سىرناي اسپابىن مەڭگەرتۋدەگى كۆينتا شەڭبەرىنىڭ ىقپالى
سىرناي اسپابىن ۇيرەتۋشى ءمۇعالىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى – مۋزىكا مامانىن تاربيەلەۋ. سوندىقتان سىرنايعا ۇيرەتۋ بارىسىندا وقۋشىعا ەستەتيكالىق تاربيە دە بەرىلەدى، ولاردىڭ كوركەم شىعارماداعى اسەمدىكتى سەزىنۋىنە، ءوز مۋزىكالىق قابىلەتىن دامىتۋىنا، سىرنايدا ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن جەتىلدىرۋىنە ىقپال جاسالادى.
سىرناي اسپابى فولكلورلىق - ەتنوگرافيالىق انسامبلدەر مەن وركەستردە قولدانىلىپ، جەكە ورىنداۋشىلىقتا سۇيەمەلدەۋشى قىزمەت تە اتقارادى. وعان ءتان ەرەكشەلىك – ادام داۋسىنا وتە جاقىن، اۋەندى، اندەتپەلى، دۇرىس تىنىس الۋعا ىڭعايلى قۇرىلىمىندا. سوندىقتان دا سىرناي اسپابىن ونىڭ سول جاق كلاۆياتۋراسىنسىز ەلەستەتۋ قيىن. تەك قانا وڭ جاق كلاۆياتۋرادا وينالعان شىعارمانىڭ كوركەمدىگى سولعىن بولادى. سول جاق كلاۆياتۋرا ءوزىنىڭ ادەمى اككوردتارى ارقىلى تىڭداۋشىعا جاقسى اسەر قالدىرادى.
وقۋشى سىرناي اسپابىمەن تانىسىپ، وڭ جاعىن بىرنەشە ساباق بويى يگەرىپ العاننان كەيىن، ءمۇعالىم وعان سول قولىن ۇيرەتە باستايدى. اۋەلى وڭ جانە سول قولدارمەن جەكە - جەكە ويناپ شىققان سوڭ، ولاردى ءبىر مەزگىلدە قوسىپ تارتادى.
سىرنايدىڭ سول جاق كلاۆياتۋراسى 5 قاتاردان تۇرادى. ولار: قوسىمشا قاتار (ق)، نەگىزگى قاتار (ن)، ماجاو (ب)، مينور (م)، سەپتاككورد (7).
سول جاق كلاۆياتۋرانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – تۇگەلدەي تازا كۆينتا ينتەرۆالى، ياعني كۆينتا اينالىمى بويىنشا قۇرىلعان. نەگىزگى قاتاردىڭ ورتاڭعى بولىگىندە 4 اق تۇيمەلەر قاتارى ورنالاسقان. تومەننەن ساناعاندا 2 - ءشى اق تۇيمەنىڭ اتى – دو. دو دىبىسىنان 5 باسقىش جوعارى ساناساق سول نوتاسى شىعادى. سول - دەن 5 باسقىش جوعارى ساناساق رە، رە - دەن 5 باسقىش ليا نوتاسى، ت. ب. تازا كۆينتا بويىنشا نوتالار پايدا بولادى. دو نوتاسىنان 5 باسقىش جوعارى ديەزدى تونالنوستەر باستالادى. 1 - ءشى تونالنوست – سول ماجور. وندا 1 ديەز بار. ديەز فا نوتاسىنان باستالادى. ەكى ديەزى بار ءتونالنوستى تابۋ ءۇشىن تاعى دا سول - دەن 5 باسقىش جوعارى سانايمىز، سوندا رە ماجور تونالدىگى شىعادى. وسى تارتىپپەن باسقا تونالدىكتەر دە تابىلادى.
