سوڭعى پارىز
ءبىرىنشى كىتاپ
سونداي دا ءبىر كۇن بولعان
يا نە چينيل ليۋديام زلا...
يا نە ۋبيۆال...
يا نە پرەگراجدال پۋت بەگۋششەي ۆودە.."كنيگا مەرتۆىح" وپراۆداتەلنايا رەچ ۋمەرشەگو نا توم سۆەتە پەرەد بوگوم. (يز دريەۆنەگو ەگيپەتسكوگو پاپيرۋسا.)
ءبىرىنشى ءبولىم
ۇزىن قارا كىسى سوڭىندا شۇبالاڭداپ جاتقان ىزىنە قاراپ تۇر: الگىندە كەلگەن جاعىنا كوز سالعالى ارتىنا بۇرىلعاندا، نازارى وسى ىزگە ءتۇستى دە، جانارىن الا الماي اربالىپ قالعانى. نەگە ءبۇيتتى؟ ونى ءوزى بىلگەن جوق؛ بار بىلگەنى — سوڭىنا سالعان مىنا ءسىلبۋ ءىزدىڭ قيمىلىنان سولەكەت بىردەڭە سەزە مە، قالاي؟ مىنا ءىش پىستىرعانداي سىلبىرلىق رەنىش شاقىرعانداي الدەنەگە ۇقساي ما؟ توقتا... سوندا نەگە ۇقساۋى مۇمكىن؟ باسە، وسى سىلبىرلىق ەمەس پە ەدى ون ءۇش جىل بويى باكيزاتتىڭ جۇيكەسىن قۇرتىپ بىتكەن؟ سونىڭ اياعى بۇل، مىنە، ايدالادا، اڭىراعان اشىق تەڭىز ۇستىندە تۇر. كىم ەدى وسى، اكەسى مە ەدى: "اياعى دۇنيەنىڭ ىرىڭ-جىرىڭ" دەگەن؟ ىرىڭ-جىرىڭ... كىم دە بولسا، سەنەن بۇرىن دا تالايلار بارماعىن شايناعاندا ايتقان ءسوزدى ەندى سەن قايتالاپ تۇرسىڭ؛ سىرتىڭا شىعارىپ ايتپاساڭ ايتپاعان شىعارسىڭ، ءبىراق ينستيتۋت بىتىرە سالا باس قوسقان جاس جۇبايلار تىرلىگىنىڭ اقىرى كۇندەردىڭ كۇنىندە باسقاشا ەمەس، ءدال وسىلاي "ىرىڭ-جىرىڭ" بوپ اياقتالارىن ءىشى قۇرعىر سەزەتىن. ءبىراق سەن جاقسى كۇندە كوڭىلىڭدى جاماندىققا بەردىڭ بە؟ ۇيلەنۋ تويى وتكەسىن بۇنى وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن جاس مامان دەپ جەلكىلدەتتى دە اكەتتى. قوشەمەت تە، قولپاش تا كوبەيىپ، تابانى جەرگە تيمەي بارا جاتتى. بۇل ءتۇس كورگەندەي اڭ-تاڭ؛ بۇنىڭ وزىنە سالعاندا بىتىرەرى شامالى؛ مايداننان ءبىر اياعىن جۇلدىرىپ كەلگەن بالىقشى اكەسى باياعىدا قايتىس بولدى؛ پەنسياعا شىققان بەس-ون تيىنىن الىپ وت باسىندا، وشاق بۇتىن كۇزەتىپ وتىرعان قارت اناسىنان باسقا قول ۇشىن بەرەتىن ەشكىم جوق؛ اعايىن-تۋعان ءسىرا دا جوق؛ راس، اكەسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى — سارى شايا... ءبىراق ول قىرتتىڭ بارىنان جوعى...
ءيا، بۇنىڭ وزىنە قالعانداعى تىرلىكتىڭ اۋسەلەسى قانداي بولارىن كوردى دە: ول ءبىراق ۇيلەنگەنگە دەيىن بولعان-دى. ينستيتۋت ءبىتىرىپ، تىرلىكتە اڭساعان كىشكەنتاي ارمانى — ديپلوم قولعا تيگەندەگى قۋانعانىن كورسەڭ؛ تاڭ اتقانشا دىردۋعا باسقان ديپلومدى جىگىتتەر ۇيىقتاپ جاتقان كىسىلەردىڭ ۇستىنە باسا-كوكتەپ كىرمەدى دەمەسەڭ، سول ءتۇنى كوشەنى باسىنا كوتەرىپ-اق باقتى. ەرتەڭىنە مەڭ-زەڭ باسىن كراننان سارىلداعان مۇزداي سۋعا ءبىر شايىپ الدى دا، جولعا جينالدى؛ بەس جىل كوز مايىن تاۋىسقان ديپلومدى قويىنعا باسىپ الىپ، "ارالىم مەنىڭ، ارالىم" دەپ، تۋعان جەرگە تارتىپ وتىردى؛ اتەلەگە تىككىزىپ جاتقان كيىمدەرىنە قارايلاپ قالعان باكيزات كەيىن كەلەتىن بولدى. بۇل قالىڭدىعى كەلگەنشە ەلگە بارىپ، ماماندىعىنا سايكەس ءبىر جۇمىسقا تابان ىلىكتىرگەسىن توي جابدىعىنا ازىرلەنە بەرمەك بوپ ەرتە كەتكەن ەدى. باكيزات قۇربى قىزدارمەن پويىزعا شىعارىپ سالدى؛ ىعى-جىعى حالىق؛ دابىرلاعان داۋىس؛ قۇتىرعان قىزدار قاراپ تۇرماي، پويىز ءدال جۇرەر جەردە: "ءبىز كوزىمىزدى جۇمىپ تۇرايىق، سەندەر سۇيىسىڭدەر" دەپ جىرق-جىرق كۇلىپ، جاتتى دا جابىستى؛ سەن قارسى ەمەسسىڭ، ءىشىڭ جاقسى كورىپ تۇر. ءبىراق باكيزاتقا باتا الماي، جالتاقتاپ قاراي بەرگەنسىڭ-دى. باكيزات ءمىز باعار ەمەس؛ جاۋتاڭداعان ءتۇرىڭدى بايقاپ: "ءتايىرى، جاركەلەش قىزداردىڭ مازاعىن قايتەسىڭ"، — دەگەندەي، كوزىن قىسىپ قويدى؛ ءبىراق جەلىگىپ العان قىزدار جابىسۋدى بۇرىنعىدان بەتەر ۇدەتىپ: "سۇيىسىڭدەر"، — دەپ، بۇلاردى بىر-بىرىنە يتەرىپ، ىقتيار-ەركىنە قويماي بارا جاتتى.
باكيزات كوڭىلسىز. قاجىڭقى جۇزىنە كۇلكى ازەر تەپسىندى. قىزدار قويماعاسىن ەكى ساۋساعىن شيەدەي قىزىل ەرنىنە اپارا بەرە ءشوپ ەتكىزدى. پويىز ورنىنان قوزعالىپ، جىلجىپ بارا جاتتى. سەن اسىققان جوقسىڭ. بۇندايدا كوستەڭدەگەن سيراعىنا سەنەتىن ادەتى. قاتتى ءجۇرىپ كەتكەن پويىزعا جۇگىرىپ جەتىپ، سوڭعى گۋريەۆ ۆاگونىنىڭ باسقىشىنا ءبىر-اق ىرعىدى. سونان قاشان كوزدەن تاسا بولعانشا قايتا-قايتا مويىن سوزىپ، جالتاقتاپ قاراپ بارا جاتقان بۇعان قىزدارمەن بىرگە باكيزات تا قولىن بۇلعاي ءتۇستى دە، كەنەت اياق استىنان ويناقىلانىپ، وپ-وتىرىك كەمسەڭدەپ، سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن كوزىنىڭ الدىن ءبىر-بىر ءىلىپ العانى. قىزدار قىران-توپان. كوك شولاق پويىز قۇنيىپ العان. رازەز، ستانسالاردان قيقۋلاپ ءوتىپ، سىلقىتىپ تارتىپ كەلەدى. بۇندايدا اسىرەسە زاۋلاپ كەلە جاتقان پويىزدىڭ سوڭىنداعى ۆاگون رەلستەن انە-مىنە ۇشىپ تۇسەتىندەي بۇلعاڭ-بۇلعاڭ.
مىنە، ءتۇن ورتاسى اۋدى. تاڭ دا تاياۋ. ۆاگون ءىشى پىسىناپ تۇر. اس-سۋىن قىزىل ىڭىردەن ءىشىپ العان جولاۋشىلار قورىلعا باسىپ جاتىر. سونان تەك جازعى تاڭ سىز بەرىپ، تەرەزە اينەگىنە بوزامىق ساۋلە ەنە باستاعاندا جۇرت قيمىلداپ، بىرەۋلەر ەسىنەدى. بىرەۋلەر ۇيپا-تۇيپا شاشى دۋدىراعان باسىن جاستىقتان كوتەرىپ، بىقسىتىپ تەمەكى شەكتى. بۇل ءالى كوز ىلگەن جوق. "و جاساعان! — دەدى ەرنى دىرىلدەپ، — پاقىر پەندەڭدى جارىلقايىن دەگەندە، جاقسىلىعىڭدا شەك جوق-اۋ سەنىڭ. باكيزاتتى ايتام-اۋ... بۇل كورىپ جۇرگەن بۇرىنعى باكيزاتقا ۇقساي ما؟ ءازىم تۇرعاندا بۇنى كوزىنە ءىلۋشى مە ەدى؟ نە بولعانىن قايدام... ەكەۋى انە-مىنە ۇيلەنەدى دەپ جۇرگەندە.... اپىراي، ءا؟.. ازىمگە نە بولدى دەسەڭشى؟.. ۋادەسىندە تۇرماي، اياق استىنان اينىعانى... سونىسى قالاي؟ استانادا وقيتىن ارال بالالارى تۇككە تۇسىنبەي، اڭ-تاڭ. بىرىنەن ءبىرى سۇرايدى. ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيدى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى تاعى دا توسىن وقيعا دۇڭك ەتتى، بۇل جولى: "جادىگەر مەن باكيزات ۇيلەنگەلى جاتىر ەكەن" دەپ جۇرت شۋ ەتتى. جۇرتتىڭ ەسى شىقتى. تەك جالعىز سەن... قۇرسىن، سەندە ەس جوق... شىنىندا دا، مىناۋ سەنىڭ ءوڭىڭ تۇگىل تۇسىڭە كىرمەپ ەدى-اۋ! ءوزىڭ دە نە بوپ، نە قويعانىن ءبىلىپ جاتقان جوقسىڭ-دى. ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى، نە ىستەپ جۇرگەنىڭدى بىلگەن جوقسىڭ. قۇيىن كوتەرگەن قاڭباقسىڭ با، قۇسسىڭ با، ايتەۋىر اسپانداسىڭ. ايتەۋىر ۇشىپ جۇرەسىڭ... تومەندە تاس كوشەدە توپىرلاپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جاتاتىن ابىر-سابىر ابىگەردىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، سوناۋ اسپان مەن جەر اراسىنداعى كەڭىستىكتە، مايدا قوڭىر جەلگە بەتتى توسەپ سامعاپ جۇرگەنىڭ. تەك، سونان... ءبىر كەزدە باكيزاتقا كەزدەسكەندە ۇيقىدان ويانعانداي، قالا ءىشىنىڭ كۇندەلىكتى قۇبا ءدۇمبىل تىرشىلىگىنە قايتىپ ورالعانداي بولاتىنسىڭ. جان-جاعىڭ — قىسقى قاپىرىق اۋادان كىرلەپ شىققان سۇپ-سۇر ۇيلەر. سۇر كوشە. سۇر اسفالت. سۇرعىلت جۇزدەر. ەرسى-قارسى جوسىپ جۇرگەن سۇرعىلت شاڭ-شاڭ ماشينالار. باقسا، باكيزات تا سولاردان بولەكتەنگىسى كەلمەي، ۇستىنە قايدا ءبىر كوز تارتپايتىن سۇرعىلت بىردەڭەلەردى كيىپ، ءتۋفليدىڭ تۇمسىعىمەن جەر شۇقىپ، جابىڭقى سۇرعىلت ءجۇزى جۇدەپ تۇرعانى. سەن، ارينە... سەبەبىنە تۇسىنەتىنسىڭ دە، قۇلاعىڭ دۋ قىزارىپ، تۇك ايتا الماي، كەتۋدىڭ دە ەسەبىن تابا الماي، ءجىپسىز بايلانىپ قالاتىنسىڭ. تالقىداي اياعىڭداعى توزۋعا قاراعان كەنەپ بوتينكانىڭ جەر شۇقىلاپ كەتكەن اق جەم تۇمسىعىنان كوز الماي، دىمىڭ قۇرىپ تۇراتىنسىڭ-دى...
ەندى، مىنە... سالدىر-كۇلدىر شايقالاقتاپ كەلە جاتقان سوڭعى ۆاگوننىڭ جوعارعى پولكىسىندا جاتىر. استانادان شىققالى قىبىر ەتكەن جوق؛ شىعارىپ سالىپ تۇرعان قالىڭدىعىنىڭ ەركە مىنەزى ەسىنە تۇسكەندە، سوقىر شام سىعىرايعان ۆاگوندا قيمىلسىز كوزى شوقتانىپ جانا تۇسەدى.
— ءاي، جىگىت... ارالعا كەلدىك.
اتىپ تۇردى. اپالاق-قۇپالاق كيىندى. تىزە بۇگە سالا دەرەۋ جىلجىپ بارا جاتقان پويىزدان سەكىرىپ تۇسكەندە، جارىقتىق ارال ءوڭىرىنىڭ اسپانى ءار كەزدەگىدەي قايناپ تۇر ەكەن. سونان قاشان جاز ورتاسى اۋعانشا اڭىزاق اپتاپ باسىلمادى. اسىرەسە تۇسكە قاراي تاس توبەگە كەلگەن ورتتەي ىستىق كۇن قايناپ بەرگەندە كىشكەنتاي قالانىڭ توپىراق بوراپ جاتاتىن قيقى-جيقى كوشەسىندە شاڭعا مالىنعان جالعىز-جارىم اعاشتاردىڭ باۋرىندا دا جان سايالار كولەڭكە قالماي، كۇيگەن كەسەك پەن اششى سور ءيسى قولقا اتىپ تۇرعانى.
سەن جۇمىس ىزدەپ، ءبىر اپتا سالپاقتادىڭ. قايدا بارسا دا بۇعان "وي، اينالايىن، جاقسى كەلدىڭ" دەپ قۇشاق اشىپ تۇرعان جان بولمادى. ەرتەدەن كەشكە كەڭسە كەزگەن جىگىت سولبىرايىپ كىرىپ كەلە جاتقاندا، جۇرت بۇعان تەكە كوزدەنىپ ەجىرەيە قاراپ، ال ءجونىن ايتا باستاسا، قۇلاق اسپاي، الدىنداعى قاعازدى شۇقىلاپ كەتەتىندى شىعاردى. سوندايدا كىرگەن ەسىگىنەن قايتا شىعا الماي، قيپاقتاپ جەلكەسىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ تۇرعانى. قيقى-جيقى كوشەلەردى كەزە-كەزە كەنەپ بوتينكانىڭ تۇمسىعى اق جەم بولدى.
سونان، ءبىر كۇنى... كۇلەدى-اۋ. سول كۇنى باكيزات كەلەتىن-دى. بۇل سول كۇنى دە كۇندەگىدەي كەڭسە جاعالاپ ءجۇرىپ، بىرەۋدىڭ سىلتەۋىمەن كىشكەنتاي قالانىڭ شەت جاعىنا ورنالاسقان كىشكەنتاي مەكەمەدەن ءبىر-اق شىقتى. كىشكەنتاي مەكەمەنىڭ ءدال كىرەر اۋىزداعى كىپ-كىشكەنتاي كابينەتتە كۇج قارا كىسى وتىر ەكەن. جۇرەگى شايلىعىپ قالعان سورلى قورقاسوقتاپ كىرىپ ەدى؛ جوق، مىنا كۇج قارا بۇعان باسقالارداي تەكە كوزدەنىپ ەجىرەيە قارامادى. مايلى قاباق استىندا جىلتىلداعان توراي كوز "ءا" دەگەندە الدەنەگە تەسىرەيە قالسا دا، ءبىراق ىلە-شالا جانارىنا جىلىلىق تەپتى. كۇن تۇسكەن قاپىرىق تار كابينەتتە ىرسىلداعان سەمىز دەنەسىن قايدا قويارعا بىلمەي، قارا تەرگە ءتۇسىپ وتىرعاندا بىرەۋدىڭ ۇستىنە كەلگەنىنە قۋاندى ما، الدە، كىم ءبىلسىن، ەستيار كىسى دەگەنى بالا بوپ شىققانى قىزىق كورىندى مە، ايتەۋىر توراي كوزدىڭ قاراشىعىنا قۋاقى كۇلكى ۇشقىندادى.
— كip! كىر! — دەدى ول كۇن جەپ، بوياۋى وڭىپ كەتكەن ەسكى كەپكانى قوس قولداپ قىسىپ العان مىنا ءبىر قىسىلشاق بالا تابالدىرىقتان اتتاسا دا، ءبىراق اياعىن ىلگەرى باسپاي قالشيىپ تۇرىپ قالعاسىن. — ءيا، بالاقاي؟!. كەل! كەل!
بۇل ۇسىنعان ديپلومدى كۇج قارا گازەتپەن بەت الدىن جەلپىپ وتىرىپ قارادى. بىردەڭەلەردى "دا"، "دا..."، "ىمىم..." دەپ ىڭىلداپ وقىپ وتىرعان سياقتى ەدى، كەنەت:
— اتىڭ قالاي، بالاقاي؟ — دەدى بۇعان.
"جولىم بولار" دەپ ويلادى. لۇپىلدەپ قاتتى سوعىپ كەتكەن جۇرەك كەنەت القىمعا تىعىلىپ، اتى اۋىزعا تۇسەم دەگەنشە قوبديداي ستولدىڭ ارجاعىندا وتىرعان كۇج قارا قويقاڭداپ قوزعالاقتاپ قالدى:
— اتىڭ... اتىڭ قالاي؟
— جادىگەر.
— جادى-گەر؟.. توقتا! توقتا، بالاقاي. ۇمىتپاسام، جاس كەزىمدە وقىعان ءبىر قيسسادا جادىگەر دەگەن... ءيا، جادىگەر دەگەن بىرەۋ بولعان سياقتى ەدى؟ ال بار-اۋ، ءداۋ دە بولسا سونىڭ ءوزى باتىر بولاتىن. ال، سەن... — دەپ كۇج قارا تاڭدانعانى، الدە تاڭىرقاعانى بەلگىسىز، بۇنىڭ باس-اياعىنا كوز جۇگىرتە ءتۇستى دە، كەنەت قۋانىپ كەتتى. — بالاقاي، سەن دە وسال ەمەسسىڭ، تۇلعاڭ باتىرعا كەلەدى. بوي بار. ال، اناۋ... وزىڭدە اناۋ دا ءبىراز بولار؟ حا-حا-حا!..
قارقىلداعان كۇيى كۇج قارا قۇيرىعى استىندا ءسال قيمىلداسا، زارلاپ قويا بەرەتىن جىلاۋىق ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا شالقالاپ جىعىلا كەتتى. سونان ءبىر كەزدە كۇلكىسىن تىيىپ، شىلانعان كوزىن ءسۇرتتى. سەن مىنا كۇج قارانىڭ ءىشى پىسىپ، زەرىگىپ وتىرعانىن ءبىلدىڭ. ءجا، مەيلى! قولىنان كەلگەن جاقسىلىقتى وسىلاي كىسىنى ارى يتەرىپ، بەرى جىعىپ، قىلجاقتاپ وتىرىپ تا ىستەيتىن قويقاڭداعان كوڭىلدى بىرەۋلەر بولاتىن سياقتى ەدى.
— ءاي، سەن وسى ءامىرجاننىڭ بالاسىسىڭ با؟ — دەدى كۇج قارا قاعازعا قايتا ءۇڭىلىپ.
— ءيا، اعا... ءامىرجاننىڭ بالاسىمىن.
— توقتا! سوندا... سەن ەزىمىزدىڭ كادىمگى بالىقشى...
— ءيا، اكەم بالىقشى بولعان.
— بالىقشى دەيسىڭ، ءا؟ توقتا!.. سوندا سەن تەڭىزدىڭ انا بەتى ەمەس، مىنا بەتىندەگى ءامىرجاننىڭ بالاسى بولدىڭ-اۋ؟
— ءيا، دالالىق بەتى...
— ە-ە، ەندى تۇسىنىكتى. سوندا سەن قۋ بالا جاقايىم ءامىرجان اقساقالدىڭ بالاسى بولدىڭ-اۋ، ءا؟
— ءيا، اعا...
— توقتا! توقتا، بالاقاي. سوندا سەندەر قاي جاقايىمعا جاتاسىڭدار؟ قىر جاقايىم با، سىر جاقايىم با؟
— ءبىز قىر جاقايىمبىز عوي.
— وي، ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر-اي! ال مەن كورگەندە، سەن الدىڭداعى اسىن جىلاماي ىشپەيتىن جامان بوقمۇرىن ەدىڭ.
جۋان قارا كەۋدەسىن سەلكىلدەتە كەڭك-كەڭك كۇلىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى. سەن رەنجىگەن جوقسىڭ. قايتا مىنا جۋان قارانىڭ رۋلاس بولعانىن ىشىڭنەن جاقسى نىشانعا جورىپ تۇرسىڭ. جانە قىر جاقايىم بولعانىن ايت. ءجا، مۇرنىنا كۇلسە كۇلە بەرسىن. بالا كەزدە وسى كۇنى اتقا ءمىنىپ جۇرگەن قاي قازاقتىڭ مۇرنى وڭىپ تۇردى دەيسىڭ.
— كانە، سەن بالاقاي...
ەڭسەسىن تىكتەپ السا، قوبديداي ستولدا قونجيىپ وتىرعان جۋان قارانىڭ توراي كوزى بۇعان قاراپ تەسىرەيە قالعان ەكەن. سەن جانىڭ زارىعىپ كۇتكەن ءۇمىتتى مىنا وزىڭە تۋىس بوپ شىققان ءارى كىشىپەيىل، ءارى كوڭىلدى ازاماتتىڭ اۋزىنان ءدال ءقازىر ەسىتەتىنىڭە قۇتتاي دا كۇدىكتەنگەن جوقسىڭ.
اپىراي، بۇنداي ابىروي بولار ما! باكيزات كەلگەندە بۇ دا بۇل جاقتا مىقتى ءبىر شارۋانى ءبىتىرىپ، توي جابدىعىنا كىرىسىپ جاتادى. بۇگىن ايتەۋىر توسەكتەن تۇرىپ جاتقاندا وڭ كوزى تارتىپ ەدى-اۋ؛ سۇيتسە وسىعان كورىنگەن ەكەن عوي. قۋانعاننان جۇرەگى دۇرسىلدەپ الا جونەلدى. "ءوزىنىڭ قاراۋىنا الار ما ەكەن؟" دەپ ويلادى. سونى ەندى تۋىسىنىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتكىسى كەلدى دە، قوبديداي ستولدىڭ ار جاعىندا وز-وزىنەن قورازدانىپ، قومپالاڭداپ وتىرعان جۋان قاراعا قاراپ ەدى، جۋان قارا جىرق ەتتى.
— سەن، بالاقاي... قىر جاقايىم بولساڭ بىلۋگە ءتيىسسىڭ...
جۋان قارانىڭ نەنى تۇسپالداپ تۇرعانى قاپەلىمدە ميىڭا كىرە قويمادى.
— ءيا، اعا...
— سەن بىلۋگە ءتيىسسىڭ. ماسەلەن، ايتالىق ەل ىشىندە:
"جاقايىم-اۋ جاقايىم،
تاتىمايدى باقايىڭ.
اششى كولدەن سۋ ءىشىپ،
سىرتىلدايدى تۇقايىڭ"، — دەگەن ولەڭدى بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم عوي...
— بىلسەڭ، بۇعان قالاي قارايسىڭ؟..
— وي، اعا-اي... ول باياعىدا بازىناسى بىتپەيتىن قاتار قۇربىلاردىڭ ءبىرىن-بىرى كەمسىتپەك بولعاندا ايتقان ءازىلى عوي...
— جوق!.. جوق، بالاقاي، بۇل ءازىل ەمەس، بۇنىڭ ار جاعىندا ۇلكەن شىندىق جاتىر. قايسى دەسەڭ، اينالايىن بالاقاي، اششى سۋ ىشكەن كىسىنىڭ بۋىن-بۋىنىنا تۇز جينالادى. انە، سونان كەلەدى دە، باقاي سىرتىلدايدى. گەنا! تۇسىنەسىڭ بە، گەنا دەگەندى؟ كانە، سەن ءوزىڭ ولاي-بۇلاي ءجۇرىپ كورشى؟ جاقايىم ەكەنىڭ شىن بولسا، قۇداي بىلەدى، سەنىڭ دە جۇرگەندە باقايىڭ سىرت-سىرت... حا-حا-حا...
جۋان قارا شوشقا جون جاۋىرىنىن شيقىلداق ورىندىقتىڭ ارقاسىنا جىعا ساپ، شالقالاپ قارق-قارق كۇلدى. الدىنا وڭگەرگەن كوپشىكتەي قارىننىڭ كىندىكتەن تومەن تۇسى كۇلگەندە ىركىلدەپ، بۇلك-بۇلك ەتتى. القىمى تولعان بۇعاق تا بۇلك-بۇلك. ۇرتى سالبىراعان ەكى بەت تە بۇلك-بۇلك. بىتىك كوز ءتىپتى جۇمىلىپ كەتكەن. حا-حا-ا... پىسىناعان كىشكەنتاي كابينەتتى باسىنا كوتەرىپ بارا جاتقان قارقىلىن ول كەنەت كىلت تىيىپ، الدەقايدان ۇشىپ كىرگەن بارماقتاي قارا شىبىنعا قالت ەتىپ اربالدى دا قالدى. ءۇي ىشىندە ءبىر جوعارى كوتەرىلىپ، ءبىر تومەن ءتۇسىپ اينالا ىزىلداپ ءجۇرىپ العان شىبىننىڭ ءىزىن اڭدىپ، قولىندا جەلپۋىش قىپ وتىرعان گازەتتى شوقپارشا كوتەرىپ اپتى.
سەن وسى ءساتتى پايدالانىپ، جۋان قارانىڭ كوزىن الا بەرە ديپلومىڭدى ءىلىپ الدىڭ دا، سىرتقا اتا جونەلدىڭ. سىرتقا شىققان بويدا ەسىكتى جىلدام جاۋىپ، ارقاڭمەن باسىپ تۇرا قالعانسىڭ-دى. كوكىرەگىن كۇلكى مەن جاس قىسىپ تۇر. قۇلاعى شىڭىلدادى؛ شەكە تامىرى سولقىلداتىپ اكەتىپ بارادى؛ شىڭىلداپ ميىن شاعىپ تۇرعان قۇلاق ەمەس، الگى جۋان جاقايىم قۋالاپ كەتكەن بارماقتاي قارا شىبىننىڭ ىزىڭى سياقتاندى. ەسىكتىڭ ارجاعىنان الدەنە سارت ەتتى. "قاتىردىم! قاتىردىم، بالەمدى!". سەن الدى-ارتىڭا قاراماي، جۇگىرە جونەلگەن ەدىڭ-اۋ. ءبىر جەرگە باس سۇقپاي، تۋرا ستانساعا تارتقانسىڭ-دى. سول كۇنى الماتىدان باكيزات كەلەتىن...
وعان، مىنە، ون ءۇش جىل. جۋان جاقايىمدى سونان قايتىپ كورگەن جوق-تى. جو-ق، ءبىر رەت كوردى. وندا دا كوپ جىل وتكەن سوڭ استانادا بولعان ءبىر جينالىستا سىرتىنان كورگەنى بار. ءبىراق تىلدەسكەن جوق. الايدا ونىڭ اۋزىنان ەسىتكەن سونداعى ءسوز ءالى قۇلاعىندا. ءالى كۇنگە بىرەۋ بولماسا بىرەۋ بۇعان "بوقمۇرىن قارا" دەپ كەمسىتەتىندەي وز-وزىنەن قۋىستانىپ تۇرعانى. ال، باكيزاتتىڭ اناسى... بۇنىڭ قايىن ەنەسى كۇيەۋ بالاسىنىڭ ءقازىر دە قىرىپ جۇرمەگەنىن كوزىنە ايتادى...
ءجا، قۇرسىنشى، قايىن ەنەدە تۇرعان نە بار. ول قاقسال دا بۇلاردىڭ و باستان-اق بۇلتالاقتاپ باستالعان بەرەكەسىز ءومىر جولىندا كەزدەسكەن كوپ يت-ىرقىلجىڭنىڭ ءبىرى عوي. بۇل ءقازىر سونىڭ ءبىرىن ويلاعىسى كەلمەدى. ءبىراق ويلامايىن دەسە دە جاپان تۇزدە جالعىز تۇرعان كىسىگە قايداعى-جايداعى ءۇيىر. اسىرەسە كارى قاقسال ەسىنە ءجيى ءتۇسىپ، رەنىشتى كوڭىلدى ىلايلاپ تۇر؛ قايىن ەنەسى بۇنى بۇرىن دا ادام قۇرلى سانامايتىن. تەك، ايتەۋىر قىزىنىڭ قوينى قۇر جاتپاسىن دەپ، جوقتان ءتاۋىر، ەر-قارا كورەتىن. ونى كارى قاقسال قۇدايدان دا، ادامنان دا جاسىرعان ەمەس. بۇعان جىنى كەلگەندە: "سەنى ادام قىلعان ءبىز" دەپ بەتىنە ايتادى.
وبالىنا نە كەرەك، قالادا دا، دالادا دا تامىر-تانىسى مول قايىن جۇرتى بۇنى "ءا" دەگەندە-اق اعىنى قاتتى سۋداي الا جونەلىپ ەدى؛ ءبىراق سورلاتقاندا بۇل سەرىككە جارامادى؛ تا لاي رەت بۇنى جوعارىلاتىپ، قالاعا كوشىرىپ الماق بولعاندا، تالاپسىز ىنجىق نەمە كوپىر اۋزىندا اياعىن باسپاي تابانداپ تۇرىپ الاتىن تارتىنشاق تۇيەدەي، جەمە-جەمگە كەلگەندە جەتەككە ەرمەي سورلاتتى. بۇنىڭ وزىنە قالعاندا، بولاشاق تاعدىرى بەلگىلى: ارال-ارال بولعالى قازاقتان تۇڭعىش شىققان ديپلومدى بالىقشى دەپ بۇنى كورمەگە قوياتىن تۇيەدەي، بويىن سورايتىپ ءبىر جينالىستان سوڭ ءبىر جينالىسقا سۇيرەلەپ جۇرەر مە ەدى؟ بولسا دا، بۇنى قايىن ەنەسى "ديپلومدى بالىقشى" دەيدى. سونى ايتقاندا جانى ءلاززات العانداي، راحاتتانا تۇسەتىنىن قايتەرسىڭ! قولدان كەلمەيتىن قيىن شارۋانىڭ باسى كورىنسە، جىمىڭ ەتىپ دەرەۋ قىزىنا بۇنى ىمداپ: "ونى انا ديپلومدى بالىقشىڭا ايت. وسى كۇنى مالشى، ەگىنشى، بالىقشى دەگەندەردىڭ قۇدايى بەرىپ تۇرعان جوق پا. جوعارىعا سولاردىڭ ءسوزى ءوتىمدى دەيدى عوي"، — دەپ سيقىرىن ويناتىپ سىلق-سىلق كۇلەتىن.
كۇلسىن! ەندى ءتىپتى قۇماردان شىعار!
* * *
ۇزىن قارا كىسى ىزىنەن ءالى كوز العان جوق؛ نازارىن تىكتەپ، ىزىنە قاراعان سايىن ءوزىن-وزى تانىماي قالىپ تۇر. ءيا، بۇل بۇرىن بۇنداي ەمەس ەدى؛ ءىزى دە باسقا ەدى؛ اياعىن سۇيرەتىپ باساتىن جىگىتتىڭ سىلبىر ءىزى سوڭىندا شۇبالاڭداپ جاتۋشى ەدى؛ ال بۇگىن بۇعان بىردەڭە كورىندى؛ اسىرەسە انە ءبىر تۇستا اياعىن ارپاڭ-تارپاڭ باسقان ادۋىن قيمىلدا قانداي دا ءبىر جانىن ورتەگەن الاپات ىزا بار ما؟ ءبىراق ول نەنىڭ ىزاسى؟ قۇداي بىلەدى، سول كەزدە ءتۇرى دە كەلىسىپ تۇرماعان شىعار-اۋ! قىراۋىتىپ بۇيە اياقتانىپ العان قالىڭ قاس ءۇرپى-تۇرپى. اعى باسىم الا كوز ۇياسىنان شىعا ەجىرەيىپ كەتكەن بولار. بەت الابى ءورت سەندىرگەندەي تۇتىگىپ، ءتىسى شىقىرلاپ، شويىن قارا جۇدىرىق جەڭنەن زارلەنە شىعىپ، تۇيىلە قالمادى دەيسىڭ بە؟
بۇنىڭدى باكيزات كورمەدى. باكيزات كورگەندە اششى مىسقىل شاپقان ادەمى بەتىن ساعان بۇرماي، تەك قارا كوزدىڭ قيىعىن قاداي تاستار ەدى؛ بەتىندەگى مىسقىل قارا كوزدىڭ جانارىنا كوشكەنشە سازارا قاراپ تۇرار ەدى دە، سوسىن: "اي، سەنىڭ وسى يت مىنەزىڭ-اي!" دەپ، سونان ارتىق تۇك ايتپاي، بۇرىلىپ جۇرە بەرەر ەدى.
ءيا، يت مىنەز! قايتا، دەر كەزدە ۇيدەن كەتىپ قالىپ ابىروي بولدى. ايتپەگەندە، كىم ءبىلسىن، الاڭعاسار نەمە اشۋ ۇستىندە نە ىستەپ سالارىن.
قانشا كۇننەن بەرى جانىن جەگەن ىزا مەن كۇيىكتى بۇل سىرتىنا شىعارماي، ىشىنەن تىنىپ ءوز قاسىرەتىنە ءوزى ۋلانىپ جۇرگەندە... قاپ، نە قىلاسىڭ، سارى شايانىڭ... سول پالەنىڭ جەر استىنان شىققانداي ساپ ەتە قالعانىن قايتەرسىڭ. بىلايعى ۋاقىتتا دا قارا اسپاندى قاپىلتىپ جۇرەتىن نەمە، اسىرەسە وسى جولى ءۇيى ورتەنىپ بارا جاتقانداي ۇستىنە ەمپەلەڭدەپ كىرسىن. باسىنان بوركىن جۇلىپ الماعاندا الدە قايتەر ەدى؟ انت سوققىر نەمە، كەلە سالا: "ويباي-اۋ، نە قىپ تۇرسىڭ؟ بۇل تۇرىسىڭ قاي تۇرىس؟ انالار ءبىزدى كوپ بيداي ىشىندەگى جالعىز ارپاداي تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەلى جاتىر عوي؟ ويباي-اۋ، ەر نامىسى قايدا؟ جارايدى، سەن ەر نامىسىن، ەركەك نامىسىن اياققا باسساڭ باس، ال رۋ نامىسى بار ەمەس پە؟ رۋ نامىسى ءۇشىن باياعى اتا-بابا باستى وققا بايلاپ شىقپاۋشى ما ەدى؟ سەن شىقپاساڭ، مەن ءوزىم شىعام. وسى جولى قان شىعارام. يا، ولەمىز. يا ولتىرەمىز. قان شىعارامىز!" — دەپ، ءدىر-دىر ەتىپ، باسىنان بوركىن جۇلىپ الىپ ەدى؛ ءار جەر-ار جەردە سىلتىگە جيدىگەن مەس قىلشىعىنداي بوزعىلت شاش اراسىندا سىركەدەي-سىركەدەي تەر شۇپىرلەپ تۇر ەكەن. ونسىز دا سىركەسى سۋ كوتەرمەي تۇرعاندا، مىنا جەكسۇرىننىڭ بورىك استى بۋلانىپ تۇراتىن اق شاناش باسى جىنىنا تيمەسى بار ما.
ءجا، ءجا، جىنىڭا تيگەن سول ما ەدى؟ باسقا ەدى عوي. ءيا، باسقا ەدى. سارى سايتاننىڭ، سول ارادا: "ەركەك نامىسىن اياققا باسىپ تۇرسىڭ" — دەپ، ادەيى ارىڭا ءتيىپ، تۇششى ءتانىڭدى اششى تىلمەن شايانداي شاققانى جانىڭا قاتتى باتقان-دى. جۇيكەسى قۇرعىر ونسىز دا ۇزىلەتىن جىپتەي شيرىعىپ تۇرعاندا، ناسىرىن شۇقىپ "ولمەسەڭ تۇرما" دەپ وتقا يتەرە بەرگەسىن، قانشا شىدامدى بولسا دا، سول ارادا ءوزىن ۇستاي الماي قالعان-دى. سونداعى ءوز قىلىعىن ەسكە السا، بۇل ءقازىر دە وسىناۋ اڭىراعان اشىق تەڭىزدە اق قار، كوك مۇزدا تۇرىپ تا ۇياتتان ءولىپ كەتە جازدايدى... يت مىنەز!.. وتىرىك پە؟ يت مىنەز ەمەس پە بۇنىڭ بۇگىنگى كۇنى ۇيگە، تۇزگە سيعىزباي شىعىنىپ تەڭىز ۇستىنە شىعىپ كەتكەنى؟
* * *
كەشەگى قارا سۋىقتا بالىقشىلار اۋىلىنىڭ بەت الدىنداعى قولتىق ۇستاسقان-دى. سونان ارتىنا بىرەر كۇن سالعاسىن سىپىرا جاعالاۋ ەڭىرەپ قاتىپ، كوكشە مۇز كوز ۇشىنا اسىپ كەتتى. بۇگىن ۇيدەن ازاندا جىن ۇرعانداي اتىپ شىققان ۇزىن قارا كىسى جاڭا قاتقان جاس مۇزدىڭ كىسى كوتەرەتىن جەرىنە دەيىن بارعان ەدى دە، توقتاعان ەدى. ءقازىر، مىنە، ءتۇس اۋدى. قىسقى كۇن كەشكە تاقادى؛ ۇزىن قارا كىسى ازاندا كەپ توقتاعان جەردەن ءالى تاپجىلعان جوق؛ سول باياعى ءبىر ورىندا تۇرا-تۇرا تابانىنان ىزعار ءوتتى؛ توڭازىعان دەنە وقتىن-وقتىن تىتىركەپ قالادى؛ بۇل ءبارىبىر تىرپ ەتكەن جوق؛ كەلگەن ىزبەن كەرى قايتۋعا بەتىنەن باسادى؛ ال نە دە بولسا بۇگىن ەرتەڭگىسىن بەت الىپ شىققان جاققا ماڭداي تۇزەپ تارتا بەرەيىن دەسە، وعان... الدى ءبىر اتتاسا — قارا سۋ. ونىڭ ارعى جاعى بۋلانىپ جاتىر. ۇلى تەڭىز اشۋلى. اسىرەسە وسى جولى وز-وزىنەن دولدانىپ، وكپەكتەپ وكىرەدى. قالعان دۇنيە جىم-جىرت.
تاڭ الدىندا جاۋعان قاردان كەيىن وسىناۋ بۋالدىر مۇنار ىشىندە ءتۇسى سۋىق تۇكسيگەن دۇنيە — مۇز دا، جەر دە — تۇگەل اپپاق. اينالا توڭىرەكتە كوزگە ىلىنەر قارايعان جوق. تەك سوڭىندا شۇبالاڭداعان ءسىلبۋ ءىز انە ءبىر تۇستا الدەنەگە شيرىعىپ، ارى-بەرى ادىراڭداسا دا، اقىرىندا و دا سۇلدەرى قۇرىپ، السىرەپ، اياعىنىڭ استىنا جىعىلىپتى. ۇزىن قارا كىسى ءسال قوزعالسا دا تابان استىندا جاتقان سىلبىر نەمە ءقازىر-اق سۇلدەرىن كوتەرە تۇرەگەپ، بۇرالقى يتتەي بەتى اۋعان جاققا لاعىپ، سۇمپەڭ-سۇمپەڭ شوقىتا جونەلەتىندەي.
ۇزىن قارا كىسى مىرس ەتتى. نەگە كۇلدى؟ ىزگە مە؟ وزىنە مە؟ سونىڭ قايسىسى بولسا دا، قۇداي بىلەدى، بەتىنە شاپقان تاعى ءبىر رەنىش جۇرەگىن دە ورتەپ كەتتى. ءىشى دە يت تالاعانداي الاۋ-دالاۋ بولار-اۋ؟ كىم ءبىلسىن، باكيزاتتىڭ جۇيكەسىن قۇرتىپ بىتكەن مىنا سىلبىر ءىز بۇگىن بۇنىڭ دا شامىنا ءتيىپ، ءوشىن كىمنەن الارىن بىلمەي تۇر ما؟ كىمنەن؟ ادام شىركىننىڭ كىنالى ءوزى بولسا دا، كىنانى باسقادان ىزدەيتىنى نە؟ مىنە، بۇ دا باسىنداعى بار پالەنى وزىنەن، ءوزىنىڭ بولىپ بولعان بولمىسىنان كورمەي، الدەبىر ىزدەن كورەتىنى نە؟ ايتسا دا، بۇگىن جەرگە سىيماي، جانى شيرىققاندا بۇنى الدى ارتىنا قاراتپاي، اڭىراعان اشىق تەڭىزگە قۋىپ اكەلگەن ءىز ەمەس ەدى عوي؟ قايتا وسى ءىزدى وسى اراعا سۇيرەتىپ اكەلگەن بۇنىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى؟ ءيا، ەزى ەدى. ەسى دۇرىس كىسى، ءسىرا، ءىزدى وزىنەن، ءوزىن ىزدەن ايىرا ما؟ مىنە، تۇندە جاۋعان ۇلپىلدەك اق قار بەتىندە ۇيىرىنەن اداسقان ساياق اتتاي جاپان تۇزگە شىعىنىپ كەتكەن جالعىز كىسىنىڭ سوڭىندا سۇيرەتىلىپ جاتقان ىزگە وي مەڭدەتكەن جانارى قايتا-قايتا ءسۇرىنىپ تۇر. ومىردەن شارشاعان ادامنىڭ سۇيرەتىپ باسقان ءسىلبۋ ءىزى باسقا ەمەس، بۇنىكى... جانە بۇنىڭ ءوزىن پاش ەتىپ تۇر. ءىزى — وزىنەن، ءوزى — ىزىنەن اۋمايدى. سونى بىلە تۇرا وزىنە ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقسايتىن ىزدەن بۇل نەگە ات تونىن الىپ قاشادى؟ جازعان-اۋ، جەر باسقان پەندەنىڭ سوڭىنداعى ءىز بەن قاسىنداعى كولەڭكەسىنەن قاشىپ قۇتىلا الماسىن شىنىمەنەن بىلمەي ءتۇر ما؟ باسىنان كەشكەن بەرەكەسىز تىرلىك پەن ءتاڭىرى بەرگەن يت مىنەزدى ايدالاعا الىپ شىعىپ، تابان استىنداعى تۇڭعيىقتىڭ تۇبىنە باتىرىپ كەتە الماعاسىن، قارا ەتىكتىڭ تابانىنا سالىپ مىجعىلاپ تۇرا بەرمەك پە؟ ۇناتپاعاننىڭ ءبارىن بويىڭنان الاستاپ ارىلماق بولساڭ، بۇرىن قايدا قالدىڭ؟ بۇرىن سونداي وي باسىڭا نەگە كەلمەدى؟ بۇرىن سەن باسقا ەدىڭ-اۋ؟ بۇرىن تەڭىز ءوڭىرىنىڭ سۇرگىنى تاۋسىلمايتىن سارتىلمەن جۇرگەندە ۇزاقتى كۇن سارسىلىپ ىزىنە قاراماق تۇگىل، الدە قالاي مويىن بۇرۋعا دا ۋاقىت تاپپايتىن. ءيا، كۇنى كەشە وسى دۇنيە باسقا ەدى. سەن دە باسقا ەدىڭ. سونان بەرى اي ورنىندا. كۇن ورنىندا. ەل امان، جۇرت تىنىش. ءبىراق سەن باسقاسىڭ. ساعان بىردەڭە كورىندى. ەندەشە بۇل ءوڭىردىڭ حالقىنا دا ءبىر پالە كورىندى. ايتپەسە... باياعى زامان بوپ بۇگىنگىدەي اۋىل الدىنداعى قولتىق ۇستاسقاندا، ءقازىر عوي بۇل ەلدىڭ ەر-ازاماتى كوتەرىلە مۇزعا شىعار ەدى.
ونداي كادەلى كۇنى، ادەتتە، سەن ەلدەن بۇرىن تۇرار ەدىڭ-اۋ! اپىل-عۇپىل كيىنە سالا ات قوراعا بارار ەدىڭ. كەشە كەشكىسىن قاۋسىرا سالعان ەسىكتى قايىرا اشقاندا، ار جاعىنان كوك قۇراق ءيسى بۇرق ەتە قالار ەدى؛ ات قورانىڭ ارىرەك تۇبىندە باسىن اقىرعا سۇيەپ تۇرعان تورى توبەل ءبىراق بىلق ەتپەس ەدى؛ باسىنا جۇگەن كيگىز، قارىسقان ءتىستىڭ اراسىنا تەمىر اۋىزدىقتى سىلدىراتا كۇشتەپ سال؛ سوسىن ەرتتە؛ سوسىن جەر سىزعان قارنىن جوعارى كوتەرىپ قوس تارتپانى قاتار تارتىپ جاتساڭ دا، جانۋار بىلق ەتپەي مۇلگىپ تۇرا بەرەر ەدى؛ سونان تەك وڭكيگەن ۇزىن قارا كىسى ۇزەڭگىگە اياعى تيەر-تيمەستە لىپ ەتىپ ۇستىنە ءبىر-اق ىرعىعاندا، قارا بىلەك مىقتى ات بەلى قايقايا ءبىر ىڭىرانار ەدى دە، دەنەسىن تەز جيىپ الا قويار ەدى. وسىعان دەيىن مۇلگىگەن كوز كەنەت شوق جايناپ، جان-جاعىنا جانارى جايناڭداي قارار ەدى دە، تىزگىنىن سوزىپ، ءوزىنىڭ جاز بويى جايىلعان اۋىل سىرتىنداعى قارا وتى مول داعدىلى ورىسىنە قاراي بەزەكتەپ اياق باسا جونەلەر ەدى؛ سەن ءبىراق ونى باس ەركىنە جىبەرمەي، قارۋلى قولدىڭ قاتتى ءبىر قيمىلىمەن تەڭىزگە قاراي بۇرىپ الار ەدىڭ. ءوز دەگەنى بولماعان ات "ءا" دەگەندە باسى بۇلتالاقتاپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر بۇرىلار ەدى؛ ءتورت اياق قۇددى تۇساۋعا كۇرمەلگەندەي تىپىرلاپ باسار ەدى؛ سەن دە ات مىنەزىن ۇناتپاي، قوس تىزگىندى قولىڭا دەرەۋ جيىپ الىپ، تىرپ ەتكىزبەي تۇقىرتىپ ۇستار ەدىڭ. قوس بۇيىرگە تەمىردەي قادالعان تاقىم قابىرعالاردى قاۋساتىپ جىبەرەردەي قاتتى سىعىممەن قىسىپ-قىسىپ جىبەرگەندە، جانۋاردىڭ ەرتەدەن بەرگى قۇرىسى تارقاپ، باۋىرىن كەرە سىدىرا جونەلەر ەدى-اۋ!
