سول قىزدىڭ اتىن ۇمىتتىم
مەن 1921 جىلى سەمەي ۋەزىندە تەرگەۋشى بولىپ قىزمەت ەتتىم. كۇز ۋاقىتى ەدى. وزىمە قاراعان اۋدانداعى ەلدەردى ارالاپ ءجۇرىپ، قىزىل ادىرعا كەلسەم، اۋدان ءبيى ق. جولداس سەسسيا قۇرىپ جاتىر ەكەن. حالىق ەسەپسىز كوپ جينالعان: سەمەي ۋەزىنىڭ 7-بولىسىنان، قارقارالى، وسكەمەن سىقىلدى وزگە ۋەزدەردەن، ءتىپتى جەتىسۋدىڭ اياگوزىنەن دە مال داۋلاپ، اقى سۇراپ كەلگەندەر بار ەكەن. ق. جولداس سەمەي ۋەزىنەن قىزمەتكە جاقسى، ۇرىعا راقىمسىز اتانعان بيلەردىڭ ءبىرى سانالاتىن. جۇمىستىڭ كوپتىگىنەن ق-نىڭ باسى قاتىپ، دامىل كورمەي، مەزگىلىمەن تاماق ىشۋگە دە ۋاقىتى بولماي، ەرتەدەن قارا كەشكە شەيىن سويلەۋمەن داۋىسى دا قارلىققان ەكەن.
جينالىسقا تىككەن ءۇيدىڭ بىرىنە ءبىز دە كەلىپ تۇستىك. قانداي جۇمىستى قانداي ادام (تەرگەۋشى مە، بي مە) قارايتىنىن بىلمەيتىن، وزدەرى نەشە كۇندەي كەزەك تيمەي سارعايعان، ەلدەرى الىس، سوت ماڭايىنداعى اۋىلداردى قونۋ-تۇستەنۋمەن ابدەن مەزى قىلىپ، جەكسۇرىن بولعان، داۋكەستەر مەنى كورگەن سوڭ، «تاعى ءبىر تورە كەلدى» دەپ، سىيعانى ۇيگە كىرىپ، سىيماعانى ءۇيدىڭ جابدىعىنان داۋىستاپ، «تاقسىر جولداس، ارىزىمىز بار، پالەن كۇننەن بەرى بىزگە ەسە تيمەي جاتىر...» دەپ اركىم ءوز باسىنداعى مۇڭىن شاعا باستادى. حالىق سونشالىق كوپ، بۇل ەلگە ءبىز كەلە جاتقاندا جولشىباي «سوت ارقىلى ءوندىرىپ الدىق» دەپ تالاي مال ايداپ بارا جاتقانداردى كورگەنبىز.
ءالى دە بولسا لەك-لەگىمەن بىرەۋلەر كەلىپ جاتىر، جۇمىسى بىتكەندەر كەتىپ جاتىر.
وسىنشا كوپتىڭ جۇمىسىن «زاكونچىلەر» بىتىرەمىن دەگەن سوت سول اۋىلدا ەكى جىل جاتسا دا بىتەتىن ەمەس. ول كەزدە ءالى قىلمىس، زاڭدار شىقپاعان، سوت قىزمەتكەرلەرى ءىستىڭ اق-قاراسى «توڭكەرىسشىلدىك ارىمەن، سوسياليستىك سانا جولىمەن عانا» ايىراتىن شاق. ق. جولداسقا اتسالىسىپ كومەك كورسەتىپ، مەن سول ارادا 3-4 كۇن بولعانمىن.