ەندى بەمولدى تونالدىكتەردى تابۋ ءۇشىن نەگىزگى قاتارداعى دو دىبىسىنان تومەن قاراي 5 باسقىش جوعارى سانايمىز، سوندا فا ماجور تونالدىگى شىعادى. فا - دان تومەن قاراي 5 باسقىش ساناساق سي بەمول تونالدىگى شىعادى. وسى تارتىپپەن قالعان تونالدىكتەر تابىلادى. سونىمەن ماجوردا مىناداي كەستە پايدا بولادى:
1. C - dur – 0 بەلگى
2. G - dur – 1#
3. D - dur – 2#
4. A - dur – 3#
5. E - dur – 4#
6. H - dur – 5#
7. Fis - dur – 7#
ەندى ماجورعا پاراللەل ورنالاسقان مينور تونالنوستەرىندەگى كۆينتا اينالىمى تۋرالى ءسوز. C - dur مەن a - moll ەكەۋىنىڭ كىلتتىك بەلگىسى جوق. ولار ءبىر - بىرىنە پاراللەل. ليا نوتاسى نەگىزگى قاتاردا ورنالاسقان. a - moll تونالدىگىنەن كەيىن كەلەتىن ديەزدى ءتونالنوستى تابۋ ءۇشىن، ليا - دان جوعارى 5 باسقىش سانايمىز، سوندا ديەزدى مينورلى تونالنوستەر شىعادى. 1 - ءشى تونالنوست – مي مينور. مۇندا 1 ديەز بار. كەلەسى تونالنوست – سي مينور، وندا 2 ديەز بار، ت. س. س. ال، بەمولدەگى مينورلى تونالدىكتەردى تابۋ ءۇشىن ليا - دان تومەن قاراي 5 باسقىش سانايمىز. 1 - ءشى بەمولى بار تونالنوست – رە مينور. 2 - ءشى بەمولدى تونالنوست – سول مينور، ت. س. س. سونىمەن مينوردا مىناداي كەستە پايدا بولدى:
1. a - moll – 0
2. e – moll – 1#
3. H - moll – 2#
4. fis - moll – 3#
5. cis - moll – 4#
6. qis - moll – 5#
7. dis - moll – 6#
8. ais - moll – 7#
وسىلايشا سىرناي اسپابىن ۇيرەنە وتىرىپ، وقۋشى ءارى سىرنايدىڭ سول جاق كلاۆياتۋراسىن ۇيرەنەدى، ءارى تەوريالىق ءبىلىمىن تاجىريبەمەن ۇشتاستىرىپ، كۆينتا اينالىمىنىڭ نە ەكەنىن ۇيرەنەدى. ءبىر نوتانى باسىپ تۇرىپ، كەلەسى نوتانىڭ قاي دىبىس ەكەنىن تابۋ ءۇشىن كۆينتا اينالىمىن نەگىزگە الۋ كەرەك. وسى جولمەن ىزدەگەن نوتاسىن وپ - وڭاي تاۋىپ الادى.
سىرناي اسپابى فولكلورلىق - ەتنوگرافيالىق انسامبلدەر مەن وركەستردە قولدانىلىپ، جەكە ورىنداۋشىلىقتا سۇيەمەلدەۋشى قىزمەت تە اتقارادى. وعان ءتان ەرەكشەلىك – ادام داۋسىنا وتە جاقىن، اۋەندى، اندەتپەلى، دۇرىس تىنىس الۋعا ىڭعايلى قۇرىلىمىندا. سوندىقتان دا سىرناي اسپابىن ونىڭ سول جاق كلاۆياتۋراسىنسىز ەلەستەتۋ قيىن. تەك قانا وڭ جاق كلاۆياتۋرادا وينالعان شىعارمانىڭ كوركەمدىگى سولعىن بولادى. سول جاق كلاۆياتۋرا ءوزىنىڭ ادەمى اككوردتارى ارقىلى تىڭداۋشىعا جاقسى اسەر قالدىرادى.
وقۋشى سىرناي اسپابىمەن تانىسىپ، وڭ جاعىن بىرنەشە ساباق بويى يگەرىپ العاننان كەيىن، ءمۇعالىم وعان سول قولىن ۇيرەتە باستايدى. اۋەلى وڭ جانە سول قولدارمەن جەكە - جەكە ويناپ شىققان سوڭ، ولاردى ءبىر مەزگىلدە قوسىپ تارتادى.
سىرنايدىڭ سول جاق كلاۆياتۋراسى 5 قاتاردان تۇرادى. ولار: قوسىمشا قاتار (ق)، نەگىزگى قاتار (ن)، ماجاو (ب)، مينور (م)، سەپتاككورد (7).