سىقىرلاعان سارى اياز. كۇن شىراداي تىمىق. ءبىراق سوقتىرا جونەلگەن ات ەكپىنىنەن بەت الدى قاپەلىمدە جەلدەنىپ، كوڭىل شىركىن ۇشاتىن قۇستاي قاناتتانىپ جۇرە بەرەتىن. جاقىندا جاۋعان قاردى سارى اياز سىعا-سىعا، ءقازىر ءتىپتى سىعىمدالىپ سىڭىرلەنىپ قالعان. الا-بەلە بوراسىن ۇرگەن تۇستا قار بەل الىپ، قۇددى قاناتىن جايعان كەرەگەدەي ءبورىجالدانىپ كۇدىرەيىپ جاتقان كۇرتىكتى، بۇل كەزدە تاقىمى استىندا ءتورت اياعى دەنەسىن اۋىرلاماي قۇپ-قۋناق باسقان تور توبەلدىڭ تاعالى تۇياعى كۇتىر-كۇتىر ويىپ، قايسى ءبىر ومبىلاعان-ومبىلاعان جەردە تىزەسى دىرىلدەپ تۇرىپ قالماي، قايتا ورشەلەنىپ، الدىنا قاراي ومىراۋلاي ۇمتىلىپ، تاعى ءبىر بەلەڭگە الىپ شىعار ەدى دە، بالىقشىلار اۋىلىنىڭ بەت الدىنداعى قارا جاردىڭ قۇلاۋىنا قالاي ىلىككەنىن بىلمەي قالار ەدى-اۋ!
شىركىن، سول كۇندەر-اي! بۇل قارا جارعا قالاي ىلىكتى، سولاي دەرەۋ ات باسىن تارتار ەدى. ەر ۇستىندە بويىن تىكتەپ كوتەرىلىپ وتىرار ەدى. سوندا قىران ۇشار بيىكتەن ەتەككە كوز جىبەرگەندە وسىناۋ جارىق دۇنيەنى الىپ جاتقان تەڭىزدى القاپ اسپان استىنا سيماي داليىپ كەتەر ەدى عوي! جاعالاۋدان باستاپ ۇستاسقان مۇز كوز ۇشىنا بارىپ قالعان. سونى كورگەندە سەن دە جىمىڭ ەتىپ، كەزىڭ كۇلىمدەپ قويا بەرەتىنسىڭ. ءجۇزىڭ ساتتە نۇرلانىپ، كوكىرەگى قۇرعىر كەۋدەگە سيماي، ءقازىر-اق قۇس بوپ ۇشاتىنداي، ات اياعى باسىپ تۇرعان قارا جەر تاپ ءقازىر تابان استىندا بار ما، جوق پا، سەزبەۋشى ەدى-اۋ! و، دۇنيە! وپاسىز سۇم جالعان! اسىلى، اينالايىن، اتا-بابا مال سوڭىندا قوڭىن كۇن تەسىپ ءجۇرىپ تە كوكىرەگى كوپ نارسەنى سەزگەن عوي. سولار ەدى عوي "وتكەن كۇندە بەلگى جوق" دەگەن. بەلگى بولسا، ال، كانە، تىرلىك قازىرگىدەي تۇيىققا تىرەلىپ، تارىعىپ تا تورىعىپ تۇرعاندا باياعى كۇندەردىڭ ءبىرى بولماسا، ءبىرى كوزگە كورىنىپ، تىم قۇرىسا، كوڭىل دەلبەۋگە جاراماس پا ەدى؟
اسىلى، ءپاتۋاسىز ءومىر جۇمىر باستى پەندەنىڭ باسىنان وتپەگەي... ال باستان داۋرەن وتكەسىن-اق ءپاني دۇنيەنىڭ ايى دا، كۇنى دە، جىلى دا ءتۇز قاشاعانى تۇلكىگە اينالىپ، بۇلتالاققا ساپ ىزىنەن اداستىرىپ باعادى. مىنە، بۇ دا وسى ءوڭىردىڭ تەڭىزى مەن دالاسىندا ءوزى شارلاپ تاستاعان سونشا ءىزدىڭ ءبىرى بولماسا بىرىنەن قولعا ىلىگەر تياناق تابا الماي، تورىعىپ تۇر.
كىسى شىركىن قاجىعاندا ءتان عانا توزا ما دەسە، جادى دا يت جىرتقان قارا تەرىدەي ىرىم-جىرىم بولا ما، قالاي؟ بۇل جاڭا ار جاعىنان سوقتىرتىپ كەپ، قارا جاردىڭ ۇشار باسىنا ىلىگە بەرە ات باسىن تارتىپ ەدى-اۋ... سونان كەيىن... باسە، سونان كەيىن نە بوپ ەدى؟ ءيا، ەسىنە ءتۇستى. قارا جاردىڭ قۇلاۋىنان قيالاپ تۇسكەسىن بۇل تورى توبەلدى جاعالاۋدىڭ سەلدىر قامىسىنىڭ شەت جاعىنا تۇساپ قالدىرار ەدى دە، ارعى جاعىنا جاياۋ كەتەر ەدى؛ بىردە باياۋلاپ جاي ءجۇرىپ، بىردە اياعىن شاپشاڭداپ جەدەل باسىپ كەلە جاتىپ، كۇدىك تۋعان جەرگە كىلت توقتاي قاپ، كىلەگەي كوك مۇزدى سىرەۋ ۇلتان قارا ەتىكتىڭ تاقاسىمەن سولقىلداتىپ قاتتى-قاتتى تەبەر ەدى؛ سونان ارى ءبىر ءجۇرىپ، ءبىر توقتاپ جاڭا قاتقان جاس مۇزدىڭ كىسى كوتەرەر جەرىنە دەيىن بارار ەدى؛ ەرتەڭ مۇز ۇستىنە شىققالى وتىرعان بالىقشى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتىنا قاراقشى تىگەر ەدى؛ قولتىعىنا قىسا كەلگەن ءبىر باۋ قامىستى كوك مۇزعا قۇددى بەلىن بۋعان بالاداي قۇنتيتىپ قاداپ، جىلدا ءدال وسى كەزدە قايتالاپ وتىراتىن كادەلى ءبىر شارۋانى تىندىرعاسىن كوڭىلىن پىرلەپ قايتاتىن. ءبىراق، ونىڭ ءبارى بۇنىڭ باسىنان باياعىدا وتكەن. ال بۇگىن؟.. باسە، بۇگىن شە؟
ۇزىن قارا كىسى ەڭسەسىن تىكتەدى. بۇگىنگى كۇننىڭ بۇنان بۇرىنعى كۇندەردەن ايىرماسى قانداي ەكەنىن بىلگىسى كەلگەندەي، اۋەلى اينالا توڭىرەككە كوز سالدى. سوسىن سوڭىنداعى شۇبالاڭ ىزگە نازار اۋداردى. كەزى قايتا تۇسكەندە، جۇرەگى ءدىر ەتىپ شوشىپ قالدى. مىنا ءىز نە دەيدى، ءاي؟ مىناۋ قۇددى جارىم جولعا جەتكەندە تاقىم استىندا تيتىقتاپ زورىققان كولىكتەي سۇلدەرىن سۇيرەتىپ كەپ، اياعىنداعى قارا ەتىككە باسىن سۇيەي جىعىلعان با، قالاي؟ ءجۇرىمى ءبىتىپ، جولى تاۋسىلىپ تيتىقتاپ توقتاعان جەرى وسى بولعانى ما؟ جادىگەر: "جوق! جوق!" — دەپ، جانى ىشقىنا ايقايلاپ جىبەرە جازداپ، ەرنى دىرىلدەپ، ءوزىن ازەر ۇستاپ قالدى.
ءجا، كىسىدەن كورەتىن نە بار. بۇنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن باقىتسىزدىققا كىنالى بىرەۋ بولسا، ول باسقا ەمەس، بۇنىڭ ءوزى ەدى عوي. ءوزى كىنالى ەدى عوي! باكيزات؟.. جوق، وندا كىنا جوق. قايتا ول ءبىر پالەنىڭ بولارىن سەزگەندەي، بۇعان: "دەمالىسقا بىرگە بارايىق!" دەدى؛ "ەرلى-زايىپتى بوپ، تىم قۇرىسا بيىلعى دەمالىستى بىرگە وتكىزەيىك. استاناعا بارالىق. باياعىدا بىرگە وقىعان قىزدار مەن جىگىتتەرگە كەزدەسەيىك"، — دەپ، الدىنان وتپەدى مە؟ استاناعا جالعىز بارسا، ازىمگە كەزدەسەتىنىن ول ءبىلدى. ونى سەن دە ءبىلدىڭ. كورىنگەن ەركەكتەن قاراداي قىزعانىپ، كۇيىپ-پىسىپ ءجۇرىپ، سول ارادا نە قارا باسقانىن قايدام. "ءوزىڭ بارا بەر، دەم الىپ قايت. مەن كەتسەم بالىق اۋلانباي قالادى. ونسىز دا ۇكىمەتكە تاپسىراتىن جوسپارلى بالىق بۇل ايدا تاعى دا ورىندالماي، باستىقتار جانىمدى الىپ جاتىر" — دەپ... و، سورلى!
سورلى-اۋ، بىلە بىلسەڭ، ءازىمنىڭ قوينىنا ءوزىڭ اپارىپ سالىپ بەرگەن جوقسىڭ با؟ سۇيتە تۇرا، بيشارا ايەلدى كىنالاپ... كىنالاپ قانا قويماي، كوك الا تورعايداي عىپ ساباپ، ولتىرە جازداعانىڭا جول بولسىن. ون ءۇش جىل ءبىر تۇندىك استىندا بىرگە تۇرعاندا ءتىرى جان بەتىنە جەل بوپ تيمەگەن ەركە ايەل سەنىڭ سونداعى سوراقى، ماسقارا قىلىعىڭدى كەشپەس ەدى عوي؛ تەك، ءقايتسىن، ارالارىڭداعى ەكى جاپىراق بالا قولىن بايلاپ... ۇزىلگەن ءجىپتى جالعاعانداي، لاجسىز كونسە كونگەن شىعار، تەك كەشتى دەيسىڭ بە... ول ءوزى سۇيەككە باسىلعان تاڭباداي ولە-ولگەنشە بىتەۋ جارا بوپ قالاتىن ورەسكەل وقيعا ەدى. ەسى بار كىسى، تىم قۇرىسا، سونان كەيىن باكيزاتتى رەنجىتپەي، ايتقانىن ىستەپ، ايداۋىنا جۇرەر ەدى.
ال، بۇل... اپىراي!.. اپىراي، بۇرىنعى كىناسىنەن ارىلا الماي، قارا بەت بوپ ءجۇرىپ... بيشارا ايەل سىرداريا ساعاسىندا قوستانىپ بالىق اۋلاپ جاتقان كىسىلەرگە بارعانىنا قارسى بوپ: "بارمايسىڭ! جىبەرمەيمىن! "دەپ قاسارىسىپ العاندا... نەگە كونە قويمادى؟ سول ارادا ايتقانىن ىستەپ، كونە قويعاندا... وندا، كىم بىلەدى، بۇل جاعداي بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى؟ سەن دە "بارماسام بولمايدى" دەپ بەزەكتەدىڭ. ايتقانىن ىستەتىپ ۇيرەنگەن ايەل كونە قويماعانىڭا قيتىقتى ما، ايتەۋىر، و دا: "سەن جازعان كوك تەڭىزدىڭ قاشاعانىن قۋىپ اۋلايمىن دەپ، قاتىن-بالاڭدى دا ۇمىتتىڭ. تەڭىز اسىپ وسى تەنتىرەگەنىڭ دە جەتەر. ەندى ەشقايدا جىبەرمەيمىن. بارمايسىڭ!" دەپ ەدى؛ بۇل قالاي دا ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن ايتقالى وقتالا بەرگەندە، ەسىك الدىنا كەپ توقتاعان كولحوزدىڭ ەسكى ماشيناسى ءجۇرۋ كەرەك ەكەنىن ەسكە سالعانداي، باقىرىپ-باقىرىپ قالدى. جولعا شىعاردا ءجۇز گرامدى قاعىپ الاتىن شوفەر ىلە-شالا تاعى دا باقىرتتى.
— ءقازىر! — دەدىڭ سەن. جىپىرايعان ماي-ماي كەپكانى كوزىنە باسىپ كيىپ، ءبىر ەزۋىندە تەمەكى بىقسىتىپ، بەزەۋ بەتى تەرشيتىن دە جۇرەتىن وسى نەمەگە جىنى كەلىپ تۇر. ءيتتىڭ ءوزى سياقتى القام-سالقام ماشيناسى دا باقىراۋىق تۇيەدەي باق-باق ەتە مە، قالاي؟
— ءباتىش اينالايىن...
— بارمايسىڭ!
— ءباتىش... اقىلىڭ بار ەدى عوي... ءتۇسىنشى، بارماۋعا بولمايدى.
— تۇسىنبەيمىن. تۇسىنگىم دە كەلمەيدى. بالىق دەسە، بالىقشىلار دەسە، قاتىن-بالانى دا ۇمىتىپ...
— ءتۇھ، اينالايىن-اي... ساعان نە بولعان... تىڭداشى!
— تىڭدامايمىن. ەشقانداي ءسوزىڭنىڭ كەرەگى جوق.
— وسى جولى بارماسام، ولاردىڭ بەتىن ەرتەڭ قالاي كورەم؟ ول پاقىرلار انا جاقتا الا جازداي ءۇي كورمەي، سىرداريانىڭ سارى ماساسىنا تالانىپ جاتىر. ءوزىڭ ايتشى، ولاردىڭ جاعدايىن مەن بارىپ بىلمەگەندە، كىم بىلەدى؟ قارا سيراق بالىقشى كىمگە كەرەك؟
باكيزات ۇندەمەدى. قيىلىپ ايتقان الگى سوزدەرىڭ جەتەسىنە جەتكەن سياقتى ەدى؛ سەن ءتۇسىن بەرمەي، سىرت اينالىپ تۇرعان تىك مىنەز، تاكاپپار ايەلگە قاتارلاسا بەرە باۋىرىڭا تارتىپ قۇشاقتاماق بولىپ ەدىڭ، باكيزات قولىڭدى قاعىپ تاستادى.
— بارمايسىڭ!
— ءباتىش، اينالايىن... وسى جولى تاعى ءبىر سىناپ كورشى. وللاھي، بارام دا قايتام.
باكيزات ءلام-ميم دەمەستەن شيراق باسىپ سىرتقا بەتتەدى. سەن ۇمتىلىپ، ەرە ءتۇستىڭ. ءبىراق قاتتى جاپقان ەسىك قوس بوساعانى سولق ەتكىزە سارت ەتكەندە، سەلك ەتىپ ىلگەرى سوزعان قولىڭدى جيا الماي قالشيىپ تۇرىپ قالعانسىڭ-دى...
* * *
شوفەر ءۇنسىز كەپ، قاسىنا وتىرىپ جاتقان بۇعان كوز قيىعىن ماي-ماي كەپكانىڭ كۇن قاعارى استىنان تاستاعان ەدى؛ انشەيىندە جولعا شىعار الدىندا ءجۇز گرامدى تاستاپ الاتىن ىرجاقاي جىگىت باستىعىمەن قۇربىسىنداي قىلجاقتاسۋشى ەدى؛ وسى جولى باستىعىنىڭ ىشتەن الدەنەگە ءتۇسى قاشىپ، ساسقالاقتاپ شىققان ءتۇرىن كوردى دە، جىم بولدى. شىناشاعىنا قالايى ساقينا سالعان قولىن رولگە اسىپ تاستاپ، ءۇنسىز ءامىر توسىپ وتىر.
— كەتتىك!
— مامەنت.
قۇنجىڭداپ، ەكى الاقانىنا كەزەك تۇكىرىپ الدى. گاز باسار الدىندا دا قۇنجىڭ-قۇنجىڭ ەتىپ اۋەلى اياعىنىڭ استىندا، سوسىن الدىندا ءىلىنىپ-سالىنىپ تۇرعان بىردەڭەلەرگە ءۇڭىلدى. سونان سوڭ عانا گاز باستى. گازدى باسقاندا ەرتەدەن بەرى كاپوت استىندا بىردەڭەسى شاقىلداپ، بىردەڭەسى تاقىلداپ ءدۇرس-دۇرس ۇرىپ تۇرعان ەسكى موتور دەگەنىنە كونبەي قىر-ر ەتتى. شوفەر كۇيىپ-پىسىپ، "شەشەڭنىڭ شەستەرناسىن ە...." دەپ بوقتاپ بىردەڭەنى تەۋىپ-تەۋىپ قالعاندا، ارجاعىنان تاعى بىردەڭەسى دىر-دىر ەتىپ، تۇلا بويى سەلكىلدەپ الا جونەلگەن القام-سالقام ماشينا ىڭىراندى دا، ءتورت اياقتاپ تۇرعان جەردەن ارەڭ-ارەڭ جىلجىدى-اۋ، ايتەۋىر.
ءار كەزدەگىسى وسى. وعان بۇل سىر مىنەز. وعان وسى اۋىلدىڭ حالقى دا ۇيرەنىپ، ەتى ءولىپ كەتكەن. ىزا بولعاندا شوفەردىڭ وسىلاي قارا تەمىردى شەشەسىنىڭ شەستەرناسىنان باستاپ بوقتايتىنى، ونان بىردەڭەلەردى تەپكىلەيتىنى، ونان كاپوتتى سارت-سۇرت اشىپ جاباتىنى، تاقا بولماسا شاقىلداعان بىردەڭەلەردى شوپپەن شۇقىلاپ تۇكىرىكتەپ-تۇكىرىكتەپ الاتىنىنا دەيىن بۇل ءوڭىردىڭ كىسىلەرىنە تانىس. قىرىلداسا قىرىلداسىن. دىرىلداسا، دىرىلداسىن. قالاي دەسە دە، ايتەۋىر بالىقشى اۋىلدىڭ ىلاجداپ اياق ارتىپ وتىرعان جالعىز كولىگى. قالاي دەسە دە، الگىلەردەن كەيىن بىردەڭە قىپ قوزعالارىن بىلەدى. قوزعالعاسىن دالادا قالدىرماي، باراتىن جەرگە بىردەڭە عىپ جەتكىزەرىن بىلەدى.
ال ەندى بار-اۋ... توسىننان كورگەن كىسى بۇنى ادام كادەسىنە جارايدى دەپ، ءسىرا دا دامە قىلمايتىن. تۇلا بويىنداعى تەمىر اتاۋلىلار توت باسقان. اعاش اتاۋلىلار الدەقاشان بوياۋى وڭىپ، سىرى كەتىپ، قيۋى قاشقان. شەگەلەر بوساپ، بولەك-سالاق بىردەڭەلەر بىلقىلداپ-سىلقىلداپ ازەر-ازەر ءىلىنىپ تۇرعان اتام زامانعى ەسكى ماشينا الدىنان بۇراعاندا بولماسا، وت المايتىن. ءبىر سونسە، وت الا قويۋى قيىن بولعاسىن شوفەر جىگىت ادەتتە قونعان، تۇستەنگەن جەردە بولماسا، قالعان ۋاقىتتا اناۋ-مىناۋ توقتاعاندا ەسكى موتوردىڭ وتىن وشىرمەي ەنتىكتىرىپ قوياتىن-دى. سوعان قاراماي جۇرگەندە جەلدەي ەسەدى. جولعا ءتۇسىپ زاۋلاپ ءجۇرىپ كەتكەسىن، ول قاشان مايى، سۋى تاۋسىلعانشا توقتاپ كورگەن ەمەس-تى. ءتورت دوڭعالاعى امان بولسا، وسى جولى دا باس اينالىپ باراتىن بەز ءجۇز شاقىرىم جولعا ەل جاتا اپارارىن ءبىلدى.
ماشينادا ايتا قالعانداي جۇك جوق؛ تەك اۋىلداعى قاتىن-بالانىڭ انا جاقتا قوستانىپ بالىق اۋلاپ جاتقان ەر-ازاماتتارعا بەرىپ جىبەرگەن ازىن-اۋلاق شاي-سۋ، جىلى كيىم-كەشەكتەر بار.
سالدىرلاق ماشينا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بالىقشىلار اۋلىنىڭ جەل جاعىندا جوتاسى كۇدىرەيىپ جاتقان مىجىرىق ەسكى تاۋ — بەل-اراننىڭ كەزەڭىنەن اسىپ ءتۇستى. تۇلا بويى كۇج-كۇج قارا تاس باسقان مىجىرىق تاۋدى ارتقا تاستاعاسىن-اق ۇزاق جولدىڭ الدى اشىلىپ سالا بەردى. ءبىر جاعى — كوك تەڭىز. ەكىنشى جاعى — جاز باسىنان ءشوبى قۋراپ، سارى لاي تەڭىزدەي سارعىلتىم تارتىپ جاتقان شەتسىز-شەكسىز دالا. تەڭىز بەن دالانىڭ اراسىنان ءارقاشان يرەلەڭدەپ، ۇنەمى ىلگەرى قاراي جەتەلەپ وتىراتىن ايداۋ جولعا ءبىر ءتۇسىپ العان القام-سالقام ماشينا الگى سارى لاي دالانىڭ شاڭداعىن بۇرقىلداتىپ سالدىرلاپ-كۇلدىرلەپ جوستىرتىپ كەلەدى.
— بالا، — دەدىڭ سەن بىلاي شىققاسىن شوفەرگە بۇرىلىپ، — بالىقشىلارعا ءبىر قونامىز دا، ەرتەڭ ەرتەلەتە قايتامىز.
شوفەر مىرس ەتىپ، ماي-ماي كەپكانىڭ كۇن قاعارىن كوزىنە تۇسىرە باسىپ قويدى.
— نەگە كۇلەسىڭ. ايتقانىم ايتقان. ءبىر قونامىز دا، ەرتەڭ ەرتەلەتە جولعا شىعامىز. قالايدا ەرتەڭ كەشكە ۇيدە بولۋىمىز كەرەك.
— باسموترىم، باس-ەكە...
— ءسوزدى قوي. باس قامشىنى! زارلات!
— مامەنت، باسەكە.
سۇيدەدى دە تاعى دا ەكى الاقانىنا كەزەك تۇكىرىپ، قۇنجىڭداپ رولگە جابىستى. قىزىق جىگىت: جولعا شىعايىن دەپ وتىرىپ تا اراقتى داستارقان باسىنداعى كىسىلەردىڭ بارىنەن كوپ ىشەدى. قىرلى ستاكانعا قۇيماي، قۇمىرسقا بەل، قىلميعان ريۋمكاعا قۇيعان اراق الدىنا كەلسە قاباعى ءتۇسىپ كەتەدى: "مىناۋ نە؟ ونان دا ويماققا قۇيىپ بەرمەيسىڭدەر مە؟ بۇنى كوزگە تامىزباساق، قالاي ىشەمىز،" — دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىرەدى. سوسىن بوتەلكەگە ۇمتىلىپ اراقتى كەسەگە، نەمەسە قىرلى ستاكانعا تولتىرىپ قۇيىپ، شىمىرىكپەستەن تارتىپ جىبەرەدى.
"پاي! پاي، سەكسەۋىلدىڭ شوعىن جۇتقانداي بولدىم-اۋ"، — دەپ، جۇرتتى تاعى دا دۋ كۇلدىرەدى دە، ماڭدايىنان بۇرق ەتە قالعان تەردى سۇرتپەستەن رولگە وتىرادى. تۇلا بويى تەگىس بالبىراپ، قارسى الدىنان سوققان تۇنگى سامالعا ومىراۋىن توسەپ جۇرگەندى جاقسى كورەدى.
وندايدا الدەبىر اسىعىس، قاۋىرت شارۋا القىمنان الىپ، امالى قۇرىپ تۇرعان بىرەۋ بولماسا، باسقارمادان باسقا كىسى بۇنىڭ ماشيناسىنا مىنە قويمايتىن. ۇيتكەنى بۇل اۋىلدا سالدىرلاق ماشينانىڭ ماڭدايىنداعى ەكى فاردىڭ ەكەۋى بىردەي ىستەگەنىن ەشكىم كورگەن ەمەس؛ تەڭىز ءوڭىرىنىڭ نە ءبىر كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تاستاي قاراڭعى تۇندەرىندە اڭ جورتپاسا، ادام جۇرمەگەن جاپان تۇزدە قاق ماڭدايىنداعى ەكى جارىقتىڭ ءبىرى ءسونىپ، ءبىرى جانىپ شايتان وتىنداي جىلتىلداپ كەلە جاتادى. ولەۋسىرەگەن ساۋلە بىردە وڭ، بىردە سول جاقتا سىعىرىڭداپ، الگىندە عانا باس-كوزىنە قاراماي سالدىر-كۇلدىرلەپ كەلە جاتقان ماشينا كىلت باياۋلاپ، سوقىر كىسىشە جولىن سيپالاپ قالادى.
وسى جىگىتتىڭ قىلىعىنا ىزا بولعاندا قۋىپ جىبەرگىسى كەلەدى. جاپىرىق كەپكانى كوزىنە تۇسىرە باسىپ كيىپ، ءتىل جاعى بايلانعانداي تۇنجىراپ الاتىن جىگىتتىڭ اراق ىشسە اۋزىنا تىنىم جوق: وزدەرى قوناق بولعان ءۇيدىڭ ايەلىن اڭگىمە قىلادى. ىشكەن-جەگەنىن ايتادى. تاقا بولماسا، موللالارمەن بىرگە پالەنشەكەم-تۇگەنشەكەمنىڭ جانازاسىنا كىرىپ، اق ارۋلاپ، اقيرەت ساپارىنا شىعارىپ سالعاندارىن ايتىپ، قاسىنداعى كىسىگە جالتاقتاپ وتىرعانى. ال ەگەر، تىڭداۋعا زاۋقىڭ بولماسا، ە، وندا باسىڭ پالەگە قالدى دەي بەر. ول وندا ءبىر قولىن رولدەن بوساتىپ الادى؛ سوسىن قاسىنداعى كىسىنى بۇيىردەن ءتۇرتىپ قالادى. نە يىعىنان تارتىپ، وزىنە قاراتىپ بۇرىپ الادى دا، اڭگىمە سوعادى. بۇندايدا "كەزىڭە قارا" دەگەن — شامى. بۇرالاڭ جول بابىن تاپتىرماي، بۇلتالاقتاپ كەلە جاتقانىمەن ءىسى جوق؛ ەكى كوزىن الدىنان ايىرماي، جاعالاسىپ وتىرۋدىڭ ورنىنا، ول ەندى باسىن تۇسىنداعى تەرەزەدەن سىرتقا شىعارىپ، ماشينانىڭ ۇستىندەگىلەرگە داۋىستاپ ءتىل قاتادى.
سەن جول ۇستىندە ونىمەن سويلەسپەيتىنسىڭ-دى. وسى جولى دا وعان سىرتىڭدى بەرىپ، تۇسىڭداعى اينەكتىڭ ار جاعىندا سۇلاپ جاتقان كەڭ دۇنيەگە كوز تىگىپ العانسىڭ. اۋىلدان شىققالى كوكىرەگى قۇرعىر يت تالاعانداي، الاۋ-دالاۋ: ويلامايىن دەسە دە، ويىنان باكيزات شىقپادى. اسىرەسە جولعا شىعار الدىنداعى سۋىق كەسكىنى كوز الدىنا تۇرىپ العاندا بىر-ەكى رەت جارتى جولدان قايتىپ كەتكىسى كەلدى. باكيزاتتىڭ جايى ءمالىم: كوڭىلى قالسا — قايتىمى قيىن. كورەرسىڭ، ول ەندى كەشىرمەيدى.
جازعان باسى، اپىراي... انا جولى بۇعان بىردەڭە كورىندى. ومىرىندە ىستەمەگەندى ىستەپ ەسىنەن تاندىرا ساباعانى نەسى؟ سونىڭ ءبارى ىشكەننىڭ كەسىرى. جوق! جوق، ىشكەنگە دەيىن دە قىزعانىشتان كوكىرەگى قارايىپ، ءبىر جاماندىققا ويى اۋىپ جاتقان ۇستىنە اياعىن ۇشىنان باسىپ ايەلى كىردى. جوق، بۇل كەيىن بولعان-دى. ونىڭ الدىندا ءبىر كۇن... جو-ق، ەكى كۇن بۇرىن باكيزات دەمالىستان ورالعان ەكەن. باكيزات كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە امۋداريادان سەن دە ورالعانسىڭ-دى. نەسىن ايتاسىڭ، كوڭىلدىسىڭ. تۇششى سۋدىڭ لاي بالىعىنا قارىق بوپ ءىشى-سىرتىڭ مايلانىپ قايتقان ساپارىڭ. باكيزاتقا ساپارلارى ءساتتى بولعانىن ايتا باستاپ ەدى، ءبىراق ول تىڭداماي، ميىعىن تارتىپ كۇلدى دە، تۇرىپ كەتتى. تۇرەگەلە بەرگەندە ۇستىندەگى وسى جولى استانادان كيىپ كەلگەن الدى اشىق حالاتتان جاس ايەلدىڭ كۇن تيمەگەن اپپاق ءتانى جارق ەتىپ، جانارىن ارباپ العان-دى. سەن ءوز ايەلىڭە ءوزىڭ قىزىعىپ، سونان قاشان توسەككە جەتكەنشە تاقات-سابىرىڭ قالماي، شىدامسىزدانىپ بىتكەنسىڭ-دى. ءبىراق بۇنىڭ سورىنا... ءيا، بۇنىڭ سورىنا باكيزات جاتاردا توسەگىنەن جەرىگەندەي انا جاقتا ۇزاق ءجۇرىپ الدى. بۇل ارى-بەرى كۇتىپ جاتقاندا كوزى ءىلىنىپ ۇيىقتاپ كەتكەنىن سەزبەي قالعان-دى. باكيزات ەرتەڭىنە تاعى دا ءۇي-ىشىنىڭ شارۋاسىن ىستەپ، ءتۇن ورتاسى اۋعانشا توسەگىنە جۋىماي ءجۇرىپ العانى جىنىنا ءتيدى. ەرەگىسكەسىن، ەندى سەن دە ۇيىقتاماي، كۇتە-كۇتە ءتوزىمىڭ تاۋسىلىپ جاتقاندا، ەسىك سىقىر ەتىپ اياعىن اقىرىن باسقان ايەل اي ساۋلەسى تۇسكەن بولمەگە ءىش كويلەگى اعاراڭداپ كىرىپ كەلە جاتتى.
قۇرسىن، ار جاعىن ويلاعىسى كەلمەيدى. ابىرويسىزدىققا كورىندى مە، بۇل ءومىرى ىستەمەگەنىن ىستەپ، ءبىر بوتەلكە اراقتى باسىنا ءبىر-اق كوتەرىپتى. بۇرىن تاتىپ الماعاسىن با، وتىرعان جەرىنە ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ تالىپ ءتۇسىپتى. سونان كەيىن نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەپتى. كەرەك دەسە، ءوزىنىڭ وسى دۇنيەدە بار-جوعىن دا بىلمەي، ەسىنەن تانىپتى دا، مي اينالعانداي قاپ-قارا تۇڭعيىققا شىم باتىپ جۇرە بەرىپتى. سونان تەك تاڭ الدىندا جارىق دۇنيەگە قايتىپ ورالىپتى. ونى ءوزى بىلەدى. ەسىن جيا سالا ايەل ۇستىندەگى استانادان كيىپ كەلگەن الدى اشىق ادەمى حالاتقا قۇسى تۇسكەنىن دە بىلەدى. حالاتتى وڭىرىنەن قوس قولداپ ۇستاپ تۇرىپ، كىجىنىپ قاتتى جۇلقىپ دار-دار جىرتقانىن ءتىپتى جاقسى بىلەدى. بۇل تەك سونان كەيىن نە بوپ، نە قويعانىن بىلگەن جوق-تى. سونان كەيىن باكيزاتتى كوك الا تورعايداي قىپ ولتىرە ساباعان ءوزىنىڭ ورەسكىل قىلىعىن... جوق، ونى بىلمەدى. ەرتەڭىنە ەسىن جيار-جيماستا بىرەۋ: "ءاي، قانىشەر، تۇر! تۇر!" — دەپ جۇلقىلاپ جاتىر ەكەن. سەن مىنا ءبىر شاڭقىلداعان داۋىستىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جوقسىڭ. شەكەسى جارىلىپ بارادى. كوزىن اشا المادى. شاڭقىلداعان داۋىس بۇنى جاعىنان شاپالاقپەن تارتىپ قالدى:
— قانىشەر... كور! كور، نە ىستەگەنىڭدى!
بۇل كوزىن ارەڭ اشتى. اياعىنا ازەر تۇر. ءالى تۇككە تۇسىنگەن جوق. تۇندە نە ىستەگەنىن دە بىلمەدى. استانادان كيىپ كەلگەن ادەمى جىبەك حالاتقا سونشا نەگە وشىككەنىن دە ءبىلىپ تۇرعان جوق. نەگە وشىككەنىن بىلمەسە دە، سەن ءبىراق سول ارادا كارى قاقسالدىڭ سىرتىندا بيشارا بوپ ءبۇرىسىپ تۇرعان باكيزاتتىڭ اياعىنا جىعىلعىڭ كەپ ۇمتىلا بەرگەنسىڭ-دى.
كارى قاقسال شار ەتتى:
— ويباي، قاش! مىناۋ ولتىرەدى.
سەن كىلت توقتادىڭ. كەيىن قاراي جالت بۇرىلدىڭ دا، ءلام دەمەستەن تەڭسەلە باسىپ شىعىپ كەتكەنسىڭ-دى. كارى قاقسال سەنىمەن سىرتقا شالعايلاسىپ ەرە شىعىپ، شابالاڭداعان قانشىقتاي ءبىر انا، ءبىر مىنا جاعىڭا شىعىپ، ىزالى بىردەڭەلەردى شاڭقىلداپ كەلە جاتتى. سەن جۇمعان اۋزىڭدى اشقان جوقسىڭ. سول كۇنى تەڭىزدىڭ ار جاعىندا قوستانىپ بالىق اۋلاپ جاتقان كىسىلەرىنە تارتىپ كەتكەن-دى. سونان اراعا تالاي كۇندەر سالىپ قايتىپ ورالعاندا، باكيزات ۇيدە جالعىز، ەرتەڭگى ساباققا دايارلانىپ وتىر ەكەن. باكيزات باسىن كوتەردى. سالقىن قاباق استىنان سۇلىق قارادى. كورىپ تۇر: جۇدەپتى؛ ءۇستى-باسى كىر؛ ساقال-مۇرت وسكەن؛ اعى باسىم الا كوزدىڭ جانارى سىنىق. ستول شەتىن ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ىسقىلاپ تۇرىپ، جاڭا ءوزىن كورگەندە سازارا قالعان ايەلدىڭ سۇلەسوق كەسكىنىنە جاسقانشاقتاي قاراپ ەدى.
— ءيا، تاعى ساباعالى تۇرسىڭ با؟ — دەدى ول.
— كەشىر... وتىنەم...
باكيزات ۇندەمەدى. سەن ءبىرازعا دەيىن باتا الماي تۇردىڭ دا، ورتتەي ىستىق الاقانىڭمەن ايەلدىڭ قالام ۇستاعان قولىن سىرتىنان اقىرىن قىسىپ ەدىڭ، ايەل قولىن تارتىپ الدى.
— ءباتىش... كەشىر. نە كورىنگەنىن بىلمەيمىن، حالات... حالاتىڭدى... جىرتىپ...
— حالات؟ ال، مىناۋ نە؟
باكيزات تىك جاعا كويلەكتىڭ وڭىرىندەگى تۇيمەلەردى ۇزە-مۇزە ومىراۋىن قاتتى جۇلقىپ اشىپ جىبەرىپ ەدى، ار جاعىنان الدە ءبىر ايۋداي تىرناق ايەلدىڭ موينى مەن اپپاق ءتوسىن ساۋ تامتىق قالدىرماي، قانىن شىعارا وسىپ تاستاعان ەكەن. مىنانى كورگەندە زارەڭ ۇشىپ كەتتى. ءتىل-جاعىڭ بايلانعانداي، تۇك ايتا الماي تۇرىپ قالعانسىڭ-دى.
باكيزات مىرس ەتتى دە، سەنىڭ ءار ساۋساعى باقانداي قولىڭدى ىمداپ:
— بۇنىڭ ءدامىن تاتقانبىز، — دەدى.
— جوق!.. جوق، ايتا كورمە، — دەدىڭ سەن دىزالاقتاپ، — قانشا يت... يتتىگىم بولسا دا، ساعان... جوق!.. جوق، ساعان قول كوتەرۋىم مۇمكىن ەمەس.
— سوندا كىم؟
— بىلمەيمىن. بىلمەيمىن. قۇران ۇرسىن! نانساڭ، حالاتتان باسقا...
شىنىندا دا وسى كۇندەرى تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە بالىقشى قوستا جاتىپ سول ماسقارا ءتۇندى ەسىنە تۇسىرگىسى كەپ قانشا ويلاسا دا، حالاتتان باسقا ەشتەڭە ەسىنە تۇسپەي قويعان-دى. قۇرسىن، سونداعى ءوزىنىڭ سوراقى ءىسىن ويلاسا، ءالى كۇنگە بەتى كۇيەدى. باكيزاتتىڭ ايتقانىنا سەنسە، بۇل ايەلدى توسەككە الىپ ۇرعاسىن "ەندى بالىقشىنى دا بايقاپ كور"، — دەپ... و، ماسقارا! دۋدار باس ءدۇر قارا ەركەكتىڭ قۇددى جاراعان بۋراداي، اۋزىنان اق كوبىك بۇرقىراپ، ءتىسىن شىقىر-شىقىر قايراپ ۇيەلمەندەي بوپ ۇستىنە ءتونىپ كەلە جاتقانىن كورگەندە، ونسىز دا زارەسى ۇشقان تىر جالاڭاش ايەلدىڭ بۇكىل دەنەسى ءبىر ۋىس بولىپ جيىرىلىپ، كوزىن تاس قىپ جۇمىپ الا قويعانىن ايتقاندا، بۇل سونىڭ ار جاعىن تىڭداۋعا بەتى شىداماي، سىرتقا اتا جونەلىپتى...
— ماسقارا! ماسقارا!..
داۋسىڭ قاتتى شىعىپ كەتكەن-دى. شوفەر ەستىپ قالدى ما دەپ ىڭعايسىزدانىپ، كوز قيىعىن قىسىلا-قىسىلا تاستاپ ەدى. قۇداي وڭداپ، شوفەر تۇكپەن ءىسى جوق، كوزىن الدىنا تىگىپ رولگە جابىسىپ اپتى.
* * *
بەل-اراننىڭ كەزەڭىنەن اسىپ، ۇزاق جولدىڭ الدى اشىلعاسىن بۇ دا قاشاننان بەرى جانىن جەپ، جۇرەگىن تىرناپ جۇرگەن مازاسىز ويدان ارىلعانداي بولدى. تەر-تەر بەتى تۇتىگىپ العان شوفەرعا نازار سالعان جوق. تاعى دا تۇسىنداعى اينەكتەن دالاعا كوز تىگىپ، تەلمىرىپ قارادى دا وتىردى. توبەدە موليگەن كوك اسپان. ءبىر قاپتالدا جارتى دۇنيەنى الىپ جاتقان كوك تەڭىز. سول ەكەۋى تۋ-تۋ كوز ۇشىندا جىگى بىلىنبەي، بىر-بىرىنە ءسىڭىپ كەتىپتى. اسپان دا كوك. جەر دە كوك. كۇلىمدەگەن كوكتەن كوزى تالعان كەزدە ءبىر ۋاقىت تەڭىزدەن نازارىن اۋدارىپ، جانىندا رولگە جابىسىپ العان شوفەرگە بۇرىلدى. شوفەردە ءۇن جوق. ۋاقىتتى ۇتقىسى كەلگەندە ۇتىرىن تاۋىپ جولدان جالت بۇرىلادى دا، قاي جىلدان بەرى سۋى تارتىلىپ تاڭقىلداپ كەۋىپ قالعان قايسى ءبىر باساتتىڭ، قولتىقتىڭ تۇزدى سور بورپىلداپ بەتىنە شىعىپ جاتقان اپپاق اق شاڭداعىن بۇرقىلداتىپ توتەلەپ سالادى. باياعىدا كەمە جۇزگەن قولتىق، باساتتاردىڭ ءبارى ءقازىر قارا جەر. تەڭىزدىڭ بۇل بەتىندەگى باياعى ارالدار — جالاڭاش، بۇيىرعىندى مەن سول اناۋ كوز ۇشىندا بۇلدىراپ قالىپ بارا جاتقان كوك-ارال — ءقازىر قارا جەرگە تۇتاسىپ كەتكەن. باياعىدا اتا-بابالارى قوستانىپ جاتىپ بالىق اۋلاعان سۋ ورتاسىنداعى سول ارالداردى سەن كوبىنە-كوپ شامامەن ويشا تانىپ، كوڭىلى قۇرعىر كۇنى بويى قۇلازىدى دا وتىردى. ەسىڭە قاي-قايداعىلار ءتۇسىپ، باياعىدا وسى ەلدىڭ باسىنان وتكەن ءومىر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتىرىلىپ جاتىر. وتكەن كۇننىڭ قايتا ءتىرىلىپ جاتقان ەلەستەرى ىزالى اش يتتەي، قاساقانا كوكىرەگىڭە جارماسىپ، اششى تىرناقپەن اياماي وسىپ-وسىپ الادى. كەنەت، ەلەڭ ەتىپ، ەڭسەڭدى تىكتەپ الدىڭ: ءاي-اي، مىنا شۇڭعىما شۇقىر قايدان شىقتى؟ بۇل جەردە ءدال وسىنداي قازان شۇڭقىر جوق ەدى عوي؟ توقتا... ءباتىر-اۋ، مىناۋ شومىش-كول ەمەس پە، ءاي؟ تۇزدى سور بەتىنە شىققان مىنا قازانشۇڭقىر باياعىدا بالىعى تايداي تۋلاعان اتاقتى — شومىش-كول بولدى-اۋ! وي، ادىرا قالعان اتامەكەن-اي!
كوزىنىڭ الدى جىبىرلاپ، جاس دىمداعان كىرپىك جىپىلىقتاپ كەتتى. ارعى جاعىنان لىقسىپ كەلىپ قالعان اششى وكسىك القىمدا تىرەلىپ تۇر. اۋىز اشسا ارجاعىنان اقتارىلاتىنداي قورىقتى دا، دىبىسىن شىعارماي ءدىر-دىر ەتىپ تىستەنىپ وتىرىپ قالدى. كوز قيىعىن بىلدىرمەي شوفەرگە تاستاپ ەدى. قۇداي وڭداپ ونىڭ بۇنىمەن ءىسى جوق ەكەن؛ ەكى كوزى الدا؛ سىرقىلداق ماشينا سارت-سۇرت؛ سالدىر-كۇلدىر؛ باۋىرىنداعى ءتورت دوڭعالاق تۇزى بەتىنە شىققان قازانشۇڭقىردىڭ اپپاق اق شاڭىن بۇرقىلداتىپ زۋلاپ كەلە جاتىر ەدى؛ كەنەت الدە ءبىر شۇڭقىرعا باۋىرىن سارت-سۇرت سوعىپ، ءسال باياۋلاي بەرگەندە، سوڭىندا شۇبالعان اپپاق سور ساتتە لاپ بەرىپ، الدىنا شاۋىپ ۇيقى-تۇيقى بوراپ الا جونەلدى. كابينا ءىشى ۇيتقىعان اق سورعا تولىپ كەتتى.
— نۋ، سۋكا... بليا...
بۇلار شومىش-كولدى قىسقا مويىننان كەسىپ ءوتتى. ال باياعىدا، تەڭىز تارتىلماي تۇرعاندا... ە، ول كەزدە ارالعا اتپەن جۇرگەن كىسى شومىش-كولدىڭ باسىن اينالعاندا ءبىر كۇن ۋاقىت كەتەتىن. كول ماڭى ول كەزدەردە سىڭسىعان قامىس ەدى. اتتى كىسى يت تۇمسىعى باتپاي جارلانىپ تۇراتىن نۋ قامىستى جالعىز اياق جولمەن جارىپ كەلە جاتادى. جالعىز-جارىم جولاۋشى كادىمگىدەي ەلەگىزىپ، جولدىڭ ەكى بەتىندە قاپ-قارا بوپ تۇكسيگەن قالىڭ قامىسقا جالتاقتاپ قاراپ بولاتىن. ءسال سىبدىر شىقسا دا سەلك ەتىپ، جىلدام كوز تىگەتىن. ىلگەرىلەگەن سايىن كولەڭكە قويۋلانىپ، بىلەكتەي نار قامىستار بيىكتەي-بيىكتەي، ءبىر كەزدە ۇستىندەگى اسپاندى جاۋىپ الاتىن. جەل ءسال بىلىنسە دە جەر بەتىندەگى وسەكشى قاتىندار وسى اراعا جينالعانداي، جان-جاعىڭ سۋسىلداي جونەلەتىن. سۋدىراعان قۇراق اراسىنا جىبىر-جىبىر جان ەنىپ، پىر-پىرلاپ ۇشىپ قونعان الدە ءبىر ءانشى قۇستارعا تولىپ كەتەتىن. ءيا، بۇل ارالار ءبىر كەزدە سونداي بولعان.
ادەتتە بەل-اراننىڭ كەزىنەن اسىپ تۇسكەن جولاۋشى سونان قاشان ارال قالاسىنا جەتكەنشە تەڭىز جاعالاۋىنا ءيىن تىرەسە قونىستانعان كول-قورا، كوك-ارال، اق-باستى، اق-ەسپە، سارى-باسات، تاس-تۇبەكتەگى بالىقشى اۋىلداردىڭ بىرىنە قونىپ، بىرىنە تۇستەنەتىن. ول كەزدەردە بىر-بىرىنە ىرگەسىن تاقاپ وتىرعان بالىقشى اۋىلداردىڭ ۇرگەن ءيتىنىڭ داۋسى ەستىلىپ جاتاتىن ەدى-اۋ! سونان كوكتەم شىعىپ جەر اياعى كەڭىگەسىن، كادەلى ايت-تويلاردا وسى ءوڭىردىڭ حالقى بىر-بىرىنە قايىقپەن سۋ ارقىلى دا، قارا جەرمەن باس جاعالاپ كەلىپ تە، كۇندىز-تۇن ويىن-ساۋىق، كۇلكى، ءان ساپ جاتقاندارى. ەندى، مىنە... سونىڭ ءبارى كورگەن ءتۇس پە، الدە ساعىم تاراپ الدامشى سيقىرىنان ايرىلعان قۇلا دالا ما؟ سونىڭ قايسىسى بولسا دا اۋىلدان شىققالى بۇرىنعى ەل سىيمايتىن تەڭىز ءوڭىرى قۇددى كەشكەن اۋىلدىڭ جۇرتىنداي قۇلازىپ تۇر.
ءبىر كەزدە وزدەرى قونعان، تۇستەنگەن ۇيلەردىڭ ورنىندا ءقازىر وشاقتان وت ءوشىپ، وپىر-توپىر قۇلاعان ۇيىندىلەر جاتىر. قاي جاققا قاراسا دا، شىرماۋىق ءوسىپ، سوراڭ باسىپ جىنىققان جۇرت. ارا-اراسىندا بوتا شايناعان اتتىڭ قۇيرىعىنداي سەلتيىپ شيلەر اقسيادى.