مىنە، سودان بەرى ا جىل ءوتتى. قازىرگىدەي زاماندا بۇل از ۋاقىت ەمەس. سودان بەرى تالاي كەمشىلىكتەر تۇزەتىلدى. ءبىراق ۇلى ماقساتتى تىلەكتەردىڭ ءبىرى - ايەل تەڭدىگى ءالى دە كوڭىلدەگىدەي جۇزەگە اسقان جوق. بۇعان سەبەپ: ەلدىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن ەسكى ادەتتىڭ ءالى كۇشتىلىگى، ايەل تابىنىڭ كوزى اشىلىپ جەتپەۋى، بوستاندىق ءقادىرىن انىق بىلمەۋى، ەل ىشىندەگى سوتتاردىڭ سالاقتىعى - ولاقتىعى، تاعى-تاعىلار. قارا باسىنىڭ بوستاندىعىن كوكسەگەن ايەل جىگەرلى بولسا، قازاق ىشىندەگى سوتتار قاتاڭ قىزمەتىن ءبىلىپ ىستەپ، جولدان تايمايتىن بولسا، ادەت-عۇرىپ قانشا كۇشتى بولعانىمەن، جوعالماسقا شاراسى جوق.
«بوستاندىق» دەگەننەن ەسىمە تۇسەدى: سول جولى ءبىر قىز كوردىم.
وسى قىز 7 اۋدان سوتىنا ارىز بەرەدى: اتا-اناسى جاستاي قالىڭ مال الىپ، بىرەۋگە اتاستىرىپ قويعانىن، ەندى بويجەتكەن سوڭ، كۇيەۋى جامان ەكەنىن ءبىلىپ، ونى سۇيمەيتىندىگىن بايانداپ، باسىنا بوستاندىق سۇرايدى. سوت قىزدى شاقىرتادى. قىزدىڭ اكە-شەشەسى، تۋىسقاندارى، ءبارى شۇبىرىپ ەرە كەلەدى.
ءبارى قىزعا جابىلادى. «ارىز بەرگەنىم جوق، بۇرىنعى كۇيەۋىمە بارۋعا ريزامىن» دەپ ايت دەپ ۇيرەتەدى. اسىرەسە، اكەسى قىزىنا ولەردەگى ءسوزىن ايتادى، كوزىنەن اققان سوراسى ساقالىن جۋادى. شەشەسى الپەشتەپ وسىرگەنىن اق ءسۇتىن ەمىزگەنىن، دوس از، دۇشپان كوپ، جۇرت الدىندا ماسقارا قىلسا، پالەنشەنىڭ قىزى كەتتى دەگەن اتاققا ۇشىراتسا، ەكى دۇنيەدە ريزا ەمەستىگىن «اق باتانى بۇزسا، كوسەگەسى كوگەرمەيتىنىن» ايتادى.
اعالارى بىرەسە زەكيدى، بىرەسە جالىنادى. قىسقاسى، ءبارى جابىلىپ قىزدىڭ باسىن داڭ قىلادى. ءبارى دە، قىزدان سوت جاۋاپ العاندا، بىرگە بولادى. اقىرىندا قىز بەيشارا اكە-شەشەسىن اياپ، سوت الدىندا «مەن ارىز بەرگەنىم جوق» دەپ شىعادى. قىزدىڭ حات بىلمەگەندىگى ءۇشىن ارىز جازىپ، قول قويعان سول قىزدى الماق بولىپ جۇرگەن - سۇيگەن جىگىتى بەكىش ەكەن. ەندى سوت بىرەۋدىڭ قىزىن حالىق الدىندا ماسقارا قىلعانىن تەكسەرۋ، ايىپكەردى جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن قاۋلى جازىپ، سول ارادا قولما قول ماعان تاپسىرادى.
... قىزدى شاقىرتتىم. اكە-شەشەسى، جاقىندارى تاعى دا شۇبىرىپ ەرە كەلدى. «قىزىق» كورۋشىلەر ىرگەدەن، جابىقتان سىعالاپ، تىڭداپ
ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەپ، تۇيە تۇسكەندەي ءۇيدى قيراتىپ بارادى.