سول جاق كلاۆياتۋرانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – تۇگەلدەي تازا كۆينتا ينتەرۆالى، ياعني كۆينتا اينالىمى بويىنشا قۇرىلعان. نەگىزگى قاتاردىڭ ورتاڭعى بولىگىندە 4 اق تۇيمەلەر قاتارى ورنالاسقان. تومەننەن ساناعاندا 2 - ءشى اق تۇيمەنىڭ اتى – دو. دو دىبىسىنان 5 باسقىش جوعارى ساناساق سول نوتاسى شىعادى. سول - دەن 5 باسقىش جوعارى ساناساق رە، رە - دەن 5 باسقىش ليا نوتاسى، ت. ب. تازا كۆينتا بويىنشا نوتالار پايدا بولادى. دو نوتاسىنان 5 باسقىش جوعارى ديەزدى تونالنوستەر باستالادى. 1 - ءشى تونالنوست – سول ماجور. وندا 1 ديەز بار. ديەز فا نوتاسىنان باستالادى. ەكى ديەزى بار ءتونالنوستى تابۋ ءۇشىن تاعى دا سول - دەن 5 باسقىش جوعارى سانايمىز، سوندا رە ماجور تونالدىگى شىعادى. وسى تارتىپپەن باسقا تونالدىكتەر دە تابىلادى.
ەندى بەمولدى تونالدىكتەردى تابۋ ءۇشىن نەگىزگى قاتارداعى دو دىبىسىنان تومەن قاراي 5 باسقىش جوعارى سانايمىز، سوندا فا ماجور تونالدىگى شىعادى. فا - دان تومەن قاراي 5 باسقىش ساناساق سي بەمول تونالدىگى شىعادى. وسى تارتىپپەن قالعان تونالدىكتەر تابىلادى. سونىمەن ماجوردا مىناداي كەستە پايدا بولادى:
1. C - dur – 0 بەلگى
2. G - dur – 1#
3. D - dur – 2#
4. A - dur – 3#
5. E - dur – 4#
6. H - dur – 5#
7. Fis - dur – 7#
ەندى ماجورعا پاراللەل ورنالاسقان مينور تونالنوستەرىندەگى كۆينتا اينالىمى تۋرالى ءسوز. C - dur مەن a - moll ەكەۋىنىڭ كىلتتىك بەلگىسى جوق. ولار ءبىر - بىرىنە پاراللەل. ليا نوتاسى نەگىزگى قاتاردا ورنالاسقان. a - moll تونالدىگىنەن كەيىن كەلەتىن ديەزدى ءتونالنوستى تابۋ ءۇشىن، ليا - دان جوعارى 5 باسقىش سانايمىز، سوندا ديەزدى مينورلى تونالنوستەر شىعادى. 1 - ءشى تونالنوست – مي مينور. مۇندا 1 ديەز بار. كەلەسى تونالنوست – سي مينور، وندا 2 ديەز بار، ت. س. س. ال، بەمولدەگى مينورلى تونالدىكتەردى تابۋ ءۇشىن ليا - دان تومەن قاراي 5 باسقىش سانايمىز. 1 - ءشى بەمولى بار تونالنوست – رە مينور. 2 - ءشى بەمولدى تونالنوست – سول مينور، ت. س. س. سونىمەن مينوردا مىناداي كەستە پايدا بولدى:
1. a - moll – 0
2. e – moll – 1#
3. H - moll – 2#
4. fis - moll – 3#
5. cis - moll – 4#
6. qis - moll – 5#
7. dis - moll – 6#
8. ais - moll – 7#
وسىلايشا سىرناي اسپابىن ۇيرەنە وتىرىپ، وقۋشى ءارى سىرنايدىڭ سول جاق كلاۆياتۋراسىن ۇيرەنەدى، ءارى تەوريالىق ءبىلىمىن تاجىريبەمەن ۇشتاستىرىپ، كۆينتا اينالىمىنىڭ نە ەكەنىن ۇيرەنەدى. ءبىر نوتانى باسىپ تۇرىپ، كەلەسى نوتانىڭ قاي دىبىس ەكەنىن تابۋ ءۇشىن كۆينتا اينالىمىن نەگىزگە الۋ كەرەك. وسى جولمەن ىزدەگەن نوتاسىن وپ - وڭاي تاۋىپ الادى.
You Might Also Like