كابينانىڭ ەسىك-تەرەزەسى جابىقتى. سونىڭ وزىندە ءتۇس اۋا شوفەر ەكەۋىنىڭ قاسى، كىرپىگى اق ايراڭدانىپ، كوزى اشىدى. شومىش-كولدى قىسقا مويىننان كەسىپ وتكەن ماشينا قارسى الدىنداعى اششى سوراڭ وسكەن قايقاڭعا ىڭىرانىپ ارەڭ كوتەرىلدى.
— باسەكە، — دەدى شوفەر، — انا قىزىل جاردى كوردىڭ بە؟ ەسىڭدە مە، باياعىدا وسى جاردىڭ باسىندا ءبىر ءۇي بولاتىن.
ءيا، كورىپ وتىر. قۇلاعان ءۇي ورنىندا قام كەسەك ءۇيىلىپ جاتىر.
— باسەكە، ەسىڭدە مە... ءبىر جولى وسى ۇيگە قونعان ەدىك قوي؟ — دەدى شوفەر الدەنەگە جىرقىلداپ.
ونسىز دا ءىشى قان جىلاپ وتىرعاندا مىنا ىرجاقاي جىگىتتىڭ كۇلكىسى ىزاعا ءتيدى. ءبىراق ۇندەگەن جوقسىڭ.
— ءقازىر ەسىڭە تۇسەدى. وندا تەڭىز جاڭا قايتا باستاعان، — دەدى دە، شوفەر باسىنداعى كەپكانى شىناشاعىنا قالايى ساقينا سالعان قولىنىڭ سىرتىمەن جەلكەسىنە قاراي ىسىرىپ قويدى. "شاماسى، نە الپىس بەس، نە الپىس التىنشى جىلدىڭ ءبىرى بولدى عوي".
— استىمىزدا وسى ماشينا. وندا سىرى جىلتىراعان، سۋ جاڭا. مەن دە زارلاتىپ ايدايمىن. ءبىر شارۋامەن اۋدان ورتالىعىنا بارا جاتتىق. الدىمىز كەش بولعاسىن، جولدا وتىرعان وسى ۇيگە قونىپ ەدىك... — دەپ شوفەر تاعى دا جىرق-جىرق كۇلدى.
— ءجا، جەتەر!
— باسەكە، كەشىر. ءقازىر ەسىڭە تۇسەدى. كەلىنشەگى سۇلۋ ەكەن. ال ءۇي يەسى كەش بويى كوزىن كوتەرمەي، كىندىگىنەن تومەنگى جاعىن قىزىقتادى دا وتىردى.
ەسىڭە تۇسسە دە، سەن ءبىراق ءتۇسىڭدى بەرمەي ءۇنسىز وتىرسىڭ.
— اپىراي، سوندا مىنا قازانداي باستا كولحوزدىڭ ۋايىم-قايعىسىنان باسقا ەشتەڭە بولماعانى ما، ءاي؟!
شوفەر دەۋىن دەسە دە، جول بويى سەنىڭ قاباعىڭ جادىراماي، كىربيىپ وتىرعان كوڭىلسىز كەسكىنىڭە جالتاقتاپ قاراپ الدى.
— نە باسىڭدى اۋىرتايىن. شام سونگەن بويدا، ءبىر اللاعا سيىنىپ اياعىمدى مىسىقشا باسىپ بارسام، ءما ساعان بەزگەلدەك... كەلىنشەك كۇيەۋىنىڭ قۇشاعىندا ۇيىقتاپ جاتىر. جۇرەكسىنىپ تۇردىم دا، سوسىن... شورتسنام دەدىم دە، وت جاعىنان قول سالايىن. قۇداي بىلەدى، ەسىڭە ەندى تۇسكەن شىعار؟
— ايتا بەر!
— كەلىنشەك شار ەتە قالدى. "كەت! كەت، مىنا شىركىن قايتەدى، ءاي؟" دەپ ايقاي سالدى. ىرگە جاقتا جاتقان كۇيەۋى ۇيقىدان ويانا سالا، ءبۇيىرىن تىر-تىر قاسىپ: "بۇل قايسىڭ، ءاي؟" دەپ گۇج ەتتى.
قۇرسىن، سول ءتۇنى ۇيقى ۇيقى بولماي، تاڭ اتار-اتپاستا تۇرىپ ءجۇرىپ كەتكەن-دى. شىنى كەرەك، وسى جىگىتتىڭ كوپ قىلىعى ۇنامايدى. ءبىر جولى قالادان قايتىپ كەلە جاتقاندا جول قىسقارسىن دەپ شوفەرلاردىڭ ادەتتە ونى-پۇنى سالاتىن ۇرى قۋىسىن قاراپ ەدى، ىبىرسىعان قوقىر-سوقىر اراسىنان ەكى كىتاپ شىقتى. ءبىرى — ورىسشا. ەكىنشىسى — اراپشا. ورىسشا كىتاپتىڭ مۇقاباسىندا ءۇش توننالىق جۇك ماشينانىڭ تاسقا باسقان سۋرەتى دە، ال اراپشا كىتاپ — قۇران ەكەن. اللا تاعالانىڭ جۇمىر باستى پەندەسىنە كوكتەن تاستاعان قاسيەتتى كىتاپتىڭ ءار جەرىنە مازۋت جۇعىپ قارالا داق تۇسكەن كۇيسىز بەتتەردى ىلگەرىلەپ اشىپ ەدى، ار جاعى دا كەلىسىپ تۇرعان جوق ەكەن. قاي بەتتە دە ەت جەگەن قولدىڭ مايى ءسىڭىپ، باس بارماق پەن باسقا دا ساۋساقتاردىڭ ءىزى باتتيىپ-باتتيىپ قاپتى.
— ءاي، سەن وسى... كومسومول ەمەس پە ەدىڭ؟
— بولعام، باسەكە.
— مىناۋ نە؟
— جيت ءنادى، باسەكە. جيزنا حرەنوۆاتو. سوسىن، ازداپ مولدالىق قىلام.
وي، زاڭعار-اي، بەتى بۇلك ەتپەدى. تەڭىز تارتىلعالى بۇل ءوڭىردىڭ حالقىنىڭ ءىسى مەن مىنەزى ۇساقتاپ بارادى. ەل ىشىندە ىرىم-جىرىم كوبەيىپ، ساداقا، جانازا دەسە، جۇرت جۇمىسىن تاستاي جۇگىرەدى. بۇرىنعى اكتيۆتەردىڭ كوبى ءقازىر باسىندا سالدە، قولىندا قۇران؛ بالا پىشتىرگەندە، ولىك جەرلەگەندە، ۇشكىرىپ-تۇشكىرگەندە اسىرەسە پىتىر-زەكەت تيەتىن تۇستاردا، ءبىر كەزدەردە "قۇداي جوق! قۇداي جوق" دەپ، حالىقتى قىرىپ جىبەرە جازداعان قىزىل كوز بەلسەندىلەر ءقازىر موللا جانىندا مۇلگىپ وتىرعاندارى. وسى جىگىت تە انە بىردە الىس جولدان شارشاپ كەلگەنىنە قاراماستان شاڭ-شاڭ ماشيناسىن ۇيگە تۇمسىعىن تىرەپ قويا سالدى دا، جانازاعا جۇگىردى. كورىپ ءتۇر: جۇگىرىپ بارا جاتىپ باسىن سۇلگىمەن وراپ الا سالا، ساپتا تىزىلگەن اق سالدەلى شالداردىڭ اراسىنا زىپ بەرىپ كىرىپ ەدى؛ ءۇستى-باسىنان اڭقىپ قويا بەرگەن اراق پەن مازۋت ءيسى مۇرىندارىنا جاقپادى ما، ءپىرادار تاقۋا نەمەلەر كىرپىدەي جيىرىلا قالدى. قۇددى ارالارىنا ءازازىل جىن-شايتان كىرىپ كەتكەندەي، شالعايىمەن قاعىپ: "ءوي، نايساپ! ءوي، پاتشاعار، كەت! اۋلاق، اۋلاق!" دەپ، بۇنى ارالارىنان الاستاماق بولىپ ەدى، ءبىراق بۇل كونبەدى... تەك اركىم ءبىر تۇرتكىلەپ شەتكە ىعىسا-ىعىسا، اقىرىندا اق سالدەلى شالدار تىزىلگەن ساپتىڭ اياق جاعىنان ءبىر-اق شىقتى.
كوزىن جۇمىپ اپتى. مۇلگىپ ءتۇر. شىن كوڭىلىمەن قۇدايعا جالبارىنىپ تۇر ما، الدە انادا اۋدان ورتالىعىندا وقۋشى بالالارعا جول بەرمەدىڭ دەپ بەس سوم شتراف سالعان مۇرتتى ميليسيانى بوقتاپ تۇر ما، بەلگىسىز. ايتەۋىر بۇل قاعىنعان اق سالدەلىلەر نە ىستەسە، سونى ىستەپ، قۇران ۇستاعان قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، كوزىن جۇمىپ، ەرنىن جىبىرلاتىپ كۇبىر-كۇبىر ەتەدى. وسى تۇرعاندا ءومىر بويى تەمەكى شەگىپ، اراق ءىشىپ، اۋزى بۇرقىراپ جۇرگەن بەيپىلدىگى قاپەرىنە كىرىپ تۇرعان جوق. قازىرگى ءتۇرى كوز اشقالى ورازا، نامازدى قازا جىبەرمەي، قۇداي جولىن تۇتىنعان ءپىرادار بىرەۋدەي. كوڭىلىن اققا ۇيىتقان تاقۋا ءتۇس مۇسىلمانشا موپ-موماقان بولا قاپتى. جانازا سوڭىندا قۇران شىققاندارعا ساداقا تاراتقاندا ۇلەسىنەن قۇر قالىپ بارا جاتقانداي ۇمتىلادى. سىباعاسىن جۇرتتان بۇرىن الادى دا، قاي ەلدىكى ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر مارشقا كەلەتىن ءبىر سازدى ىڭىلداپ، كولحوز ورتالىعىنداعى دۇكەنگە تارتادى. ساداقادان تيگەن بەس-ون تيىنعا ءبىر جارتى الىپ، تىلتيعان تار شالباردىڭ قالتاسىنا سۇڭگىتەدى دە، مارشقا كەلەتىن الگى ءاندى ىڭىلداپ ۇيىنە تارتادى.
ءسۇيتىپ ءجۇرىپ ىسىنە مىعىم. القام-سالقام ماشينانىڭ ءازىر لاجعا جاراپ جۇرگەنى وسىنىڭ ارقاسى. جانە ءبىر جاقسىسى ايتقانىڭدى قالت ەتپەيدى. ءبىر جاققا جول تۇسسە كۇن-تۇن ءازىر. ءتىپتى تاڭ الدىندا باسىن كورپەمەن بۇركەپ الىپ، بىرقىراپ ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن وياتساڭ، ول "ااا" لاپ اتىپ تۇرادى. كوزىن ۋقالاپ جىبەرەدى. باسىن سىلكىپ قالادى. تاراق ءجۇزى تيمەي دۋدىراپ تۇرعان ءۇرپى-تۇرپى شاشقا باقانداي بەس ساۋساقتىڭ بەسەۋىن بىردەي سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، قاسىعانى، الدە وسىعانى بەلگىسىز، تىرناپ-تىرناپ الادى دا، سىرتقا ۇمتىلادى. اسىققاندا "باس" دەسەڭ، و دا الاقانىنا تۇكىرىپ: "مامەنت" دەپ قۇلشىنا تۇسەتىن ءازىر جاۋاپ. ءبىر جولى ونان "مامەنت" دەگەن نە دەپ سۇراپ ەدى، سۇيتسە، ونى ءوزى دە بىلمەيتىن بوپ شىقتى. باسىن قاسىپ ويلانىپ تۇرىپ: "قايدان بىلەيىن، ءوزىڭ باس دەگەسىن، باسسام باسايىن دەگەنىم عوي"، — دەپ مىڭگىرلەدى.
اتى — قوجبان. ءبىراق ونى بىلەتىن بۇل ءوڭىردىڭ حالقى — جاسى، كارىسى — "شوفەر بالا" دەيدى. اقەدەن جىگىت وعان ارلانبايدى. جۇرت ءوزىن بالا دەپ، ال ءوزى ءومىرباقي بالا ورنىندا جۇرگەسىن، بۇ دا وسى اۋىلداعى وزىنەن ۇلكەندى دە، كىشىنى دە "اعا" دەيتىن. ۇلكەن جۇمساسا دا، كىشى جۇمساسا دا قايت ەتپەي، جامان ماشيناسى سالدىرلاپ كەتىپ بارا جاتقانى.
— باسەكە، ارالعا كەلدىك! — دەدى شوفەر الدىنداعى قارا جالدىڭ ارعى جاعىنان اق ۇيلەردىڭ توبەسى كورىنگەندە.
بۇرىنعى زامان بولعاندا پورتتا تۇرعان كەمەلەردىڭ ۇزىن-ۇزىن سىرعاۋىلدارى قالاداعى بيىك ۇيلەردىڭ بارىنەن بوي اسىرىپ، انادايدان اڭدىزداپ-اڭدىزداپ قويا بەرەر ەدى. تەڭىز قايتىپ، سۋ قاتىناسى توقتاعالى بۇرىن سوناۋ تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندەگى قوڭىرات، ۇرگەنىش، مويناققا قاتىنايتىن ءىرى-ىرى كەمەلەر ءقازىر داۋىلدا جاعاعا شىعىپ قالعان ءداۋ بالىقتاي، جيەكتە تەڭكيىپ جاتقالى قاشان.
— ال، بالا... اينالايىن. قالاعا سوقپايمىز. سىرت جولمەن تۋرا سىردارياعا تارت.
— باسەكە، سوقپاسا بولمايدى، بەنزين ءبىتىپ قالدى.
— وندا، سوقساڭ سوق، تەك اينالمايىق. الدىمىزدا ءالى دە ءجۇز شاقىرىم بار.
ماي قۇياتىن جەر ىعى-جىعى ەكەن. قۇيرىق تىستەسىپ ءتىزىلىپ قالعان ماشينالار. قالانىكى، دالانىكى، ارقاسىنا جۇك تيەپ العان وڭشەڭ ماز، كراز، بەلاز جان-جاقتان ءالى دە اعىلىپ كەلىپ جاتتى.
— ويپىر-اي، ەندى قايتتىك، ءا؟ اياق استىنان پروبلەما...
— ءقازىر قايدا دا پروبلەما، باسەكە، بىلمەيمىن عوي، بۇل ءومىر ءومىر ەمەس اۆتوبازا، ىشىندە تولىپ جۇرگەن كراز، "مازى-ى"، — دەدى شوپىر اندەتىپ. — سولاي باسەكە، قيت ەتسە، ءبىزدىڭ ەلدە مۇناي تەلەگەي تەڭىز دەۋشى ەدىڭدەر. انە، و دا ارالدىڭ سۋى سەكىلدى تارتىل...
كۇڭكىلدەپ تاعى بىردەڭە دەدى. قۇلاق سالىپ كورىپ ەدى، بەرەن اۋىز نەمە الدەكىمدى ورىسشا-قازاقشا ارالاستىرا بوقتاپ وتىر ەكەن.
— اينالايىن... اسىلى، سەن بۇندا توقتاما! تاۋەكەل ەت تە، تۋرا سىردارياعا تارت!
— باسەكە، ول بولمايدى. بەنزين بىتسە، ماشينا ۇيتىپ-بۇيتكەنگە كونبەي، ءتورت اياقتاپ تۇرىپ الادى.
— ونىڭ راس. ءبىراق... كەزەك كۇتسەك، كەم دەگەندە جارتى كۇنىمىز كەتەدى عوي.
— ءبىز كۇتپەيمىز.
— قالايشا؟
— ما-مەنت.
شىنىندا دا، وسى "مامەنت" دەگەندە قولدان كەلمەيتىن قيىن نارسەنىڭ ءوزى وڭايلانا كەتۋشى ەدى. "وسى جولى قايتەر ەكەن؟" — دەپ ارتىن باعىپ وتىر. شوفەر الاقانىنا تۇكىرىپ الدى. باسىنداعى مىجىرايعان كەپكانىڭ كۇنقاعارىن كوزىنە تۇسىرە باسىپ قويدى. سوسىن گازدى دار-دار باسىپ جىبەردى دە، جۇرت ەسىن جيام دەگەنشە قۇيرىق تىستەسىپ تۇرعان ماشينالاردىڭ ارا-اراسىمەن سىناپتاي سىرعىپ ىلگەرىلەپ بارىپ قالدى.
— مىناۋ كىم، ءاي؟
— ا نۋ، پروۆاليۆاي!..
— وح، تى ناحال!
القام-سالقام ماشينا سالدىر-كۇلدىرلەپ شلانگانىڭ ءدال تۇبىنەن ءبىر-اق شىقتى. ءوزىن تىلدەپ جاتقان كىسىلەرگە نازار اۋدارعان جوق. ماشينادان تۇسە سالا كابيناعا قايتا ەڭكەيىپ، ءبىر بۋما قاقپىش بالىق الدى. مىنانىڭ "مامەنتىنىڭ" سىرىنا ەندى ءتۇسىندى. باسقا كەزدە ۇرىسار ەدى، وسى جولى سەن دە تۇك بىلمەگەنسىپ سىرتتاپ جۇرە بەردىڭ. كەندىر جىپكە كوزىنەن تىزگەن قاقپىش بالىقتى العاننان كەيىنگىنىڭ ارجاعىندا نە بولاتىنى بەلگىلى: كورە قال، ول ەندى بەتى بۇلك ەتپەستەن سالىپ ۇرىپ، بەنزين بەرەتىن دوكەيدىڭ ءدال وزىنە جەتىپ بارادى. ونىڭ ۇلتى، جىنىسى كىم بولسا، ول بولسىن، مەيلى ءشۇرشىت بولسا دا "سا-لۋت" دەپ قولىنداعى قاقپىش بالىقتى ساتىر ەتكىزىپ الدىنا تاستاي سالادى. ال ەگەر ول جۇرتتان قىسىلىپ الا قويماسا، باسقا كىسى ىڭعايسىزدانسا ىڭعايسىزدانار، ال بۇنىڭ بەتى شىمىرىكپەيدى. "اينالايىن، بۇنداي بالىقتى ءقازىر بۇكىل ارالدان ەمگە تاپپايسىڭ. سىرانىڭ بىردەن-بىر سەرىگى"، — دەپ، بەنزين بەرەتىن جىگىتتىڭ ارجاعىنداعى قۋىسقا لاقتىرىپ تاستاي سالادى.
ءبىر جولى باكيزات كۋرورتقا جۇرەتىن بولعاندا پويىزعا بيلەت ساتپاي قويعان-دى. قايدا وسىنداي كىسى جانى قىسىلعاندا قايىن ەنەنىڭ قىتىققا تيەتىن ادەتى؛ سول جولى دا قاقسال بۇعان ءتيىسىپ: "تۇككە يكەمىڭ جوق. قولىڭنان سۋدان شاباق اۋلاپ جەگەننەن باسقا تۇك كەلمەيدى. وسى ۇكىمەتتىڭ الگى جينالىس بولسا مالشى، جالشى، بالىقشى دەگەندەردى جەلەكتەتىپ جۇرتتىڭ الدىنا الىپ شىعاتىنى قايدا؟ سونىسى قۇر ءسوز بولماي، شىن بولسا، سورلى-اۋ، بەلەت ساتاتىن قىزعا بالىقشىمىن دەپ بارمايسىڭ با؟ دەپلومدى بالىقشىمىن دە!" — دەپ، جۇرت كوزىنشە جانىن جەپ جاتقاندا، ساداعاڭ كەتەيىن وسى جىگىت بۇعان كوزىن قىسىپ "مامەنت" — دەپ ەدى؛ سوندا دا القام-سالقام ماشينانىڭ كابيناسىنان كەندىر جىپكە كوزىنەن تىزگەن ونشاقتى شاباقتى ساتىرلاتىپ سۋىرىپ العان-دى. وسىعان دەيىن بۇلاردىڭ الدىنان تارس جاۋىپ العان تاس قابىرعاداعى الاقانداي تەسىك اشىلىپ، ارعى جاقتان جىپتىكتەي سىزىلعان بيازى قىز "اعاي، سىزگە قاي ۆاگونعا كەرەك؟" دەگەن ەدى-اۋ.
اۋىلداعى ساداقا، جانازالاردا باسىنا سۇلگى بايلاپ، قۇران شىعارىپ ءجۇرىپ تە، قالاعا كەلە قالسا بۇنداعىلاردىڭ دا ءتىلىن تاۋىپ ىمى-جىمى بىرىگە قويادى. اسىرەسە، وسىنداي كىسى امال تاپپاي داعدارىپ قالعاندا، وسى قاعىنعان جول تاۋىپ جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەتىن ءبىر پالەسى بار.
— كەش جارىق!
ەشكىم ۇندەمەدى. ەسىتپەي قالدى ما دەپ سالەمىن قايتالاپ ەدى؛ بۇل جولى دا ءۇي ىشىندەگى جانداردىڭ ەشقايسىسى سەلت ەتپەدى؛ سوسىن بۇل تابالدىرىقتان اتتاۋىن اتتاسا دا، سونان ارتىققا باتىلى جەتپەي، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى. ەندى عانا بايقادى؛ بوساعا جاقتا سوقىر شامنىڭ ساۋلەسى تۇبىنەن اسپاي، باۋىرىندا ءدىر-دىر ەتەدى؛ قوس ءىشى بۋ ما، ءتۇتىن بە، سىرتتان كىرگەن بەتتە ەشتەڭەنى جوندەپ كورە المادى. تەك كوزى كىشكەنە ۇيرەنگەسىن بايقادى — قامىس قوستىڭ ورتاسىندا كۇلدى-كۇيەلەش وشاققا قونجيىپ ءمىنىپ العان قۇلاقتى قارا قازان ءتۇر ەكەن. ءۇستى-باسىن كەپتىرگەن كىسىلەر قازاندى قورشاي وتىرىپتى. ءتۇتىن مەن بۋدان ەشقايسىسىن ايىرا الماسا دا، مىنالاردىڭ اراسىنان تىسى-تىسىنە تيمەي، ءدىر-دىر ەتىپ وتقا ءتۇسىپ بارا جاتقان بىرەۋگە كوزى تۇسە بەردى.
— مىنا جاۋ العىرعا نە بولعان؟ ءاي! ءاي، سەندەر نەگە ۇرلەمەيسىڭدەر؟
شاڭق-شاڭق ەتكەن داۋىستى تانىدى. مىناۋ، ءداۋ دە بولسا كوتكەنشەك كوشەن. جۇرت بۇدان كادىمگىدەي قورقاتىن.
بىرنەشە جىگىت جاتا قالىپ قازان استىندا بىقسىپ جاتقان وتتى جان-جاعىنان جابىلا ۇرلەدى. مىنالاردىڭ نازار اۋدارا قويماسىن بايقادىڭ با، قولىڭا ۇستاي كىرگەن جول دوربانى ەسىك الدىنا تاستاپ، ءتۇسىن بەرمەي تۇنجىراپ وتىرعان كىسىلەردىڭ اراسىنا كىردىڭ.
— مىنا جاۋ جەگىر جاناتىن ەمەس قوي. قۇرعاق وتىن جوق پا؟ ۇستىنە قۇرعاق وتىن تاستاڭدار!
ەلگەزەك بىرەۋ ەلپ ەتىپ سىرت جاعىندا جاتقان وتىنعا قول سوزا بەرگەن-دى. ءبىراق قاسىنداعى كورشىسى قولىن قاعىپ جىبەردى:
— تەك وتىر. اۋەلى وت قىزىپ جانسىن.
بالىق تالابى بۇل جاقتا دا ناشار ەكەنىن ءىشىڭ سەزىپ وتىر. سۋى اشىعان تەڭىز دە ءبىر، جايىلىمى ازعان جەر دە ءبىر. تەڭىز تارتىلعالى كورىپ ءجۇر: تۇششى سۋ تاڭدايىنا تيمەگەن بالىقتار قۇددى جۇت جىلى جايىلىم ىزدەگەن مالداي، جانى قىدىرىپ قولدى-اياققا تۇرماي كەتتى. مىنا پاقىرلار كوك تەڭىزدىڭ قاشاعانىن قۋىپ اۋلايمىن دەپ ءۇي كورمەي تەنتىرەپ كەتكەلى قاشان. كوڭىلسىز كىسىلەر كەرەك دەسە، بۇنان الا جازداي كورمەگەن قاتىن، بالاسىن سۇراۋعا دا زاۋىقسىز. ءبارىنىڭ كوزى ورتاداعى قازاندا. بۇل كەلگەندە بەتى بۋلانعان قازان سالدەن سوڭ سارقىلداپ قايناپ، قوس ءىشىن كوڭىرسىگەن جاس بالىق ءيىسى الىپ كەتتى.
اۋىلدان شىققالى ءنار تاتپاعان شوفەر اياق استىنان شىدامسىزدانىپ:
— وسى بالىق تاس بوپ كەتپەسە، ءپىستى، — دەپ قازانعا موينىن سوزا بەرىپ ەدى، قارا شال قاق باسقا وجاۋمەن تاق ەتكىزىپ سالىپ قالدى:
— وتىر، ءارى! و نەسى سۇقاقتاپ...
شوفەر موينىن ىشىنە تىعىپ، بۇعىپ قالدى. ىسقاياق قارا شال تەڭىز وڭىرىنە بەلگىلى كىسى: اتى — كوشەن. ءبىراق كەرى سيەتىن قىرسىق مىنەزىنە بولا "كوتكەنشەك" اتانىپ كەتكەن-دى. كوشەننىڭ يىعىندا ەلتىرى قارا تون. باسىندا ەلتىرى قارا بورىك. بالا قورقىتاتىن باقسىداي بورىكتى ءجۇنىن جالبىراتىپ ءبىر شەكەسىنە وسقىرتا كيىپتى. قارسى الدىندا جانعان وتقا كىرپىك قاقپاي شانشىلا قاراعان كوزدىڭ جانارى ءزار توگىپ جالىنداي تۇسەدى.
بۇندا كەلگەلى ونان كوز قيىعىڭدى ايىرماي وتىرعانسىڭ. و دا ساعان نازار سالماي قىڭىراتقىپ وتىرعان سياقتى ەدى؛ سۇيتسە، سىرتىن بەرىپ وتىرىپ تا باعىپ وتىرىپتى. ۇنسىزدىك اۋىرلاپ بارا جاتقاسىن، سەن اڭگىمە قاشىرىپ:
— بۇل جاققا سۋىق ەرتە تۇسكەن بە، قالاي؟ كادىمگىدەي كۇزگى قارا سۋىقتىڭ ىزعارى سەزىلەدى، — دەپ ەدىڭ، كوڭىلسىز كىسىلەر قوستامادى. بەتى بۋلانعان قازاندى اينالا قورشاپ قاراۋىتىپ-قاراۋىتىپ وتىر.
— اپىر-اي، جەر الا، بۇلت شولا دەگەن. ءبىر تەڭىزدىڭ ەكى باسى دا ەكى ءتۇرلى بولا بەرەدى ەكەن-اۋ. انا جاق باعانا ءبىز شىققاندا ماي توڭعىسىز جىلى ەدى...
قارا شال وسقىرىنىپ قالدى:
— انا جاق، مىنا جاق... كوردىڭ بە، كەلمەي جاتىپ انا جاق دەپ اۋزىنىڭ سۋى قۇرۋىن...
اڭداماي قىرسىق شالدىڭ قىتىقتى جەرىنە تيگەنىڭدى كەيىن ءبىلدىڭ. سوعان ىڭعايسىزدانىپ، قىسىلىپ وتىردىڭ دا، وت كوسەگەلى قولىڭدى ىلگەرى سوزا بەرگەنسىڭ-دى. قارا شال ءبىر تاناۋىنان مىرس ەتىپ وسقىرىنىپ قالدى:
— ءاي! ءاي، مىناۋ بىزگە ول جاقتىڭ نەسىن ايتادى، ا؟ و جاقتىڭ قاي جاقسىلىعى قولىمىزعا ءتۇسىپ جاتىر. و جاققا بارا قالسا، ويباي-اۋ، وسى وتىرعان ءبارىمىزدىڭ الدىمىزدان قارا سيراق بالالار شاپقىلاپ شىقپاس پا ەدى. سوندا الدىنان شاپقىلاپ شىققان بالالارىن وسى وتىرعانداردىڭ قاي-قايسى دا باۋىرىنا قىسىپ، بەتىنەن سۇيمەس پە ەدى؟ التى اي ءۇي كورمەي، كوك تەڭىزدى كەزىپ تەنتىرەپ جۇرگەن مىنا مەن بوپ، سەن بوپ، انا سارى يۆان بوپ، وسىندا وتىرعان ءبارىڭ كىر بورباي جامان قاتىندارىڭدى قىز جىبەكتەي قۇشاقتاماس پا ەدىڭدەر. و جاقتى ماقتاعانى نەسى، ءاي؟ و جاقتىڭ جاقسى ەكەنىن، ويباي قۇداي-اۋ، مەن وسىندا وتىرىپ تا ءبىلىپ وتىرعان جوقپىن با؟ ا؟ ا، ول نە دەگەنى، ءاي؟
قوس ءىشى جىم-جىرت. قىرسىق شالدىڭ قىرشاڭقى ءسوزىن قازان ماڭىندا وتىرعان كىسىلەردىڭ بىردە-بىرى نە قوستامادى، نە قارسى بولمادى. سەن اڭ-تاڭسىڭ. بۇل قالاي؟ ءتىل-جاعىنان ايىرىلعانداي، تومەن قاراپ تىمىرايىپ العاندارى نەسى؟ تەك قاتتى قايناعان قازان بۇلك-بۇلك. تەك قازان استىنداعى سۋ وتىن پىشىر-پىشىر. ءۇي-ىشىنىڭ ۇنسىزدىگى اۋىرلاپ، ەڭسەنى باسىپ بارا جاتقاسىن باسقالاردان بۇرىن سەن ىڭعايسىزداندىڭ دا، قازان استىنداعى وتتى قايتادان تۇرتكىلەي باستاعانسىڭ-دى.
قارا شال تاعى شاڭق ەتتى:
— ءاي، جارقىنىم، وتتىڭ بەرەكەتىن الماشى! وت كوسەۋ ءوزىمىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەدى. جانىڭ اشىسا، سەن ءبىزدى باسقا جاعىنان جارىلقا!
Tءوc سۇيەگى تاقتايداي تىرىلي ارىق قارا شال ءالى دە ۇرىنارعا قارا تاپپاي وز-وزىنەن وسقىرىنىپ قويادى. تۇلا بويىنداعى بار ءزاردى بەتىنە جيىپ اپتى. شاتىناعان كەز شىنىمەن قاپتاعانداي.
— تالاي باستىقتى كورىپ ەدىك. ولار دا شىرەنىپ كەلەتىن. ولار دا جارىلقاپ قارىق قىلماسا دا، ءبىراق، وبالىنا نە كەرەك، كەلگەندە جاعدايلارىڭ قالاي دەپ سۇراۋشى ەدى...
— اقساقال... نە سۇرايتىنى بار، جاعدايلارىڭدى كورىپ وتىرمىن...
— ءا! ءا، كورىپ وتىرسىڭ با؟ ە، قۇپ! قۇپ! وعان دا، شۇكىر. شۇكىر. وۋ، قايدان بىلەيىن... كوكتە قۇداي ءبىزدى كورۋدەن قالعاسىن، جەردەگى باستىق بالالار دا كوزىن تارس جۇمىپ العان ەكەن دەپ ەدىم. ە، كورگەن ەكەنسىڭ عوي. كورەدى ەكەنسىڭ عوي. شۇكىر! شۇكىر!
بۇل جولى دا سەن تۇك دەي المادىڭ. دەگەندە نە دەيدى؟ باكيزاتقا "بارام دا قايتام" دەپ انت-سۋ ءىشتى. ايەلىنە بەرگەن ۋادەدەن ءالى دە اينىعان جوق. ءبىر قونادى دا، ەرتەڭ ەرتە-لە-تە... اپىراي... اپىراي، ەندى ءقايتتى؟ قايتپەك كەرەك؟ قايتەرىن بىلمەي، دىمى قۇرىپ، دەمىن ىشىنە جۇتىپ وتىر ەدى، ورتادا سارق-سارق قايناعان قازاننىڭ ار جاعىنان بىرەۋ ىرعالىپ قويدى.
— شىراعىم، جادىگەر، كەلگەنىڭ جاقسى بولدى.
ءۇي ىشىندەگى ءتۇتىن مەن بۋدان قازاننىڭ ار جاعىندا قاراۋىتقان مىنا ءىرى دەنەلى كىسىنىڭ بەتىن كورە الماسا دا، ىڭىرانىپ اسىقپاي سويلەگەن سابىرلى تۇرىنە قاراپ تانىدى. كوزى كەك، شاشى سارى بولعاسىن وسى جۇرت ونى "سارى يۆان" اتاپ كەتكەن-دى. بۇعان تۋىستىق جاعىنان اعا ىسپەتتى. رەتتى جەرىندە ىڭعايىن تاۋىپ سويلەگەندىكتەن وسى جۇرت ونىڭ ءسوزىن ۇيىپ تىڭدايتىن. سارى يۆان الگىدەن كەيىن ءسال كىدىرىپ، ايتار ءسوزىنىڭ الدى-ارتىن ويلاپ الدى دا، ىعىستىرىپ اقىرىن سويلەپ كەتتى:
— بۇل جاقتا دا بالىق تالابى ناشار. وبالى نە، جىگىتتەر جان اياماي جۇمىس ىستەپ ءجۇر. كۇن-تۇن دەمەي سابىلعاندا ەڭبەگى جانباعاسىن، ءقايتسىن، ىزالى كىسىلەر ىرىلداسىپ قالادى. قىلداي كىناڭ بولماسا دا، جانى كۇيگەن جىگىتتەردىڭ ءتىلى ساعان ءتيىپ جاتىر. كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. ايتپەسە "ءبىزدىڭ بار-جوعىمىزدى باسقارما دا ۇمىتتى" دەپ جىگىتتەر رەنجىپ ءجۇر ەدى.
— ءاي! ءاي، مىناۋ نە دەپ بىلجىراپ وتىر؟ جازىقسىز؟.. قىلداي كىناسىز؟ اۋ، قىرۋار كىسىنى التى اي جاز ايدالاعا قاماپ تاستاپ، ءوزى انا جاقتا سالقىن ءۇي، سالۋلى توسەكتە جاتىپ السا... سەنىڭ ولى-تىرىڭنەن، اش-جالاڭاشىڭنان حابارسىز بولسا... ءاي!.. ءاي، يت... سوندا بۇل قالاي قىلداي كىناسىز بولادى؟ وي، كولگىر! وي، مايموڭكە! كۇدىكتى جەردىڭ ءۇستىن باسپايتىن توبان اياق تۇلكى... تەگىڭدى ۇرايىن!
— وي، سورلى-اي! بەتتەن العاندى باتىرلىق كورەسىڭ-اۋ. پايعامبار جاسىنا كەلدىڭ. جۇرتتى بەتتەن العاننان باسقا بىلەرىڭ بار ما؟ سودان ادام ارمانىنا جەتسە، سەن جازعان الدەقاشان ايدارىڭ التىن...
— ءاي! ءاي، يت! سەنىڭ دە سىرىڭ بەلگىلى. باستىقتاردىڭ الدىندا كولگىرسىپ، كومەيىڭدى بۋىپ سويلەگەندە، سەن دە، سەنىڭ دە ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەندەلگەنى بەلگىلى. ال مەن... مەن باستىق بولسا قايتەيىن، جىنىما تيسە بەتىن تىرناماق تۇرسىن، ون ساۋساقتى تۇگەل سالىپ وسىپ-وسىپ الام. وۋ، باياعى پاتشا، حان زامانىندا دا تىلىنەن جازعان تەنتەكتىڭ باسىن كەسسە كەسكەن شىعار، ءبىراق تىلىنە تيىم سالماپ ەدى عوي. اۋزىمدى قىشىتا بەرسە... باسقارما بولماق تۇگىل ونان زورىنا... زورىنىڭ ارجاعىنداعى زورىنا دا ايتام. ال سوندا نە ىستەيدى؟ ءتىلىمدى كەسە مە؟ الدە ءبىر جىلدان كەيىن پايعامبار جاسىنا كەلەتىن جامان شالدىڭ قىرجانىن كەسە مە؟ ەندەشە، ءما!.. ءما، كەس! كەسە عوي!
كوشەن ورنىنان قالشىلداپ اتىپ تۇردى. ماسقارا قىلعاندا بالاسىنداي جاس جىگىتتەردىڭ الدىندا بۇتىندا قاۋدىرلاعان تەرى شالباردىڭ اۋىنا جارماسار دەپ قورقىپ ەدى، قۇداي وڭداپ ارجاعىندا وتىرعان سارى يۆان ونى شالعايىنان ءبىر تارتىپ، ورنىنا جالپ ەتكىزدى.
— ولتىرەم! ءوشىر ءۇنىڭدى!
ءۇي ءىشىنىڭ ىزعارى ەندى سەزىلە باستادى. جۇرتپەن بىرگە بۇ دا وتقا تۇسەردەي وشاققا شابىنسا دا، بەت الدى قىزعانمەن تۋ سىرتى تۇگەل مۇزداي. جان-جاقتان جەل ىزعىعان قامىس قوستىڭ ىزعارى الا-بولە ارقاسىن قارىپ بارادى.
الگىدەن كەيىن ءۇنسىز قالعان كوتكەنشەك كوشەنگە قاراماۋعا تىرىسىپ، كوزىڭدى الىپ قاشىپ وتىرعانسىڭ-دى. بىرەۋ سىرت جاقتا جاتقان ءبىر ارقاداي جالپىلداق وتىن اراسىنان قاۋقيعان كوك الا بۇتانى سيراعىنان سۇيرەپ اكەپ وتقا تاستاپ ەدى، قىزۋى كەمىپ بارا جاتقان وت لاپىلداپ جانىپ، قاقپاعى بۋلانعان قارا قازاننىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان سارى يۆاننىڭ بەت-الپەتىن جاڭا كوردى. انشەيىندە ۇكىدەي ساپ-سارى كىسىنىڭ وشاقتاعى وت ساۋلەسىنەن بۇكىل بەت الابى: قاسى، كىرپىگى، ساقالى، مۇرتى قىزعىلت رەڭگە اۋىسقان.
— جادىگەرجان... ال، كانە... ەل-جۇرت امان با؟
— انە بىردە جيىرما بەس ءۇي كوشتى دەپ ەسىتتىك قوي؟ ول نە؟
— راس. ولاردان كەيىن دە حالىق ءبىر-جارلاپ كوشىپ، ەل باسى كەمىپ جاتىر.
— كۇن كورىس قالماعاسىن كوشپەگەندە ءقايتسىن. اتامەكەن ازىق بولا ما.
سارى يۆان ارقاسىنا جامىلعان شاپانىن ەكى شالعايىمەن تاقىمىن قىمتاپ الدى. يمان ءجۇزدى مومىن جاننىڭ موماقان تۇرىمەن ىعىستىرىپ اقىرىن ايتقان اڭگىمەسى ەرتەدەن بەرى اپشىسى قۋىرىلىپ وتىرعان كىسىلەردىڭ ارقا ەتەگىن كەڭىتىپ سالا بەردى. سەن دە ەڭسەڭدى كوتەرىپ، كۇيەلەش كوسەۋدى قولىڭا قايتا ۇستادىڭ. سۇعاناق كوسەۋ ارى-بەرى سۋماڭداپ، تۇرتكىلەي باستاعاندا ونسىز دا جانى قالماي ساتىر-سىتىر جانىپ جاتقان جالپىلداق وتىن دۇرىلدەپ الا جونەلدى. قارا قازاندى قورشاي وتىرعان كىسىلەر جالما-جان كەيىن سەرپىلىپ، شەگىنىپ وتىردى. تەك كوشەن تىرپ ەتپەدى.
بۇل جەردە دە ءوزىنىڭ قاشانعى قيقارلىعىنا باسىپ، سىركىرەگەن قىزىل ۇشقىنعا تاقتايداي ءتوسىن توسەي تۇسكەندە ءتۇن-جۇن كەۋدەسى ۇيىتىلگەن تەرىدەي پىشىر-پىشىر ەتتى.
— ۋا، قوي! جاس بالىق قاتتى قايناسا جانىعىپ كەتەدى، — دەدى دە، كوتكەنشەك كەشەن ساعان بۇرىلىپ: — ال بۇندا قانشا بولاسىڭ؟ — دەدى.
— مەن بە؟
— ءيا، سەن. بۇندا قانشا بولاسىڭ؟
اۋزىڭا ءسوز تۇسپەي، شوك ەتىپ وتىرىپ قالدىڭ. باۋىرىڭا تۇسكەن باسىڭدى كوتەرمەي وتىرىپ، كوزىڭنىڭ استىمەن قازان ماڭىنداعىلارعا قاراپ ەدىڭ، ولار دا "قالاي جاۋاپ بepep ەكەن؟" دەگەندەي بۇنى قاباق استىنان باعىپ قالىپتى. مىناۋ ءبىر كوشەن ەمەس، مىنالاردىڭ ءبارىنىڭ ساۋالى سياقتى. وزدەرى باتىپ ايتا الماعاسىن، الدارىنا ادەيى تەكە ساقال، قىرعىش ءتوس، قىرسىق شالدى سالىپ وتىرعان سياقتاندى دا، سەن قينالعاندا قول ۇشىن بەرە مە دەگەن ۇمىتپەن سارى يۆانعا قاراپ ەدىڭ، و دا كوزىن تومەن سالىپ ءمۇلايىمسي قاپتى. كۇدىكتى جەردىڭ ءۇستىن باسپايتىن توبان اياق تۇلكى دەسە دەگەندەي. انا قاراشى: مىرشاي سارىلىعى دا تۇلكىدەن اۋمايدى. جىنى كەلگەنى سونشا، مىنالارعا ەندى بۇنىڭ ءوزى تيىسكىسى كەپ كەتتى. ايتار ءسوز دە القىمىنا كەپ قالدى. قارا قازاننىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، بۇعىپ-بۇعىپ قالعان نەمەلەرگە ەرەگىسكەندە "ەرتەڭ كۇن شىعا قايتام"، — دەپ تۋراسىن ءبىر-اق ايتقىسى كەلدى. نەسى بار، ايتادى. بولسا دا، باكيزاتقا: "بارام دا قايتام" دەپ ۋادە بەرگەن ءوزى. ۋادەسى — ۋادە. سونى الدىمەن انا شالعا ايتادى. كىرپىك قاقپاي قادالعان شۇڭىرەك كوزدىڭ سۇعىن سۇڭگىدەي قاداسا قاداي بەرسىن. ءبارىبىر ايتادى. "ءبىر قونام دا قايتام" دەيدى. سونى ايتقالى اۋزىن اشىپ وقتالا تۇسكەندە... بۇعان نە كورىنگەنىن قايدام، ءوزى دە، ءتىلى دە دارمەنىنەن ايىرىلىپ توقتاپ قالادى. وعان دا مىنە، ءبىر اي. سونىڭ سەبەبىن ءالى بىلمەيدى. ءقازىر ۇيىرىنەن اداسقان قۇلانداي اق قار، كوك مۇزدا جاپادان جالعىز تۇرىپ تا سونى ويلاپ تۇر. نەگە ءبۇيتتى؟ وت باسىنىڭ بۇزىلۋىنا وسى سەبەپ بولمادى ما؟ باسىنا تۇسكەن بۇگىنگى قيىندىق پەن قاسىرەت سول ارادا ءوزىنىڭ ويىنداعى سەزىن ايتا الماعان جىگەرسىزدىگىنەن بولماسا ءقايتسىن؟ سول ارادا سەن تەكە ساقال، قىرعىش ءتوس قارا شال مەن سارق-سارق قايناعان قارا قازاننىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، بۇعىپ-بۇعىپ قالعان بالىقشىلارعا قولدى ءبىر سىلتەپ، اۋىلعا تارتىپ تۇرعاندا، الدە قايتەر ەدى؟ و دا قولىڭنان كەلمەدى.
— ە-ە، شىراعىم، شاماڭ بەلگىلى بولدى. ءاي، جىگىتتەر، بالىقتى تۇسىرىڭدەر. باسقارما قايتاتىن كورىنەدى. جولىنان قالماسىن. قونىپ قايتا ما، اس ءىشىپ الىپ، ءقازىر قايتا ما، ەركى ءبىلسىن.
سەن ءلام-ميم دەمەستەن سىرتقا اتىپ شىققىڭ كەلىپ ەدى، توڭىرەگىڭنەن تۇك ەسىتپەي، قۇلاعىڭدى تاس قىپ باسىپ، كوزىڭدى تاس قىپ جۇمىپ، بەت اۋعان جاققا شىعىنىپ كەتكىڭ كەلىپ ەدى-اۋ. ءبىراق نە پايدا... وعان دا دارمەنىڭ جەتپەدى. جىگەرىن ءجۇن قىلعان دارمەنسىزدىك سول ارادا ەڭسەسىن كوتەرتپەي، ومالىپ وتىرىپ قالعان-دى.
ءيا، ءسۇيتىپ، بۇنى يت مىنەز تاعى دا ارانداتتى. ايتپەسە، بۇنىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولسا، سىرداريا ساعاسىندا قوستانىپ جاتقان كىسىلەردىڭ جاعدايىن بىلگەسىن ءبىر قونار ەدى دە، ەرتەڭىنە ەلەڭ-الاڭدا اۋىلعا تارتىپ وتىرار ەدى عوي. بولسا دا باكيزاتقا: "اينالمايمىن، بارام دا قايتام. وسى جولى ءبىر سىناپ كورشى" — دەپ وزەۋرەگەن ءوزى-تۇعىن. بۇل ەگەر ايتقان سوزىندە تۇرىپ، ۋادەلى ۋاقىتتا جايراڭداپ كىرىپ بارعاندا، كىم بىلەدى، و دا زاتى ايەل ەمەس پە، رەنىشىن ۇمىتىپ، الدىنان جادىراپ كۇلىپ شىعار ما ەدى؟ ال، بۇل... ايەلىنە بەرگەن ۋادەسىن ۇمىتىپ... جو-ق، ۇمىتقان جوق... باكيزاتتىڭ رەنىشكە بەيىم تۇراتىن ادەمى ەرنى تومپايىپ، ءتۇسىن بەرمەي تەرىس قاراپ العان رەنىشتى كەسكىنى كەز الدىندا تۇردى. قامىس قوسقا قونىپ شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە ءبارى داستارحان باسىنا جينالعاندا دا كوز الدىندا سۇلۋ ايەلدىڭ ايتقانىنان قايتپاي، سۇپ-سۇر بوپ بەزەرىپ العان كەسكىنى تۇردى. بۇل دا: "باكيزاتقا بەرگەن ۋادەم بار. قايتۋىم كەرەك. ءيا، قايتام! قايتام"، — دەپ ءوزىن قايراۋمەن وتىرعان.
— ال!.. ال، سونىمەن ەندى جۇرەسىڭ بە؟ — دەدى كوتكەنشەك كوشەن.
سەن كوزىڭدى كوتەرمەي، تومەن قاراپ تۇقىرايىپ وتىرسىڭ.
— ە، بارەكەلدە، — دەدى كوتكەنشەك كوشەن. — جولىڭ بولسىن! اۋىل-ەلگە سالەم ايت! ءتىرى دە! جانى ءسىرى نەمەلەر ءازىر امان دە! ولەتىن ويلارىندا جوق، تور سۇيرەتىپ، تەڭىز كەشىپ ءجۇر دە!
