇسكەنشە، ولار ەلىنە بارىپ: «سىرىمنىڭ ادامىنا ەسەپ جەتپەس، قولى قارا سۋعا كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر، ءالىمىز كەلمەس»، — دەپ حابارلار دا، حان قاشىپ، سول كەزدە ارتىنان قۋىپ ايلامەن الارسىڭ، ۇيتپەسە اسكەرىڭ از، الا المايسىڭ، — دەپتى.

الداردىڭ ايتۋىنداي، سىرىم باتىر نۇرالى حان وتىرعان جەردىڭ قاسىنداعى قاراسۋدىڭ بويىنا از عانا قولىن اكەلىپ، سايمەن قايىرىپ، كوپكە دەيىن دەمالا بەرىپتى. سىرىمنىڭ قارا قۇرىمداي قالىڭ قولىن كورگەن نۇرالى حان قاشىپ، حان قاشقان سوڭ قالعان ادامدارى كەشكە قاراي ءار سايدى تاسالاپ، بوسىپ كەتىپتى.

ءسۇيتىپ سىرىم نۇرالى حاننىڭ اۋىلىن ءوز ادامىمەن  وسىنداي ايلامەن شاۋىپ الىپتى.

---