بويجەتكەن ادەمى ءساۋلىم قىز. باسىنا تۇلكى تىماق كيگەن، بەلىن بۋىنىپ العان. قىزدىڭ تىماق كيگەنىن - توپ ورتاسىندا جالعىز ايەل بولىپ كوزگە تۇسپەيىن دەپ ۇيالعاننان ىستەگەن عوي دەپ ويلاۋعا بولسا دا، بەلىن تاس قىلىپ بۋىنعانى ۇيدەن شىققاندا-اق تاۋەكەلگە بەل بايلاپ اتتانعاندىعىن بىلدىرگەندەي بولىپ كورىنەدى. ءتۇسى قاشقان، كوڭىلىن قايعى باسقان مۇڭدى قىز كەلىپ وتىرعاننان قانشا سەزدىرمەيىن دەسە دە، ەرىكسىز كۇرسىنىپ
جىبەرگەندىگى بايقالىپ قالدى. شەشەسى ساپتى قامشىنى تايانىپ، سۇرلانىپ، ىشىنەن «كانە، ءجۇزىقارا، بىردەمە دەشى» دەگەندەي، قولايسىز ءبىر ءسوز ايتسا ۇستىنە قونا تۇسكەندەي بولىپ، كوزىن ايىرماي قىزىنىڭ قارسىسىنا وتىردى. اكەسى، سوت الدىنداعى جاۋاپتان كەيىن كوڭىلى جايلانعانداي، سويتسە دە «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەندەي، قىزىنىڭ جوعارعى جاعىنان ورىن الدى. حالىق كوپ، جۇمىسى بار دا، جوق تا انتالاپ قاراپ تۇر.
تەرگەۋ اشپاستان بۇرىن قىزدى، تاعى قىز تانىمايتىن بوتەن ەلدەردىڭ 3-4 ادامىن الىپ قالىپ، باستىعى قىزدىڭ اكە-شەشەسى قىلىپ، جۇرتتىڭ ءبارىن شىعاردىم، ءۇيدىڭ ماڭايىنا جاقىن جولاتپايتىن قىلىپ قىزبەن سويلەستىم.
- بوستاندىق سۇراپ سوتقا ارىز بەرىپ پە ەدىڭ؟ - دەگەنىمدە، قىز تومەن قاراپ، بوگەلىڭكىرەپ، اقىرىن:
- جوق، - دەدى.
- اكە-شەشەڭ بىرەۋمەن قۇدا بولىپ، كۇيەۋگە بەرگەلى، ول كۇيەۋىڭدى جاراتپاي بوستاندىق سۇراۋىڭ راس بولسا دا، ەندى بۇگىن سوت الدىندا اتا-اناڭنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، سولاردى رەنجىتپەيمىن، جۇرت الدىندا تومەن قاراتپايمىن دەپ قازاقشىلىقپەن تانىپ وتىرعان بولساڭ، ەندى سەنىڭ اتىڭنان ارىز جازىپ، سەن ءۇشىن قول قويىپ وتىرعان جىگىت سوتقا تارتىلادى، مەن ءقازىر ونى شاقىرىپ جاۋاپ الامىن، اباقتىعا جونەلتەم. ول جىگىت
سۇيگەنىڭ بولا قالسا، ونى ايامايسىڭ با؟ وزگەلەردىڭ كوڭىلىنە قارايمىن دەپ، بۇرىنعى كۇيەۋىڭدى جەك كورەتىنىڭ راس بولسا، ءوز ءومىرىڭ قايعىدا وتپەي مە، شىنىڭدى ايت! قازىرگى زامان - بوستاندىق زامانى، ەندى بۇرىنعىداي ايەلدى ەشكىم زورلاي المايدى. سۇيسەڭ، سوعان باراسىڭ، - دەپ ءبىرسىپىرا ءسوز سويلەدىم. كەلگەننەن تومەن قاراپ ۇندەمەي تىڭداپ وتىرعان قىز، ەسىك جاققا ءبىر قارادى دا، باسىن كوتەرىپ الىپ، تۋرا ماعان بۇرىلىپ:
- ارىز بەرگەنىم راس! - دەدى. بۇل ءسوزدى نىپ-نىعىز قىلىپ، «باسىمدى بىرەۋ كەسىپ السا دا...» دەگەندەي قاجىرلانىپ ايتتى.