قامىس قوس كەنەت جىم-جىرت بولا قالدى. جاڭا عانا داستارحان باسىندا دابىرلاپ وتىرعان كىسىلەر سوزدەن تيىلىپ، ءبارى دە ءبىر ساتتە ءدال كەشەگىدەي دەمىن جۇتىپ، تىنا قالعان-دى. سەن ءتىپتى، دەم الماعان سياقتىسىڭ. توقتاپ قالعان تىنىسى ەمەس، بۇنىڭ ءوزى دە ءدال سول ارادا جەر بەتىندە بار-جوعىنا زەيلى جەتىپ تۇرعان جوق-تى. بار بولسا دا بۇنى كولدەنەڭنەن كيلىككەن قانداي دا ءبىر كۇش باس ەركىنەن ايىرىپ، بيلەپ-توستەپ باراتتى. ءيا، سول ارادا بۇنىڭ اۋزىنا ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن ءسوزدى سالعان دا سول سياقتى؛ سەن داستارحان باسىندا دوڭگەلەنە وتىرعان كىسىلەردى كۇتتىرىپ بارىپ، كۇدەر ۇزگەن ءبىر كەزدە:
— بۇيىرسا... سوڭىرا ەلگە بىرگە قايتارمىز، — دەپ، ءوز ەركىنەن تىس قايداعى بىردەڭە قالاي اۋزىنان شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قالعان-دى.
بار بىلگەنى... و، جاساعان! جاڭا عانا تومەن قاراپ، تۇنجىراپ وتىرعان كىسىلەر كەنەت شۇعىل جادىراپ، باسىن كوتەرىپ-كوتەرىپ الدى. قىرسىق شالدىڭ دا قىرىس-تىرىسى الگىندە عانا تارقاپ، شەكەڭنەن شىققانداي شاقىلداق داۋىستىڭ ءزارى سىنىپتى. ادەتتە، ىزالى كەزدە ارىدەن، ءىن تۇبىنەن قادالاتىن ەجىرەيگەن كوز، وسى كۇننەن باستاپ بۇعان قاراعاندا كادىمگىدەي ەلجىرەپ، جانارىنا جىلىلىق ەنەتىندى شىعاردى. ءسويتىپ، كۇن ارتىنان كۇن، اپتا ارتىنان اپتا ءوتتى. سەن كەلگەندەگى قارا سۋىق قاتايىپ، بۇل جاقتا داۋىس نىشانى بىلىنە باستادى. جاز بويى سىڭار تامشى تامباعان جاڭبىر قاراشانىڭ قارا سۋىعى كۇشكە مىنە باستاعان ءبىر تۇستا ەكى كۇن قاتارىنان قۇيىپ بەرىپ ەدى، توبەدەن جاڭبىر ساۋلاپ، قامىس قوستا قامساۋ قالمادى. بالىقشىلار تۇنىمەن كوز ىلمەي جەل ىزعىعان قوستا دىردەكتەپ شىعادى. تاڭ قاراڭعىدا ىسىلداپ-پىسىلداپ كيىنەدى؛ تۇننەن قالعان مۇزداي بالىقتى بىر-ەكى قارپىپ اساي سالا قوس ەسكەك، ءبىر تاياۋدى قولتىققا قىسىپ، قارا سۋىق باستالعالى تاڭقىلداپ قاتىپ قالعان توڭ جەردى توپىرلاپ باسىپ تەڭىزگە كەتىپ بارا جاتادى؛ جاعادا كەۋدەسىن قارا جەرگە اسىپ جاتقان قايىقتى بىرنەشەۋى جابىلىپ سۋعا سالادى؛ ءاۋپىرىم تەڭىزدىڭ جاعاعا شاپشىپ ارس-ارس ۇرىپ جاتقان اپەرباقان تولقىندارىمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، بالىق ءبىر سوقسا وسى اراعا سوعار دەگەن دامەلى جەرگە كۇندە-كۇندە تور جايادى؛ بۇگىن جايعان توردى ەرتەڭىنە ەلەڭ-الاڭدا بارىپ تارايدى؛ كەيىنگى كەزدە ۇدايى ارقادان سوعىپ تۇرعان قارا داۋىل مەن ۇلى تەڭىزدىڭ اعىسى اۋدى ارقان عىپ ەسىپ تاستاپ تۇرعان-دى. كەشەدەن بەرى تەڭىز تۇبىنەن تولقىن كوتەرگەن تومارلار اۋعا ورالىپ، قارا توردى دال-دۇل عىپ جىرتىپ تاستاپ تۇر. جەل-قۇز جيىلەگەلى سۋ استىنىڭ اعىسى كۇشەيىپ، بۇگىن «ايعان تور ەرتەڭ تومار ورالىپ، توساپ باسىپ، سارى لايعا باتىپ بالىقشىلار جاعاعا سۇيرەپ شىعارىپ جاتقاندارى. ونداي كۇندەرى سۋعا مالشىنعان پاقىرلار ارقان بوپ ەسىلىپ قالعان اۋدىڭ شاتىسىن جازىپ، شالاڭ مەن توساپتان تازارتىپ، قامىس قوسقا سىلەسى قۇرىپ ازەر كەلەدى.
وسى كۇندەرى وزدەرى قاتتى جۇدەدى. ساقال-مۇرت ەسكەن. ءۇستى-باسى كىر. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى كوك تەڭىزدە، جەل وتىندە جۇرە-جۇرە ءبارىنىڭ بەتى ۇسىك شالعانداي قارا قوشقىل... ال تىرناعى وسكەن كۇرەكتەي كۇس-كۇس قولداردىڭ باقانداي-باقانداي ساۋساقتارى بارتيىپ-بارتيىپ ءىسىپ كەتكەن.
* * *
سول كۇنى وقىس كۇلكى بۇنىڭ ويىن ءبولىپ جىبەرگەن ەدى-اۋ. باۋرىنا ءتۇسىپ بارا جاتقان باسىن شۇعىل كوتەرىپ الىپ، قىران-توپان كۇلىپ جاتقان كىسىلەرگە قاراپ ەدى، "ءا" دەگەندە تۇككە تۇسىنبەدى. وزدەرى الدەنەگە ءماز. ءۇي ورتاسىندا قىزىل ۇشقىن سىركىرەپ، لاۋلاپ جانعان وتتى اينالا قورشاي وتىرىپتى. قازان استىنداعى وتتىڭ ساۋلەسى قوس ءىشىن كوڭىلدەندىرىپ، جادىراپ تۇر.
بۇل ءالى دە تۇككە تۇسىنبەي، كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ، قامىس قوستىڭ ورتاسىندا بۋى بۇرقىراپ بۇلك-بۇلك قايناپ جاتقان قازانعا، سوسىن قازان ماڭىنداعى قىران-توپان كۇلىپ جاتقان كىسىلەرگە قاراپ اڭ-تاڭ. بۇلارعا نە بولعان؟ نەگە... كۇلەدى؟ نەسىنە جەتىسىپ كۇلەدى؟ بۇلار ءماز بولاتىنداي... ءيا، سونداي-اق نە بولدى؟
ءوز كىسىلەرىن ءوزى تانىماي، تاڭدانا قاراپ ءبىراز وتىردى. قاراعان سايىن كوڭىلىنە كۇدىك قاشىپ، مىنالار بۇل بىلمەيتىن باسقا بىرەۋلەر سياقتاندى. باسقا بولعاندا... كىم دە بولسا، جولى بولعىش، سىرالى دا سالىمدى جاندار. كەرە قال، وزدەرى كوك تەڭىزگە جايعان قارا تور بالىققا مايلاپ، قارا قايىق كەنەرىنەن كەلىپ، قاعاناعى قارىق بوپ قايتقان كىسىلەر. مىناۋ سونىڭ قۋانىشى. "ءيا سولاي" دەگەندەي، انالار تاعى دا قىران-توپان. حا-حا-حا-ا... ال، انە بىرەۋدىڭ ءتۇرى تانىس، شىرامىتاتىن سياقتى. ارقاسىنا تەرى تون جامىلىپ، قاق توردە قازىقتاي قاقشيىپ العان قايقى تەس قارا شال شاق-شاق. بۇعان نە جوق؟ نەسىنە جەتىسەدى؟ كۇلەردە يەگىنىڭ استىنا قاراي ۇيىسىپ بىتكەن ۇيپا-تۇيپا ساقالدى اۋەلەتە كوتەرىپ الادى ەكەن. كۇلكىسىن كەنەت كىلت تىيىپ: "ونى قوي! ول... ول قىزىل كەز پالە عوي!" — دەپ قولىن سەرمەدى دە، سىرت جاعىندا جاتقان ءبىر ارقاداي وتىنعا شالقالاپ قۇلاي كەتتى. "قىزىل كەز پالەسى" كىم؟..
تۇسىنسە نە دەيسىڭ؟ بۇعان سالسا، بۇلار ءماز بولاتىنداي، سەبەپ تە، سىلتاۋ دا جوق. الا-بولە كەشەلى-بۇگىن داۋىل تيتىققا ابدەن جەتكەن-دى. كەشە شالاڭ باسقان اۋدى قاس قارايعانشا تازارتىپ كەش قايتتى. سوعان قاراماستان بۇگىن دە تاڭمەن تالاسا ويانىپ ەدى؛ تۇننەن قالعان بىردەڭەنى اپىل-عۇپىل ىشە سالا، توپىرلاپ سىرتقا شىققاندا، كەشەگى داۋىل كۇشەيمەسە، باسىلماپتى.
— يششا، — دەدى بىرەۋ تىتىركەنىپ.
قالعان جۇرتتا ءۇن جوق. قارسى الدىنان سوققان سۋىق جەل شىداتپاي، شەكەنى جارىپ بارا جاتقاسىن بۇگەجەكتەپ ءبىرىنىڭ ىعىنا ءبىرى تىعىلىپ، تەڭىزگە ازەر جەتتى. كەيىندەۋ قالعاندار دا تەڭىزگە جەتە بەرە ەنتەلەپ توقتاپ جاتىر. ءبارى دە تۇندە جاۋعان قاردان كەيىن اق ايراندانىپ جاتقان سىپىرا جاعالاۋعا، جاڭا ۇستاسقان مۇزعا قاراپ قاپتى.
— اۋدان ايىرىلدىق، — دەدى بىرەۋ.
— تەك! تەك ءارى! وي يت!.. وي، جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر!
— ال قويدىق. ءبىراق مىنا مۇز...
شىنىندا دا، اراعا بىر-ەكى كۇن تۇسسە، مىنا كىلەگەي مۇزدىڭ كوبەسى قاتايىپ، سۋداعى اۋلاردىڭ ارقالىعى جاس مۇزعا جابىسىپ قاتىپ قالارى انىق.
— اۋ، وسىلاي تۇرا بەرەمىز بە؟
— ال تۇرما! ال اسپانعا ۇش!..
— ءاي، شال، تەك تۇر!
— ال تۇرمادىم... ال سوندا نە ىستەيسىڭ؟
— ءجا، قويىڭدار! ۇرىسى قۇرسىن. ونسىز دا كەلىسىپ تۇرعانىمىز شامالى، — دەدى سارى يۆان — جادىگەر، شىراعىم...
جۇرت نازارى بۇعان اۋدى. بۇل ءدال بۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋدىڭ رەتىن تاپپاي، جاعادا ءيىرىلىپ تۇرعان كىسىلەردىڭ اراسىنان سىتىلىپ ىلگەرى شىقتى. مۇزعا ءتۇستى. جۇقا مۇزدى ەسىك پەن تورگە دەيىن ابايلاپ، اقىرىن-اقىرىن باسىپ باردى دا، تاقاسىمەن تەۋىپ كوردى. ىلگەرىلەپ ارىراق بارايىن دەپ ەدى؛ وعان ءالسىز مۇز از عانا سالماقتى دا اۋىرلاپ، سىقىر-سىقىر مايىسا باستاعاسىن، بۇل ىلگەرى بارماي ىزىنشە كەرى قايتتى. جاعادا تۇرعان كىسىلەرگە نازار سالعان جوق. بالىقشىلار ءار قيسىندى ءبىر ايتىپ قاۋقىلداپ كەتتى:
— اپىراي، ەندى قايتتىك؟
— قايتكەنى سول، اۋدى قالايدا بۇگىن سۋىرىپ الۋ كەرەك.
— ءاي، مىناۋ نە وتتاپ تۇر؟ كورمەيسىڭ بە، انە، جاعا كوك مۇز. قايىق سالعىزا ما ساعان؟
شىنى كەرەك، ساعان وسى قامشى بولدى. كوپ ىشىنەن قارا اسپاندى قاپىلتىپ تۇرعان الگى جىگىتكە يەك قاعىپ:
— تاۋەكەل... ايدا، قايىقتى سۋعا سالىڭدار! — دەگەن ەدى.
جىگىتتەر كەشە كەشكىسىن قارا جەرگە تۇمسىعىن اسىپ كەتكەن قايىقتاردىڭ باۋىرىن جاڭا قاتقان جاس مۇزعا گۇتىرلەتىپ كەۋدەلەپ يتەرىپ اپاردى دا، باۋىرى سۋعا تيە بەرگەندە قارعىپ-قارعىپ مىنگەن ەدى؛ كوكسوقتا تولقىنعا كەۋدەسى تيگەن بويدا سەكەكتەي باستاعان قايىقتىڭ تۇمسىعىن ءبىر دەگەننەن تەرەڭگە تۋرالاپ بۇرىپ الىپ، قوس ەسكەكتى مالشىلاپ ەسە جونەلگەن ەدى. سونان ولار كۇنى بويى تولقىنمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە سۋعا جايعان تورلاردى سۋىرىپ العان-دى. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ-سۋ كىسىلەر تىسى-تىسىنە تيمەي قالش-قالش ەتىپ، توڭ جەردى توپىرلاپ باسىپ، قوسقا جەتتى. ەكى جىگىت سىرتتان قولتىعىنا قىسا كەلگەن جالپىلداق وتىندى جۋىق ارادا تۇتاتا الماي، ابىگەر بولىپ جاتقاندا، سەن سۋ كيىممەن تورگە وزىپ، توسەككە قيسايا كەتكەنسىڭ-دى. سونان بەرى سوقىر شام سىعىرايعان قامىس قوستىڭ ءبىر باسىندا ءار نارسەنى ءبىر ويلاپ، ءوڭىڭ كىرمەي كىربيىپ جاتقانسىڭ-دى. بۇندا كەلگەلى ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولدى. قاراكوك تەڭىزدە قارا توردى سۇيرەتىپ كۇن-تۇن سابىلعاندا نە ءبىتىردى؟ نە تىندىردى؟ كەزى تاعى دا قارا شالعا ءتۇستى. قىران-توپان بوپ جاتقان كىسىلەردىڭ اراسىندا و دا شيقىلداپ كۇلدى دە، كەنەت كۇلكىسىن كىلت تىيىپ:
— ول ءيتتى قوي! ول... ول ادام ەمەس قوي، — دەپ، الدەبىرەۋدەن ءتۇڭىلىپ قولىن سەرمەپ-سەرمەپ قالدى. سەن ونىڭ سونشا كىمنەن تۇڭىلگەنىن بىلگەن جوقسىڭ-دى. كوتكەنشەك كوشەن ارقاسىنا جامىلعان قارا توننىڭ شالعايىن تاقىمىنا باسىپ، ىرعالىپ قويدى:
— وۋ، كورمەيسىڭ بە؟.. ويباي-اۋ، ول كاپىردىڭ انا جابايى مىسىقتاي باجبيعان ساپ-سارى كوزى كىم ەكەنىن ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ حا-حا!
ە، ەندى ءتۇسىندى. مىنالاردىڭ نەگە ەزۋى جيىلماي، ءماز بوپ جاتقان سىرى ەندى بەلگىلى بولدى.
— كوشەكە... — دەپ شوفەر ەزۋىندە بىقسىعان تەمەكى تۇقىلىن ءبىر سوردى دا، لاقتىرىپ جىبەردى. — كوشەكە... وسى جۇرت انەبىر تۇستا سارى شايامەن ەكەۋىڭدى كوتكەنشەكتەسىپ قالدى دەپ ءجۇر عوي؟ سول نە؟ راس پا؟
— ە، كوتكەنشەكتەسسە نەسى بار؟ ونىمەن كەزدەسسەم، مەن قىسقا كۇندە قىرىق كوتكەنشەكتەسپەيمىن بە؟
بۇل حيكايانى بىلەتىن جىگىتتەر الدەن جىمىڭداي باستادى.
— سارى شايا. كەرىسيگەن پالە عوي. كوتكەنشەكتەسكەندە وڭايلىقپەن الدىرمايتىن بولار؟
— ايتپا! قىرسىعى اتتىڭ قارا قاپتالىنان. ونىڭ قىرسىعىنىڭ قاسىندا سەندەر مەنىڭ كوتكەنشەكتىگىمە جىلاپ كورىسەسىڭدەر. ءاي، بالا... قازانىڭ قايناماي قالدى، وت سالىپ قوي.
— ءيا، كوشەكە، سونان؟.. — دەدى شوفەر ءسوز تارتىپ.
— وي، ەنەڭدى... ءيا، ءيا-لاپ قىلقىلداعانشا قازانعا قارامايسىڭ با؟ اڭگىمە اس بولا ما؟
قارا شالدىڭ الدىندا جۇرت اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ كەتەتىن. الگىدەن كەيىن ءبىرى سىپ بەرىپ سىرتتان وتىن اكەلدى. ءبىرى جاتا قالىپ، ءسونىپ بارا جاتقان وتتى ۇرلەدى. ەندى ءبىرى سىرتتان كىرگەن وتىننىڭ تەز تۇتايتىن قاۋقيعان قۋ بۇتاسىن وتقا تاستادى. سونىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەي باعىپ وتىرعان كوشەن كوڭىلدەنىپ:
— باياعى سوعىستان كەيىنگى كەز. حالىق قوڭتورعاي. وندا سەندەردىڭ كوبىڭ شەشەلەرىڭنىڭ شالعايىنا وراتىلعان كىر تۇمسىق بالاسىڭدار... — دەدى.
— باسقارما دا ما؟
— ە، باسقارما بولسا شە؟ نەمەنە، اناسىنان باسقارما بوپ تۋادى دەيسىڭ بە؟ و دا بالا بولدى. و دا بوقمۇرىن بولدى.
شوفەر مىرس ەتىپ، باسىنداعى ماي-ماي كەپكامەن بەتىن باسا قالدى. قارا شال ونى بايقاعان جوق.
— قازىرگىدەي مۇز قاتار الدىنداعى قارا سۋىق. ابىرجى. سول جىلى ابىرجى ۇزاققا سوزىلىپ حالىقتىڭ اپشىسى قۋىرىلىپ تۇرعان. سارى شايا جىلاپ باسقارماعا بارىپتى. قاتىن-بالام اش دەپتى. انادا كىندىگىن ءوزىڭ كەسەتىن كىشكەنتايىم مەن ۇيگە بارعانشا اشتان ولەتىن شىعار دەپ، كوكسوققان كوز جاسىن ءبىر سىعىپ الىپتى دا، باسقارما بالاعا قاراي ىسىرىلىپ جاقىنداي ءتۇسىپتى. اينالايىن، ساداعاڭ كەتەيىن دەپتى. شيەتتەي بالالارىم اشتان ولمەسىن دەسەڭ، كولحوز ورتالىعىنان قارىزعا ءبىر قوي بەر. ءتىرى بولسام، جەر باسىپ جۇرسەم، ءبىر ايدان اسىرماي قايتارام دەپ قيىلىپتى.
— ال سونان... سوزىندە تۇرىپ پا؟
كوتكەنشەك كەشەن يەگىن اۋەلەتە كوتەرىپ، ارتىنا قاراي شالقالاي بەرە شاق-شاق كۇلدى:
— ول كوكسوققاننىڭ تاماعىنان وتپەگەي. تاماعىنان وتكەسىن قوي تۇگىل، تۇيەنىڭ ءىزىن تابا الماي قالاسىڭ عوي.
— اۋ، كولحوز مالى... ارتىندا جوقتاۋشىسى مىقتى، زاڭ بار ەمەس پە؟ — دەدى سارى يۆان.
— ول زاڭعا جەتكىزبەي قۇرتادى عوي. سول كەزدەگى كولحوزدىڭ ەسەپشىسى... سول ءوزى... قاي بالا ەدى؟ ءيا... الگى سوعىستان ءبىر اياعىن جۇلعىزىپ قايتاتىن... توپىراعى تورقا بولعىر، ءوزىمىزدىڭ قاراعۇل ەكەن عوي. سول مارقۇم ءبىر ايدا قايتارام ءسسىى العان قويدى ءبىر جىلدان كەيىن دە قايتارماعاسىن سارى شايانى كونتورعا شاقىرماسى بار ما...
بۇنىڭ ارعى جاعى قالاي بولارىن بىلەتىن كىسىلەر الدەن يىعى سەلكىلدەپ كۇلە باستادى. ولار قىزىقتاعان سارى شايانىڭ مىنا حيكاياسىنا سەن عانا ارالاسپاي، بوساعا جاقتا سوقىر شام سىعىرايعان قامىس قوستىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءوڭىڭ كىرمەي كىربيىپ جاتىرسىڭ. مىناۋ سەنىڭ دە تالاي ەسىتكەن اڭگىمەڭ. سەن دە تالاي ىشەگىڭ تۇيىلە كۇلگەنسىڭ-دى. ءقازىر دە انالارعا ىلەسىپ ەزۋ تارتا ءتۇستىڭ دە، كەنەت كوڭىلىڭنەن كۇدىك قاشتى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي، مىنا مارە-سارە بوپ قارقىلداپ جاتقان كىسىلەرگە قايتا قارادى. قايتا قاراعاندا دا الگى كۇدىكتەن اقي-تاقي ارىلا المادى. مىنالاردى ءوزىنىڭ كىسىسى دەۋگە... ءبىراق ولاردان كۇلكى قالعالى قاشان. ءوزى بىلمەيتىن باسقا، بوتەن بىرەۋلەرمەن شاتاستىرىپ تۇرعان سياقتى. شىنىندا دا، مىنالار بۇنىڭ كىسىلەرىنە ۇقساي ما؟
جارايدى، باسقاسى باسقا... ال انا قايقى ءتوس قارا شالعا نە جورىق؟ انشەيىندە وسى جۇرتقا بابىن تاپتىرماي، وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق، اينالاسىمەن ىرىلداسىپ بولاتىنى قايدا؟ نەسىنە جەتىسىپ قاعاناعى قارق بولا قالدى؟ تۇسىنسە نە دەيسىڭ. الدە، تۇسىنىكسىز مىنالار ەمەس، سەن ءوزىڭ تۇككە تۇسىنۋدەن قالىپ باراسىڭ با؟
كۇدىگىن انىقتاعىسى كەپ، مىنالاردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تىگىپ ەدى. سۇيتسە... ە، قۇداي، باياعى سارى شايا. سارى شايانىڭ قىلىعىنا وسى ەل يا كۇلەدى، يا كۇيىنەدى. كۇلمەي ءقايتسىن، قاراقۇل مارقۇم سوندا سارى شايانى كونتورعا شاقىرىپ الىپ، الدىندا جاتقان جۋان پاپكانى اشپاي، الاقانىمەن باسىپ وتىرىپ:
— اقساقال، بۇراۋ ەكەش بۇراۋدىڭ دا سۇراۋى بار. كولحوزدان ءبىر ايدا قايتارام دەپ، قارىزعا العان انا جىلعى قويدى... — دەي بەرگەن ەكەن.
— ءاي، مىناۋ نە دەيدى؟ نە دەيدى، ءاي؟ — دەپ سارى شايانىڭ ساپ سارى باجبىق كوزى ەجىرەيىپ شىعا كەپتى. — بۇنىڭ قويى، قاي قوي؟ قارىزى قاي قارىز؟ انا جىلعىسى نە؟ ءاي، كولحوزدى بيلەگەن ەكەنسىڭ... بيشىكەش ەكەنسىڭ. ە، بولساڭ بول! سەنىڭ بيشىكەشپىن، بيلىگىم ءجۇرىپ تۇر دەپ، كورەر كوزگە ىستەگەن جالاڭا كونگەنشە، ويباي-اي... ويباي-اي، ونان دا مىنا اقساق ءيتتىڭ قولىندا ولگەننىڭ ءوزى ارتىق ەمەس پە؟
سارى شايا جاڭا عانا قۇيرىق باسىپ وتىرا بەرگەن ورىندىقتان اتىپ تۇرىپ، قاراقۇل مارقۇمعا قارسى اقىرىپتى:
— ءاي، بالا! سەن... سەن ءوزىڭ، اينالايىن، سىرت-سىرت شوت قاقتىم دەپ... ەڭبەك ادامىن قارالاپ...
— اقساقال، ويىندى قوي...
— ويىن با، مىناۋ... مىناۋ، كىسى ولتىرەتىن ءىس قوي. جالا عوي. كورە-كوزگە كىسى موينىنا قيىپ سالعان قيانات... ءوزىڭ كوپ رۋدان بولعاسىن، از رۋدىڭ ادامىن يتتەي تالاپ، ويىڭا نە كەلسە سونى ىستەمەكسىڭ، ءا؟ سولاي ما، ءا.
قاراقۇل مارقۇم قارسى الدىندا ءبىر ءسوز ايتسا، ەكى سوزبەن جاۋاپ بەرىپ باجاقتاپ وتىرعان باجبىق كوز شيكىل سارىعا ءبىرازعا دەيىن تۇك ايتا الماي، جاعاسىن ۇستاعانداي بوپ باسىن شايقاپتى دەيدى. ونى سوزدەن جەڭە الماسىن بىلگەسىن باعانادان بەرى الاقانىمەن باسىپ وتىرعان جۋان پاپكانىڭ ءبىر بەتىن اشىپ جىبەرىپتى دە، ءتۇبى تىگىلگەن قاعازدار اراسىنان تىلدەي بىرەۋىن سۇق قولىمەن ءتۇرتىپ قالىپ: "مىنە! مىناۋ ءوز قولىڭنان بەرگەن "ءتىلحاتىڭ" دەگەن ەكەن. سارى شايانىڭ بەتىندە جاڭا عانا تىكىرەيىپ-تىكىرەيىپ العان تۇگى جىعىلىپ، ءبىر ساتتە ءمۇلايىم موماقان بولا قاپتى. الدىنا توسقان قاعازعا تۋرالاپ قاراي الماي، كوزىن الىپ قاشا بەرگەن ەكەن دەيدى. ءدال سول كەزدە قاراقۇلدى باسقارما شاقىرماسى بار ما.
— اقساقال، كولحوزدىڭ قويىن قايتار، ۇيات بولادى.
— جارايدى، قاراقۇلجان. قايتارايىن. قايتارايىن.
— قاشان؟
— قاراقۇلجان، ويلانايىن...
— ءقازىر كەلەم. سوعان دەيىن ويلانىپ قوي، — دەپ، قاراقۇل سىرت جاعىندا سۇيەۋلى تۇرعان بالداققا قول سوزعان. قوس بالداق قولتىققا تيگەندە ەتجەڭدى اۋىر دەنەسىن ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ الاتىن جىگىت ىرعي باسىپ، ەسىكتەن اتتاي بەرىپتى. قاراقۇلدىڭ كوزى تايا بەرگەندە سارى شايا دا ورنىنان اتىپ تۇرىپتى. پاپكاداعى قاعازداردىڭ اراسىنان الگىندە كورگەننەن بەرى كوزىنىڭ قيىعىن ايىرماي باعىپ وتىرعان تىلدەي ءتىلحاتتى جۇلىپ الىپتى. جۇلىپ الۋىن السا دا، ءبىراق "ءا" دەگەندە ونىڭ كوزىن قالاي قۇرتۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي داعدارىپ قاپتى. سىرتقا شىعا قاشسا، سوزگە قالادى. قوينى-قونىشىنا تىقسا، تۇلا بويىن ءتىنتىپ تاۋىپ الادى. ونسىز دا سوعىستان اياعىن جۇلدىرىپ، قانى بۇزىلىپ كەلگەن جىگىت بالداقپەن قاق باسقا ءبىر قويۋدان ءجۇزى تايمايدى. ءبىر قوي ءۇشىن جاماناتتاسىپ ماسقارا بولعانشا، قايدان شىقسا ونان شىقسىن دەپ سيىردىڭ تىلىندەي قاعازدى ۋماجداپ-ۋماجداپ اۋزىنا اتىپ ۇرىپتى. ازۋ تىسكە باسىپ سارعايىپ كەتكەن قاعازى قۇرعىر كارى سيىردىڭ سىڭىرىندەي تاماعىنان وتپەي تۇرىپ الىپتى. سول كەزدە باسقارمامەن الدەنەگە كەلىسپەي ايقايلاسىپ شىققان اقساق بۇعالتەر دە تاقتاي ەدەندى تىق-تىق باسىپ كەلىپ قالسا كەرەك. سارى شايا ارى-بەرى شايناعان ەكەن، ءبىراق، تاماعىنان وتپەي تۇرعان قاعازدى جان-دارمەن تالماپ جۇتىپ جىبەرگەن ەكەن، باقىرايعان ساپ-سارى باجبىق كوزدەن ءبىر ءتۇيىر جاس ىرشىپ كەتىپتى. ءبىراق... ەسەسىنە، ەحە-ەحە-حەۋ... اقساق ەسەپشى انا جاقتان... تەرىسىنە سيماي، اشۋعا بۋلىعىپ كەلگەندە، بۇل جاقتا مىنا جايساڭ ءبىر جۇمىستى ءبىتىرىپ، جىمىڭداپ كۇلىپ وتىر ەكەن دەيدى...
قامىس قوستا الاۋلاپ جانعان وتتى اينالا قورشاي وتىرعان كوڭىلدى كىسىلەر تاعى دا دۋ كۇلدى: حا-حا-حا... قارق-قارق... شاق-شاق... ە، اللا، وسىنى باسقا بىرەۋ ىستەسە، مىنا جۇرت ونى كورمەي كەتەر ەدى. ال سارى شايا ىستەگەن قانداي سۇمپايى، جەكسۇرىن قىلىققا بۇلار نەگە ءماز بولادى؟ انە!.. انەكەي: حا-حا-ا... شاق-شاق... ال جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن سارى يۆان... و دا ىرق-ىرق كۇلىپ، كوزىن ءسۇرتىپ جاتىر. باقسا، مىنالار باسقا ەمەس، بۇنىڭ ءوزىنىڭ كىسىلەرى ەكەن. انە، اناۋ كوشەن. اناۋ سارى يۆان. ماي-ماي كەپكامەن كوزىن ءسۇرتىپ جاتقان كۇلدى-كۇيەلەش مىنا بىرەۋ مۇنىڭ شوپىرى. وي اينالايىندار-اي! جىل ون ەكى اي ەل كورمەي، تەنتىرەپ تەڭىز اسىپ جۇرسە دە، سارى ماساعا تالانىپ، قىزىل توبىق بوپ كۇن-تۇن سۋ كەشسە دە، ەڭبەگى ءبىر جانباي، سالى سۋدان شىقسا دا، ءبىراق سوندا دا ساعى سىنبايتىن، تاۋى شاعىلمايتىن، اينالايىن قايىس قارالار-اي!
سول كۇنى بۇل ءوزىن قانداي باقىتتى سەزىپ ەدى! ءيا، باقىتتى ەدى! كوزىڭنەن ءمولت ەتكەن جاستى كورسەتكىسى كەلمەي، سىرت اينالا بەرە جەڭىمەن ءسۇرتىپ تاستاعان ەدى-اۋ!
* * *
ەرتەڭ ەرتە تۇراتىن بولعاسىن بۇلار سول كۇنى قىزىل ىڭىردە جاتقان ەدى. سۋ ءۇستىنىڭ مازاسىز تىرلىگى تيتىعىنا جەتىپ جۇرگەن جىگىتتەر باسى جاستىققا تيەر-تيمەستە قورىلداپ، قامىس قوستى باسىنا كوتەرىپ اكەتتى. سىرتتا جەل ىزعيدى. ىرگەدە ۇلى تەڭىز وكىرەدى. سىلاعى تۇسكەن قامىس قوستا بولسا دا قامساۋ جوق. وشاقتاعى وت سونگەن بويدا جان-جاقتان جەل ىزعىپ، ءۇي ءىشى ۋىلدەدى دە كەتتى. توسەكتى بىر-بىرىنە تاقاپ سالىپ تىعىلىسا جاتقان كىسىلەر كورپە استىنا كىرە سالا قول-اياعىن باۋىرىنا الىپ تىم-تىرىس بولا قالدى. تەك سەن، جامىلعىڭ جۇقا بولدى ما، تىنىشسىزدانىپ قاسىڭدا قاتار جاتقان جىگىتتىڭ كورپەسىنە كىرىپ ەدىڭ. بۇل ءوزى ءبىر وڭىرگە اتى شىققان پالۋان جىگىت ەدى. جىلدا-جىلدا وكتيابر مەرەكەسىندە، جۇرتتى جىعىپ، باس بايگەنى جەڭىپ الاتىن، كەۋدەسى ءجۇن-جۇن، ءىرى قارا جىگىت كورپەسىنە كىرىپ كەلە جاتقان كىسىنىڭ دەنەسىن دەرەۋ سەزىپ، ىڭىرانىپ اۋدارىلىپ ءتۇستى. جاقىندا ۇيلەنگەن جاس كەلىنشەگى ەسىنە ءتۇستى مە، سىلەكەيىن تامسانىپ، ۇيقىلى كوزىمەن جاراعان بۋراداي ءتىسىن قايرادى دا، كۇبىدەي سانىن ءدۇرس ەتكىزىپ ۇستىنە سالىپ الدى. سوسىن ءقايتسىن، بۇل سىرتقا اتىپ شىقتى. كۇندىزگى قارا سۋىق ءقازىر كۇشكە ءمىنىپ قىلشىلداپ تۇر ەكەن. سالعان جەردەن قوينى-قونىشىنا كىرىپ تۇلا بويى تىتىركەپ الا جونەلگەسىن، جالت بەرىپ قامىس قوستىڭ ىعىنا تۇرا قالعان-دى. ىشكە قايتىپ بارعىسى كەلمەدى. بۇنىمەن قاتار جاتقان ەكىنشى كورشىسى كوتكەنشەك كوشەن ەدى؛ قىرسىق شالمەن جاتاردا سوزدەرى جاراسپاي قىربايلاسىپ قالعان-دى. سونداعى جازىعى — ەرتەڭ سىرداريا ساعاسىندا قوستانىپ جاتقان قورالى كىسىنىڭ ب ا ق سىنايتىن كۇنى. العاشقى بىر-ەكى كۇندە ءاۋىر-ساۋىر بولاتىن كوكشە مۇزدىڭ كادەلى بالىعىنان سىباعاسىن الىپ قالعىسى كەلگەن كىسىلەر الدىن الا ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ ءازىر وتىراتىن. بۇ دا ەرتەڭ "ال" دەگەندە سۋىرىلىپ شىعاتىنداي، اۋ-قۇرالدى ماشيناعا تيەپ ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ، ءازىر وتىرايىق دەپ ەدى، قارا شال قاقشاڭ ەتىپ توسەكتەن باسىن كوتەرىپ الدى:
— كىل قاپىلۋ. كىل سۇرگىن. ءاي!.. ءاي، جارقىنىم، تىم قۇرىسا ءتۇن تىنىشتىعىن بەرشى.
— اقساقال، ءىستىڭ رەتى...
— ىرەتىڭنىڭ ءىشىن س...
— كوشەكە، تۇسىنسەڭىزشى...
— تۇسىنبەيمىن. ءتىپتى تۇسىنگىم كەلمەيدى... ال!.. ال، سوندا قايتەسىڭ؟..
— قايتەيىن. تەك ەرتەڭ "ال" دەگەندە...
— ىلعي "ال!" سول "الدان" العان بىردەڭە بار ما؟ كانە؟.. كانە كورسەتشى!
— اپىراي، كوشەكە-اي... ءۇمىتسىز شايتان... ەرتەڭ ءسىز بەن ءبىزدىڭ ب ا ق سىنايتىن...
— ءاي!.. ءاي، مىناۋ نە دەپ تۇر، ا؟ قايداعى ب ا ق؟ باعى نەسى؟ ەكى ەلى ماڭدايىنا تەك باقىتسىزدىق جازىلىپ قويعان مىنا سورلىلاردى ساعىم قۋعانداي، باقتى قۋ دەپ... جوق! جوق، وسى قارىق قىلعانىڭ دا جەتەر!
بۇعان نە جاۋاپ ايتارىن بىلمەي، تىلىنەن بايلانىپ توقتاپ قالعان-دى.
— ءاي، كوشەن، — دەدى سارى يۆان،م — ءوزىمىز ىستەيتىن شارۋا عوي. كانە، تۇر!
— ا-ا؟ تۇر؟ ال تۇرمايمىن. ال جاتام. كانە، تۇرعىزشى. تۇرعىزىپ كورشى! — دەدى دە، كورپەمەن باسىن بۇركەپ الدى.
مىنا قىرسىق شالدىڭ قىلىعىنا سەنىڭ دە جىنىڭ كەلىپ:
— وندا جات سولاي! ءاي، جىگىتتەر، تۇرىڭدار! ءوزىمىز ىستەپ تاستايىق، — دەپ ەدىڭ.
كوشەن:
— ال جاتام. مىنە، جاتىرمىن، — دەپ كورپە استىندا كۇڭكىلدەپ، باسىن قىمتاي ءتۇستى دە، كەنەت ويىنا نە تۇسكەنىن قايدام، شايان شاعىپ العانداي اتىپ تۇردى. كورپە جيىرىلىپ اياعىنىڭ باسىنا ءتۇستى. شادىر كوز شاقىرايىپ كەتكەن.
— ءاي! ءاي، مەنى جاتقىزىپ-تۇرعىزاتىن قۇداي سەن بە؟ ا؟
— اقساقال، جاتام دەدىڭ، جات دەدىم. سەنىڭ قاي بابىڭدى تابامىز.
— ال، جاتپايمىن. ال تۇرام. مىنە، تۇردىم. سوندا سەن ماعان نە ىستەيسىڭ؟ كەسەسىڭ بە مەنىكىن؟
كوتكەنشەك شال قالش-قالش ەتەدى. شاقىلداعان اششى داۋىس قۇلاقتى شاعادى: "جات دەگەنى نەسى، ءاي؟ نەگە جاتام؟" — دەپ، جالعىز ءوزى شاقىلداپ سويلەپ ءجۇرىپ، سول كۇنى جۇمىستى جۇرتتىڭ بارىنەن كوپ ىستەدى. جاس جىگىتتەردەن قالىسپاي، ءجان-تانىن سالىپ اپىرىپ-جاپىرىپ جۇرگەسىن بۇلار دا جۇمعان اۋزىن اشپادى. ءۇش ءجۇز قۇلاش قارا توردى قامىس قوستىڭ ىق جاعىندا تۇرعان ماشيناعا تيەگەسىن كۇندەگىدەي، ەرتەڭ تاعى دا ەرتە تۇراتىن جىگىتتەر كورپە استىنا كىرىپ، ءۇن-تۇنسىز جاتا قالعان ەدى-اۋ.
* * *
اپىر-اي، كۇزگى ءتۇن قانداي ۇزاق! ۇيقىدان ابدەن كۇدەر ۇزگەسىن سىردارياعا بارىپ قايتقىسى كەپ قامىس قوستىڭ ىعىنان شىقتى. جولسىز دالانىڭ وي-شۇقىرىن سيپالاپ كەلە جاتىپ توڭىرەككە كوز سالىپ ەدى؛ قىزىل ىڭىردە تۋعان اي بۇلار الگىندە قارا توردى ماشيناعا تيەپ بولا بەرگەندە ساۋلەسىن سارقىپ باتىپ بارا جاتقان ەدى؛ بۇرىن ءتۇن بولسا بۇل جاقتىڭ اسپانىندا ينە شانىشقانداي جەر قالدىرماي جىپىرلاپ قويا بەرەتىن جۇلدىزدار شۇعىل قاتايعان سۋىققا كورىنگەن بە، ءسونىپ-سونىپ سيرەپتى. كوز بايلاعان قاراڭعىعا جالتاقتاپ كەلە جاتىپ دارياعا جەتكەنىن بايقاماي قاپ ەدى؛ جار كەمەرگە مىنبەلەپ توقتادى دا، ەڭكەيىپ اياعىنىڭ استىنا قاراپ ەدى؛ اۋەلى تۇك كورمەدى؛ تەك قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنگەسىن سوناۋ تومەندە الدەبىر الىپ جىلان جەر باۋىرلاپ يرەلەڭدەپ ەتىپ بارا جاتقانداي بولدى. "اي جارىقتىق-اي!" دەدى ىشىنەن. الدە اياپ، الدە قازىرگى تۇرىنە كوڭىلى تولىپ تۇرعانىن ءوزى دە بىلگەن جوق.
جىلدا يت كەشىپ ءوتىپ جاتاتىن داريا بيىل، شۇكىر، جاقسى. جاز باسىندا تاۋدان كەپ سۋ قۇلادى. اعىل-تەگىل تاسقىن سۋ داريانىڭ ساعاسىنا جەتە بەرگەندە جان-جاعىنا جايىلا باستادى. ارنادان قاشقان سۋ الا-بولە داريانىڭ ارعى جايپاق بەتىنە قاراي جوڭكىلىپ قۇلاپ، قاي جىلدان بەرى كەۋىپ قالعان كول تولعان-دى. تاسقىن سۋمەن ىلەسىپ كەلگەن كوپ بالىق كولگە ءوتىپ كەتكەن-دى.
قاماۋ سۋداعى بالىق — قوراداعى قوي. قولى بۇرىن جەتكەن قارق بولادى. قاماۋ سۋدىڭ بالىعى تالاي جۇرتتىڭ قۇلاعىنا تيگەن-دى. ەل الدى بوپ "رايىم" كولحوزىنىڭ بالىقشىلارى جەتتى. "رايىمنىڭ" باسقارماسى جىگەرلى جاس جىگىت-تۇعىن. دومالاق بەتى بىتتيىپ، تومپاق كوزى زىتتيىپ تۇراتىن كىشىلەۋ قارا تورى جىگىت اسا پىسىق. جينالىستاردا جۇرتتان بۇرىن ءسوز الادى. جەدەل باسىپ مىنبەگە ۇمتىلادى. قىزىل گالستۋكتى تاماعىنىڭ استىنان قىلعىندىرىپ بايلاپ العاندا الگى بۇيرەكتەي بەت، اسىرەسە بىتتيىپ، دوپ-دوڭگەلەك ۇركەك كوز اسىرەسە زىتتيىپ، زالدا وتىرعان جۇرتقا جانارى توقتاماي، الدەبىر جاققا اۋەلەي قاراپ، ءتىلى تىلىنە تيمەي تاقىلداي جونەلەتىن. جۇرتقا ونىڭ تاقىلداعان پىسىقتىعى ۇنايتىن. سوسىن وسىلاي جينالىستا جۇلقىنىپ تۇرعانى ۇنايدى. ول سويلەگەندە ارا ۇياسىنداي گۋىلدەپ وتىرعان زال جىم-جىرت بوپ تىنا قالادى. انە ءبىر جولى قاسىندا وتىرعان رايكوم ينسترۋكتورى بۇنى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قاپ: "پىسىق. تاس قايناتادى. وسەتىن، كەلەشەگى مول جىگىت"، — دەپ تريبۋنادا تاقىلداپ تۇرعان "رايىمنىڭ" باسقارماسىن يەگىمەن نۇسقاعان-دى. ونىڭ وسەتىنىن بۇ دا بىلەدى. وسى اۋداندا ابىروي اپەرەتىن بىردەڭە بولسا وسىنى بەتكە ۇستايدى. باياندامادان كەيىن ءبىرىنشى ءسوز وسىعان تيەدى. جينالىس سوڭىندا جوعارىعا جولدايتىن قۇتتىقتاۋ حاتتى دا تاقىلداتىپ وسىعان وقىتىپ قويادى. وسسە ءوسسىن-اۋ. تەك اسىعىپ-اپتىقپاي، اقىرىن ايتىپ تا جەتكىزەتىن نارسەنى وسى بايعۇستىڭ ءارقاشان ءاپى-شاپى، ازان-قازان عىپ داڭعازاعا اينالدىرىپ جىبەرەتىنى ۇنامايدى. قۇددى قولى قاتتى بىرەۋ كۇن كوزىندە ۇزاعىراق جاتىپ قالعان قۋ تاقتايدى ءدال سونداي تاعى ءبىر قۋ تاقتايعا تاڭق-تاڭق قاققانداي. سوندايدا تاڭقىلداق داۋسى قۇلاق تەسە جازدايدى. بۇرىن بۇعان اناداي جەردەن "اعالاپ" ۇمتىلاتىن جىگىت وسىندا كەلگەلى سىرعاياقتاپ جولاماي قويدى. ءجا، جولاماساڭ — جولاما. شاماڭ بەلگىلى. ارعى بەتتەگى قاماۋ سۋدىڭ بالىعى سەنى دە قولدى-اياققا تۇرعىزباي ءجۇر.
كىلەگەي كوكشە مۇزعا قايتا-قايتا شىعادى. بەلىنە بايلاعان ۇزىن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن جاعادا تۇرعان كىسىلەرگە ۇستاتىپ قويادى دا، ءوزى اياعىن كىبىرتىكتەپ باسىپ ەسىكپەن يۋردەي جەرگە بارادى. جاڭا قاتقان جاس مۇز ءسال سىقىرلاسا دا جالت بەرىپ ىزىنشە كەرى قايتادى. سونى كورگەن كوتكەنشەك كوشەن: "ايتپادى دەمەڭدەر، ءبىز اياعىنا شۇلعاۋ ورالعان سالاق قاتىنداي بولبىراپ-سولبىراپ جۇرگەندە، مىنا پالە ارعى بەتكە ءوتىپ الادى" — دەپ ەدى. وسى ءسوز قامشى بولدى دا، بۇ دا سىردارياعا بارۋدى جيىلەتتى. اششى سۋداي ەمەس، تۇششى سۋ تەز قاتادى. كەشەدەن بەرى كۇن شۇعىل سۋىعىپ، قىزىل شۇناق اياز قىلشىلداپ تۇر. ءتۇن اسسا، كىم بىلەدى، ەرتەڭ تور-تۇزاقتى ارقالاپ، ارعى بەتكە... توسىن دىبىس ويىن ءبولىپ كەتتى. كوز بايلاعان قاراڭعىدا ءتۇسىن اڭعارتپاي تۇكسيىپ جاتقان وزەننىڭ ارەگىرەك ءبىر جەرى كۇتىر ەتتى؛ ادەتتە مۇز قالىڭداپ، سالماعىمەن شوككەندە بىرەۋ ءدال وسىلاي قابىرعاسىن قيراتقانداي كۇتىرلەۋشى ەدى؛ سەن قاراڭعىعا كوزىڭ مەن قۇلاعىڭدى تىگىپ، تىڭ-تىڭداپ تۇردىڭ دا، جاڭاعى دىبىس الگىدەن كەيىن قايتالاماعاسىن مۇزعا تۇسكەنسىڭ-دى. ىلگەرىلەپ بارىپ بەتىنە قار تۇسپەگەن كوكشە مۇزدى تاقاڭمەن تەۋىپ ەدىڭ. ە، بارەكەلدە! ەڭىرەپ قاتقان مۇز ەمەن اعاشتاي دۇڭك-دۇڭك ەتتى.
تۇنگى اياز تاستاي ەكەن. الا-بولە ەكى بەتتىڭ ۇشى تىزىلداپ اكەتىپ بارا جاتقاسىن قولىن قولعاپتان شىعارىپ، الاقانىمەن ارى-بەرى ۋقالاپ ىسىپ ەدى؛ بەتىنىڭ ۇشى كادىمگىدەي قىزىپ، كوزىنە ۇيقى تىرەلدى. تاڭ اتقانشا مىزعىپ العىسى كەپ، قامىس قوسقا قايتىپ كەلە جاتقان-دى. كەنەت سەلدىر قامىس سىبدىر ەتتى. سەن قالت توقتاپ، قاراڭعىعا كوز تىگەم دەگەنشە بولمادى، ۇستىنە كەلىپ قالعان كىسىدەن ۇرىككەن الدەبىر اڭ بۇعىپ جاتقان جەردەن اتىپ ءتۇسىپ، سەلدىر قامىس اراسىن ساتىرلاتىپ جۇلدىزداي اعىپ باراتتى. سەن سونان قاشان دىبىس ۇزاعانشا تىرپ ەتپەي، سىلەيىپ تۇرىپ قالعانسىڭ-دى. ءبىر جاق ءبۇيىرى ءبىز سۇعىپ العانداي شىمىلداپ اكەتىپ بارادى. سوسىن جۇرەگى قۇرعىر قاشان قوسقا جەتكەنشە جانىن شىعارا اۋىرىپ، كەۋدەسىن قوس قولداپ ۇستاپ الدى. قالايدا كوڭىلگە الاڭ كىرىپ، ۇمىتىلۋعا قاراعان باياعىداعى ءبىر ىستىق سەزىم ءبىر توڭكەرىلىپ اۋناپ تۇسكەن-دى. كورمەيسىڭ بە، اتا جونەلگەن اڭنىڭ سىبدىرى ەسىنە قاي-قايداعىنى سالىپ... قاي-قايداعىسى نەسى، ول... ول ءوزى بۇنىڭ ۇيلەنگەن جىلى ەدى عوي. داريعا، ول كۇندەردىڭ نەسىن ايتاسىڭ! وندا جەر باسقان جاننىڭ باقىتتىسى ەدى. وندا بالىقشىلار اۋىلىنىڭ بەت الدىندا شالقىپ جاتاتىن تەلەگەي تەڭىزدىڭ سوناۋ كوكجيەككە بارىپ-بارىپ تىرەلەتىن جەرىنەن اناۋ-مىناۋ ەمەس، وتقا قاقتاعان سارى التىنداي ساپ-سارى كۇن جالقىلداپ شىعار ەدى-اۋ! نەگە ەكەنىن قايدام، شىقپاي جاتىپ شەكەڭدى قىزدىرىپ الا جونەلەتىن بۇل ءوڭىردىڭ ورتتەي ىستىق كۇنى سول كەزدە ساعان تەك كۇلىپ شىعىپ، كۇلىپ باتاتىن سياقتى ەدى! ول كەزدە بۇ دا توسەكتەن كۇندە-كۇندە كۇلىپ وياناتىن. ويانعان بويدا قارعىپ تۇراتىن. تۇرعان بويدا قارا جەرگە تابانىن تيگىزبەي تۇلا بويىن قۇپ-قۋناق قىپ كوتەرىپ اكەتەتىن ءبىر پالەسى بار ەدى-اۋ! سونان بولار-اۋ، بۇل اياعى استىنداعى قارا جەردىڭ بار-جوعىن كەيدە سەزسە دە، كەبىنە سەزبەپتى. و ل كەزدە تۇندە دە تۇسىندە پىراق ءمىنىپ، قۇس بوپ ۇشىپ جۇرگەنى. باسقا جۇرتقا ۇقساپ جەر باسپاي، كىل كوكتە ۇشىپ جۇرگەسىن ول كۇندەرى بۇل ادام بوپ بەتىنە نە ىزعار، نە ءزار جيماي، اشۋلاناتىن جەردە دە بەت الدى ىرجالاقتاپ كۇلە بەرىپتى. ءسۇيتىپ، ءوز باقىتىنا ءوزى ماس بوپ ءجۇرىپ قاسىنداعى جارىنىڭ كوڭىل كۇيىن اڭعارماپتى. كوزى اشىق ءجۇرىپ تە قۇشاعىنداعى جارىنىڭ كوڭىل كۇيىن اڭعارماعاندا، ءباتىر-اۋ... سوندا، باقىت سوقىر ما، الدە باقىتتى سوقىر ما؟ قۇس قونارىندا تۇعىر تاڭداماسا، باقىت شىركىن دە جەر باسقان جۇمىر باستى پەندەنىڭ باس-اياعىنا قاراپ جاتپاي، كوڭىلى تۇسسە، جامانعا دا قونا سالادى دەيدى عوي. سوندا... سول شىركىن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاقسى مەن جاماندى دا تەڭەستىرىپ، باقىتتى پەندەسىن قالاسا، بالا عىپ تا، دانا عىپ تا جىبەرەتىن قۇدىرەتىنە سەنەتىنى مە؟ باقىتتى كەزدە سەن دانا بولدىڭ با، جوق پا، ول اراسىن بىلمەسەڭ دە، ال بالا بولعانىڭ انىق. جانە سوقىر بولعانىڭ دا انىق. سوندا ءبىر باسقا سىيعان سابيلىك پەن سۇڭعىلا دانالىقتىڭ تۇپكى تەگى تۇك كورمەيتىن سوقىر بولعانى ما؟ سولاي بولعان ما، ءاي؟!
ايتپەسە، بۇل باسىنا قونعان باقىتتان قالاسا بالا بولىپ تا، دانا بولىپ تا جۇرگەن سول كەزدە جارىق دۇنيە قاباعىنا، ءسىرا، كىربىڭ جولاتپاي جارقىلداپ كۇلىپ تۇرسا، جارىق كۇن شىعىپ كەلە جاتىپ تا، باتىپ بارا جاتىپ تا كۇلسە، ماڭىنداعى جەر باسقان جاننىڭ ءبارى ءوزى سياقتى ەكى ەزۋىن جيماي، قاعاناعى قارىق بوپ جاتقاندا، ەسى ءدۇرىس كىسى، تىم قۇرىسا، قوينىنداعى جارىنىڭ كۇن ساناپ وز-وزىنەن ازىپ-توزىپ بارا جاتقانىن بايقاۋعا بولاتىن ەدى عوي؟ ال سەن سونى دا... جوق، بايقادى. بايقاپ ەدى عوي. قايسى بىردە باكيزاتتىڭ وز-وزىنەن ازىپ-توزىپ جۇدەپ تۇرعانىن كورگەندە، بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە جانى قوسىلا كۇيزەلەتىنى قايدا؟
— ءباتىش... ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ...
— ا-ا؟
— اۋىرىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
باكيزات بۇعان تاندانا قارادى. كورۋى كورىپ تۇر، ءبىراق كورىپ تۇرىپ تا بۇعان كوزى تۇسپەيتىن سياقتى. ءتىپتى قارسى الدىندا قولى قاپتالىنا سيماي، قيپاقتاپ-سيپاقتاپ تۇرعان كىسىدەن كورى قاسىنان شىققان دىبىسقا نازار اۋدارا ما، قالاي؟
ءبىر جولى بۇل ءبىر جاقتان جول ءجۇرىپ كەلسە، باكيزات ۇيدە جوق ەكەن. اناسى الگىندە تەڭىز جاققا كەتكەن دەدى. بۇل تىزە بۇكپەستەن اۋىلدىڭ بەت الدىندا شالقىپ جاتقان تەڭىزگە جۇگىرىپ بارسا، باكيزات جاعادا جالعىز ءوزى... شولاق جەڭ شىت كويلەكتىڭ ەتەگىن جوعارى كوتەرىپ، تىزەسىنە دەيىن سۋ ىشىندە تۇر ەكەن. بۇعان بۇرىلىپ قارادى دا، تۇك دەمەي قۇر جىميدى دا قويدى. سەن اۋدانعا بارا سالا كىدىرمەي كەرى قايتقانىڭدى ايتقىڭ كەلسە دە، باكيزاتتان ىڭعاي بولماعاسىن ۇندەگەن جوقسىڭ.
بۇلار سونان قاس قارايعانشا جاعادا بولدى. قايتاردا باكيزات ىلگەرى وزىپ، قول سوزىم الدا كەتىپ بارا جاتقان-دى. جالعىز اياق جولدىڭ ەكى بەتىندەگى سەلدىر، سۇيىق قامىس اراسىنان الدەبىر اڭ اتا جونەلدى. باكيزات شوشىپ قاپ، شىڭعىرىپ جىبەردى. ىرشىپ ءتۇسىپ، بۇنىڭ قۇشاعىنا كىردى. تالدىرماش دەنە ءدىر-دىر ەتەدى. سەن "ءباتىش، قورىقپا. بۇل قويان با، تۇلكى مە، سونداي ءبىر اڭ عوي"، — دەپ جۇباتساڭ دا، ول ءبىراق جۋىق ارادا وزىنە ءوزى كەلە المادى. سونان ۇيگە جەتكەنشە ساعان تىعىلىپ، جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراپ بولعان-دى.
وعان، مىنە، ون ءۇش جىل. سونان بەرى بۇلار ەكى بالالى بولدى. ەكى بالانىڭ ەكەۋى دە انا جاتىرىندا ىندەتكە شالىنىپ كەمتار بوپ تۋدى. اسىرەسە، ون ەكىگە قاراپ بارا جاتقان بۇنىڭ ءدال وزىندەي دەنەلى، ءىرى قارا بالانىڭ ءتىلى ءالى دۇرىستاپ شىققان جوق؛ اقىل-ەسى كەم. ال، ەكىنشى بالاسى... باكيزاتتىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي اپپاق ادەمى قىز بالا... بۇل اينالايىن دا سول قولى ىشتەن ءۇش ساۋساعى كەم تۋدى. بۇعان كىم كىنالى؟ قۇداي ما؟ ادام با؟ جوق، الدە انت اتقىر مىنا زامان با؟
الا-بولە بۇنىڭ جەكە باسىنا ءتۇسىپ وتىرعان ناۋبەت بولسا ەكەن-اۋ. ارىلەسە تەك ارال وڭىرىنە كەلگەن قاسىرەت بولسا ءبىر ءسارى عوي. وندا نەگە كونبەگەن سورلى باس، قۇدايدىڭ سالعانى وسى شىعار دەر ەدى دە، بۇعان دا شىدام جەتكەنشە كونىپ باعار ەدى. ال مىناۋ كۇللى قازاقتىڭ، قازاق حالقىنىڭ باسىنا قارا كۇن ورناتقان، سۇم زاماننىڭ سۇمدىق زاۋالىنا اينالىپ، ەتەك الىپ بارادى. اسىرەسە كەشە ارال تارتىلىپ، انا جاقتا سەمەي، مىنا جاقتا بايقوڭىر، ول از دەگەندەي ماڭعىستاۋدىڭ ميداي جازىق دالاسى مەن اقتوبەنىڭ قاتپار-قاتپار كارى تاۋلارى، ورال مەن وردانىڭ شاعىل قۇمدارىنا ۇستى-ۇستىنە بومبا جارىپ ۇلان بايتاق جەر-سۋ، ەل-جۇرت جاپپاي پوليگونعا اينالعالى بەرى بۇل دۇنيەدە قازاق تاتپاعان ۋ مەن دەرت قالدى ما؟ انە، جاس انا قۇرساق كوتەرسە ءۇزىرلى، كەمىس بالا تۋىپ، ۇرپاق ازىپ بارادى.
قوسقا كەلگەسىن دە كوپكە دەيىن كوز ىلگەن جوق. قاتتى ۇيىقتاعان كىسىلەردىڭ قورىلى قامىس قوستى باسىنا كوتەرىپ تۇر ەكەن. ال ۇلى وكتيابر مەرەكەسىندە ىلعي باس بايگەنى جەڭىپ الاتىن پالۋان جىگىت سەن توسەككە جاتا بەرگەندە قورىلىن كىلت تىيدى دا، قاسىنداعى كىسىنى قۇشىرى تۇسە قۇشاقتاپ اياعىن ۇستىنە سالىپ الدى. "مىنا كاپىر قايتەدى، ءاي؟" دەپ، سەن وعان شوشىنا قارادىڭ دا، توسەگىڭدى قارا شالعا قاراي قوزعاپ ەدىڭ. قىرسىق شالدىڭ قىرىسى تارقاماپتى. شىرت ۇيقىدا جاتىپ تا ءتىسىن قىشىر-قىشىر قايراپ، الدەكىمگە ايبات شەگىپ، باق-باق ەتتى. سەن قاراڭعى ۇيگە قۇددى تەكە كىرىپ كەتكەندەي، تىكسىنىپ قالدىڭ. بۇنان بۇرىن دا كۇندە-كۇندە كەش جاتىپ، ەرتە تۇرىپ، شالا ۇيقى بوپ جۇرگەنسىڭ-دى. سول كۇنى تاعى دا ءتۇن تىنىشتىعىنان ايىرىلاتىن بولعانىنا قينالىپ جاتقاندا، ەسىنە باكيزات ءتۇستى. باكيزات باسقانى كەشسە دە، بۇنىڭ ءدال وسى جولعىسىن كەشپەيدى. و باستان-اق قيۋى قاشقان اعاشتاي، قيسىنى كەتكەن ءومىر ەدى، اياعى نەمەن تىنارىن كىم ءبىلسىن؟ ءبىراق سوعان كىم كىنالى؟ بۇل ما؟ بۇنىڭ يت مىنەزى مە؟ الدە، ءتاڭىرىنىڭ قالاۋىمەن تەڭىن تاۋىپ قوسىلماعان جاعدايدا، ايت-ايتپا، تىرلىكتىڭ اقىرى وسىلاي ىرىڭ-جىرىڭ بولا ما؟ كىم ءبىلسىن، سولاي بولسا سولاي شىعار. ءبىراق... سورىڭا قاراي، بۇ دا جەتەڭە كەش جەتتى. ەگەر قۇداي دەس بەرىپ، جەتەسىنە دەر كەزدە جەتكەندە الدە قايتەر ەدى؟ وندا، كىم ءبىلسىن، بۇگىنگى بۇل حالگە دۋشار بولار ما ەدى، بولماس پا ەدى؟ قايدام!.. قايدام! ءبىراق، ول كەزدە، سەن جازعان دا باسىنا قونعان باقىتتان باسقا نەنى ءبىلىپ ەدىڭ. كورگەنىڭ دە، بىلگەنىڭ دە باكيزات. قايتكەندە سونىڭ كوڭىلىن تابام دەپ وتىرسا — وتىرىپ، تۇرسا — تۇرىپ، كولەڭكەدەي قالبالاقتادىڭ دا ءجۇردىڭ. ءبىراق، ءاي، قويشى... ايەل كوڭىلىن تاباتىنداي، سەن ءقايبىر جۇرت قۇساپ جىلماڭداپ جۇزىكتىڭ كوزىنەن ءوتىپ تۇرىپ ەدىڭ؟ اسىرەسە بابىن تاپتىرمايتىن قالا بيكەشتەرى كيىنەتىن جەردە ەپتى جىگىتتەر ەسەبىن تاۋىپ ەلپ ەتىپ سەنەن بۇرىن كيىمىن اپەرە قوياتىن. ال، سىرتقا شىعار جەردە الگى ەپتى جىگىتتەر تاعى دا سەنىڭ الدىڭدى وراپ، جۇگىرىپ بارىپ الدىنان ەسىك اشىپ، يىلىپ-بۇگىلىپ جاتقاندا، سەن ءبىر شەتتە ەلەۋسىز قالا بەرەتىن ەدىڭ عوي. وندايعا ەپسىز بولعاسىن ۇيلەنگەن جىلى ءبىرازعا دەيىن ايەل قۇلقىن تابا بىلەتىن ازىمنەن كورگەن، بىلگەندەرىڭدى ىستەپ تە ەشتەڭە شىعارا الماعانسىڭ-دى. اسىرەسە، ءبىر جولى... كۇلەدى-اۋ! سول ءوزى، ۇمىتپاسا، بۇلار ۇيلەنگەن... جوق، كەلەسى جىل ما ەدى، قالاي؟ ايتەۋىر كۇز-تۇعىن. ول انىق. جەرگە قار تۇسە قويماعان قارا سۋىق ەكەنى دە انىق. كۋرورتتان قايتقان باكيزاتتى الدىنان شىعىپ كۇتىپ الماق بوپ جامان ماشينانى سالدىرلاتىپ ارالعا جەتكەن-دى.
ستۋدەنت كەزدە تالاي كورگەن: ءازىم قيت ەتسە ەسەبىن تاۋىپ، باكيزاتقا گۇل سىيلاپ جاتاتىن. سوندا جىگىتتىڭ ءىلتيفاتىنا ىرزا بولعان قىز قۇشاعى تولعان گۇلدى باۋىرىنا قىسىپ، ءارقايسىسىن ءبىر يىسكەپ تۇرار ەدى دە، قارا كوزدىڭ قيىعىن كىرپىك استىنان ازىمگە كۇلىمسىرەي تاستار ەدى. سول كۇنى سەن دە باكيزاتتى گۇلمەن كۇتىپ العىڭ كەلدى. ارالدىڭ قاشاندا جەل ىزعىپ، توپىراق بوراپ جاتاتىن قيقى-جيقى كوشەسىن كەزۋدەي كەزگەن ەدى. ءبىراق، نە پايدا... كۇزگى قارا سۋىق تۇگىل، التى اي جازدا دا گۇل تۇرسىن دەنى دۇرىس ءشوپ وسپەيتىن ادىرا قالعىر جەر ەمەس پە... نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ تۇرعاندا ەسىنە قالادا تۇراتىن تانىس دارىگەر ءتۇستى. كەلگەن-كەتكەندە سوققان سايىن وسى ءۇيدىڭ كىرە بەرىسىندە كىشكەنتاي قۇمىرا "گارشوكتە" جاپىراعى جالبىراعان جاسىل وسىمدىك تۇراتىنىن كورەتىن. كوكتەمدە ەكى-ۇش ءتۇيىر بىردەڭە قىزارىپ، گۇل جاراتىن سياقتى ەدى؛ تانىس دارىگەردىڭ ايەلىنەن ات-تۇيەدەي قىپ سۇراپ الدى. سوعان ءوزى ءماز. مىنە، پويىز كەلدى. جاپىرلاعان جۇرتپەن بىرگە بۇ دا ىلگەرى ۇمتىلدى دا، ءيتىنىپ-سوعىنىپ توقتاعان ورتا تۇستاعى ۆاگوننىڭ قارسى الدىنا ەنتەلەپ تۇرا قالدى. قاسىندا شوفەر. قۇشاعىندا گورشوك. ارالدىڭ ۇيتقىپ سوققان ىزعىرىق جەل استىندا سۋىق ۇرعان بەس-التى كوك جاپىراق جالپ-جالپ ەتەدى. ەندى كىدىرسە، مىنا ىزعىرىق جەل تامىرىن ءۇزىپ ۇشىرىپ اكەتەتىندەي. سەن شىنىندا دا سونان قورىقتىڭ دا، كوك جاپىراقتار جالپىلداعان گورشوكتى بالاشا باۋىرىڭا قىسىپ، قىرىنداپ ىقتاي بەرگەنسىڭ-دى. كوزى تۇسكەن كىسىلەر ودىرايىپ جالت قارايدى. قايسى بىرەۋلەر جىميىپ ەزۋ تارتادى دا، كىدىرمەي ءوتىپ كەتەدى. ولاردى سەن بايقاعان جوقسىڭ. ۆاگوننان ءتۇسىپ جاتقان جولاۋشىلاردىڭ اراسىنان كۇتكەن كىسىڭدى كورە الماي، موينىڭدى سوزىپ ەنتەلەي تۇسكەنسىڭ-دى. سۇيتكەنشە بولمادى... ە، مىنە!.. اۋەلى وزىنەن ىلگەرىرەك وزدىرىپ ۇستاعان بىلعارى سارى شامادان... كوزىنە وتتاي باسىلدى. كىرپىگىن قاققانشا بولماي، ىلە-شالا ارجاقتان ءوزى دە جارق ەتىپ شىعا كەلدى. بىلايعى ۋاقىتتا دا جانارى شوقتانىپ تۇراتىن قارا كوز جايناڭداپ، كوڭىلدەنىپ كۇلىپ شىعىپ ەدى، نە بولعانىن قايدام، ساعان كوزى ءتۇستى دە، ءتۇسى دەمدە بۇزىلدى. سەن ونى كورۋىن كوردىڭ. تەك بۇلايشا ءتۇسى نەگە بۇزىلعانىن بىلگەن جوقسىڭ. شىنى كەرەك، سول ارادا، تاپ سول ساتتە ونى ويلاپ جاتۋعا سەندە شاما دا بولعان جوق. ۆاگوننان ءتۇسىپ كەلە جاتقان باكيزاتقا ۇمتىلىپ، قولىنان شاماداندى ەندى الام دەگەندە، قۇشاعىڭداعى گورشوكتى ءتۇسىرىپ الا جازداعانسىڭ-دى. قالبالاقتاپ ساسىپ قالعانىڭ سونشا، سەن ەندى باكيزاتتىڭ قولىنان شاماداندى الارىڭدى، الدە وعان جاپىراقتارى جالپىلداعان گورشوكتەگى گۇلدى ۇسىنارىڭدى بىلمەي، ابدىرىپ ساسىپ قالدىڭ؛ سونىڭ رەتىن سەن ايتىپ جىبەرشى دەگەندەي جاۋتاڭداپ جانىڭداعىلارعا قاراپ ەدىڭ. جۇرتى قۇرعىر سەنەن كوزىن الىپ قاشا بەرەدى. سوسىن سەن ايەلىڭە جاۋتاڭداپ قاراپ:
— مىناۋ... مى-ناۋ ساعان... — دەپ ەدىڭ.
— بۇل نە؟ — دەدى باكيزات.
— گۇل عوي.
— گۇ-ل؟
— ءيا، ساعان ا-الىپ شىققان گۇ-ۇ...
— ەسىڭ دۇرىس ەمەس شىعار...
توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قاپسىڭ. قولىڭداعى گورشوككە كوزى تۇسكەندە ءوزىڭ دە شوشىپ كەتتىڭ. ءتايىرى، قازاق ۇستاعان گۇلدە كۇتىم قايدان بولسىن. قۇرت جەگەن جاپىراقتار شۇرق-شۇرق تەسىك. شاڭى دا سۇرتىلمەپتى. بۇل پالەدەن ءبىر سىلاسىن تاۋىپ تەزىرەك قۇتىلعىسى كەپ، شوفەردى ىزدەپ ەدى. ول كوك سوققىر اناداي جەرگە ۇزاپ كەتىپتى. باكيزاتتىڭ قاسىندا مىقشىڭداپ شامادانىن كوتەرىپ بارادى ەكەن. سەن ەندى اعىل-تەگىل حالىق اراسىنان تانىس بىرەۋ كەزدەسىپ قالاتىنداي زارەڭ ۇشتى.
قۇداي وڭداعاندا ارال ستانساسىنىڭ بەت الدىنداعى الاڭدا بالا بويىنداي باكەنە تۇعىرعا قوندىرعان ۇلى كوسەمنىڭ بيۋستى تۇراتىن. قۋانىپ كەتتىڭ. جۇرتتىڭ كوزىن الا بەرە جۇگىرىپ باردىڭ دا، الدە ءبىر كەزدە ارالدىڭ قولى ۇسىناقتى ءبىر بالاسى اق گيپستەن ءۇيتىپ-بۇيتىپ ۇسقىنىن كەلتىرگەن تاقىر باس كوسەمنىڭ بيۋستىنىڭ ءدال تۇبىنە كوك جاپىراقتارى جالپىلداعان كىشكەنتاي قۇمىرا گورشوكتى قويا سالدى. سوسىن بىلاي ۇزاي بەرە ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى؛ كوك جاپىراقتار جەل استىندا جالپ-جالپ... ال ۇلى كوسەمنىڭ تۇلا بويىندا قۇس ساڭعىماعان ساۋ-تامدىق جوق ەكەن!
* * *
باسىن جاستىقتان جۇلىپ كوتەرىپ الدى. الدەنەدەن شوشىپ ويانىپ، ۇيقىلى كوزى الاقتاپ ءۇي ىشىنە قارادى. جاتقانى جاڭا سياقتى ەدى. ءيا، سىردارياعا بارىپ قايتقاسىن تاڭ اتقانشا مىزعىپ العىسى كەپ توسەگىنە وزعان. ەتىگىن شەشىپ، كيىمشەڭ بويىمەن كورپە استىنا كىرگەن. كەپكە دەيىن باشايىنىڭ ۇشى مۇزداپ، جىلىماي قويعان سوڭ اياعىن جىپ-جىلدام باۋىرىنا تارتىپ العان. ءبىرازعا دەيىن بويى جىلىماي بۇيىعىپ جاتىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتكەندى. قانشا وتكەنى بەلگىسىز، ءبىر كەزدە تۇسىنەن شوشىپ، كوزىن اشىپ السا... ەسىك الدىندا سىعىرايعان سوقىر شامنىڭ مايى تاۋسىلىپ، ءسونىپ بارادى ەكەن. ويانعان بويدا نەدەن شوشىنعانىن ەسىنە الدى. كىم ەكەنىن بىلمەيدى، كىم دە بولسا ايتەۋىر قوستاعى جىگىتتەردىڭ ءبىرى سىرتتان اپتىعىپ جۇگىرىپ كىردى: "ويباي، نەعىپ وتىرسىڭدار، كوك وگىز قاماۋداعى سۋدى سارقىپ ءىشىپ كەتتى عوي". سۇيدەدى دە، قولىمەن جەر تىرەپ وتىرا بەرە ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرگەنى. ويانعاندا وسىنىڭ ءبارى ەسىندە سايراپ تۇرسا دا، تەك جاڭاعى نەمە ەسىكتەن ەڭىرەپ كىرگەندە بۇل باسىن كوتەرىپ وتىر ما ەدى، الدە جاتىر ما ەدى؟ قاسىندا كىم بار، كىم جوعى بەلگىسىز، بار بىلەتىنى الگى جىگىتتىڭ اۋزىنان شىققان جامان حاباردى ەسىتكەندە تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. زارە يمانى ۇشقان جىگىتتەر سۇرىنە-قابىنا سىرتقا ۇمتىلدى. سولارمەن بىرگە بۇ دا تاجال وگىزدى كورەيىن دەپ وتىرعان ورنىنان ۇمتىلاتىن سياقتى؛ ۇمتىلۋى ۇمتىلسا دا، ءبىراق، نە بولعانىن قايدام، كەۋدەسىن كوتەرىپ قۇر قوپاڭداعانى بولماسا، قول-اياعى قورعاسىن ۇيىعانداي قوزعالتپادى. ءۇي ىشىندە رەڭىن انىق اڭعارا الماي قويعان الدەكىمگە الدەنە دەپ ءتىل قاتقىسى كەلەتىن سياقتى؛ وعان ءبىراق دىبىسى شىقپادى. دىبىسى شىقپاعانعا اۋەلى تۇسىنبەي، تاڭعالىپ ەدى؛ ىلە-شالا قورقىپ، كوزى الاق-جۇلاق ەتتى. كىم ءبىلسىن، ەرتەڭگى بار ءۇمىتىن قاماۋ سۋدىڭ بالىعىنا ارتىپ وتىرعان قىرۋار حالىقتىڭ ىرىسىن ءىشىپ كەتكەن تاجال كوك وگىزدەن قورىقتى ما، الدە ءتىلى بايلانىپ، قول اياعىنان ايىرىلعانىنان قورىقتى ما، ول اراسىن بىلگەن جوق. بار بىلگەنى: ەسى شىعىپ، قالشىلداپ ۇشىپ بارادى ەكەن.
بۇل ءدال سول كەزدە ويانعان-دى. قوس ۇرەي كوڭىل جۋىق ارادا ساباسىنا تۇسەر ەمەس. باسىنان كەشكەن جاڭاعى سۇمدىق ءوڭى ەمەس، ءتۇسى ەكەنىن بىلسە دە، ابىرجىعان الا قۇيىن كوڭىل اپتىعىن باسا الماي، قول-اياعىنا ەنگەن ءدىرىل ال-دارمەنىن اكەتىپ بارادى. قاراپتان-قاراپ القىنىپ، قارا تەرگە ءتۇسىپتى. بۇل بۇنان بۇرىن دا جامان تۇستەن تالاي جۇرەگى شايلىعىپ، زارازات بوپ جۇرگەن-دى. نەگە ەكەنىن قايدام، اسىرەسە كەيىنگى كەزدە الگى تاجال وگىز تۇسىنە ءجيى كىرەدى. انادا كورگەن ءبىر تۇسىندە بالا كەزدە اۋىلداعى كاريالاردان ەسىتەتىن سول الىپ كوك وگىز ارال تەڭىزىن تۇبىنە دەيىن سارقىپ ءىشىپ، اسپان مەن جەر اراسىنا سىيماي، اۋىل سىرتىنداعى قىرعا قاراي ىڭىرانىپ كەتىپ بارا جاتتى. تىرلىككە تالشىق قىپ وتىرعان ماڭدايداعى جالعىز تەڭىزدەن ايىرىلعان حالىق سوندا دا تۇسىندە ۋلاپ-شۋلاپ ازا بويى قازا بوپ ەدى. ۋ-شۋ، ازان-قازان بوپ جاتقان حالىق اراسىندا، بۇل داۋىس سالىپ وكىرىپ ويانعان-دى. سونى داتكە قۋات قىپ، "ءتايىرى، ءتۇس قوي"، — دەپ مىناعان دا ءمان بەرگىسى كەلمەپ ەدى؛ ءبىراق قاس قىلعانداي، سىرتتان داۋىس ساپ كىرگەن الگى بىرەۋ قايتا-قايتا ويىنا تۇسە بەردى. كوز الدىنا ەلەستەتۋگە تىرىسادى. قانشا ويلاسا دا، سول نەمە بەت-اۋزىن تۇك باسقان بىرەۋ سياقتانادى. ۇسقىنى سوعان كەلەتىن كىسىنى جىگىتتەردىڭ اراسىنان ىزدەپ، ۇيقىلى كوزىمەن ءۇي ىشىندەگىلەردى تىنتكىلەپ باقتى. كەزى الدەنەگە شوفەرگە تۇسە بەردى. ءبىراق الگىنىڭ ەزۋىندە بىقسىعان تەمەكى جوق سياقتى ەدى؛ ال مىناۋ مىقىنىنا تۇرماي تومەن ءتۇسىپ كەتە بەرەتىن شالبارىن مىقشىڭداپ قايتا-قايتا جوعارى كوتەرىپ الەك. انە، ءوزىنىڭ ادەتتەگى ماشىعىمەن جاپىرىق كەپكانىڭ كۇن قاعارىن تومەن باسىپ، كوزىنە ءتۇسىردى دە، سىرتقا ۇمتىلدى. ەسىكتەن شىعا بەرە الدەنەگە كىلت ىركىلدى دە، قۇنجىڭداپ بۇتىندا تىلتيعان شالباردىڭ قالتاسىن قاراپ كەتتى. سەن ونان كوزىڭدى العان جوقسىڭ. "اپىراي، ءا" — دەدىڭ ىشىڭنەن؛ الدە دە بولسا الگىندە بەت-الپىن اجىراتا الماي قالاتىن جىگىت وسى ەمەس پە ەكەن دەپ ويلادى. ۇسقىنى... ۇقساۋى ۇقسايدى. شوفەر باسىن ەسىكتەن سىرتقا شىعارا ءتۇستى دە، ىشتەگىلەرگە بۇرىلىپ:
— ءماسساعان، بەزگەلدەك... — دەدى.
جۇرتتان بۇرىن سىرتقا قالاي اتىپ شىققانىڭدى دا بايقاعان جوقسىڭ. شىنىندا دا، تاڭ اتىپ، دالا كادىمگىدەي قۇلانيەكتەنىپ قاپتى.
— كەش قالدىق... — دەدى بىرەۋ.
— كورە قال، بىزدەن باسقا جۇرت ارعى بەتكە الداقاشان ءوتىپ الدى، — دەدى تاعى بىرەۋ.
— ءقازىر عوي، پىسىقاي باسقارما قاماۋ سۋدىڭ بالىعىنا ءتيىسىپ جاتىر...
— بول!.. ماشينانى جۇرگىز، — دەدىڭ سەن.
— مامەنت.
بىردەن وت العان موتور تارىلعا باسىپ كەتتى. جىگىتتەر اپىل-عۇپىل كيىنىپ، سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ جاتىر. سەن ولارعا قاراماۋعا تىرىسىپ، باسىڭدى باۋرىڭا تىعىپ الدىڭ. ويلامايىن دەسەڭ دە، وسىنىڭ ءبارى جاڭاعى جامان ءتۇستىڭ جالعاسى سياقتانادى.
— اۋ، باسقارما قايدا؟ تۇنىمەن ۇيقى بەرمەي، دۇرلىكتىرىپ ءبىتىپ ەدى عوي؟
ونسىز دا زىعىرى قايناپ تۇرعاندا بۇ دا كىسىنىڭ جۇيكەسىنە ءتيىپ باعادى. ءتيىسسىن، ءتيىسسىن، ءتىپتى جۇيكەسىن نەگە جۇندەي تۇتپەيدى.
— كەتتىك! ماشيناعا وتىرىڭدار!
— اسىعاتىن نە بار. بولسا دا قاماۋ سۋدىڭ قىزىعىنان قۇر قالدىق، — دەدى كوشەن. سەن ءسوز تالاستىرىپ جاتقان جوقسىڭ. كابيناعا قارعىپ ءمىندىڭ دە، ءامىر كۇتىپ وتىرعان شوفەرگە يەك قاقتىڭ:
— كەتتىك!
— مامەنت!..
سىرقىلداق ماشينا سالدىرلاپ-كۇلدىرلەپ كەلەدى. شوفەردە ءۇن جوق. سەن دە جۇمعان اۋزىڭدى اشقان جوقسىڭ. كوڭىلگە المايىن دەسە دە جاڭاعى ءتۇسى قۇرعىر ويىنان شىقپادى. ۇلكەن ىسكە تالاپتانىپ وتىرعاندا مىناۋ بۇلارعا ءتاڭىرىنىڭ سەزدىرگەن تاعى ءبىر توسىن جاماندىقتىڭ نىشانى بولماسا نە قىلسىن؟ ەسىنە قايىن ەنەسى ءتۇسىپ، مىرس ەتتى. كەيدە سول قاقسال كورىپكەل ساۋەگەي مە دەپ قالادى. سول ەمەس پە، قيت ەتسە، بۇعان: "تىرىدە تالابى ىلگەرى باسپاعان سورلى. ەكى ەلى ماڭدايىنا جازعان تيەسى سىباعادان قاعىلىپ قۇر قالاتىن قىرسىعى بار"، — دەپ تابالايتىن. سول بەكەر مە؟ قاماۋ سۋدىڭ بالىعىن كۇرەپ الاتىن جەردە قارا باسىپ ۇيىقتاپ قالعانىن كورمەيسىڭ بە؟.. اپىراي، تۇنىمەن كوز ىلمەي شىعىپ، تاڭ الدىنداعى ءبىر تۇتام ءتاتتى ۇيقىنىڭ الىپ ۇرعانىن قايتەرسىڭ.
"رايىمنىڭ" تىشىراقايى ەسىنە ءتۇستى. ول ءقازىر قاماۋ سۋدىڭ بالىعىنا بەلشەسىنەن باتىپ جاتقان بولار؟ جولى بولعىش سىرالعى نەمە مىنادان كەيىن ەسىرىپ شىعا كەلەر-اۋ. تومپاق كوزى زىتتيىپ، بۇيرەكتەي بەتى بىتتيىپ، تاقىلداق داۋسى ءقازىر ءتىپتى ءتۇبى تۇسكەن شەلەكتەي تاڭقىلداپ، قاماۋ سۋدىڭ بالىعىنا قارىق بوپ جاتقان كوڭىلدى كىسىلەردىڭ اراسىندا قاڭقىلداپ جۇرگەن شىعار.
اشىق ماشينادا ءۇنسىز كەلە جاتقان كىسىلەر كەنەت شۋ ەتە ءتۇستى:
— اۋ، ءاي!.. مىنالار بۇندا ءجۇر عوي؟!
— ارعى بەتكە وتپەگەن بە؟ الگى تاس قايناتار قايدا؟
— انە، و دا وسىندا...
— شاماسى، مۇز ءالسىز بولدى-اۋ؟.. ايتپەسە، ول وتەر ەدى عوي؟
سالدىرلاق ماشينا سىرداريا جاعاسىندا ءيىن تىرەسكەن ىعى-جىعى كىسىلەرگە قاتارلاسا بەرە توقتادى. "رايىمنىڭ" تور-تۇزاق تيەپ العان كوك قاسقا ماشيناسى دا اناداي جەردە وتكەل بەرمەي تۇرعان وزەنگە تۇمسىق تىرەي توقتاپتى.
— جادىگەر اعا، كەش كەلدىڭىز عوي؟
جىگەرلى جاس داۋىس قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تاڭق-تاڭق ەتتى. قاپتالداسا بەرگەن جىگىتكە بۇل كوز سالماي تەك باس يزەدى دە، ىلگەرى ءوتىپ كەتتى. قىسقى كۇن داريانىڭ ارعى بەتىندەگى الىس كوكجيەكتەن توبەسى جاڭا-جاڭا قىلتيىپ كەلەدى ەكەن. دۇنيەنى ار جاق-بەر جاق قىپ ەكىگە قاق ءبولىپ تۇرعان داريا ءقازىر تۇلا بويىن شىنىمەن قاپتاپ تاستاعانداي شىڭىلتىر. الىستان جەتكەن ءالسىز ساۋلە شىنى مۇزدىڭ ءار جەر-ار جەرىندە جىلدام تۇتاپ، جىلدام ءسونىپ جىلت-جىلت ەتەدى. سەن جايلاپ باسىپ مۇزعا تۇسكەندە جاعادا ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالىپ قاۋقىلداسىپ تۇرعان كىسىلەر جىم بولا قالدى. ءبارىنىڭ نازارى بىردەن ساعان اۋدى. "بۇل نە ىستەر ەكەن، كورەيىك" دەگەندەي ءبارى اڭتارىلىپ قاپتى. سەن كوپ نازارىنان قىسىلعان بويىڭدى سولەكەت قوزعاپ، ىلگەرىلەپ باردىڭ دا، توقتادىڭ. نەگە ءبۇيتتى؟ ونى ءوزى دە بىلگەن جوق. وسىدان بىلاي قاراي، بۇل نە ىستەسە دە، بۇنىڭ ەندىگى ءىسىنىڭ ءبارىن بۇنىڭ وزىنەن باسقا وزگە بىرەۋدىڭ بيلەپ-توستەۋىمەن ىستەپ جاتقان سياقتى. سەن سياقتى و دا وسى ارادا نە ىلگەرى ءجۇرۋدىڭ، نە كەيىن كەتۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي، ەكى ويلى بوپ داعدارىپ تۇرعاندا، جاڭاعى جىگەرلى داۋىس سەنىڭ تۋ سىرتىڭنان تاڭق-تاڭق ەتتى:
— مۇز ءالسىز. كىسى كوتەرۋىن كوتەرەدى، ءبىراق ماشينامەن وتۋگە... جادىگەر اعا، شىنىن ايتقاندا، ءبىز جۇرەكسىنىپ تۇرمىز.
— سولاي دە؟
— ءيا، سولاي. سۋ — ءتىلسىز جاۋ. بۇل بار بولعىردىڭ استىندا تىرەۋىشى جوق قوي.
— تىرەۋىش جوق دەيسىڭ، ءا؟
— ارينە، تىرەۋىش جوق. ال ءسىز... ءسىز قايتپەكسىز؟
— ءبىز بە؟ ءبىز... ءاي، بالا، سۇيمەندى اكەل!
— مامەنت!
شوفەر سەنىڭ قولىڭا ۇڭعىسىنا كەندىر ءجىپ بايلاعان تەمىر سۇيمەندى ۇستاتا بەردى. سەنىڭ ويىڭدى جاڭا تۇسىنگەن پىسىقاي جىگىت الدەنەگە تىزالاقتاپ كەتتى.
— جادىگەر اعا، بەكەر اۋرە بولماڭىز... مۇزدى ءبىز جاڭا بايقاپ كوردىك.
— ءبىز دە كورەيىك.
— سۋمەن ويناۋعا بولمايدى. سۋ — ءتىلسىز جاۋ.
پىسىقاي جىگىتتىڭ سوزىنە قۇلاق اسقان جوقسىڭ. داريانىڭ ورتاسىنا دەيىن باردىڭ دا، قولىڭداعى تەمىر سۇيمەننىڭ جەبەسىن ىلگەرى قاراتتىڭ دا، بار پارمەنىڭمەن جىبەرىپ قالىپ ەدىڭ، ۋىسىڭنان سىپ بەرگەن سۇيمەن كوك مۇزعا كىرش ەتتى. ءبىراق ارجاعىنا تەسىپ وتپەي، قادالعان جەردە دىرىلدەپ تۇرىپ قالدى. سۇيمەننىڭ تۇمسىعى قادالعان جەردەن سىزات سۋ شىقتى.
— ايتتىم عوي. ءالسىز دەدىم عوي. كوزىڭ ەندى جەتكەن بولار؟ ەرتەڭدەرى بولماسا، جۇگى بار ماشينانى كوتەرە المايدى.
مۇزدىڭ ءالسىز ەكەنىن سەن دە كورىپ تۇرسىڭ. استىندا تىرەۋىش جوعىن دا بىلەسىڭ. تەرەڭ سۋدىڭ ءتىلسىز جاۋ ەكەنى دە راس. سونان كەلە... بۇنى بۇگىندىككە الدە باقىت، الدە سورىنا باستاپ تۇرعان بۇنىڭ وزىنەن دە باسقا، كولدەنەڭ بوگدە بىرەۋگە جالتاقتاپ قاراي ما؟ وسى تۇرعاندا بۇنى بيلەپ-توستەپ تۇرعان بۇنىڭ وزىنەن باسقا الگى كولدەنەڭ بوگدە بىرەۋمەن ءبىر ءپاتۋاعا كەلە الماي، ەكى جاق بوپ ىشتەي تارتىسا ما؟ بۇنىڭ ءوزى دە ەكى جاقتىڭ قاي جاعىن ۇستارىن بىلمەي، كوزىن سۇيمەننىڭ مۇزعا قادالعان ۇشىنان ايىرماي تولقي ما، قالاي؟ بالىقشىلار جاڭا قاتقان جاس مۇزدىڭ اۋىر سالماقتان مايىسسا دا، ءبىراق جۋىق ارادا سىنا قويمايتىن جان سوزعىشتىعىنا سۇيسىنگەندە بۇنى جىگىت مۇز دەپ دارىپتەپ جاتۋشى ەدى. بۇل شىركىننىڭ قانشا جاس، قانشا جىگىت بولعاندا سوڭىرا جانىنان تۇڭىلگەن الدە بىرەۋ تاۋەكەلگە بەل بۋعاندا بۇنىڭ نە كادەگە جارارىن كىم ءبىلسىن. ال ءقازىر سۇيمەن ۇشىنان سۋ شىققانىن ۇناتپاي جۇرەگى شايلىعىپ تۇرعان-دى.
— جادىگەر اعا، ساۋ بولىڭىز! ءبىز كەتتىك، — دەدى تاڭقىلداق.
— ساۋ بول!
— قاماۋ سۋداعى بالىقتىڭ قىزىعىن، بۇيىرسا، ەرتەڭ كورەمىز. ال سىزگە ايتار اقىلىم، بۇگىن اۋرە بولماڭىز، قايتىڭىز! قوسقا بارىپ، ەرتەڭگە دەيىن دەم الىڭىز!
قۋداي قىلسا قايتەسىڭ، "رايىمنىڭ" تاس قايناتار پىسىقاي نەمەسى دە ءتىلىمدى الا قويمادى دەپ بۇعان تىرسيادى. ونىڭ كەتكەنىنە قۋاندى. سەن ءالى دە بولسا، سەنىڭ ەزىڭنەن باسقا الگى كولدەنەڭ بوگدە بىرەۋمەن ءبىر ءپاتۋاعا كەلە الماي، ەكى ويلى قالپىڭ جاعادا توسىپ تۇرعان كىسىلەرگە كەلدىڭ.
— ال، جادىگەرجان... — دەدى سارى يۆان. — مۇزدى كوردىڭ عوي؟
— كوردىم...
— ال، نە شەشتىڭ؟
سەن انتالاپ اۋزىنا قاراعان كىسىلەردەن كوزىڭدى الىپ قاشىپ سىرتتاي بەردىڭ.
— اۋ نە ىستەيمىز؟
سەن اياق استىندا جاتقان الدەبىر تاسقا كوزىڭ ءتۇستى دە، ۇزىن قونىش ەتىكتىڭ تۇمسىعىمەن ارلى-بەرلى قاققىلاپ، تەبە باستاعانسىڭ-دى.
— ءاي! ءاي! قاماۋ سۋدىڭ بالىعى تاپ مىنا ۇندەمەستىڭ اۋزىندا تۇرسا دا، مەن كەتتىم.
بۇرىن وسى شالدىڭ تىلىنەن ازىرەيىلدەي قورقۋشى ەدى؛ وسى جولى يمانى سەلت ەتپەدى؛ بۇل جولى قايتا بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە ارعى جاعىنان الدەبىر دۇلەي بىردەڭە تۇلا بويىنداعى تىكەنەكتەرىن تىكىرەيتىپ، ءزارىن جيىپ، زورايىپ كەلە جاتقان سياقتاندى.
— ايتسا دا... كانە، نە ىستەيمىز؟ — دەدى شىدامىن تاۋىسقان بىرەۋ.
— ءيا، قۇردان-قۇر تۇرا بەرگەننەن نە شىعادى. ونان دا قوسقا بارىپ جان باققان دۇرىس.
— مۇز ءالسىز بولعاسىن ءبىز تۇگىل، انا تاس قايناتاردىڭ ءوزى دە تاۋەكەل ەتە الماي تۇر عوي.
— وي، ول پالە عوي. كاپىردىڭ ءىشى سەزىپ تۇر عوي. سۋ — ءتىلسىز جاۋ.
كىسى شىركىندە ءوزىن كولدەنەڭنەن كورەتىن كوز بولساشى. ءسىرا، بۇنىڭ ءتۇسى قاتتى بۇزىلىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. ايتەۋىر، بۇعان كەزى تۇسكەن بويدا شوفەر ءتىلىن تىستەگەندەي موينىن يىعىنا تىعىپ الا قويدى. ول تۇگىل بۇنىڭ ءبىر ىسىنە ىرزا بولماي، وسقىرىنا بەرەتىن كوتكەنشەك كوشەننىڭ ءوزى كەنەت جۋاسىپ:
— باستىقسىڭ. بيلىك تە، حاندىق تا وزىڭدە. قالاي شەشسەڭ دە ەركىڭ، — دەدى قارا توننىڭ ۇزىن جەڭىن قيقارلانا سىلتەپ.
قالاي شەشەرىن بۇل ءالى بىلگەن جوق؛ ول جونىندە ويلاپ تا تۇرعان جوق-تى. بۇل تەك ارجاعىندا وز-وزىنەن ءوسىپ، ءونىپ كەلە جاتقان الگى ءبىر تۇلا بويى تۇك-تۇك دۇلەيدى بۇنان ارتىق تەجەۋگە دارمەنى جەتپەسىن ءبىلدى دە:
— تاۋەكەل، جىگىتتەر! — دەپ ەدى، سارى يۆان ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەگەندەي، قايىرىپ سۇرادى:
— جادىگەرجان، نە دەدىڭ؟
— تاۋەكەل، اعا...
— شىراعىم-اۋ، سوندا بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
— قالايى سول، ارعى بەتكە ەتەمىز.
— شىراعىم، سۋمەن ويناۋعا بولمايدى عوي. ءوزىڭ دۇرىستاپ ويلاندىڭ با؟
— ويلادىم، تاۋەكەل!
— اپىر-اي، شىراعىم-اي...