قىزدىڭ شىنىن ايتكىزعانىما، «ساۋابىنا» قالعانداي بولعانىما ماقتانعان كىسىدەي مەن كۇلىپ جىبەردىم.
- مانا سوت سۇراعاندا نەگە ارىز بەرمەدىم دەدىڭ، ەندى ەرتەڭ تاعى بىرەۋگە «ارىز بەرگەم جوق» دەپ جۇرسەن، قالاي بولار؟ - دەگەنىمدە.
- قايتەيىن، ول كىسى سىزشە سۇراعان جوق، - كوزى جاۋدىرەپ، - جۇرتتىڭ ءبارى انتالاپ تۇرعان سوڭ، - دەپ قىز دا كۇلىمسىرەگەندەي بولدى.
...مەن سىرتتاعى كىسىلەر ۇيگە كىرسە دە بولادى دەدىم. باياعى قاۋىم ادام تالاسا-تارماسا قايتا كەلدى. شەشەسى تاعى ماناعىداي قىزىنىڭ الدىنا
قامشىسىنا تايانىپ كەلدى. شانشىلا كەلىپ وتىردى. مەن ەندى جۇرتتىڭ كوزىنشە جاۋاپتى قىزدان رەسمي تۇردە جازىپ الۋعا تىرىستىم.
- باسىڭىزعا بوستاندىق سۇراپ كەلدىڭىز. سوتقا ارىز بەرگەنىڭىز راس پا؟
- بەردىم، بەرگەنىم راس، - دەپ قىز جىگەرلەنىپ، باستىرمالاتىپ ەكى رەت جاۋاپ قايىردى. قىزدىڭ شەشەسى قانى قاشىپ، كوزى جاۋدىراپ، قىزىن جەپ جىبەرە جازداپ:
- الدا بەتپاق-اي، بەتپاق-اي، بەتپاق-اي! He بەتىمدى ايتايىن، بەتپاق-اي! - دەپ تاس-تالقان بولىپ، جولىندا وتىرعان ادامدارعا سۇرىنە-قابىنا ۇيدەن شىعا جونەلدى.
كۇپىسىنىڭ ەتەگى سالبىراپ، «قۇداي توبەدەن ۇردى» دەگەندەي، كەبىسىن كيۋدى دە ۇمىتىپ، بايبىشەنىڭ سوڭىنان ۇسقىنى قاشىپ بايى شىقتى.
ءسويتىپ قىز بوستاندىق الدى، ارمانىنا جەتتى. سۇيگەنىمەن كەتتى. اتا-اناسىن بالا قانشا جاقىن كورسە دە، قانشا سىيلاسا دا، تىرشىلىكتە ادامنىڭ ازاتتىعىنان ارتىق ەشنارسە بولمايتىندىعىن، ول ازاتتىققا وزگە تۇگىل، اتا-اناسى قارسى كەلسە دە، ەش نارسە ايىرباستامايتىندىعىن وسى قىز سول جولى جينالعان جۇرتقا ايقىن كورسەتتى.
مىنە، ءالى كۇنگە شەيىن قاراڭعىلىقتان شىعا الماي، ازاتتىق ءقادىرىن ۇعا الماي جۇرگەن قازاق ايەلدەرىنە ءالى دە بولسا ۇلگى الۋعا سول قىز جارايدى.
اتتەڭ، سول قىزدىڭ اتىن ۇمىتتىم، قىز-اق ەدى.
You Might Also Like
-
ءمۇعالىم - مەكتەپتىڭ جۇرەگى. ءار ادام بالاسىن بىلىمگە شاقىرىپ، تاربيەلەپ وسىرگەن مۇعالىمدەردىڭ ەڭبەگى ەشقاشان ولمەيدى. الايدا زامان دامىعان سايىن تەك شاكىرتتىڭ قابىلەتىنە قاراي تالاپ قويمايدى، ەندىگى...