بۇل ەندى ەشكىمگە قۇلاق اسپادى. شەتكەرى تۇرعان تورت-بەس جىگىتكە يەك قاعىپ، "سوڭىما ەرىڭدەر" دەگەن يشارا جاسادى، بۇل جىلدارى ۇندەمەس باسقارمانىڭ كوڭىلىندەگىنى كوبىنە كوزىنەن تانىپ، قاس-قاباعىنان اڭعارىپ، يشارا-ىمىنان ۇعىپ ۇيرەنگەن جىگىتتەر سول جولى دا ونان "نە ىستەيمىز؟" دەپ سۇراعان جوق-تى. باسقارمانىڭ ويىن ىشتەي ۇعىپ ۇيرەنگەن كىسىلەر اسىرەسە سول جولى بۇل نە ىستەسە، ولار دا ءۇن-تۇنسىز سونى قايتالادى؛ بۇل تور تيەگەن ماشيناعا قارعىپ ءمىنىپ ەدى، ولار دا دەرەۋ بورت تاقتايعا جان-جاعىنان جارماسىپ ۇستىنە شىقتى؛ سوسىن بۇعان قاراپ ءبارى دە جەڭىن ءتۇرىپ سىبانىپ الدى؛ سوسىن كۇرەكتەي قولدىڭ كەك ءمۇيىز الاقانىنا تۇكىرىپ-تۇكىرىپ الدى. بۇل الدا، ولار ارتتا. باسقارمانىڭ سوڭىنان ەكى ەلى قالماي ەرىپ ءجۇرىپ، تۇندە وزدەرى ماشيناعا تيەگەن ءۇش ءجۇز قۇلاش قارا توردىڭ جانىنا ۇزىن-ۇزىنىنان قاتارلاستىرىپ تاستاي سالعان ەكى بورەنەنى جەرگە ءتۇسىردى. بۇنىڭ ار جاق ويىن تاعى دا ايتقىزباي ۇققان اينالايىندار الگى ۇزىن ەكى بورەنەنىڭ ءبىرى انا، ءبىرى مىنا باسىنا تۇرا قالدى. وسى جولى دا باسقارمانىڭ ار جاق ويىن ايتقىزباي ۇققان جىگىتتەر ەكى باسىنان كوتەرگەن بورەنەنى ءۇن-تۇنسىز ىشتەرىنەن ۇعىسىپ قارا تور تيەگەن ماشينانىڭ باۋىرىنىڭ استىنداعى كىسى بەلىندەي كۇپشەك تەمىرگە ءبىرىن الدىنان، ءبىرىن ارتىنان كەسە كولدەنەڭ ورنالاستىردى. سوسىن ەكى باسىنان جۋان كەندىر ارقانمەن قاتتى تارتىپ بايلاپ تاستادى. سوڭىرا جازاتايىم مۇز جارىلسا دا، ماشينا تۇرقىنان ەكى جاعىنا قۇلاشتان استام وزىپ شىققان مىنا بورەنەلەر سۋعا باتىرا قويماي، ساتىرلاعان سەڭدەردى قارمالاپ ۇستاي قالاتىن امال-تۇعىن. قالعان كىسىلەر ارالاسقان جوق. قۇپتادى ما، جوق پا، ارجاق ويى ىشىندە، ءۇنسىز بىر-بىرىنە كەزىنىڭ استىمەن قاراپ تۇرعان-دى. ولار ەس جيام دەگەنشە سەن شوفەرگە يەك قاقتىڭ:
— كەتتىك!
— اعا-ەكە-اۋ... مۇز... مۇز ءالسىز عوي.
— ونى كىم ايتتى؟
— وسى جۇرت... سۇيدەپ... سوسىن جاڭا "رايىمنىڭ"...
— ونى قايتەسىڭ، ولسەك بىرگە ولەمىز. ايدا، وتىر!
بۇرىن بۇندايدا "مامەنت" دەپ جۇلقىنىپ شىعا كەلەتىن جىگىت وسى جولى بۇنان كوزىن الىپ قاشىپ، شەگىنشەكتەي بەردى.
— كىلتتى اكەل!
— اعا-ەكە-اۋ...
— اكەل-ل!
شوفەر ازىرەيىلدەي ۇستىنە ءتونىپ قالعان ءىرى قارا كىسىدەن ىعىسىپ، ارتىنا شەگىنە بەردى. كولدەنەڭنەن كومەك كۇتكەندەي جالتاقتاپ جانىندا تۇرعان كوتكەنشەك كوشەنگە قاراپ ەدى، انشەيىندە اشۋ-ىزاسى ءازىر تۇراتىن قيقار شال سول جولى تۇتانباي:
— بىزگە ەندىگى جەتپەگەنى سۋعا كەتۋ ەدى، — دەدى دە، قويدى.
— كىلتتى اكەل!
داۋسى قاتتى شىقتى. شوفەرگە قاتۋلانا سوزعان قارۋلى قولدىڭ باقانداي ساۋساقتارى ەندى ءسال كىدىرسە القىمنان الا كەتەتىندەي، يەك استىنا بارىپ قالعان ەدى؛ شوفەر باسىن يىعىنا تىعىپ اپتى. كىلت ۇستاعان قولىن قالتاسىنان شىعارماي، ارتىنا قاراي شەگىنە بەردى. ونىڭ ءوز ىقتيارىمەن بەرە قويماسىن بايقادى دا، بۇل كىلتتى ونىڭ قولىنان جۇلىپ الدى. سونان سوڭ... قۇرىسىن، سونان كەيىن ۇيقى-تۇيقى بولدى دا كەتتى! قيمىلى شالت. شۇعىل. كىلت قولىنا تيە سالىسىمەن ىرعىپ ماشيناعا ءمىندى. موتور ءدۇر ەتتى. ماشينا تۇرعان ورنىنان قوزعالعىسى كەلمەگەندەي، ءبىر جۇلقىندى دا، ءيتىنىپ قايتا توقتادى. ءبىراق ىلە-شالا اقىرىن قوزعالدى، ءىلبىپ مۇزعا ءتۇستى.
وسىعان دەيىن جىگىتتەر كوز ىلەسپەي جاتقان قيمىلدان ەستەرىن جيا الماي اڭتارىلا قاراپ تۇرعان-دى. تەك ءىلبىپ اقىرىن قوزعالعان ماشينانىڭ باۋىرىنداعى ءتورت دوڭعالاق مۇزعا تۇسكەندە، ولارعا دا ءتىل ءبىتتى.
— مىنا سورلى قايتەدى، ءاي؟ اجالىنان بۇرىن ولەر. ءاي! ءاي، توقتا!
— توقتا!
— قايت! مۇز ءالسىز.
— سۋ — ءتىلسىز جاۋ.
— مىناعان نە بولعان، ءاي؟.. ەسى دۇرىس پا؟ قايت!
جۇگىرگەن كىسىلەر توپىرلاپ مۇزعا ءتۇستى. تاعالى ەتىكتەردىڭ توپىرلاپ، ءدۇرسىتىپ باسقان دىبىسىنا دابىرلاعان داۋىستار قوسىلدى. سول الا-جابىر ۋ-شۋدىڭ اراسىنان اسىرەسە قۋ تاقتايدى ءدال سونداي تاعى دا ءبىر قۋ تاقتايعا قاتتى-قاتتى قاققانداي، تاڭقىلداعان ءبىر داۋىس جەر تۇبىنەن جان ۇشىرىپ كەلەدى.
— مىناۋ ەسۋاس ەكەن عوي. سۋعا كەتەدى! ولەدى! توقتا! ءاي!.. ءاي، سەندەرگە نە بولدى، توقتاتىڭدار انا ەسۋاستى!
* * *
جاعالاۋدىڭ كۇرەسىن مۇزىنا تۇسكەسىن-اق جامان ماشينانىڭ ءجۇرىسى بۇزىلىپ قيقالاقتاي باستادى. جاڭاعى تاڭقىلداعان جىگەرلى جاس داۋىس كەنەت پىشاقپەن كەسكەندەي تيىلا قاپ ەدى؛ سەن ونان وپ-وڭاي تەز قۇتىلعانىڭا قۋانعانىڭشا بولماي، جىگەرلى داۋىس بۇل جولى ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تاڭق-تاڭق ەتتى:
— قايت! قايت!
قۇلاعىن تەسىپ بارا جاتقاسىن تۇسىنداعى ەسىكتىڭ اينەگىن تارس جاۋىپ الدى. پىسىقاي نەمە ايتقانىن تىڭداتا الماعانىنا ىزالى. ماشينامەن قاپتالداسىپ جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، قاڭىلتىر كاپوتتى جۇدىرىقتاپ، قاڭعىرلاتىپ ۇرا باستادى. ارا-اراسىندا بۇعان ەكى جۇدىرىعىن بىردەي ءتۇيىپ بىردەڭە دەيدى. سەن نە دەگەنىن ەسىتكەن جوقسىڭ. ءبىراق، نە دەۋشى ەدى. كوپ بولسا بۇعان: "قايت! سورلى، ولەسىڭ" — دەيتىن شىعار. ونى ءدال ءقازىر جانىن شىعارا دىزالاق قاقتىرعان بۇنىڭ اجالىنان بۇرىن ولەتىنى ەمەس، ءوزىنىڭ كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشا باستاعان ارعى بەتتىڭ بالىعى ەكەنىن ءىشىڭ سەزدى دە، كۇلىپ جىبەرە جازداعانسىڭ-دى. كۇلەر دە ەدى. پىسىقاي جىگىت ىتقىپ ماشينانىڭ الدىنا شىقتى دا، قولىن كوتەرىپ قارسى قاراپ تۇرا قالدى. مىنا ءتۇرى: "جىبەرمەيمىن. وتسەڭ، تەك ولىگىمنىڭ ۇستىنەن وتەسىڭ"، — دەپ شىنىندا دا، سالدىرلاپ-كۇلدىرلەپ كەلىپ قالعان ماشينانىڭ الدىنان ولمەي قوزعالمايتىنداي تالتايىپ تۇرىپ الدى. سەن ساسىپ قالدىڭ. ءبىراق ىلە-شالا تەز ەس جيىپ:
— وي، اكەڭنىڭ... — دەپ ايقايلاپ بوقتاپ جىبەردىڭ — ولگىڭ كەلسە، سەنى... سەن ءيتتى دوڭعالاقتىڭ استىنا سالىپ مىلجاڭدى شىعارايىن-اي!
كوزىنە قان تولىپ كەتتى. اياعى استىنداعى گازدى ىزالانا باستى. گاز باسقاندا ماشينا ءدال ءبىر سۇزەگەن بۇقاداي گۇجىلدەپ اعىزا جونەلگەن ەدى-اۋ!
وعان دا ءقازىر ءبىر جەتىنىڭ و جاق-بۇ جاعى. سونان بەرى دە باسىنان تالاي وقيعا ءوتتى. بۇل بۇگىن ۇياسى بۇزىلعان قۇستاي، ۇيگە سيماي ايدالاعا شىعىنىپ كەتتى. ەندى، مىنە، ءتۇس اۋدى. بالىقشىلار اۋلىنىڭ بەت الدىندا اق قار، كوك مۇزدا ەرتەدەن بەرى ەكى اياعىنان سارسىلىپ تۇرىپ سول وقيعانى ويلاعاندا جولىن كەسەلەپ تۇرىپ العان تاس قايناتار پىسىق جىگىتتى سول ارادا شىنىمەنەن ماشيناعا باستىرعالى تابانى استىنداعى گازعا قالاي ءداتى جەتىپ بار پارمەنىمەن كىجىنىپ باسقانىنا قايران. بۇل نە، وجارلىق پا؟ وجەتتىك پە؟ سونىڭ قايسىسى بولسا دا، مىناۋ بۇنىڭ بويىندا جوق وقىس قىلىق ەدى. كىم ءبىلسىن، كۇيىك كوتەرگەندە كوزىنە قان تولىپ كەتسە كەتكەن شىعار. سول ارادا الا كوزدىڭ اقيىپ كەتكەنى انىق. دوڭعالاقتىڭ استىنا تۇسەر دەپ ەدى، جانى ءتاتتى نەمە جەمە-جەمگە كەلگەندە جالت بەردى.
— مىناۋ ءىشىپ العان عوي... ماس قوي...
بۇنى ەسىتتىڭ. ءبىراق سونان كەيىن ونىڭ نە دەگەنىن ەسىتكەن جوقسىڭ. تەك جانى ءتاتتى نەمەنىڭ سالدىر-كۇلدىرلەپ كەلىپ قالعان ماشينا ەندى باسادى-اۋ دەگەندە جالت بەرىپ ەدى؛ اياعى تايىپ، شالقالاپ قۇلاپ بارا جاتقانىن كوردى. بۇعان ەندى كوشەن قاتارلاستى. قارا توننىڭ ەكى ەتەگى دالاقتاپ كەتكەن. كابينانىڭ بۇل وتىرعان جاعىنا قاپتالداسا بەرگەندە ءسۇرىنىپ جىعىلدى. سول بويدا ۇشىپ تۇرا سالا قايتا قۋىپ جەتتى. قاتارلاسا بەرە بۇعان بىردەڭە دەپ ايقايلادى دا، وكپەسى قىسىلىپ بارا جاتقاسىن كەيىندەپ قالا بەردى. قارا شالمەن شالعايلاسا جەتكەن جىگىتتەر دە بۇعان قولىن بۇلعاپ، بىرىنەن-بىرى داۋىس اسىرا ايقايلاپ جاتىر:
— سۋعا كەتەسىڭ! قايت!
— توق-تا!
— توق-تا-ا!
وسى كەزدە ءۇستى باسى الاۋ-دالاۋ بىرەۋ ەسىك تۇسىنداعى باسقىشقا قارعىپ ءمىنىپ، جاقتاۋعا جابىسا بەردى. بۇنىڭ شوفەر بالا ەكەنىن بايقاعان جوقسىڭ. تەك قولىڭداعى رولگە جابىسا بەرگەندە جىنىڭ ۇستاپ كەتتى دە، كەۋدەدەن ءتۇيىپ جىبەرگەنسىڭ-دى. سەن ونى دا بىلەسىڭ. جاقتاۋدان قولى جازىلىپ كەتكەن شوفەر اياعى ەرەڭ-سەرەڭدەپ قۇلاپ بارا جاتتى. وسىعان دەيىن ماشينادان قالىسپاي قاپتالداسىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان كىسىلەر توبەگە ۇرعانداي توقتاي قالدى. ماشينا ءجۇرىسى ماندىماي قيسالاقتاپ كەلە جاتقان-دى. الدىڭعى دوڭعالاعى ايناداي جاپ-جالتىر مۇزعا ىلىككەندە سۋعا سالعان قايىقتاي باۋىرى سىزىپ جۇرە بەردى. الگىندە ءار دوڭعالاقتى ءبىر قاعىپ ءجۇرىسىن ماندىتپاي دىڭكەلەپ بولعان كۇرەسىن مۇز ارتتا قالدى. ءرول قولعا كۇش تۇسىرمەي، ويناپ شىعا كەلدى. سوسىن بۇ دا كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ، سىرتقا كوز سالىپ ەدى، بەتىنە قىلاۋ تۇرماي مولدىرەپ جاتقان مۇزدىڭ ارجاعى ءبىر ءتۇرلى جۇرەك شايلىقتىرىپ قاراۋىتىپ قويا بەرگەنى. داريانىڭ وسى تۇسى تەرەڭ ەدى. بۇل كوزىن توقتاتپاي، بۇرىپ اكەتتى. وسىدان كەيىن ول جاققا قاراماسا دا، گاز باسقان اياعىنا ءدىرىل ەنگەن سياقتى. سۇيمەن ۇشىنان سۋ شىعاتىن جەرگە ءالى جەتكەن جوق؛ ماشينا ءىلبىپ كەلەدى.
كوڭىلىنە المايىن دەسە دە، كۇدىك پەن قورقىنىش قاۋمالاپ تۇرىپ الدى. ماشينا اۋىرلاپ بارا ما، الدە مۇز السىرەپ بارا ما، ول اراسىن بىلگەن جوق. تەك ماشينانىڭ باۋرىنداعى ءتورت دوڭعالاقتىڭ استى شاتىر ەتە قالاتىنداي، شىتىرلاپ زارە الا باستادى. بۇنىڭ اقىرى نەمەن تىنارىن بىلمەسە دە، ەكىتالاي جاعداي بولا قالسا قامسىز بولعىسى كەلمەدى دە، ءوزى وتىرعان جاقتىڭ ەسىگىن اشىپ قويدى. سوسىن اشىق ەسىكتەن ءبىر اياعىن سىرتقا شىعارىپ، ورىندىقتىڭ شەتىنە تامان ىسىرىلىپ وتىرىپ ەدى؛ ونى ءوزى بىلەدى. سىرداريانىڭ ءتۇبىن اڭعارتپاي تۇكسيىپ جاتقان تەرەڭ جەرىنە جاڭا الدىڭعى دوڭعالاق ىلىنە بەرگەندە شىنى مۇز قۇددى شاتىر ەتە قالاتىنداي شىتىرلاپ كابينا ءىشى ۇرەيگە تولىپ كەتكەن ەدى عوي. و دا ەسىندە. سەن ونى دا بىلەسىڭ. سەن تەك سول ارادا اۋزىڭ جىبىرلاپ، الدەبىر قۇدىرەتكە جالبارىنىپ كەلە جاتقانىڭدى بىلگەن جوقسىڭ-دى. تاتار ءدام وسى ارادا تاۋسىلا ما، جوق پا، ونى دا بىلگەن جوقسىڭ. اللانىڭ اماناتىن تاپسىراتىن جازمىشتاعى جەر وسى بولسا، ە، وندا امال قانشا. وندا موينىن اققا ۇسىنىپ، ىلگەرى جىلجىعاننان باسقا امال بار ما؟ ونى ماشينا دا سەزە مە، قالاي، باۋىرىن جازا الماي، بۇگەجەك-بۇگەجەك ەتەدى. قاباجاقتاي مۇز قاتتىراق سىقىرلاسا دا تۇلا بويىنداعى ءىلىنىپ-سالىنىپ تۇرعان اعاش، تەمىر سالدىرلاپ قالشىلداي باستايدى؛ ماشينا دا، بۇل دا سىقىرلاعان مۇزدىڭ كەنەت شاتىر ەتىپ قاق ايىرىلعانىن كۇتەتىندەي. جاڭا ىشىنەن كۇبىرلەپ وتىرعان-دى، ەندى ءرول ۇستاعان قولى دىرىلدەپ، داۋسى دا قاتتى شىعىپ "اللالاي" باستادى. "ءيا، اللا!.." دەدى؛ "يللاھي يل اللا..." دەدى. "شيەتتەي قاتىن-بالانىڭ كوز جاسى مەن جىلىگى شاعىلعان جاڭاعى پاقىرلار... ولار دا ادام عوي... اياساڭ ەدى؛ بيشارالاردىڭ ساعىن سىندىرا بەرمەي، راحىمىڭ ءتۇسىپ... ءيا، اللا! اتا-بابا، ارۋاق... جار بول! قولدا! قولداي گور!" دەدى. دەۋىن دەسەڭ دە، سەن ءبىراق ءدال سول ساتتە اۋزىڭا نە ءتۇسىپ، نە قويىپ جاتقانىن بىلگەن جوقسىڭ-دى. ايتەۋىر، شىبىن جان شىرقىراپ كوزىڭە كورىندى. سوسىن جانى قىسىلعان جۇرتتىڭ ءبارى سياقتى سەن دە دۇنيەدە ءوزىڭ بىلەتىن جالىنۋ، جالبارىنۋدى ءتىلىڭ جەتكەنشە ءبىر قۇدىرەتكە باعىشتاپ ەدىڭ-اۋ! جەردىڭ، كوكتىڭ، سۋدىڭ، كۇللى ايداي الەمنىڭ قوجاسىنا، جاراتۋشى تاڭىرگە تاعى دا جالبارىنىپ "قولدا! قولداي كور!.." دەي ءتۇستى دە، كىلت توقتادى. ءاي؟.. ءاي، مىنا جازعانعا نە بولدى، ءاي؟ تۇرىپ قالعاننان cay ما؟ الگىندە عانا ىڭىرانىپ كەلە جاتقان موتور نەگە اپ-ساتتە دىبىسى شىقپاي قالدى؟ قۇلاعىن تىگىپ ەدى. شىنىندا، ميىن شاعىپ بولعان مىنا ءبىر سىقىر-سىقىر، شىتىر-شىتىرمەن لۇپىلدەپ سوققان بۇنىڭ ءوز جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنەن باسقا دىبىس ەستىلمەدى. سوسىن ماشينا توقتاپ قالعان ەكەن دەپ گازدى قاتتىراق باسىپ قالعاندا، موتور دار-ر ەتتى. جو-ق، جۇمىس ىستەپ تۇر عوي. ءقايتسىن، بۇل پاقىر دا ءومىر ءۇشىن جانتالاسىپ، قىبىر-قىبىر قوزعالىپ كەلەدى ەكەن.
داريانىڭ ورتاسىنان اسقان سياقتى. سۇيمەن ۇشىنان سۋ شىعاتىن جەردى، شاماسى، بۇل بايقاماي ءوتىپ كەتكەن بولدى. تەر قۇيىلعان كوزى ۋداي اشىپ بارادى، سۇرتەيىن دەپ ەدى، قولى قارىسىپ قالعان با، رولگە جابىسقان ساۋساقتار جايىلمادى. تۇلا بويىنداعى ونان باسقا مۇشەلەردىڭ ءبارى سىرەسە-سىرەسە سىڭىرگە اينالعانداي. تاپ ءقازىر ءبىر مۇشەسىن قوزعاماق تۇگىل، دەمىن قاتتىراق السا دا، ونسىز دا مىنا ءتورت دوڭعالاق استىندا سىنا جازداپ سىقىر-سىقىر، شىتىر-شىتىر مايىسقان ءالسىز مۇزعا ارتىعىراق سالماق تۇسەتىندەي. ارتىق سالماق تۇسكەن دە بولار-اۋ. جاڭا عانا بۇگەجەكتەپ يزەر ەتكەن مۇزدىڭ الدەبىر جەرى ومىرتقاسى ۇزىلگەندەي كۇتىر ەتتى. سەن ءدىر ەتىپ، ساسقاندا جاڭا ءتىلى جەتكەنشە جالبارىنىپ وتىرعان ءتاڭىرى اۋزىڭا تۇسپەي قالدى. رولدەن تاس قىپ ۇستاپ العان ەكى قولى بىردەي ۋىسىن قىسا-قىسا قارىسقان. گازعا سوزعان اياقتىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ قالعان. الگىندە قارا يىرىمگە نازارى تۇسكەندە، ۇرەيلەنە اشىلعان كوز سونان كەيىن كىرپىك قاقپاي سىقىرلاعان مۇزبەن جاعالاسىپ كەتكەن-دى. سول، سول ەكەن تۇلا بويىنداعى تامىرلار تۇگەل قۇرىسىپ، سىڭىرلەر تۇگەل سىرەسىپ، جۇيكەلەر دە شيرىعا-شيرىعا اقىرىندا شيىرشىق اتىپ ءتۇر. قۇلاعىنىڭ ءىشى دە بىرەۋ ار جاعىندا شىنى سىندىرىپ جاتقانداي، سىقىر-سىقىر، شىتىر-شىتىر...
جاڭاعى كۇتىر ەتكەن مۇز زارە الىپ قانا قويماي، كىدىرمەي تاعى قايتالارىن ءبىلدى. ءجا، قورقارى جوق... قايتالاسا قايتالاسىن. نەگە كۇل تالقانى شىقپايدى. بۇل سورلىنىڭ تاتار ءدامى داريانىڭ ارعى بەتىنە وتۋگە جەتپەي، قالاسا مىنا تابان استىندا سىقىر-سىقىر مايىسقان تىلدەي مۇزدىڭ ءبىر جەرىندە تاۋسىلسا ءتىپتى قۇبا-قۇپ. بۇندا الا الماي جۇرگەن ءوشى بارداي، ءومىر باقي وكشەلەپ، سوڭىنا ءتۇسىپ العان تاس باۋىر تاعدىردىڭ بۇعان الدە دە قىلارى بولسا قىلىپ قالسىن. اسپاندى ۇستىنە قۇلاتسا دا مەيلى! تەك سول بولسا تەزىرەك بولسا ەكەن! تەز بولعاندا دا تاپ ءقازىر بولسا ەكەن! بالەم، بۇل ءسۇيتىپ سازايىن تارتسا ەكەن! كوتى كورىنىپ قالعان دۇنيە شىركىننىڭ بۇل قيمايتىن نەسى قالدى؟ قارا قۇردىم بۇنى ءقازىر ماشينامەن قوسا جۇتار-اۋ. سوندا ءپاني جالعان شىبىش ەشكى قۇيرىعىنداي ءبىر سەرمەۋگە دە جاراماي، شولتاڭ ەتىپ ەتە شىقپاي قايتەر دەيسىڭ؟ بۇل وكىنبەيدى. ويتكەنى ءوزى كىنالى. ءوزىنىڭ يت مىنەزى كىنالى. يت مىنەزدىڭ ارقاسىندا بۇل جازعان ءومىر بويى باسىنا دۇنيەدەگى قيىندىقتىڭ ىلعي ازابى مەن اۋىرىن تىلەپ الدى. بۇل جاڭا دا ءسويتتى. بۇنان انا تاس قايناتار الدەقايدا كەشەلى بوپ شىقتى. ەسىل-دەرتى ارعى بەتتەگى قاماۋ سۋدىڭ بالىعى بولا تۇرسا دا، كورمەيسىڭ بە، جەمە-جەمگە كەلگەندە، قاقپان ءۇستىن باسپايتىن كاركەستە تۇلكىدەي قاتەرلى جەرگە اياق باسپاي قويدى. اپىر-اي! اپىراي، وزگە وزگە-اۋ، ءتىپتى قيقار شال... ول ەكەش ول دا شىر-شىر بولدى عوي. شوفەر جاعالاسىپ رولگە جارماستى. سۇيتسە ولار بۇنىڭ اجالىنان بۇرىن ولەرىن بىلگەن بولدى. اجالىنان بۇرىن ولەرىن تەك بۇنىڭ ءوزى بىلمەپتى. بىلمەدى مە؟ بىلسە دە، بۇنى باكيزات ايتا بەرەتىن سول يت مىنەز... جو-ق، مىنەزدەن كورەتىن ەشتەڭە جوق؛ بۇنى ارانداتقان ءوزىنىڭ تاس ماڭداي تاعدىرى. ەندەشە تۇسىنە كوك وگىز تەگىن كىرگەن جوق. ءبىر ءوڭىردىڭ حالقى بەتى-جۇزىنە قاراپ وتىرعان قاماۋ سۋدىڭ بالىعىن قۇردىم كوك وگىز كول-مولىمەن قوسا جۇتىپ قويعانى قايدان تەگىن بولسىن. باسە، كوز اشقالى قىر سوڭىنا ءتۇسىپ العان قىرسىقتىڭ اياعى اقىرىندا وسىنداي ءبىر كەساپاتقا اكەپ سوقتىرماي تىنباسا كەرەك-تى. ە، مىنە!.. سوقتىردى! سوقتى! كوكتەن جاي تۇسكەندەي شاتىر ەتتى. ماشينا تەبەگەن اتتاي، ارتقى دوڭعالاعىن كوتەرىپ موڭكىپ-موڭكىپ كەتتى. موڭكىگەن ماشينامەن بىرگە بۇ دا ىلگەرى قاراي ەتبەتتەپ بارا جاتتى. ءبىر امال ىستەمەسە ءقازىر-اق ماڭدايىمەن مۇزدى سۇزە قۇلايتىنداي. ونان سايىن زارەسى قالماي، جاندارمەن قولىنان شىعىپ بارا جاتقان رولگە جارماسىپ ەدى، ءبىراق قاپەلىمدە ءرول ۋىسىنا ىلىكپەي، باۋىرىندا بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ قالدى. ارتقى دوڭعالاعى وتەر-وتپەستە شاتىر ەتكەن مۇز ىلە-شالا كۇتىرلەپ الا جونەلدى. ارتقا قاراي شويقاڭ ەتىپ وتىرا بەرگەن ماشينانى سۋ استىنان سوپاڭ ەتىپ اتىلىپ شىققان سولامانداي بىردەڭە ارتقى ەكى دوڭعالاقتىڭ اراسىنا دۇڭك ەتىپ قاتتى سوقتى؛ ونىڭ سەڭ ەكەنىن سەن بىلگەن جوقسىڭ. جانىڭدى ءبىر اجالدان الىپ قالعان وسى سەڭ ەكەنىن بىلسەڭ دە سەن كەيىن ەس-تۇسىڭدى جيعاسىن بىلگەنسىڭ.
ماشينا جاڭاعىدان كەيىن بويىن ءتىپتى بيلەي الماي، ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلىپ، سالدىرلاپ-كۇلدىرلەپ الا جونەلدى؛ سەن شايقالاقتاپ قۇلاپ بارا جاتتىڭ. قوس قولداپ ۇستاي العان باۋىرىڭداعى ءرول وزىڭمەن بىرگە اۋنادى. سەن ءرولدىڭ استىنا ءتۇسىپ، ءرول سەنىڭ ۇستىڭە شىعىپ بارا جاتتى. سونىڭ ار جاعى... قۇرسىن، سونىڭ ارجاعىن بۇل كەيىن قانشا ويلاسا دا، باس جوق-اياق جوق، ۇزىك-جۇلىق بىردەڭە ەسىنە ءتۇستى. وندا دا كۇتىرلەگەن مۇز؛ شايقالاقتاعان ماشينا؛ شايقالاقتاعان ماشينانىڭ كابيناسىنان ۇشىپ تۇسە جازداپ، بوكسەسى بىلعاڭ ەتىپ انا ەسىكتى ءبىر، مىنا ەسىكتى ءبىر سوقتى. جانتالاس ۇستىندە جانارىن بيلەي الماي قالعان كوز الاق-جۇلاق؛ نە بوپ، نە قويىپ جاتقانىن بىلگەن جوق؛ بار بىلگەنى — اسپان ۇستىنە قۇلاپ بارا جاتقان سياقتاندى. ول ءوزى اسپان با، الدە باسقا ما، ونى جوندەپ ايىرا المادى. نە دە بولسا، كوزى شالىپ قالعان تاس توبەدەگى ساۋىس-ساۋىس بىردەڭەنىڭ شالعايى بۇنىڭ قۇلاپ بارا جاتقان جاعىنا قاراي ءبىر بۇلعاڭ ەتتى. سونان كەيىن بۇل ءتىپتى بويىن بيلەي الماي شايقالاقتاعان ماشينامەن بىرگە شايقالىپ، ىلە-شالا ەكىنشى جاعىنا قاراي جىعىلا بەرگەندە جاڭاعى ساۋىس-ساۋىس نارسە كوز الدىنان تاعى ءبىر بۇلاڭ بەردى. ءبىراق ونىڭ نەگە ءبۇيتىپ ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي بۇلعاڭداپ جاتقانىن ويلاۋعا شاماسى كەلمەپ ەدى؛ ماشينا ءالى دە ءبىر انا، ءبىر مىنا جاعىنا اۋناپ سارت-سۇرت، سالدىر-كۇلدىر. كۋزوۆتا دا الدە بىردەڭە الدە بىردەڭەنى تەپكىلەپ تارس-تارس، ءدۇرس-دۇرس. جۇرەك شاپشىپ القىمعا تىعىلدى. رولدەن ءبىر ۇستاپ، ءبىر ايىرىلىپ قاپ جاتقان قول قاي جاعىن قارمالاسا دا، قاتتى بىردەڭەنىڭ قىرىنا تيە بەردى. ءتورت دوڭعالاق كوك تايعاق مۇزعا قايتا ءتيىپ دىك-دىك تۇرار-تۇرماستا ماشينانىڭ باۋىرى استىنان سۋ شالپىلدادى. ىلگەرى قاراي لاپ بەرگەن سۋ قاپەلىمدە ماشينانىڭ الدىنا شىعىپ باراتتى. اياعى گازدان دا، تورموزدان دا شىعىپ كەتكەن-دى. ەكى اياقتىڭ ەكەۋىندە دە تابان استىنداعى تىلدەي تەمىردى دەمەپ جىبەرەر دارمەن قالماعان. ەكى قارى سالدىراپ كوتەرتپەدى.
ءبىر جاقسىسى... ايتەۋىر، موتور سونگەن جوق؛ ماشينا دا توقتاعان جوق، ءجۇرىپ كەلەدى؛ سوعان داتكە قۋات قىلدى دا، باۋىرىنداعى رولگە باسىن سالىپ جاتا كەتكەن ەدى-اۋ! وسىعان دەيىن تۇپ-تۇگەل شيرىققان جۇيكە مەن تۇلا بويداعى سىرەسكەن، قۇرىسقان، تارتىلعانداردىڭ ءبار-بارى قۇددى تارقاتىلعان جىپتەي كۇرت بوساپ ەدى؛ تەك تەمىر زاتىندا بولا بەرمەيتىن جانسەبىل ولەرمەندىك مىنا جامان ماشيناعا قايدان بىتكەنىن قايدام. جاڭاعى جانتالاستان كەيىن ءتورت دوڭعالاق تۇگەل سۋ كەشىپ، ءالى دە سىرعاناپ كەلەدى. ارعى بەت جاقىن قالعان سياقتى. سول جاقتان سەلدىر قامىس، سەكەيگەن بۇتالار كورىندى. زاۋلاپ كەلە جاتقان ماشينا ەمەس، ماشيناعا قارسى سيراعى سيداڭداپ زىرلاپ كەلە جاتقان ارعى بەتتەگى قامىستار مەن بۇتالاردىڭ وزدەرى سياقتى. ايتەۋىر قارا جەر ورنىندا ەكەن. اسپان دا ورنىندا. دۇنيە جارالعالى قارا جەرگە جوعارىدان قاراپ موليەتىن دە تۇراتىن بۇل بايعۇس تا ءوزىنىڭ قارا ورنىندا قالقيىپ تۇر. تەك قىس پەن كۇز ارالىعى بولعاسىن با، جاۋارى دا، جاۋماسى دا نەعايبىل. سۋىق سۇر بۇلت جاباعى جۇندەنىپ، اسپاننىڭ سۇرقىن قاشىرىپ، سالبىراپ-سالبىراپ تۇرعان ەدى-اۋ. ول عوي جەلتوقساننىڭ ون جەتىسى ەدى... سونان بەرى... ون سەگىز، ون توعىز، جيىرما، جيىرما ءبىر، جيىرما ەكى... بۇگىن جيىرما ءۇشى. بۇگىن دە، مىنە، ءدال سونداعىداي، جاباعى بۇلت سالبىراعان ساۋىس-ساۋىس اسپان. سول كۇنى بۇنىڭ كوز جاسى قۇدايعا جەتتى مە، الدە اتا-بابا ارۋاعى قولدادى ما، ايتەۋىر قاتىگەز تاعدىرمەن تايتالاسقان تاعى ءبىر جاعالاستا مىنا جانسەبىل جامان ماشينا ەكەۋى جانىن جالداپ ءجۇرىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە ارعى بەتتەگى قاماۋ سۋداعى بالىققا قولى جەتكەن ەدى-اۋ. ەسىنە تاس قايناتار ءتۇستى دە، كۇلىپ جىبەردى.
جاساۋراعان كوزدىڭ جانارىن بيلەپ جوعارى قاراپ ەدى... و، جاساعان!.. جاپپار يە-اۋ، مىنا سۇرعىلت اسپان سالاق قاتىننىڭ شالعايىنداي ساۋىس-ساۋىس سيقىنا قاراماي جىميا ما، قالاي؟ ءوز ەكپىنىمەن سىرعاناپ كەلە جاتقان ماشينانىڭ الدىنان كەنەت اتىسقان-شابىسقان بىردەڭە اندىزداپ شىعا كەلدى. سەن ەس جيام دەگەنشە بولماي، ماشينا گۇرس ەتىپ تۇمسىعىمەن سوقتى...
وسى وقيعا كەيىن ەسىنە تالاي تۇسكەن-دى. تۇسىنە دە كىردى. تۇسىندە دە جەر استىنان شىققانداي قارسى الدىنان اقسيعان-ساقسيعان بىردەڭەلەر شىعا كەلەدى. تۇسىندە دە ءدال وڭىندەگىدەي، الگى اقسيعان-ساڭقيعاندارعا ماشينا تۇمسىعىمەن سوعادى. سودان كەيىن تۇسىندە دە ءارقاشان قارا تەرگە ءتۇسىپ ۇرىنىپ قالاتىن دا، كەۋدەسى قىسىلىپ، ىڭىرسىپ وياناتىن. كوزىن ۋداي اشىتىپ بارا جاتقان اششى تەردى كورپەنىڭ شالعايىمەن سۇرتەر ەدى دە، ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ وسى وقيعانىڭ سونان ارعى جاعى قالاي بولعانىن ەسكە الاتىن. ەسكە العان سايىن سۇيمەن ۇشىنان سۋ شىعاتىن جەردەن امان وتكەنىنە تاڭ قالاتىن. جاڭا قاتقان جاس مۇز... بۇل اينالايىن، شىنىندا دا، جىگىت دەسە جىگىت ەكەن عوي دەپ سۇيسىنەتىن. ساپتىرەگەن سانا نە بوپ، نە قويعانىن ەسىنە جوندەپ تۇسىرە الماي، ءبىردى بىرگە شاتاستىرا بەرەتىن. كەۋدەسىن رولگە سالىپ سۇلىق جاتقان-دى؛ سونان ءبىر كەزدە الدەقايدان الىستان شىققان ءبىر ىزىڭ السىرەپ جەتكەن ەدى-اۋ. بۇل اۋەلى ءمان بەرمەدى. تەك الگى دىبىس قۇلاعىندا قايتا تىرىلگەسىن، زەيىن قويىپ تىڭداپ ەدى؛ بۇل جولى ىزىڭعا ءال ءبىتىپ، بىرتە-بىرتە بەرى جاقىنداپ كەلە جاتقان سياقتاندى. قۇلاعىن تىگىپ قايتا تىڭداعاندا الگى دىبىس انىعىراق ەسىتىلىپ، مىناۋ كوپ كىسىنىڭ توپىرلاپ باسقان اياعىنىڭ ءدۇرسىلى سياقتانعان-دى. ءيا، قاتەلەسپەپتى. كوپ كىسى دابىرلاپ كەلۋى كەلسە دە كۇرەسىن مۇزعا تۇمسىعىن سوعا توقتاعان ماشينانىڭ ارتقى دوڭعالاعىنا دەڭگەيلەسە بەرگەندە كىلت تيىلا قالدى. تىنىشتىق ۇزاعان سايىن بۇنىڭ دا كوڭىلى قۇلازىپ، جالعىزدىعىن جانى كۇيزەلە سەزگەن-دى. كوڭىلى بوساپ، كوزىنە مولتىلدەپ جاس كەپ قالدى... ارت جاقتان الدەبىرەۋلەر اياعىن اقىرىن، ەپپەن باسىپ كەلە جاتقان سياقتاندى. مىنە، قاسىنا كەپ موينىن سوزىپ كابيناعا ءۇڭىلدى. الدەبىر قول بۇنى يىعىنان اقىرىن قوزعادى. بالاشا ايالاپ جۇرگەن الگى قول رولدەن بۇنىڭ باسىن كوتەرىپ ەدى؛ تىنىسى كەڭىپ سالا بەردى. ۋھ-ھ!..
— ءاي!.. ءتىرى! كەلىڭدەر!
— ا، قۇداي!.. جاساعان! يە، ازاماتىم امان ەكەن عوي. امان... امان ەكەن...
ءتايىرى، قۋانعان كىسىدە ءپاتۋا بولعان با. جاڭا عانا ءبىرىنىڭ تاساسىنا ءبىرى تىعىلىپ، باتا الماي تۇرعان كىسىلەر كەنەت دابىرلاپ، ۇيمە-جۇيمە بوپ ۇستىنە ءتۇستى دە كەتتى.
بىرەۋلەر باسىن سۇيەدى. بىرەۋلەر تەرىن ءسۇرتتى. بىرەۋلەر ساۋساقتارى قارىسىپ قالعان قولىن رولدەن جازسا، ەندى بىرەۋ اۋزىنا سۋ توسىپ ابىر-جابىر. بۇل ءالى دە شالا ۇيقى كىسىدەي سۇلەسوق حالدەن سەرپىلە الماي جاتىر. باسىن كوتەرگىسى كەلەدى. ۇيمە-جۇيمە بوپ جاتقان كىسىلەرگە قاراعىسى كەلەدى. قارايتىن دا سياقتى. قاراعان سايىن كىسىلەردىڭ جەل قاققان جىلتىر قارا بەتىندە قىرىق قۇبىلعان شەكسىز قۋانىشتى كورەدى. اقسيعان تىستەرىن كورەدى. ارسالاڭداعان، ىرجالاقتاعان جۇزدەرىن كورەدى. دابىرلاعان داۋىستار ەستىلەدى. ءدال وسىنداي ەس-تۇسى قالماي قۋانعان حالىقتى بۇل بۇرىن دا كورگەن-دى. ءيا، كورگەن. وندا بۇل ءالى بالا ەدى؛ مەكتەپكە بارىپ ءجۇر مە، الدە بارايىن دەپ ءجۇر مە ەدى؟ ايتقانداي، سوعىس سول جىلى بىتكەن ەدى-اۋ. اسكەردەن قايتقان كىسىلەردىڭ الدى ەلگە كەلە باستاعان ەدى. كىم كەلسە دە، جۇرت الدىنان جۇگىرىپ شىعاتىن. ەگىل-تەگىل بوپ جىلاپ ءجۇرىپ، ازاماتى امان ورالعاندار وندا دا ءدال مىنالارداي ىرجالاقتاپ كۇلگەن ەدى-اۋ! سوندا دا كوپ اراسىنان ءسوزى سىيلى بىرەۋ داۋىس كوتەرىپ دابىرلاپ بارا جاتقان جۇرتقا باسۋ ايتقان ەدى-اۋ! سىيلى كىسىنىڭ سوزىنەن كەيىن لاجى قۇرىعان جۇرت تىنىشتالعان ەدى-اۋ! تىنىشتالعان جۇرت كەيىن شەگىنە-شەگىنە اقىرىنداپ ۇيلەرىنە تاراسا دا، سوعىستان اكەسى ورالماعان بالالار مەن بايى ورالماعان قاتىندار — ءبارىبىر كەتپەي، بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرىپ جاۋلىقتىڭ شەتىمەن اۋزىن باسىپ سولقىلداپ جىلاي بەرگەن-دى.
— اينالايىن-اي! ساداعاڭ كەتەيىن، ازاماتىم-اي! — دەپ جۇرتتىڭ بارىنەن كەيىن جەتكەن بىرەۋ اڭىراپ قويا بەردى. تانىس داۋىس سياقتى جانە كارى كىسىنىڭ داۋسى. ءبىراق كىم ەكەنىن بىلمەدى دە، ەسىكتى اشىپ، ءبىر اياعىن سىرتقا شىعارا بەرىپ ەدى؛ بىرەۋ اياعىن قوس قولداپ قۇشاقتاي الدى:
— ازاماتىم! قارا قاسقا اتتى قامبارىم!
— كوشە-كە... قويىڭىز...
— قويام عوي، قويام عوي، قالقام.
— كوشەكە، تۇر! تۇرىڭىز!
— تۇرام عوي، ساداعاڭ كەتەيىن. ءبىز سياقتى كەڭىردەگى قۋراعان جامان شال سەنىڭ ساداعاڭ كەتسە بولماس پا. اپىر-اي، مەن بەيباق قاتەرلى جەردە سەنى قالاي الدىما سالدىم؟ قىرشىن جاستى كورە كوزگە اجالعا قالاي قيدىم ەكەن؟ سوعان ءداتىم قالاي جەتتى؟ — دەپ، كوتكەنشەك كوشەن كوڭىلىن توقتاتا الماي، تەرى تون استىنان يىعى سەلكىلدەپ كەتە بەرىپ ەدى-اۋ؟
* * *
تۇمسىعى جاپىرىلعان ەسكى ماشينا جاپان تۇزدە قۇيىنداتىپ كەلەدى. كۇنى بويى الدىنا ءتۇسىپ، يرەلەڭدەپ ىلگەرى جەتەلەپ كەلە جاتقان دالا جولى كەيدە الداعىسى كەلگەندەي جۋسان اراسىنا بۇعىپ جاسىرىنا قاپ، ىلە-شالا "مەن مۇندامىن عوي" دەگەندەي الدەبىر قوڭىر توبەنىڭ باۋرايىنان اقسيا قالادى. سول كەزدە بۇ دا كوڭىلدەنىپ:
— بالا، باس! — دەپ شوفەردىڭ جانىن الا تۇسەدى.
— باسار ەدىم-اۋ، وعان ءبىراق...
— ءبىراعىڭ قاي ءبىراق؟
— جولى قۇرعىر...
— جولعا قاراما...
— باسەكە-اۋ، جامان ماشينانى قيراتىپ الساق قايتەمىز؟
— دانەڭە قىلمايدى، ءوزىم سپيسات ەتەم.
شوفەر باستىعىن ءبىرىنشى رەت كورگەندەي تاڭدانىپ باسىن شايقادى. بۇلار قاي جىلدان بەرى بىرگە ىستەپ كەلە جاتقان-دى. بۇدان بۇرىن دا بۇلار ءۇي كورمەي اپتا ءجۇرىپ، اي ءجۇرىپ اۋىلعا قايتقاندا باسقارمانىڭ ءدال بۇلاي دەگبىرى قالماي دىگەرلەپ بولعان كەزىن كورگەن ەمەس-تى. وسى جولى... ءيا، بۇل وسى جولى جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭ قالدىرعان ەدى: جەمە-جەمگە كەلگەندە تاس قايناتاردىڭ ءوزىن تاسقا وتىرعىزىپ كەتتى. سىرداريانىڭ ارعى بەتىنە امان-ەسەن وتكەسىن قاماۋ سۋدىڭ بالىعىن ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن سۇزگەن كىسىلەر ەرتەڭىنە قالجىراعان-دى. ءۇستى-باسى سۋ-سۋ اش كىسىلەر اياعىنا ازەر تۇرعان سياقتى ەدى. اس-سۋ ءىشىپ الدەنىپ العىلارى كەپ، كەل جاعاسىندا قاڭىراپ بوس قالعان قامىس قوسقا توپىرلاپ كىردى. كىرۋىن كىرسە دە، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. ەسىك جوق، تەرەزە جوق، جەل ىزعىپ ءتۇر ەكەن، شوفەر اۋەلەتە ىسقىرىپ جىبەردى.
— بۇنىڭ تابىلعانىنا شۇكىر، — دەدى سارى يۆان.
— ءيا، جوقتان جاقسى عوي. ال، كانە، تۇرماڭدار! ەسىك، تەرەزەگە ودەيال ۇستاڭدار. ورتاعا مازداتىپ وت جاعىڭدار!
مىنا ءسوزدى شوفەرگە قاراپ ايتقان سياقتى. وسى اۋىلداعى يەگىنە قىلتاناق شىققاننىڭ ءبارى "الىپ كەل"، "بارىپ كەلگە" بۇنى جۇمسايتىن ادەتى. بۇرىن بۇندايدا "مامەنت" دەپ جۇگىرە جونەلۋشى ەدى، وسى جولى بۇ دا كەرەڭدەنىپ الا قويدى. قاماۋ سۋدىڭ بالىعى بۇلاردىڭ قاشاننان بەرى زارىعىپ كۇتكەن قىزىعى ەدى عوي؛ جۇرت ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتتى. جاستاردان قالعىسى كەلمەي قاتتى قيمىلداعان قارا شال ءوز دەنەسىن ءوزى بيلەي الماي، شوفەر بالانىڭ يىعىنا اسىلىپ جاتىپ الدى. شوفەر ەزۋىندە بىقسىعان تەمەكى تۇقىلىن اياعىنىڭ استىنا تۇكىرىپ تاستادى دا، بويىن بيلەي الماي بىلق-سىلق تۇرعان شالدى بەلىنەن ۇستاپ، باۋىرىنا تارتىپ الدى.
— كەل، اقساقال!.. قاماۋ سۋدىڭ قۇرمەتىنە بيلەپ جىبەرەيىك.
قارا شال ەشتەڭە سەزىپ تۇرعان جوق-تى. تەك مىنا كوك سوققىردىڭ جونىنە تىنىش قاراپ تۇرماي، بۇلايشا نەگە اياق استىنان قويتاڭداپ كەتكەنىنە تاڭدانعانشا بولمادى، شوفەر جىگىتتەرگە كوزىن قىسىپ:
— ال، كانە... اس-سا! اس-سا! — دەپ قىناۋلى ءبىر قيمىلمەن قۇشاعىنداعى شالدى ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ ورتاعا تۇسە بەردى.
— ءاي!.. ءاي، مىنا يت-شوشقا قايتەدى؟ قايتەدى، ءاي؟..
و، جاساعان! جاڭا عانا كوزدەرى شۇڭىرەيىپ، جاعى سولىپ قۇر سۇلدەرى تۇرعان ەبىل-سەبىل كىسىلەردىڭ كۇنگە كۇيگەن جۇدەۋ جۇزىنە كەنەت كۇلكى تەپسىنىپ، جانارى شوقتانىپ قويا بەرگەنى.
تاۋ حالقىنىڭ بي بىلگەننىڭ دە، بىلمەگەننىڭ دە دەلەبەسىن قوزدىرىپ، اۋەيىلەندىرىپ جىبەرەتىن سازدى سول ارادا تۇرعانداردىڭ ءبارى كوتەرمەلەپ كۇرەكتەي قولدار كوك ءمۇيىز الاقاندى جاندىرا سارت-سۇرت سوعىپ الا جونەلدى. مىنا اڭعال-ساڭعال قوستىڭ ەسىك، تەرەزەسىنە ودەيالدى كىم ۇستاپ، وتىندى كىم اكەلىپ، وتتى كىم جاعاتىنى ەشقايسىنىڭ ويىنا كىرىپ شىققان جوق. قوس ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ قول سوعىپ جاتقان جىگىتتەر جالما-جان ارالارىن القا قوتانداپ اشىپ، ورتانى كەڭەيتىپ، كەيىن ىسىرىلا بەردى. شوفەر بالا قاpa شالدى بەلىنەن تاس قىپ قىسىپ العان. اي-شايگە قاراتپاي، ءالى دە ءۇيىرىپ ءجۇر.
— ءاي!.. ءاي، مىنا قاعىنعىر قايتەدى؟.. اكەسىندەي كىسىنى...
قارا شال قانشا بۇلقىنسا دا، شوفەر بوساتپاي تالتىرەكتەتىپ ءۇيىرىپ ءجۇر. جىگىتتەر كوڭىل كوتەرەتىن ەرمەك قىلعانعا ءماز. اس-سا! اس-ساعا كەك ءمۇيىز الاقاننىڭ جاڭعىرىعى قوسىلىپ، جەل ىزعىپ تۇرعان اڭعال-ساڭعال قوس ءىشى قاپەلىمدە دۋىلدادى دا كەتتى. دەلەبەسى قوزعان بىرەۋلەر قاسىندا تۇرعان بىرەۋلەردى يتەرمەلەپ ورتاعا ءتۇستى.
— كەت! كەت! وي، نايساپ! ويىنى وسىلعىر! اكەسىندەي كىسىنى تالكەك قىپ، — دەپ قارا شال ءالى دە ازار-بەزەر.
ءبيدىڭ اياعى انگە اينالدى. جەل ىزعىعان قامىس قوستا ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى قول سالىپ، ءان ىرعاعىنا قاراي ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلىپ قوسىلىپ ايتتى. جىگىتتەر باسقارمانى ورتالارىنا الىپ تۇرعان-دى. انشەيىندە، وسىندايدا كوپ ىشىندە اۋىز اشپاي، كوزىن تومەن سالىپ، ىرجيىپ كۇلىپ تۇراتىن تۇيىق جىگىت اياق استىنان انگە قالاي قوسىلىپ كەتكەنىن بايقاماي قالعان-دى.
"...اناڭنان سەنى تاپقان اينالايىن..." دەي بەردى دە، كەنەت ەسىنە قايىن ەنەسى ءتۇسىپ، شوق تىستەپ العانداي قالت توقتادى. بەت ءوڭى دە شۇعىل بۇزىلىپ، سۇپ-سۇر بوپ سازارىپ الا قويدى. كوڭىلدى كىسىلەر بۇنىڭ بۇلايشا نەگە اياق استىنان ءتۇسى بۇزىلىپ، انگە قوسىلماي ءۇن-تۇنسىز سازارىپ تۇرىپ قالعانىن اڭعارمادى.
داۋسى كەلگەن-كەلمەگەنىنە قاراماي، وزدەرى جاقسى كورەتىن ءاننىڭ؛ اسىرەسە وسى جولىنا بار جانىن سالىپ جاتقان-دى. شوفەر ورتاعا شىعىپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى. بالىقشىلار وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن كىشىلەۋ جيدە دومبىرانى باۋرىنا قىسىپ العان. شىققان-شىقپاعانىنا قاراماي، قوس ىشەكتى ۇستى-ۇستىنە سابالاپ، ءار انگە ءبىر قوسىلىپ، شەكە تامىرى بىلەۋدەي بوپ بارىلداپ جاتىر. دومبىرانى كورگەندە، سەن ءبىر ءتۇرلى ۇيقىدان ويانعانداي ەڭسەڭدى كوتەرىپ الا قويعانسىڭ-دى. بۇرىن نەعىپ بايقاماعانىڭا تاڭىڭ بار. جاڭاعى كىشكەنتاي جيدە دومبىرانىڭ قاقپاعى جارىلىپتى. زاۋقى تۇسكەن كىم كورىنگەن بالىق جەپ وتىرىپ تا مايلى قولىمەن ۇستاپ سارالا-ساتپاق.
اكەسى مارقۇم كوزى تىرىدە وسىنداي جيدە دومبىرانىڭ تالايىن ىستەگەن-دى. ول كەزدە وسى وڭىردەگى ەلدىڭ تورىندە ءبىر-بىر جيدە دومبىرا ءىلۋلى تۇراتىن. جۇرت ءالى كۇنگە ەل ىشىنە تاراپ كەتكەن ءامىرجاننىڭ دومبىراسىن سۇراماي تانيتىن. جيدەدەن باسقا اعاش بولعاندا الداقاشان قاۋساپ قالار ەدى؛ تەڭىز كەزگەن بالىقشىلار وزدەرىمەن بىرگە ويعا، قىرعا سۇيرەپ جاتسا دا، جيدەدەن شاپقان دومبىرا شىداپ باعىپتى. تەك ىشەگى ىلعال تەپكەن بە، الدە قولى بىلمەيتىن كىم كورىنگەن سابالاپ سىلەسىن قۇرتقان با، ءبىر كەزدە سۇڭقىلداپ تۇراتىن شىققىر دومبىرا شوفەردىڭ قولىنا تۇسكەندە قۇددى تۇماۋ تيگەن كىسىدەي مىڭق-مىڭق ەتتى:
— بەرى اكەل!
شوفەر "شىن با؟" دەگەندەي باسقارماعا سەنىمسىزدەنە قارادى. اكەسى سياقتى، بۇ دا جۇرت كوزىنشە قولىنا دومبىرا ۇستاماۋشى ەدى، سەن "شىن" ەكەنىن راستاپ، قولىڭدى سوزىپ:
— بەر! — دەگەسىن، شوفەر سوزگە كەلمەي ۇستاتا سالدى. سەن اۋەلى تيەگىن دۇرىستادىڭ؛ سوسىن پەرنەلەرىن باسىپ كوردىڭ؛ ساعا جاقتاعى بىر-ەكى پەرنەنى قوزعاپ، قۇلاعىن كەلتىرىپ، كۇيىن تاپقاسىن دا باۋىرىڭا تۇسكەن باسىڭدى كوتەرمەي، بارتيىپ ىسىنگەن بەس ساۋساقتىڭ بەسەۋىن بىردەي تيگىزىپ، قوس ىشەكتى قارش ەتكىزە ءبىر قاققانسىڭ-دى. جارىقتىق، اكەسى دە ۇستەتىن؛ الگىندەي ەمەس، كەلەسىدە قوس ىشەكتىڭ ءۇنى كادىمگىدەي شيراپ قالعان ەدى؛ قوس ءىشى جىم-جىرت؛ تاڭدانعانىن جاسىرماي، تۇس-تۇستان اڭتارىلا قاراپ قالعان كىسىلەردەن قىسىلدى ما، كوزىن كوتەرگەن جوق. سىلقىلداپ ساز شىعارعان ىشەكتى سابالاي جونەلمەي، باقانداي ساۋساقتىڭ باۋىر جاعىمەن سيپاپ وتىرعانداي. سونان با، قوس ىشەكتىڭ ءۇنى بارعان سايىن كوڭىلشەكتەنىپ بارادى. ءبىر دەگەننەن تارتۋشى مەن تىڭداۋشىنىڭ كوكىرەگىنە جارماسقان بەبەۋ ءۇن ارى-بەرىدەسىن تۇلا بويىنداعى تامىر-تامىرىن سولقىلداتىپ سۋىرا باستادى.
بۇندايدا، ادەتتە، قولىنا دومبىرا ۇستاعان كىسى القالى توپتىڭ ورتاسىنا تۇسكەندە ارۋاقتانىپ شىعا كەلۋشى ەدى؛ ءبىر ورىندا قۇيرىق باسىپ وتىرا الماي، كوزى ويناقشىپ قوزعالاقتاپ بولاتىن. بۇل بولسا باسى باۋىرىنا كىرىپ بارادى. انشەيىندە، قانداي ءىرى كىسىمەن قاتارلاسقاندا يىعى اسىپ شىعا كەلەتىن نار تۇلعا دا بۇل جولى بۇكتەلىپ قاپتى. باۋىرىنداعى دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنە قوسىلىپ جىلاپ وتىر ما؟ ايتەۋىر، باياعىداعى بىرەۋدىڭ كوي-كويىنە كوكىرەگى قارس ايرىلىپ بارادى. ەندى تەك ەڭىرەپ جىبەرەتىن جەرگە كەلگەندە باسىن كوتەردى. ءبىراق كوزى انتالاپ وتىرعان كىسىلەردىڭ ەشقايسىسىنا تۇسپەي، اۋەلەپ اسپانعا قاراي بەردى. سوسىن بالىقشىلار دا بۇنىڭ كوزىنىڭ قيمىلىنا ىلەسىپ قامىس قوستىڭ توبەسىنە نازار اۋدارىپ ەدى؛ بۇل كەنەت قوس ىشەكتى ەسكەك، تاياۋ بولماسا، ونان وزگەنى ولقىسىناتىن كۇرەكتەي ءمۇيىز قولدىڭ الاقانىمەن تاس قىپ باستى دا، قىبىر ەتپەي وتىرىپ قالدى.
— اينالايىن-اي، سەن دە بۇنداي ما ەدىڭ؟ — دەدى جۇرتتان بۇرىن ەسىن جيعان كەشەن.
— ە، سەن سونى جاڭا ءبىلدىڭ بە؟ قىرشاڭقى قازىمىر نەمە، سەن كىسىدەن ءمىن ىزدەپ شاقىلداعانىڭ بولماسا، قاسىنداعىلاردىڭ قاي قاسيەتىن كورىپ ەدىڭ.
— ءتايت! ءتايت ءارى! قارعاسام دا، سىلەسەم دە ءوز بالالارىم. ە، سونداي-اق مەن قاي قازاققا قازىمىر بوپپىن.
— ە، بارەكەلدى! تالاسا باۋىرىنداعى كۇشىكتەرىن تالايتىن قارا توبەتپىن دە.
كوتكەنشەك كوشەن ءوزىن تاقىمداپ قويماي بارا جاتقان مىنا كىسىدەن سىرت اينالىپ، كەرەڭدەنە قويدى.
— اپىر-اي، ونەرلى يتكە داۋا جوق-اۋ! قۋانىشىم ۇستىندە قارىق قىپ تاستادىڭ-اۋ! اينالايىن، جادىگەرجان، وركەنىڭ ءوسسىن! — دەدى كوتكەنشەك كوشەن.
قوس ءىشى كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. جۇرت دابىرلاپ قوشەمەت-قولپاش تۇس-تۇستان جاۋا باستاعاندا، بۇل ەرتەدەن بەرگى ءوز قىلىعىنان ءوزى قىسىلعانداي دومبىرانى ىرگەگە سۇيەي سالدى. لىپ ەتىپ تۇرەگەلدى. قاق جارىلىپ جول بەرگەن كىسىلەردىڭ اراسىمەن جىلدام باسىپ سىرتقا شىعىپ بارا جاتىپ:
— ءجۇر، — دەپ شوفەرگە يەك قاققان ەدى؛ سىرتقا شىققان بويدا، — كەتتىك! — دەپ ءامىر ەتكەن-دى. تۇمسىعى جاپىرىلعان ماشينا جۋىق ارادا وت المادى. باسقارمانىڭ جۇرگەلى جاتقانىنان بەيحابار كىسىلەر وڭاشا قالعاسىن قامىس قوستى باستارىنا كوتەرىپ قاۋقىلداسىپ كەتتى:
— ءاي، مىناۋ ونەرلى بوپ شىقتى!
— ويباي، الەمەت... تەك بۇل اينالايىن دا اكەسى سياقتى قۇداي بەرگەن ونەردى كوپ الدىنا شىعىپ كورسەتە بەرمەيدى عوي.
ەسكى موتور ءدۇر ەتتى. قىزىپ العانشا ادەتتەگىدەي قالشىلداپ-سەلكىلدەپ كىسىنىڭ زىقىن الىپ ەدى؛ ءبىراق ايداۋ جولعا ءتۇسىپ، اۋىلعا بەت تۇزەگەسىن تۇمسىعى جاپىرىلعان القام-سالقام جامان ماشينا ءجۇرىسىن تۇزەپ، ءشوبى كۇيگەن سۇرقاي دالادا قۇيىنداتىپ الا جونەلگەن ەدى-اۋ.
— باس، بالا! — دەگەن ەدى-اۋ بۇل.
— مامەنت، باسەكە! — دەگەن ەدى عوي شوفەر بالا قۇنجىڭداپ... رادياتوردا سۋ سارق-سارق قايناپ، كاپوت استىنان ىستىق بۋ قاتتىراق بۇرقىراپ، ەسكى موتور ىشقىنىپ، اسىرەسە الگىنىڭ "مامەنتىنەن" كەيىن دارىلداپ الا جونەلگەن ەدى.
— باسەكە، جەڭگەيگە اسىعىپ كەلەسىز عوي؟ تۇسىنەم، حەحە-حەە... — دەپ ەدى-اۋ!
ەكىنشى ءبولىم
بەل-اراننىڭ ىعىندا وتىرعان بالىقشىلار پوسەلكاسىنىڭ ورتا تۇسىنداعى ەڭسەلى بيىك ۇيگە قاتارلاسا بەرگەندە سەن ماشينادان قارعىپ ءتۇسىپ ەدىڭ عوي. الدەنە دەگەلى كابينادان موينىن سوزعان شوفەرگە قايىرىلعان دا جوقسىڭ-دى. ەسىكتى اسىعىس اشىپ، كىرىپ بارعاندا، قىزى مەن ايەلى كيىنىپ جاتىر ەكەن. سەن تابالدىرىقتان اتتاپ كىرە سالا:
— ەي!.. ەي، باراسىڭ قايدا، قايدا مەنى تاستاپ؟ — دەپ ويلاماعان جەردەن ويناقىلانىپ، قايداعى ءبىر ولەڭ جولى تىلىڭە ورالا كەتتى.
— ءوزىڭ كوڭىلدىسىڭ عوي؟
— ءيا، كوڭىلدىمىن... كوڭىلدىمىن، ءباتىش...
باكيزات ىرجالاقتاعان ءتۇرىڭدى ۇناتپاي نازارىن تىكتەي ءتۇستى دە، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى؛ ءلام دەگەن جوق؛ قىزىن جەتەلەپ ەسىككە قاراي بەتتەي بەرگەندە، سەن دەرەۋ جولىن كەسەلەپ تۇرا قالدىڭ:
— ءباتىش... اينالايىن، توقتاشى. قايدا بارا جاتىرسىڭدار؟
— بالا — وقۋعا، مەن — جۇمىسقا...
— جىبەرمەيمىن.
— ەسىڭ دۇرىس ەمەس شىعار.
— ءيا، ەسىم دۇرىس ەمەس. وو-و!
ونسىز دا قالاي قۇتىلارىن بىلمەي، شاراسى قۇرىپ تۇرعان كەلىنشەك پەن كىشكەنتاي قىزعا، سول ارادا، شىنىندا دا، سەن الدەبىر اقىل-ەسى اۋىسقان دەلىقۇل، ەسەرسوق كىسىدەي كوزىڭدى الارتىپ، اۋزى-باسىڭ دا قيساڭداپ، باس سالىپ قۇشاقتاماق بولعانسىڭ-دى. تۇلا بويىڭ شىرىش، بالىق ساسىپ ءتۇر. ۇستىڭدەگى كيىمنەن دە بۇلارعا مۇلدە بەيماعلۇم باسقا ەل، جەر، سۋدىڭ، ءشوپتىڭ يۋ-قيۋ ءيسى اڭقىپ كەتتى.
كىشكەنتاي قىز تىجىرىنىپ، بەتىن بۇردى.
— بالانى جىبەر. وقۋىنان قالىپ بارادى.
انشەيىندە دە رەنىشكە بەيىم تۇراتىن ەتشەڭ ەرنىن جىمقىرىپ اپتى. جازعان باسىڭ سەن ونى كەش بايقادىڭ. انا جاقتا وتكەن اۋىر كۇندەردىڭ بەينەتى مەن ازابى ارتتا قالىپ، ەندى، مىنە، ۇيگە كەپ قاتىن بالاعا قاۋىشقان وسى ءبىر ساتتە ارجاعىنان اسىپ-توگىلىپ جاتقان اعىل-تەگىل قۋانىشتىڭ، كۇلكىنىڭ ءدال ءقازىر قايسىسى ورىندى، قايسىسى ورىنسىز شىعىپ جاتقانىن دا ويلاعان جوق-تى. ءالى دە بولسا ىرجالاقتاپ كۇلىپ باكيزاتتى قۇشاقتاماق بوپ، باۋىرىنا تارتىپ ەدى-اۋ. باكيزات بويىنا جولاتپاي، كەۋدەڭنەن تىرەپ تۇرا قالدى.
— سىر بويى ساۋىقشىل دەيتىن، قايتا-قايتا بارۋىڭ جامان ەدى. سولاردان بىردەڭە جۇققان بولدى عوي.
— ءيا، جۇقتى. نەسىن ايتاسىڭ، ساۋىق-سايراندى سالىپ قايتتىق. سىرداريالىقتاردىڭ دا ويىن-ساۋىقتان باسقا باققانى جوق ەكەن.
قاپەلىمدە قول-اياعىڭ قالجىراپ، تۇرعان جەرىڭە وتىرا كەتكىڭ كەلدى.
— پاپا...
پورتفەلىن باۋىرىنا قىسىپ العان قىز كەتكىسى كەپ، جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ تۇر ەكەن.
— اينالايىن، قىزىم-اۋ... سەندەرگە نە بولدى؟ ءبارىڭ مەنەن قاشىپ...
— پاپا، وقۋدان قالىپ بارام.
— وقۋىڭنان اينالايىن. كىشكەنتاي بالاپانىم مەنىڭ. توقتا، سەن وسى ەرتەڭگىسىن وقىماۋشى ما ەدىڭ؟
— ول بىلتىر عوي...
— ءيا، ايتسا دا... سەن ەكىنشى كلاسقا كوشكەن ەكەنسىڭ عوي.
— پاپاڭ بالىقتان باسقا نە بىلەدى دەيسىڭ. قىزىم، بار... وقۋىڭنان قالاسىڭ.
كىشكەنتاي قىز قىڭقىلداپ، ەكى يىعىنىڭ باسىن كەزەك قيقاڭداتا باستادى. ءجيى تاراقپەن جىلتىراتا تاراعان مولدەي قارا شاشتىڭ ءبىر شەكەسىندە ۇلپىلدەگەن بانتيك. ومىراۋىندا ۇلپىلدەگەن فارتۋك. بانتيك تە اپپاق. فارتۋك تە اپپاق. باۋىرىنا قىسقان پورتفەل بولماسا، ءدال وسىنداي ءۇستى-باسى ۇلپىلدەگەن كىپ-كىشكەنتاي ادەمى قۋىرشاقتى ءبىر جەردە كورگەن سياقتى. تەك قايدان كورگەنىن ەسىنە تۇسىرە الماي ويلانىپ قاپ ەدى؛ كەنەت پورتفەل ۇستاعان قىزىنىڭ قولىنا كوزى ءتۇستى دە، جۇرەگى ءبىز سۇققانداي شىم ەتە قالدى. ىشتەن ءۇش ساۋساعى كەم تۋعان سول قولىنىڭ ورىنى وتقا كۇيگەندەي قىزارىپ، تەرىسى ءبۇرىسىپ قالعان ەكەن. "اينالايىن، بالام-اي! بالاپانىم-اي..." ءبىر ءسوز ايتسا ارجاعى اڭىراپ قويا بەرەتىندەي كوزىنە مولتىلدەپ جاس كەلىپ قالدى. جالما-جان قىزىنىڭ الدىنان ەسىك اشىپ، مەكتەبىنە ۇزاتىپ سالدى.
— بار-بار! بارا عوي، بالام!
كىشكەنتاي قىز بۇتا تۇبىنەن پىر ەتكەن بالاپان قۇستاي قۇلدىراي جونەلدى. ءبىر ءۇيدىڭ بۇرىشىنان اينالا بەرە ارتىنا بۇرىلدى. "اينالايىن، بالام... بالاپانىم". كوزىنىڭ الدى جىبىرلاپ، تاماعى بۇلكىلدەپ قالدى. سول ارادا، بۇل ءوز قىلىعىنان ءوزى قىسىلىپ، ابىرجىپ ءاپى-شاپىسى شىعىپ، ىشكە قايتىپ كەلسە، باكيزات سىرتقا شىققالى ەسىككە بەتتەپ كەلەدى ەكەن. قولىڭدى ەكى جاعىڭا جايىپ، جولىن كەسەلەپ تۇرا قالدىڭ.
— ساعان، ءسىرا داۋا بولماس، — دەدى باكيزات باسىن شايقاپ.
— ءپاتۋا، داۋا ءبىزدى ءقايتسىن. تەڭىز اسىپ تەنتىرەپ جۇرگەن كىسىنىڭ قايتا ديۋانا بوپ كەتپەگەنىنە شۇكىر.
باكيزات سەنىڭ اياق استىنان نازارىڭ ءتۇسىپ، نالىپ قالعان كەسكىنىڭە قاراپ تۇردى دا:
— سول جاقتا قىستاپ قالار دەپ ەدىم، قۇداي وڭداپ، ايتەۋىر، كەلدىڭ، — دەدى.
— كىسىلەردى تاستاپ كەتە المادىم.
— ءبىزدى تاستاعاندا جاقسىسىڭ.
— اپىر-اي... ۇيگە كەلگەندە سەن دە كىرپىدەي جيىرىلىپ...
— بىزگە وڭاي بوپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟
— بىلەم... سەندەرگە دە قيىن. سونى ويلاعاندا... ءاي، قۇرىسىنشى... وسى جولى سەندەردى ءوزىم دە ولەردەي ساعىندىم.
— ءاي، قايدام.
— ماعان سەنبەسەڭ قاسىمداعى كىسىلەردەن سۇرا. ال ەندى، ءباتىش... ايتارى جوق، ساپارىمىز ءساتتى بولدى.
— جاقسى بوپتى. ساعان بالىق بولسا، قاتىن-بالانىڭ كەرەگى قانشا.
— اپىراي، ءباتىش-اي... بالىقشى بيشارالاردىڭ تىرلىگىن باسقا بىلمەسە دە، سەن بىلۋگە ءتيىسسىڭ عوي.
— ال، ءبىلدىم. سوندا مەن ولارعا نە ىستەۋىم كەرەك؟ مەنىڭ قولىمدا...
باكيزات ءسوزىن كىلت ءۇزىپ، قابىرعاداعى ساعاتقا قارادى دا، الدەنەگە اسىعا باستادى.
— باسقا ايتارىڭ بار ما؟
— ءبىر جاققا اسىعىپ تۇرسىڭ عوي؟
— ا!
— ءباتىش... اينالايىن، وتىنەم... بۇگىن قاسىمدا بول، ەشقايدا كەتپە! جاراي ما؟
— جارايدى... جارايدى، — دەپ باكيزات ارقاڭنان قاقتى دا، قابىرعاداعى ساعاتقا قارادى، — اۋىلعا كەلدىڭ عوي. ەندى ەشقايدا كەتپەيتىن شىعارسىڭ. اڭگىمەڭ قىزىق ەكەن. قالعانىن كەيىن... جاراي ما، كەيىن ايتارسىڭ.
سەن "جارايدى" دەپ تە، "جارامايدى" دەپ تە ايتقان جوقسىڭ. الدەنەگە جانارى تايساقتاپ، سەنەن الىپ قاشىپ جۇرگەن كەلىنشەكتەن كوزىڭدى العان جوقسىڭ. جۇمىسقا بارام دەگەنى جاي ءسوز ەكەنىن جۇرەگىڭ سەزىپ تۇر.
— شاي قويىپ ءىش. تاماق... تاماق حولوديلنيكتە...
— تاماعى قۇرىسىن...
— ءيا، اش ەمەس شىعارسىڭ...
"نەسىن ايتاسىڭ، توقتىقتان كەكىرىگى ازىپ تۇر".
باكيزاتتىڭ بۇنان الىپ قاشىپ تۇرعان كوزى ار جاعىنداعى ايناعا ءتۇستى. ايت-تويعا باراتىنداي ءۇستى-باسىن ساندەپ كيىنىپ اپتى. ءبارى دە انادا دەمالىستا بولعاندا استاناداعى اتەليەگە تىككىزگەن ينەدەن جاڭا شىققانداي ادەمى، ءساندى كيىمدەر. اسىعىپ تۇرعاسىن با، الدە قۇيىنداي ۇيىتقىعان الدەبىر قۇپيا سەزىم كوكىرەگىن الىپ-ۇشىرىپ بارا جاتقاسىن با، ايتەۋىر انە ءبىر قىز كەزىندەگىدەي ەكى بەتى الاۋلاپ، ەتشەڭ قىزىل ەرنى البىراپ قۇلپىرىپ كەتىپتى. جانارى جالتىلداعان شارالى قارا كوز ايناعا ءبىر، وزىنە ءبىر قاراپ، باس-اياعىن شولىپ ەتتى. "قايدا اسىعىپ تۇر؟ الدە، اناداعى رەنىشىن ۇمىتا الماي، بۇعان ىستەپ تۇرعان كەسىرلىك پە؟ سولاي ما؟ سوندا، شاماسى بۇنىڭ سىردارياعا بارعانىن كەشىرمەگەن بولدى-اۋ؟ ەندەشە، سەن نەگە كەكىرەيەسىڭ؟ بۇرىن بۇندايدا ىلعي باسىڭدى ءيىپ، كەشىرىم سۇراۋشى ەدىڭ. تاعى دا ءيىل. باسقا كەزدە كىناڭ بولدى ما، جوق پا، ال وسى جولى كىنالىسىڭ. وسى جولى ءبىرىنشى رەت باكيزاتتىڭ دەگەنىمەن جۇرمەدىڭ. ايتقانىن ىستەتىپ ۇيرەنگەن كەلىنشەك ساعان "سىردارياعا بارمايسىڭ" — دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى ايتپادى ما؟ تىم قۇرىسا، سەن جازعان سول ارادا ەركە كەلىنشەكتىڭ شيىرشىق اتقان اشۋىن جىلى سوزبەن سىلاپ-سيپاپ جۇمسارتۋدى دا بىلمەپسىڭ-اۋ. جو-جوق، ءبىلدى. ءبىلدى عوي.
تەك تىلدەسۋدەن تايسالدى. ەگەر، سول ارادا تىلدەسكەندە باكيزات رەنىشتى ۇدەتىپ، تالايدان بەرى قۇلاعىن سارسىلتىپ كەلە جاتقان قىڭقىلىن قايتا باستاپ: "بۇل جەردە قيمايتىن نە قالدى؟ سۋ اشىدى. بالىق قۇرىدى"، — دەر ەدى؛ "جەتى جىل كوكتەن سىڭار جاڭبىر تامباي، تەڭىز ءوڭىرىنىڭ قىلتاناعى كۇيىپ كەتتى" دەر ەدى؛ "تەڭىز قايتقالى جەر استىنىڭ سۋى تارتىلىپ، بۇرىن كۇرپىپ تۇراتىن قۇدىقتار ءتۇبى كورىنىپ جاتىر" دەر ەدى؛ "ەل الدى قونىس ىزدەپ كوشە باستاعالى قاشان. ءازىر كوشپەگەندەر دە قولايلى ورىن قامداپ، ەرتەڭ-بۇرسىكۇنى قوزعالامىز دەپ وتىر" دەر ەدى؛ "سۋى تارتىلعان تەڭىزگە سەن-اق باۋىرىڭ ءبىتىپ، تالاقشا جابىسىپ الدىڭ. كورە قال، ەرتەڭ وسى تەڭىز قاڭسىعان استاۋداي كەۋىپ قالعاندا كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىندا جالعىز ءۇي توبەمىز شوشايىپ وتىرارمىز؛ سوندا تۋعان جەردەن نە وپا تاپقانىڭدى كورەرمىن" دەر ەدى-اۋ. سەن سونى ءبىلدىڭ. سوندىقتان، شاراڭ قۇرىپ ءبىر كۇرسىندىڭ دە، تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە قوستانىپ جاتقان بالىقشىلارعا تارتىپ تۇرعانسىڭ-دى. "اينالايىن، بارام دا قايتام" دەپ ەدىڭ-اۋ. تىم قۇرىسا ۋادەسىندە تۇرىپ، ايتقان ۋاقىتتا ورالعاندا ءبىر ءسارى عوي.
— ءباتىش... كەشىر.
باكيزات تاعى دا ساعاتقا قارادى. شىدامىن تاۋىسىپ شىتىناپ قالدى. "قايدا اسىعىپ تۇر ەكەن؟" وزىنەن سۇراۋعا باتىلى جەتپەدى. كىناسى بولماسا دا، كىنالى سەزىنەتىن ادەتىڭ، يمەنشەكتەپ باسىپ قاسىنا باردىڭ.
يمەنشەكتەپ قارادىڭ. يمەنە-يمەنە قولىڭدى يىعىنا سالىپ ەدىڭ؛ باكيزات يىعىن باسقان زىلدەي اۋىر سالماق استىندا شىدام تاۋىپ، شىتىنباي تۇر. سوسىن ءىشىڭ جىلىپ كەتتى. قورعالاق قول الگىدەن كەيىن باتىلدانىپ، ءالى دە بولسا ءوڭىن سۋىق ۇستاپ، سىرتىن بەرىپ تۇرعان باكيزاتتى باۋىرىنا تارتىپ ەدى؛ بۇل جولى دا قارسىلىق بولمادى. قايتا ۇزاق جولدان ارىپ-اشىپ كەلگەن ازاماتتىڭ بۇنان بىلايعى نە دەگەنىنىڭ بارىنە قاباق شىتپاي كونەتىن سىڭاي تانىتتى. سوسىن سەن دە بۇرىڭعىداي ولىپ-وشكەن جوقسىڭ. ونسىز دا بار ءىسى وڭىنا باسىپ، ورايىنا كەلىپ جاتىر. ءۇي ىشىنە قاۋىشتى. قىزىن كوردى. ەندى، مىنە...
قىس دەمەي، جاز دەمەي تەڭىز كەزىپ تەنتىرەپ جۇرەتىن قاڭعىباس كۇيەۋىن كۇتە-كۇتە ەكى كوزى ءتورت بولعان جارى قۇشاعىنا كىردى دە، تىپ-تىنىش بولا قاپ ەدى؛ ۇلپىلدەپ كيىنگەن مىنا كەلىنشەكتىڭ ءۇستى-باسىنان سەنىڭ دەم العان تىنىسىڭا جاڭا عانا قاۋىز جارعان جاس گۇلدىڭ جۇپ-جۇمساق جۇپار ءيسى كەلدى. سونان با، الدە دەنەڭە جاناسقان ايەل ءتانى شوقتاي ءتيدى مە، ىستىق قان كەنەت اتتاي تۋ لاپ الابۇرتىپ كەتكەن الپامساداي ءىرى ەركەك ەندى اي-شايگە قاراماي، باۋىرىنا تارتىپ قۇشاعىنا قۇشىرلانا قىسىپ ەدى؛ باكيزات سۇلىق قالپىن بۇزعان جوق؛ ءقان-سولسىز ءجۇزىن جوعارى كوتەرىپ، بۇعان بەتىن توسقان سياقتاندى. بەتىن توسقان باكيزاتقا بۇ دا دەرەۋ ءيىلىپ، ەڭكەيە بەرگەندە، ار جاعىندا تۇرعان ايناعا كوزى ءتۇستى دە، تىكسىنىپ قالدى. ەرلى-زايىپتى اراسىنداعى پارىزدى وتەۋ ءۇشىن الدە قالاي بەتىن توسقان ايەلدىڭ قۇر سۇلدەرىنە جوعارىدان ءدۇر قارا بىرەۋدىڭ ءجۇن-جۇن بەتى جاقىنداپ ءتونىپ قالعان ەكەن. باكيزات بويىن دەرەۋ جيىپ الا قويدى.
قايراتتى ەركەكتىڭ قارۋلى قۇشاعىنان ەسەبىن تاۋىپ سىتىلىپ شىققانىنا قۋانعانداي، دەم اراسىندا تاقتاي ەدەندى تىق-تىق باسىپ، ەسىككە بارىپ قالعان ەكەن...
اباجاداي ۇلكەن ءۇي كەنەت قاڭىراپ بوس قالعانداي. دۇنيەسى قۇرعىر ءبىر ساتتە بار قىزىقتان ايرىلىپ، تىرلىك شىركىن بولسا-بولماسا دا ءمانىن جوعالتتى دا، بۇل ىلگەرى وزباي، اياق كيىم جاتقان اۋىزعى بولمەگە سۇلدەرى قۇرىپ وتىرا كەتكەن ەدى-اۋ! اششى تىرناق كوكىرەگىن وسىپ الدى. قان قاقساپ بارا جاتقان باسىن قوس شەكەدەن قاتتى قىسىپ، ءوزى دە ۇلىعان يتتەي ىڭىرسىپ وتىرعان-دى. ارينە، اناسى ۇيدە جوق؛ ۇيدە بولسا "جالعىز بالانىڭ" داۋىسىن ەسىتكەن بويدا جۇگىرىپ كەلەر ەدى عوي. مال قورادا ءجۇر مە ەكەن؟ كوزىنىڭ ءتۇبى سۋىرىپ، شەكەسى سىنىپ بارادى. تورگە وزعىسى كەلمەدى. ەسىل دەرتى تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندەگى بالىقشى قوس. مىناۋ ءوز ءۇيى بولماي، ەگەر بالىقشى قوسى بولسا عوي... بۇل وندا استىنا توسەنىش، ۇستىنە جامىلعى ىزدەپ جاتپاي، اياعى جەتكەن جەرگە قيسايا كەتەر ەدى-اۋ! بۇل بايعۇس ءقادىرى قالماي بارا جاتقان وسىناۋ قوس ۋىس تىرلىكتە قاي ءبىر ءوزىنىڭ جانىن كۇتىپ، باپ تالعاپ ەدى!
وسى جولى دا كىم كورىنگەننىڭ قاسىنا ءبىر تۇنەپ جۇرگەندە، بۇل، ءسىرا، وزىنە باپ تىلەپ، باسىنىڭ استى — بيىك، جامىلعىسىنىڭ استى — جۇمساق، جامىلعىسى — جىلى بولعانىن ويلادى ما؟ وسى ءقازىر دە ءومىرىنىڭ جارىم-جارتىسى بالىقشى قوستا وتكەن سورلى سول داعدى بويىنشا وتىرعان جەرىنە ۇستىندەگى سىرماق كۇرتەنىڭ ءبىر شالعايىن توسەپ قيسايا كەتكىسى كەلىپ ەدى؛ ءبىراق، مىنا تىلمەن جالاعانداي سىرلى ەدەنگە كوزى ءتۇستى دە، ول ويدان دا تەز اينىدى. ميىعىنا مىسقىل كۇلكى شاپتى. و بەيشارا!.. بەيشارا!.. مۇنىڭ دامەسىن قارا. بەيشارا-اۋ، تىلمەن جالاعانداي مىنا تاپ-تازا ءۇي، جاڭاعى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي كىشكەنتاي قىز... ادەيى ايت-تويعا باراتىنداي جەلكىلدەپ كيىنگەن الگى ادەمى كەلىنشەك... بۇنىڭ، بۇل بەيشارانىڭ ەبىل-سەبىل ءتۇرى مەن بەرەكەسىز تىرلىگىنە قانداي قاتىسى بار؟ ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلا ما؟.. حا-حا-حا...
— ءاي، بالام...
تۋ سىرتى تۇگەل شىمىر ەتتى. قاسىنا كەپ توقتاعان توماشاداي قارا كەمپىردى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى. كەمپىر دە بوتاسىنا يسىنگەن كارى ىنگەندەي ەمىرەنىپ كەتتى.
— شارشاعانسىڭ عوي. قاشان كەلدىڭ؟
— جاڭا...
— قورا جاقتا بولىپ ەدىم. بوتاسىنان ايىرعالى قاراشا ىنگەن سۋالۋعا قارادى. جەلىنىن تارتسام، ۋىسىم اق ورنىنا ۇرپىگە تولىپ كەتەدى. باۋىرىندا قانشا تۇرعاندا ءبىر شايلىق ءسۇتتى شاققا الام. ءبارىڭ كەلدىڭدەر مە؟
— جوق، ءوزىم...
— ولار ءالى سوندا قالدى ما؟
— ءۇش-تورت كۇن شاماسىندا كەلىپ قالار.
— با-با-ا... بابا...
سەن جۇگىرىپ كەلگەن بالانى جەردەن كوتەرىپ العانسىڭ-دى. اكە قۇشاقتاعاسىن قول-اياعىن تىپىرلاتىپ بۇرىنعىدان بەتەر اسىر سالىپ كەتتى. ارا-اراسىندا موينىنان تاس قىپ قىسىپ الىپ، سىلەكەي شۇبىرعان ەرنىمەن ءسۇيىپ قويادى. سورلى بالا قۋانسا دا، رەنجىسە دە وسىلاي ءوزىن تەجەي الماي قالاتىن، ءسىراداعىسى.
— اپىر-اي، اپا... مىنا بالاڭ بۇرىنعىدان دا ناشارلاپ كەتكەن بە؟
— جوقتى سوقپا، بالامنىڭ وزگەرگەن تۇگى جوق. باياعى ءبىر كۇيى.
— اي، بالاپانىم-اي... اينالايىن، بالام-اي...
اكە قۇشاعىندا قول-اياعى تىپىرلاپ جىرق-جىرق كۇلىپ جاتقان بالانى باۋىرىڭا تاس قىپ قىسىپ تۇرسىڭ. وت باسىنىڭ وسى ءبىر قاسىرەتى كىشكەنە جاناسسا دا، سەڭ سوققىعا جىعىلعانداي جانىڭ جاپىرىلىپ قالاتىن-دى. مىنە، تاعى دا دەم اراسىندا دىڭكەسى قۇرىپ، قاسىرەت باسقان ەڭسە قارا جەرگە تارتىپ بارا جاتتى.
— اكەڭ جولدان شارشاپ كەلدى. دەم السىن. بەرى ءجۇر، بالام، — دەپ، كەمپىر انا باۋىرىنان كەمتار بوپ تۋعان نەمەرەسىن قولىنان جەتەلەپ اكەتتى.
* * *
اناسى شاي ازىرلەگەنشە بۇل مونشاعا بارىپ كەلدى ەمەس پە. باس-اياعىن اپىل-عۇپىل شايىپ، پارعا ءبىر كىرىپ شىققاسىن ءزىل تارتىپ تۇرعان دەنە دەمدە جەپ-جەڭىل بوپ سالا بەرگەن-دى. بۇل تەك مونشادان رەنىشتى كوڭىلىنە توتەننەن تاعى ءبىر ۋايىم جاماپ قايتتى. بىلاي قاراعاندا ءوزى تۇككە تۇرمايدى. العاش ەسىتكەندە "ە، كەلسە كەلسىن" دەدى. "كەلمەي جۇرگەن جەرى مە" دەدى. وسىدان كەيىن كوڭىلى كادىمگىدەي تىنىشتالىپ، مونشادا ەسىتكەن وقشاۋ حابار ويىنان ءبىرجولا ۇمىت بولعان سياقتى ەدى؛ ۇيگە كەلە جاتقاندا تاعى دا سول ەسىنە ءتۇستى. بۇل جولى كوڭىلىنە كادىمگىدەي كۇدىك قاشىپ: "اپىر-اي، ءا؟" دەپ، ءار كەزدەگىدەي بۇگىن دە جەل ازىناپ، توپىراق بوراپ جاتقان كوشەنىڭ ورتاسىندا سەلتيىپ تۇرىپ قالعانىن كەيىن بايقادى. بايقاعان بويدا بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالمادى ما دەگەن ويمەن توڭىرەگىنە كوزىنىڭ استىمەن بىلدىرمەي قاراپ ەدى، قۇداي وڭداعاندا كوشەدە وزىنەن باسقا ءتىرى جان جوق ەكەن. تەك كوشەنىڭ ارعى بەتىندە وپان-توپانى شىعىپ قيراعان ءبىر توپ ۇيگە كوزى ءتۇستى دە، كوڭىلى قۇرعىر تاعى دا يت تالاعانداي الاۋ-دالاۋ بولعان ەدى-اۋ. سوعىستان كەيىن ەسىن جيىپ، ەڭسە كوتەرە باستاعان ەل قۇرىلىستى شۇعىل قولعا الىپ، بىرىنەن ءبىرى اسىرماق بوپ باسەكەلەسىپ سالعان ءشيپىرلى اق ۇيلەر كوبەيىپ ەدى؛ كولحوز كلۋب، مەكتەپ سالىپ ەدى؛ تەڭىز شارشىسىنا كەلىپ تۇرعان سول زاماندا بالاداي الپەشتەگەن ۇيلەر ءقازىر، مىنە... كوزى تاعى دا كوشەنىڭ ارعى بەتىندە وپىر-توپىر قيراپ جاتقان ۇيلەرىن ءتۇستى. سانىن جاتقا بىلەدى: اتتاي جيىرما بەس ءۇي. ءبىر شالدىڭ باۋىرىنان تاراعان ۇرپاق وسە-ونە كەلە جيىرما بەس ءۇي بولعان. بالىقشى پوسەلكاسى وسى اراعا العاش ورىن تەپكەندە اعايىندى جىگىتتەر ارالارىنا كولدەنەڭ كىسى كىرگىزبەي، وزدەرى ىڭعايلاسىپ بىر-بىرىنە ىرگە تاقاي ءۇي سالعان-دى. ەندى ءقازىر ەسىك-تەرەزەلەرى ۇڭىرەيىپ، وپان-توپانى شىققان جيىرما بەس ءۇي بالىقشىلار پوسەلكاسىنىڭ ءبىر جاعىن بۇتىندەي ۇڭىرەيتىپ تاستاعان ەكەن.
جيىرما بەس ءۇي كوشكەندە بۇل اۋىل ءدال ءبىر ولىك شىققانداي كۇڭىرەنگەن. سول كۇنى ءبىر ءۇيدىڭ وشاعىندا وت قانباعان. ءبىر جان تەڭىزگە شىقپاعان. بالالار مەكتەپكە بارماعان. سول كۇنى تاڭ اتار-اتپاستا كەۋدەسىن سۇيرەتكەن كارى-جاس كوتەرىلە كوشەگە شىققان ەدى؛ قاتىندار ىدىس-اياعى ارالاسىپ وتىرعان كورشىسى كوشىپ جاتقاندا قايتەرىن بىلمەي قالبالاقتاپ قالعان-دى.
اسىرەسە باستاس ابىسىن-اجىن ءبىرىن-بىرى قيماي، قيت ەتسە جاۋلىق شەتىنە جارماسىپ كوزىن سىعىپ جاتتى. قالىپ بارا جاتقان مۇڭدىق كەتىپ بارا جاتقان مۇڭدىققا قاراي ءبىر ىسىرىلىپ جاقىنداي ءتۇسىپ، اڭگىمەسىن اۋەلى "قىز-اۋ" دەپ، نە "كەلىنشەك-اۋ" دەپ باستاپ، وسىعان دەيىن انە-مىنەمەن ايتا الماي كەلگەن ايەل سورلىنىڭ قاشاندا كوكىرەگى دەرتىپ، سىزداپ تۇراتىن سىر مەن مۇڭنىڭ شەتىنە شىعا الماي، ابىر-جابىر اراسىندا اق جاۋلىقتار انە جەر، مىنا جەردە باس ءتۇيىستىرىپ جاتقانى. سونان قاشان باسىنداعى جاۋلىقتىڭ ەكى شەتى سۋلانعانشا تىرپ ەتپەيدى. تەك انا جاقتا ىرسىلداپ جۇك كوتەرىپ جۇرگەن الدەبىر ەركەك اقىرعاندا عانا "ويباي، كوتەك" دەپ، سوڭعى بالانىڭ تولعاعىندا جەل ۇستاعان بەلى قيقاڭ ەتىپ، كيرەلەڭدەپ تۇرىپ جاتقانى.
ال بالالار ءماز؛ ابىر-سابىر اراسىندا سانىن شاپاتتاپ شاۋىپ ءجۇر؛ ولار ءۇشىن بۇنان اسقان قىزىق جوق؛ كەشە عانا قاننەن-قاپەرسىز جۇرگەن كىسىلەردىڭ بۇگىن جاۋ تيگەندەي، اياق استىنان ءبۇلىنىپ اپىر-توپىر كوشىپ جاتقانى بالالار ءۇشىن ايت-تويدان ءبىر دە كەم ەمەس. بۇل اۋىلدىڭ بالالارى كەشە اياعى بىرگە شىعىپ، تۇساۋىن ءبىر كۇندە كەسكەن قۇربىلارىن ىزدەسە كەيىن ىزدەيدى. ال، ءقازىر كەتەتىن بالالار دا، قالاتىن بالالار دا ءماز.
وسى اۋىلدا انا جاتىرىنان ىندەتكە شالدىعىپ، كەمتار بوپ تۋعان بالالار كوبەيىپ بارا جاتقان-دى. ەشتەڭەگە تۇسىنبەسە دە، مىنا ابىگەردىڭ اراسىندا ولار دا اياققا ورالىپ ءجۇر. قولى، اياعى كەمىس بالالار بالداعى سارتىلداپ، شوقاڭ-شوقاڭ ەتەدى. سولاردى كورىپ كوكىرەگى قۇرعىر قارىس ايىرىلىپ تۇرعاندا، كوزى كەنەت ون جاسار بالاعا تۇسكەن ەدى-اۋ. ويعا، قىرعا شاپقىلاپ ءجۇرىپ كوپتەن كورمەگەن ەدى؛ بالا اپ-ادەمى بوپ ءوسىپ قاپتى؛ ات جاقتى بوپ-بوز بەتىندە ءبىر ءتۇيىر قان جوق ەكەن؛ وسى اۋىلدا بۇنىڭ بالا بوپ نە كۇلگەنىن، نە ويناعانىن ەشكىم كورگەن ەمەس؛ وتكەن جىلى شەشەسى قىلتاماقتان قايتىس بولعان كورشى ءۇيدىڭ كىشكەنتاي قىزىن قايدا بارسا دا قاسىنان تاستاماي جەتەلەپ جۇرەدى.
نە ەكەنىن قايدام، بۇل سورلىعا وسى اۋىلداعى ەسۋاس، دەلىق ۇلى بالالار ءوش؛ ءبىر جولى ءبارى جابىلىپ جىعىپ سالىپ تەپكىلەپ، ۇرىپ، ساباپ ءماز بوپ جاتقاندا باكيزات ۇستىنەن شىعىپ اراشالاپ اپتى، ۇيگە اكەلىپ توسەككە جاتقىزىپتى دا، ءوزى اس دايارلاۋعا اۋىزعى بولمەگە شىعىپ كەتكەن ەكەن؛ سالدەن سوڭ قايتىپ كەلسە، بالا باسىن كوتەرىپتى. يەگىن الاقانىنا سۇيەپ، بەلى بۇگىلىپ مۇلگىپ قالعان. وسى ءقازىر ەشتەڭەنى كورىپ تە، سەزىپ تە وتىرعان جوق. كەرەك دەسە، ىشكە كىرە سالا نە ىستەرىن بىلمەي، قولىن كوكىرەگىنە قىسىپ تۇرىپ قالعان وقىتۋشى اپايدىڭ دا بار-جوعىن سەزبەيتىن سياقتى. بۇكىل بار دۇنيەدە تەك ءوزى، سوسىن وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن الدەبىر قاسىرەتكە جانى ۋلانىپ، ساباۋداي كىرپىك استىنان اعىل-تەگىل جاس مونشاقتاپ بەتىن جۋىپ وتىر ەكەن؛ باكيزات بالانى باۋىرىنا قىسىپ، قۇشاقتاي اپتى؛ تەك، جۇباتپاپتى؛ "نەگە جىلادىڭ؟" — دەپ تە سۇراماپتى؛ نەگە جىلايتىنىن بالا باسقا تۇرسىن اتا-اناسىنا دا ءتىس جارىپ ايتپايدى ەكەن. وسى بالانىڭ ەشكىم ۇرىسپاي، ۇرماي-سوقپاي، اندا-ساندا وسىلاي وز-وزىنەن مۇڭدانىپ، ءبىر جاپىراق جانى ادام بىلمەيتىن الدەبىر قاسىرەتكە ۋلانىپ، ىشىنەن ەگىلىپ اعىل-تەگىل جىلايتىنىن بۇكىل اۋىل بىلەتىن-دى. سول كەزدە بالىقشى اۋىلدىڭ جاندارى وزدەرىن وسى بالا الدىندا كىنالى سەزىنگەندەي كارى-جاسى تۇگەل ىشىنەن تىنىپ وتىرعان-وتىرعان جەردە شوكەلەپ بۇك ءتۇسىپ قالاتىن. جاۋدىراعان جانارىنان سورعالاعان جاس بەتىن جۋىپ، مونشاقتاپ اعادى-اعادى دا، سونان ءبىر كەزدە ەشكىم جۇباتپاي، وز-وزىنەن تيىلاتىن. بالا جاسىن تيعاسىن ەرتەدەن بەرى ءۇن-تۇنسىز تاس قىپ باۋىرىنا قىسىپ وتىرعان باكيزاتقا "اپاي، مەن سوڭىرا مەكتەپ بىتىرگەسىن دارىگەرلىك وقۋعا تۇسەم، جاڭاعى بالالاردى ەمدەيمىن" دەپتى...
جيىرما بەس ءۇي كەشىپ، بۇكىل اۋىل ازان-قازان بوپ جاتقاندا بايقوڭىردا راكەتا ۇشقان با، اۋا رايى اياق استىنان بۇزىلعان-دى. جەل كوتەرىلگەن-دى. توپىراق بوراپ، ارتى بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان قارا داۋىلعا اينالعان ەدى-اۋ؛ كوشەتىندەردەن گورى قارا ورىندا قالىپ بارا جاتقانداردىڭ قابىرعاسى قاتتىراق قايىساتىن سياقتى. ءتۇس اۋىپ، كۇن كەشتەتە بەرگەندە جيىرما بەس ءۇيدىڭ جۇگىن تيەگەن جيىرما بەس ماشينا جۇرۋگە بەت الىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ تۇرا قالىپ ەدى، قالىپ بارا جاتقاندار كوشىپ بارا جاتقانداردى باس سالىپ، قولىنا ىلىككەنىن قۇشاقتاپ كورىسىپ جاتىر:
— كورەمىز بە ەندى، جوق پا، ويباي...
— قاراڭ قالعىر مىنا قارا جۇرتقا ءبىزدى تاستاپ قايدا كەتىپ باراسىڭدار، ويباي!..
وقىس شىققان مىنا ءبىر اششى داۋىستان جاس بالالاردىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. ءاي-شاي جوق، ءبىرىن-بىرى باس سالىپ، اڭىراپ قويا بەرگەن داپ-دارداي كىسىلەردىڭ بۇنىسى ادەپكىدە الدە ويىن، الدە شىن ەكەنىن بىلە الماي، اركىمگە ءبىر قارادى. بىرىنەن بوساعان قۇشاق ەكىنشىگە جارماسادى. ىعى-جىعى ىشىنەن قولىنا ىلىككەنىن باس سالىپ قۇشاقتاي الادى. ادام ۇگىپ بولمايتىن ابىر-سابىردىڭ، ايقايدىڭ، ويبايدىڭ ءبىر جەرىنەن اكەسىن، ءبىر جەرىنەن شەشەسىن كورەدى. ولار دا وزدەرىندەي بىرەۋدىڭ مويىنىن قۇشاقتاپ العان. ولار دا اڭىراپ بەتىن الىپ-سالىپ جاتىر. ۇرماي-سوقپاي ەكەۋ-ەكەۋدەن قۇشاقتاسىپ، جۇلقىنىپ جاتقان مىنا ازان-قازاننىڭ اراسىنان ەڭكىلدەگەن اناسىن، سولق-سولق ەتكەن اكەسىن، سىڭسىعان اپاسىن كورگەندە وزدەرىنىڭ جىلاعىسى كەلمەسە دە الدەنەگە يەگى كەمسەڭدەپ، كوزى جاۋتاڭداپ اركىمگە ءبىر قاراپ تۇرادى دا، كەنەت باقىرىپ قويا بەرەدى. بۇرىن-سوندى بۇندايدى كورمەگەن يتتەر ءۇرۋدىڭ دە، ۇرمەۋدىڭ دە ەسەبىن تاپپاي، اركىمگە ءبىر تىعىلىپ اياق استىندا قىڭسىلاپ، سوسىن بىلايىراق شەتكە شىعىپ الىپ ايانىشتى ءۇنىن اسپانعا شانشىپ ۇلي باستادى. اۋىل ۋ-شۋ. ازان-قازان. تەڭىز تارتىلعالى بۇل جاقتىڭ حالقى جىل قۇرعاماي كەشىپ جاتقاندى. ءبىراق سونىڭ ءبارىن دە ءبىر ءۇي، ەكى ۇيدەن، مىقتاعاندا تورت-بەس ءۇي كوشكەسىن ءدال بۇنداي بولا قويمايتىن. ال مىنالار تۇتاس وتىرعان اۋىلدىڭ ءبىر جاعىن ويسىراتىپ وشارىلا كوشكەندە، حالىق كۇڭىرەنىپ كەتتى. بۇل باسۋ ايتىپ كورىپ ەدى، ءبىراق ەشكىم قۇلاق اسپادى. سوسىن بۇل:
— نەعىپ تۇرسىڭدار؟ جۇرىڭدەر! تەز! تەز! — دەپ شوپىرلارعا اقىردى.
جيىرما بەس موتور ءدۇر ەتتى. اۋەلى ۇستىنە اپپاق قۋداي شال مىنگەن ماشينا قوزعالدى. قالعاندارى سوڭىنان تىرناداي ءتىزىلىپ شىققاندا جيىلعان جۇرت تا جاپىرىلا قوزعالىپ شاۋجايلاسىپ جۇگىرىپ كەلە جاتتى. اۋىل سىرتىنداعى قوڭىر جالعا كوتەرىلگەسىن الگى ۇستىنە اپپاق قۋداي شال مىنگەن ماشينا كىلت توقتادى. قالعاندارى دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى توقتاپ جاتىر. كەتىپ بارا جاتقاندار مەن قالىپ بارا جاتقانداردىڭ قۇشاعى قايتا ايقاسىپ، ەندى قوڭىر جالدىڭ ءۇستى كۇڭىرەنە باستاعاندا... كەنەت بۇنىڭ وڭ قۇلاعىنىڭ تۇسىنان ءبىر اششى ايقاي شىققان ەدى-اۋ. شەكەسىن جارىپ جىبەرە جازداعان سونداعى ايەل داۋسى ءالى قۇلاعىندا. سول ەسىنە تۇسسە، بۇنىڭ كەز الدىنا بەتىنەن نۇرى تايماعان اق سارى ايەل تۇرا قالادى. قولىنان تالاي ءدام تاتقان-دى. ارعى اتاسى سىر بويىنىڭ ارۋاق قونعان كارى جىراۋلارىنىڭ ءبىرى دەپ ەسىتەتىن. ءبىراق بۇرىن سوڭ تەكتى جەردەن شىققانىن بىلدىرمەي، كۇيبەڭ شارۋامەن كۇن وتكىزىپ كەلگەن وسى اۋىلداعى كوپ اق جاۋلىقتىڭ ءبىرى ەدى. ارۋاقتى اتاسىن بۇگىن تانىتتى. وڭ يىعىنان وقىس شىققان مىنا داۋىس جۇرتتى بىردەن باۋراپ الدى. اجارلى اق سارى ايەل جۇك تيەگەن ماشينا ۇستىندە بەتىن قۇبىلاعا بەرە جۇگىنىپ اپتى.
قوڭىر جال ۇستىندەگى الا جابىردان داۋىس وزدىرىپ ايعايعا باسقاندا، جۇرت سىلتىدەي تىندى. كوپپەن بىرگە بۇ دا قۇلاق سالعان-دى. "ءا" دەگەندە "بۇل نە؟" — دەپ قالدى. تۋعان جەردەن تىرىدەي ايىرىلعان باياعىداعى بىرەۋدىڭ زارى ما؟ الدە كوزدەن ءبىر-بىر ۇشقالى تۇرعان مىنا ادىرا قالعىر اتا-مەكەننەن ايىرىلار ساتتە اق سارى ايەلدىڭ كوكىرەگىنەن اقتارىلىپ كەتكەن ءوز قاسىرەتى مە؟ سونىڭ قايسىسى بولسا دا، ۇستىندەگى قارا ماقپال بەشپەتتىڭ سىرتىنان بۇعان قىزىل تۇرمە بەلبەۋدى الدىڭعى جاعىنان ۇستاپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ اپتى. انە ءبىر ازاماتىن وڭ جاققا سالعان بەيباقتاي بەتىن قۇبىلاعا بۇرعان. شاراسى جاسقا تولعان كوزىن قىر باسىندا ءيىرىلىپ تۇرعان ءبىر جانعا سالماي، سوقتىرىپ الا جونەلگەن-دى؛ مۇدىرگەن جوق-تى؛ تەك ءبىر زار مەن ءبىر زاردىڭ اراسىندا ىلگەرى-كەيىن ءيتىنىپ قويعان-دى؛ يتىنگەن سايىن بىرىنەن-بىرى اسىپ ءتۇسىپ جاتقان كوكىرەكتەگى گوي-گوي كومەيدەن لاق-لاق اقتارىلىپ، "اھ، قايتەيىن" دەپ الىپ، كەلەسى اڭىراعاندا "بەرەكە، قۇت دارىعان بالىقشى ەلگە كەلىن بوپ تۇسكەنىن تەرمەلەپ الا جونەلدى. اتا-ەنە بوساعاسىن اق تىلەكپەن اتتاعان بۇل بەيباق وسى ەلدىڭ ۇلكەنىن سىيلاپ، كىشىگە قۇرمەت كورسەتپەپ پە ەدى؟ جار قىزىعىن كورىپ، پەرزەنت قىزىعىنا قۋانباپ پا ەدى؟ ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت: ءوز ۇياسىن ءوزى بۇزعانى نەسى، ويباي؟"
كەۋدە كەڭىپ، كومەي اشىلا ءتۇستى. ادۋىن ايەلدىڭ ايقايى قىرۋار حالىق سىلتىدەي تىنىپ قالعان قوڭىر جالدىڭ باسىنان سوناۋ تاس توبەدەگى سابالاق سۇر بۇلت سالبىراعان تۇنەرىڭكى اسپانعا شانشىلىپ شىققان ەدى-اۋ! اق سارى ايەل داۋىس سالعاندا ىشىنەن تىنعان ۇلكەن-كىشى دىمى قۇرىپ، تەك يىقتارىنىڭ باسى سەلك-سەلك ەتىپ قاپ تۇرعان ەدى. اق سارى ايەلدىڭ كومەيىنەن تۇيدەك-تۇيدەك شىعىپ جاتقان سوزدەردىڭ جوقتاۋ ەكەنى دە، زار ەكەنى دە بەلگىسىز. ايتەۋىر، جانعا ءتيىپ، جۇرەككە شاۋىپ، اسپان استى بۋلىعىپ تۇنشىعىپ بارادى. مۇلگىپ قالعان جيىن ىشىندە تەك الگى اق سارى ايەلدىڭ ءتىلى تاقىلداپ، باسى قاقشاقتاي تۇسەدى. تاعى ءبىر تۇستا "اھ، قايتەيىن" دەپ الىپ، جاس جۋعان ءجۇزىن وسىناۋ اق پەن قىزىل اراسىنداعى بەيۋاق كەشكە بۇرىپ: "تەلەگەي تەڭىز، ءسىرا، تارتىلىپ، شالشىق بولار دەپ ويلاپ پا ەم، ويباي. زاڭعار بيىك تاۋ، ءسىرا ءمۇجىلىپ، جاپىرايعان توبە بولار دەپ پە ەم، ويباي؟" دەپ، جەلدىرتىپ بارا جاتىر ەدى، الدەقايدان اشۋلى داۋىس شاق-شاق ەتتى:
— ءاي، كەلىن... قوي ەندى! قوي، جارقىنىم! قوي!
بۇل جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ءبىراق مىنا قوڭىر جال باسىندا ءيىن تىرەسكەن ىعى-جىعى حالىق اراسىنان كوتكەنشەك كوشەن كوزىنە تۇسپەدى. ايەل جاۋلىق شەتىمەن اۋزىن باستى دا، تۇرعان جەرىنە شوگىپ وتىرا كەتتى.
— اق ساپار!
— قانە، قوزعالىڭدار!
— قوش! قوش!
— كورىسكەنشە كۇن جاقسى!
جيىرما بەس ءۇيدى ارقاسىنا تيەپ العان جيىرما بەس ماشينا ورنىنان اقىرىن قوزعالدى. اپپاق قۋداي شال الدىڭعى ماشينادا تاياعىنا سۇيەنىپ وتىر. ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شۇبالعان ماشينالار اق پەن قىزىل اراسىندا ءشوبى كۇيگەن ءسۇر دالانىڭ شاڭداعىن شۇبالتىپ، كۇنباتىسقا ماڭداي تۇزەپ زىمىراپ بارادى. كوپ ۇزاماي ءبىر قىردان اسىپ كەتتى. قاراسى كوزدەن ۇزىلگەنشە قوڭىر جالدىڭ باسىندا يىعى سالبىراپ تۇرىپ قالعان ءۇنسىز جيىن تىرپ ەتكەن جوق؛ تەك جاۋلىق شەتىمەن اۋزىن باسقان ايەلدەر داۋىس شىعارماي، تۇنشىعا جىلاپ ەگىلەدى...
سونان بەرى ەكى ايدىڭ ءجۇزى اۋىپتى. سونان بەرى بۇلار سىرداريادا جۇرگەندە بەل-اران باۋىرىنداعى بالىقشىلار اۋىلىنان تاعى دا ەكى ءۇي ءبىر، ءۇش ءۇي ءبىر كوشتى. بۇل ءبىر جاقتا ۇزاق ءجۇرىپ قاپ، اۋىلعا قايتىپ ورالعان سايىن ءۇي سانى كەمىپ شىعادى. بۇگىن ەرتەڭگىسىن دە كونتوردا وتىرعان ۇستىنە ءۇش قاريا كەلدى. ىشىندە — اداي شال. ولار دا كوشەمىز دەپ مىڭگىرلەدى. ءبىر اداي شالدىڭ وزىندە باۋىرىنان ەرگەن تورت بالا. تورتەۋى ءتورت ءۇي. ارينە، ەرتەڭ بولتىرىگىن ەرتكەن بورىدەي و دا كوشەدى. ولاردان كەيىن دە تالاي ۇيلەر ۇياسىن سۋ العان قۇستاي، انە-مىنە كەشەمىز دەپ قاناتىن قومداپ وتىر. كۇن كورىس قالعان جوق. كوشپەگەندە قايتەدى؟ قۇداي و باستان-اق كوزگەلدەكتەگى سۋداي، قۇرىلىقتىڭ قاق ورتاسىندا باس-اياعى تۇيىق تەڭىز ەدى. ەنە باۋىرىن تارتقىلاپ ەمگەن ەكى ەمشەكتەي — ەكى داريا اۋزىنان قاعىلعالى كارى تەڭىزدىڭ ەندىگى تاعدىرى تۇيىققا تىرەلدى. جيىرما جىلدا سۋى ون مەتر تومەن تۇسكەن كارى تەڭىزدىڭ ءقازىر شىقپاعان جانى. اسىرەسە، بيىل ساناۋلى كۇنى قالعان ءۇمىتسىز ناۋقاستاي. اقتىق دەم القىمعا تايالعان ءۇمىتسىز ناۋقاسقا جينالعان باقسى، بالگەر، قۇشناشتاي بال اشقان ساۋەگەيلەر كوبەيدى. جاقىندا ءبىر كورىپكەل ساۋەگەي ون بەس جىلدان كەيىن تەلەگەي تەڭىزدەن سىڭار تامشى قالمايدى دەپ كوكىپ ەدى؛ كەشە تاعى ءبىر ساۋەگەي كىتاپ اشقان اق ەتەك يشانداي، بەس جىلدان كەيىن تەڭىز ەكىگە بولىنەدى دەدى. وعان دا شۇكىر. ءىز-تۇزسىز قۇرىپ كەتپەي، كارى تەڭىزدىڭ ورنىندا كوزگەلدەكتەي ەكى شالشىق قالسا دا جۇبانىش قوي.
جيىرما بەس ءۇي كوشكەن كۇنى سەن اۋىلدىڭ سىرتىنداعى قارا جالدا جانارىڭ جاسقا تولىپ، ۇزاق تۇرعان ەدىڭ-اۋ! بۇرىن باكيزات "كوشەيىك" دەپ قانشا ايتسا دا قۇلاعىنا ىلمەۋشى ەدى. سول جولى العاش رەت ايەلىڭنىڭ قاشاننان بەرى قۇلاق سارسىلتقان قىڭقىلى كەۋدەڭە جەتىم كۇشىكتەي قىڭسىلاپ كىردى دە، شىقپاي جاتىپ الدى. سونان كەيىن وسى اۋىلدان ءبىر ءۇي كوشسە دە الگى جەتىم كۇشىك كەۋدەسىندە قىڭسىلاپ قويا بەرەدى. باكيزات تۇرسىن، قارت انا دا باسقا جاققا قونىس اۋدارۋ كەرەگىن قۇلاق قاعىس قىلا باستادى. بۇنىسى، ارينە، بالالار باسقا جاقتان ءورىس ىزدەپ تالپىنىپ جاتسا، اياققا ورالىپ بوكسە باسار بولمايىن دەگەنى عوي. ەرتەڭ اداي شال دا كوشەدى. وسى دالانىڭ بولتىرىگىن ەرتكەن كارى كوكجالداي باۋىرىنان ورگەن ءتورت بالاسىن باستاپ، كەڭ دۇنيەنىڭ ءبىر قياسىنا بەت تۇزەپ شىققاندا، و دا اكە مەن بالا اراسىنىڭ جىك تۇسپەس بۇتىندىگىن ويلايدى-اۋ؟ ءجا، سول بۇتىندىكتى سەن ويلادىڭ با؟ سەنىڭ ويىڭا كەلدى مە سول؟
* * *
مونشاعا بارا جاتقاندا سەنىڭ ويىڭدا دانەڭە جوق ەدى-اۋ! ءيا، قاننەن-قاپەرسىز كيىمىن شەشتى. مۇپ-مۇزداي تاس ەدەندى جالاڭ اياعىمەن جاسقانا باسىپ، ءتۇپ جاقتا تۇلا بويى تەرگە مالشىنىپ تۇرعان ەسىكتى اشىپ ەدى؛ ءبىراق سىرتتان كىرگەن بەتتە كوك الا بۋدىڭ قاي جاعىنا قادام باسارىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالىپ ەدى؛ بىرەۋ بۇنى لەگەن ۇستاعان قولىنان تارتتى. ادەپكىدە مىناۋ مونشاعا اكەسىنە ەرىپ كەلگەن بالا ما دەپ قالىپ ەدى؛ نازارىن تىكتەپ قايتا قاراعاندا... سىڭار قۇلاق كىسىنى بىردەن تانىدى.
— ەسىتىپ جاتىرمىز. بالىقتى قىرىپ سالىپسىڭدار. دەگەندەي... قايىرلى بولسىن!
بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەدىڭ؛ ءبىراق نە دەگەنىڭدى ءوزىڭ دە بىلگەن جوقسىڭ. مونشاعا بارعان سايىن جالاڭاش كىسىلەردىڭ اراسىندا كورىنگەننەن قىسىلىپ بۇگەجەكتەپ بولاتىنسىڭ؛ ءقازىر دە ءبىر ايدان بەرى كورمەگەن اۋىلداستار قاي جاعىمنان شىعىپ قالادى دەپ، ۇياتتى جەرىن الاقانىمەن باسىپ تۇرعان-دى.
سارى شايا:
— سىرالعىنى كەيىن سۇرارمىز. ال، جادىگەرجان، اينالايىن... كولدەنەڭ كىسى قاتىستىرماي، ءاعالى-ىنىلى بوپ ءوزارا وڭاشا سويلەسەتىن تىعىز شارۋا بولىپ قالدى. كانە، بەرى... بەرى شىعىپ كەتشى! — دەگەندە، سەن:
— قوي... قوي، اقساقال... — دەپ ىرشىپ ءتۇستىڭ. جالت بەرىپ جونەلە بەرگەنىڭدە، و دا قۇتقارماي:
— قالقام، توقتا! — دەپ جولىڭدى كەس-كەستەپ تۇرا قالدى.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟.. سويلەسەتىن باسقا جەر تاپپاعانداي...
— ءپىشتۋ! قالقام-اۋ، سويلەسۋگە قايتا وسىنداي جەر ىڭعايلى عوي.
— اقساقال... شارۋاڭ بولسا، مونشادان كەيىن ۇيگە كەلىپ ايت.
— ءسوز بولعانىڭا. ايداي اپپاق جەڭەشەم تۇرعاندا ول ۇيگە مەن بىلاي دا بارمايمىن با؟ ال، قالقام، مىناۋ كەيىنگە قالدىرمايتىن تىعىز شارۋا.
— ە، نەمەنە... دۇنيە ورتەنىپ بارا ما؟
— ءيا، قالقام، دۇنيە ورتەنگەلى تۇر. كانە، ءوزىڭ بەرى... بەرى ءجۇرشى.
سارى شايا شاپ بەرىپ بىلەگىڭنەن ۇستادى. سەن جۇرتتان قىسىلىپ ءولىپ باراسىڭ. كوك الا بۋ اراسىنان جۋىنىپ جاتقان كىسىلەر كورىنە باستادى. بىرەۋلەر بۇعان باس يزەدى. تاياۋ جەردە تۇلا بويىنا سابىن ەزىپ، اق كوبىككە ورانىپ العان ەڭگەزەردەي بىرەۋ بۇلارعا ەلەڭ ەتىپ، ودىرايىپ قارادى دا، ءۇستى-باسىن قايتا ىسقىلاپ كەتتى.
— اقساقال... جىبەر!
— قالقام، بولمايدى. شارۋا بار.
— نە شارۋا؟ ايتشى، سول قۇرعىردى.
— ءقازىر بىلەسىڭ. بەرى... بەرى ءجۇر!
قانىڭ قايناپ تۇر. ءبۇيتىپ قور بولعانشا قولىڭداعى لەگەنمەن مىنا سۇمىرايدىڭ توبە جاعى بۋلانعان اق قۇيقا باسىنا ءبىر قويعىڭ كەپ تۇرسا دا، جۇرت الدىندا شارىلداپ پالە قىلار دەپ قورىقتىڭ...
سارى شايا بىلدىرمەي جىميىپ قويدى. ول ەندى اي-شايگە قاراتپاي دەدەكتەتىپ جەتەلەي جونەلدى.
سارى شايا بۇعان تۋىس. ءوز باسى سۋقانى سۇيمەسە دە، ءبىراق بۇعان "قالقام"، "قاراعىم-شىراعىم" دەپ، ال اناسىنا "اق جەڭەشەم" دەپ ءىشى-باۋىرىڭا كىرە كەلگەندە، بۇل تۇگىل، اناسى دا وسى پالەگە قالاي "تورگە شىق" دەپ راي بەرىپ قالعانىن بىلمەيتىن. سونان ول تورىڭە شىعىپ، ءدامىڭدى تاتقاسىن ءۇي ءىشىنىڭ قامقورىن سوعىپ، ۇلكەن-كىشىنى اينالىپ-تولعانىپ استى-ۇستىنە تۇسە باستاعاندا، وعان اسىمەن بىرگە ىقىلاسىن دا بەرەتىن-دى. ەندى، مىنە... جۋىنىپ جاتقان تىر جالاڭاش كىسىلەردىڭ اراسىنان تابانىن جەرگە تيگىزبەي دەدەكتەتىپ جەتەلەپ اكەلە جاتقان اعاسىن اتارعا وعى جوق. بۇل الباستىنىڭ شي قالپاعى جەل شاقىرعانداي ەتەگى دەليىپ، كىسىگە ۇقساپ جۇرەتىنى كيىم كيگەندە ەكەن. ءبىر قۇلاعىن انادا كوتكەنشەك كوشەن قىرشىپ العالى وزىندە ءتىپتى ۇسقىن قالماپتى. ءبىر باسقا — ءبىر قۇلاق. موينى قىلداي.
دەنەسى شىلدەي. ءبىر قولىندا لەگەن. ەكىنشى قولىمەن بۇنىڭ بىلەگىنەن تاس قىپ ۇستاپ العان.
— بەرى... بەرى ءجۇر!
اقىرى بۇنى ىستىق بۋ بۇرقىراپ جاتقان قارا كولەڭكە جەرگە اپاردى. اۋەلى جان-جاعىنا قاراپ الدى:
— ال، جادىگەرجان، قامسىز قالما. "انالاردىڭ" استاناداعى ازاماتى كەلە جاتىر. جامان حابار ەسىتكەسىن جاتا المادىم. الدىن الا ەسكەرتىپ قويايىن، قامسىز قالماسىن دەپ سەنى ىزدەسەم... مونشاعا كەتتى دەيدى.
سارى شايا بۇعان "ەستىپ تۇرسىڭ با؟" دەگەندەي قولىنان تارتىپ-تارتىپ قويدى. بۇل باسىنان كەشكەن مىنا ماسقارا ءوڭىم بولماي، ءتۇسىم بولعاي دەپ تۇر. جانە قارا تىرناعىنا دەيىن كۇيىپ تۇرعاسىن با، اعاسىنىڭ "انالار" دەگەننەن باسقا سەزىن ەسىتكەن جوق. ءبىراق اڭگىمەنى "انالاردان" باستاعاسىن ءسوزىن "بىزدەرمەن" بىتىرەرىن بىلەدى. "انالارى" — تىلەۋ-قاباق. وسى وڭىردەگى حالىقتىڭ نەگىزگى ۇلتانى بوپ سانالاتىن ىرگەلى ۇلكەن رۋ، ال "بىزدەرى" باس-اياعى بەس-التى ءۇي كىرمە — جاقايىم.
— قالقام، — دەدى سارى شايا وزىنەن قول سوزىم بيىك جىگىتكە مويىنىن سوزىپ. داۋسىن كوتەرەيىن دەسە، توڭىرەگىندەگى كىسىلەر ەسىتىپ قويادى دەپ قورىققاسىن قاڭىلتىر شىلاپشىندى ءتۇبىن جوعارى قاراتىپ توڭكەرە سالدى دا، ۇستىنە قارعىپ شىقتى. بۇل بالىقشىلار جينالىسىندا دا ءوستيتىن. جۇرت قاتارلى ءسوز الىپ مىنبەگە كوتەرىلگەندە، ءارقاشان بويى جەتپەي، اق قىلشىق توبەسى تاقتاي كەنەرىنەن قىلتىلداپ قالعاندا، تابان استىنا قوياتىن بىردەڭە ىزدەيتىن. سوندايدا وسى اۋىلدىڭ قوس ۋىس جينالىس بولسا دا جۇرتتان بۇرىن پرەزيديۋمعا بارىپ جاربيىپ وتىرىپ الاتىن ەڭبەك وزاتىنىڭ قۇيرىعىنىڭ استىنداعى ورىندىقتى جۇلىپ الاتىن-دى.
— اۋ، ساعان ايتىپ تۇرمىن عوي؟ "انالاردىڭ" استاناداعى ازاماتى كەلە جاتىر عوي...
— ە، كەلسىن. بۇرىن دا كەلىپ جۇرگەن جوق پا؟
— قالقام، بۇل جولعى كەلىسىنىڭ ءجونى بولەك.
جۇرەگىڭ ءدىر ەتتى. وسىعان دەيىن قاپەرىڭە كىرمەگەن ءبىر سۋىق سەزىم جۇرەگىنە شاۋىپ شوشىپ قالدى. جالاڭاش كىسىلەردەن قىسىلىپ جەرگە كىرە جازداپ تۇرعانىن دا ۇمىتىپ كەتىپ:
— ءجونى بولەگى قالاي؟ — دەدىڭ.
— ويباي-اۋ، ەل ۇلتانى ولار ەمەس پە؟ قاي زاماندا دا كوپ كوپتىگىن ىستەگەن. وسى جولى بۇلار ءبىزدى كوپ بيداي ىشىندەگى جالعىز ارپاداي تۇنشىقتىرىپ، دەگەنىنە جەتپەك. جو-جوق، قالقام، كۇلمە...
— بىزگە سوندا نە ىستەيدى؟
— بارەكەلدى، ءسوز بولعانىڭا. ويباي-اۋ، بۇلار سەنىڭ كولحوزعا باسقارما بولعانىڭدى كورە الماي ءجۇر عوي.
— قوي ءارى! جالپى جينالىستا وزدەرى عوي سايلاعان.
— وندا ابايلاماي، ەت قىزۋمەن سايلاپ الىپ، ەستەرى ەندى كىرىپ جاتىر عوي.
— ءجا-ا...
— قالقام-اۋ، سەنىڭ "ءجاڭ" قاي "ءجا؟" ەرتەڭ توڭكەرىپ تاستاپ، ورنىڭا... انا بىدىق اعاسىن قويادى. ارقا تىرەيتىن استانادا اناداي ازاماتى تۇرعاندا بۇنداعى قوس ۋىس حالى قتى باسقارا الماس دەپ پە ەدىڭ؟
— قوي ءارى، نەشە، ءسىرا، حالىق ويىنشىق بولىپ كەتسە دە.
— قوياتىنى جوق. قازىرگى حالىق، اينالايىن ءىنىم، مايى، سۋى قۇيۋلى ماشينا سياقتى. ونداي حالىقتى باسقارۋ ءۇشىن اقىلدىڭ كەرەگى جوق. تەتىگىن تاپسا، كورىنگەن تىرقىلداتىپ اكەتىپ جاتقان جوق پا؟
قارا تىرناعىنا دەيىن كۇيىپ تۇرسا دا، سول ارادا قالاي كۇلىپ جىبەرگەنىن بايقاماي قالعان-دى. ول جاڭا ءازىمنىڭ وسىندا تۇراتىن بىدىق اعاسىن ايتقاندا، قۇددى كىسىگە شاباتىن بۋراداي وراق تۇمسىق ءىرى قارا جىگىت كوز الدىنا تۇرا قاپ ەدى. كولحوز تۇگىل قاراۋىنداعى ون شاقتى كىسى: "ءبىزدى مىنا پالەدەن قۇتقارا كور. ولەتىن بولدىق"، — دەپ ۇستىنەن ارىز ايتىپ كەلە بەرگەسىن، ءبىر جولى ونىمەن وڭاشا سويلەسكەنى بار-دى. سوندا ول بۇعان استىنداعى ورىندىعىمەن كوتەرىلىپ كەپ بەتىنە بەتىن تاقاپ وتىرعان ەدى دە، سوسىن تۇكىرىگىن شاشىراتا تۇتىعىپ: "مە-مەن دەگەن... جۇمىسىم جاقسى دەگەن. تە-تەك ءسوز ءۇيىر دەگەن"، — دەمەسى بار ما. ونسىز دا كۇيزەلگەن حالىقتى ەندىگى جەرگە سول بىدىق باسقارسا... ءبىراق، كىم بىلەدى، قويسا بۇ دا "مەن دەگەن"، "سەن دەگەن" دەپ تە ىستەپ كەتەتىن شىعار... وسى ەلى قۇرعىردى كىم باسقارمادى. كەيىنگى جىلدارى ءوزى دە تالاي باستىقتىڭ الدىندا بولىپ ءجۇر. ولارعا تارتىلعان تەڭىز، كۇيزەلگەن حالىق جونىندە جىلارمان بوپ زارىن شاعىپ جاتقاندا، وي، زاڭعار-اي، يمانى سەلت ەتسەيشى. ۇستىنە كىرگەننەن-اق سازارا قالادى؛ سەز ءلامىن بايقاعاسىن ءتۇسىن سۋىتىپ الا قويادى دا: "ايتتىڭ عوي، كو-رەرمىز. ويلاسارمىز. اقىلداسارمىز" دەپ وزدەرى ماشىقتانىپ العان بەس-التى اۋىز بۋىنسىز، بىلقىلداق سوزبەن شىعارىپ سالاتىن. شىنىندا دا، الدىنا كەلگەن كىسىگە الگىندەي بەس-التى اۋىز ءسوز توڭىرەگىندە سويلەسۋگە شاماسى كەلسە، وبالى نە كەرەك، اينالايىن حالىق باستىققا ونشا سالماق سالگىزباي، سارى شايا ايتسا ايتقانداي، "مايى، سۋى قۇيۋلى ماشيناداي اركىم-اق تىرقىلداتىپ اكەتىپ" جۇرگەن جوق پا؟
وسى كەزدە باقىر ۇستاعان بىرەۋ جۇگىرىپ بارىپ لاپىلداپ جاتقان پەشتىڭ كومەيىنە شاج ەتكىزىپ سۋ شاشىپ جىبەردى.
تاعى شاشتى. سارى شايا بۇعان تاعى بىردەڭە ايتقالى موينىن سوزىپ كەلە جاتقان-دى. پەش كومەيىنەن كوتەرىلگەن كوك الا بۋ بۇنىڭ مىنا جاعىنان قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ قالعان سارى شايانى كومىپ جىبەردى. ءوزى كورىنبەسە دە، ەسەسىنە ەندى بۋ اراسىنان بىرەۋ قىلعىندىرىپ جاتقانداي قىرىلداق داۋىس ەستىلدى. قىرىلداق داۋىس قۇددى بۇزىلعان راديوداي قىتىرلاپ قۇلاعىن تىرناپ بارادى. بۇل قۇلاعىن الىپ قاشقان سايىن اناۋ دا بۇعان قايتا-قايتا ءتونىپ، بۋ اراسىنان بالپ-بالپ اۋزى، بەزەڭدەگەن ءتىلى جىنىنا تيە بەرگەسىن، ەرتەدەن بەرى جىبەرمەي تاس قىپ ۇستاپ العان قولىن قاتتى جۇلقىپ بوساتىپ الدى. سونان كەيىن سارى شايانى لەگەنمەن جاسقاپ جۋىتپادى. اپىل-عۇپىل جۋىندى. اسىعىس كيىندى. الگى پالە ءبىر جەردەن شىعىپ قالا ما دەپ ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ تەرىن باسۋعا دا مۇرساتى بولماپتى. سىرتقا شىققان بويدا توپىراق سۋىرعان ىزعارلى سۋىق جەلدەن تىتىركەنىپ ىقتاسىنعا تۇرا قالدى. تۇيمەسىن سالعالى اۋىنا اپارا بەرگەن قولى كەنەت اۋادا قالت توقتاپ: "نە شارۋامەن كەلە جاتىر ەكەن؟" — دەپ ويلادى. ويلامايىن دەسە دە، باكيزاتتىڭ انادا استانادا دەم الىپ قايتقانى ەسىنە تۇسە بەردى. وسى ءبىر تىكەندەي قادالعان وي ۇيگە كەلە جاتقاندا دا اياق باسىسىن اۋىرلاتا ءتۇستى. ۇيگە كىرەر جەردە ەسىنە تاعى دا سول ءتۇسىپ، "اپىر-اي، ءا؟" دەپ، ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا سوزا بەرگەن قولىن كەيىن تارتىپ الدى. كىر كيىمدەردى سالعان قالايى لەگەندى قاسىنا قويىپ، تاقتاي باسقىشتىڭ ءبىر شەتىنە تامان ىسىرىلىپ وتىردى. الدەنەگە مىرس ەتىپ، باسىن شايقادى. سارى شايا ويلاعانداي ول، ارينە، بۇلاردى "كوپ بيداي ىشىندەگى جالعىز ارپاداي تۇنشىقتىرىپ"، از اعايىنعا ازار بەرۋگە كەلە جاتقان جوق شىعار. بۇنى "تاعىنان" توڭقالاڭ اسىرۋ دا ويىندا جوق بولار. ۇلكەن ۇلىق ورىندا وتىرعان جىگىت اۋىلداعى بۇلارعا قول لاستاپ ءقايتسىن. سوندا... ءيا، سوندا ونى قۇدايدىڭ مىنا قاقاعان قارا سۋىعىندا جىلى ورنىنان قوزعاپ، قىس ىشىندە قياندا جاتقان بۇلارعا اكەلە جاتقان... سونداي-اق ول نە شارۋا؟ بۇل جاقتا وعان تىرەلىپ تۇرعان نە بار؟ اعايىن-تۋمالارى امان. اعا-جەڭگەسىنىڭ شارۋاسى شارشىسىنا كەپ تۇر. راس، ازامات شىرقاپ كەتسە دە، شىعانداعى اۋىلىن ۇمىتقان جوق. تۋعان جەرگە جىل سايىن ءبىر سوعادى. ءبىراق ول... بۇرىن ەلگە قىردا قىزعالداق گۇلدەپ، كوك جۋسان قۇلپىرىپ تۇلەپ تۇرعاندا، ىلعي ەرتە كوكتەمدە كەلۋشى ەدى عوي. استانانىڭ ىعىنا ۇيرەنگەن جىگىت پالەندەي الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان شارۋا بولماسا، قياندا جاتقان ەلدەن نە الادى؟ سوندا... باسە، سوندا ونى نە تۇلەن ءتۇرتتى؟ ونى جۇرتتان بۇرىن سارى شايا قايدان ءبىلدى؟ اپىرا-اي، ءا؟ ءجا، كەلسىن. جولى بولعىش جىگىتتىڭ قايىعى جەلگە ورلەپ تۇرعاندا، قاي ءىسى قالاي دەرىڭ بار ما؟
بۇل ىشكە كىرۋگە اسىقپادى. كوڭىلىنە المايىن دەسە دە مونشادا ەسىتكەن الگى حابار ويىنان كەتەر ەمەس. ءىشى قۇرعىر ونىڭ تەگىن كەلە جاتپاعانىن سەزدى. انادا باكيزات استانادا بولعاندا... توقتا، سوندا ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۋادەلەسكەن بىردەڭە بولدى ما ەكەن؟ اسىرەسە وسى كۇدىك كوكىرەگىنە تىكەندەي قادالىپ تۇرىپ الدى. ءۇي الدىندا تەرىن باسىپ وتىرىپ، تاعى دا مىرس ەتىپ باسىن شايقادى. سارى شايا قايدان ءبىلدى؟ كىمنەن ەسىتتى؟ ءيىسشىل يتتەي تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ قىبىر-جىبىردى، جۇرتتان بۇرىن سول بىلەدى. كوردىڭ بە، جانى قىسىلعاندا جاڭا قاڭىلتىر لەگەنگە قارعىپ شىققانىن. جينالىستا دا سولاي. ەل الدى بوپ كەلەدى. ەل الدى بوپ جارىس سوزگە جازىلادى. ءبىر سويلەگەنگە قاناعات قىلماي، قوسىمشا ءسوز سۇراپ، سۇق قولى شوشاڭداپ وتىرعانى.
قالاي دەسە دە، جينالىس جالىقتىرعان جۇرت سارى شايا سويلەگەندە ءبىر كوتەرىلىپ قالادى. سارى شايا ۇلكەن باستىقتارعا تيىسپەسە دە، مەسكوم، پروفكومعا ءتىسى بالعاداي. اسىرەسە، وتكەن جينالىستا مەسكومنىڭ موينىنا ءمىنىپ الدى. "جۇرتتان جيناعان ۆزنوستىڭ ۇستىنەن جەدى"، — دەدى. "بالىقشىلارعا كەلگەن بوتيەۆكا جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ تامىر-تانىسىنا كەتىپ جاتىر"، — دەپ سوقتى. "اتتەڭ، انە ءبىر زامان بولعاندا يت جەككەنگە ايداتار ەدىم" — دەي بەردى دە، "يت جەككەن دەمەكشى" دەپ اياق استىنان ءوز ءسوزىن ءوزى ايرانداي ءىرىتىپ، اڭگىمەنى يت جونىنە بۇرىپ جىبەردى:
— ويباي-اۋ، تەڭىزىم تارتىلىپ، حالقىم قينالىپ، بالا-شاعاعا اس تاۋىپ بەرە الماي وتىرعاندا، بۇل حالىق ءبىر ۇيگە ءبىر يت از دەگەندەي ءقازىر ەكەۋ، ۇشەۋدەن اسىرايتىندى شىعاردى. كىسى قاباتىن زيانكەس يتتەر كوبەيدى. قاباعان يت ۇستاعان بالىقشىلار ەندىگى جەردە جات پيعىلدى زيانكەس دەپ سانالسىن. كانە، كىم وسىعان قول كوتەرەدى، — دەگەندە، جاڭا عانا قالعىپ وتىرعان كىسىلەر كوزدەرىن اشىپ الىپ، دۋ كۇلگەن-دى.
قالاي دەسە دە، سارى شايا ايتىپتى، سارى شايا ءۇيتىپتى-بۇيتىپتى دەگەن نەشە ءتۇرلى قيان-پۇرىس قىلىق وسى ءوڭىردىڭ حالقىنىڭ اۋزىندا. وسى جۇرت ونان ازار دا بەزەر بوپ ات-تونىن الىپ قاشىپ جاتادى. قولىنان كەلسە قايسى بىرەۋ ونى قارا جەرگە تىعىپ جىبەرگىسى كەپ قانى قايناپ تۇرسا، ەكىنشى بىرەۋ وعان ءزارۋ. ويتكەنى بۇل اۋىلدا باسقا بىلاي تۇرسىن، بالالارعا اسپان استىنىڭ ءىلىم-بىلىمىن ۇيرەتىپ جاتقان الگى وشەتىلدەردىڭ قولىنان كەلمەيتىن ارىزعا، اكتىگە، مالعا، جانعا كۋالىك جازاردا قولى جۇيرىك. ەڭ ءارىسى قاي ستاتيا، قاي كودەكس قانداي قىلمىسقا جاتاتىنىن سول بىلەدى. باياعىدا "التىن زاڭ" شىققاندا وسى سارى شايا سسسر كونستيتۋسياسىن جۇرتتان بۇرىن جاتتاپ الىپ، ساياسي وقۋ جۇرگىزەم دەپ جالاقتاپ شىققاندا، قاشاندا تەڭىز قاشاعانىن قۋىپ اۋلايتىن كاسىپقور بالىقشىلار قولعا تۇسپەي سورلاتاتىن. سول جىلدارى سارى شايا قۇدايدان كۇننىڭ بۇزىلعانىن تىلەيتىن. ويتكەنى، بالىقشىلار داۋىلدا تەڭىزگە شىقپاي، جاعادا تور-تۇزاقتى توساپتان تازارتىپ جاتادى. مۇرنى توساپ ءيسىن جاراتپايتىن. سارى شايا بالىقشىلاردىڭ جەل جاعىنا شىعىپ وتىرادى. ىق جاقتا بۇل نە ايتسا سوعان ايران-اسىر قاپ اۋزىن اشىپ تىڭدايتىن كاسىپقوي نەمەلەرگە "ستاليندىك التىن زاڭدى" ءالقيسسا عىپ جاتقا ايتىپ بەرەتىن زەرەكتىگى جۇرتتىڭ ەسىندە. سوندا ونى تىڭداعان كىسىلەر جاعاسىن ۇستاپ: "ويباي بۇنىڭ باسى العىر عوي. تەك سورلاتقاندا قۇداي وزىنە ءپاتۋا بەرمەگەن"، — دەسەتىن. ءيا، كوپ كىسىگە ونىڭ ءپاتۋاسىزدىعى باعىن بايلاپ جۇرگەندەي. ايتپەگەندە، وسى اۋىلدا قىزىل تىلگە كەلگەندە ءتىرى جانعا دەس بەرمەي، سۇقىپ تۇراتىن سول. تاۋىپ ايتاتىن سول. بىلىكتى سول. ءبىلىمدى دە سول. تەك ءبىر جان ونىڭ قايدا وقىعانىن بىلمەيدى. قانشا وقىعانى دا بەلگىسىز. ءبىر جولى كىسى باسى قۇرالعان گۋ-گۋ جيىندا سارى شايا سۇڭقىلداپ وتىرعان-دى. باياعىدا، وسىنداي القالى جيىندا اتا-بابالار بىرىنەن ءبىرى ارۋاق اسىرماق بولعاندا اتىن جارىستىرىپ، ءيتىن تالاستىرىپ، باتىرىن توبەلەستىرىپتى. ءوز بويىنان مۇنان باسقا ارتىقشىلىق تاپپاي قىزىلوڭەشتەنىپ العان اتاڭ قازاق قىزا-قىزا كەلە ارعى تەگىندە سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ قالعان شالدارىن سالىستىرىپ تا تۇك شىعارا الماعاسىن، قالا كورگەن قازىرگى جىگىتتەر ءبىلىم تالاستىراتىندى شىعاردى. سارى شايا سۇڭقىلدايتىن الگى جيىندا بالىقشى اۋىلدىڭ شي بورباي جاستارى ءبىلىم تالاستىرىپ، ءبىرى — كازگۋدى، ءبىرى ساگۋدى ءبىتىردىم دەپ قىزىل شەكە بوپ جاتقاندا، سارى شايا تۇرىپتى دا "ال مەن قجم-دى ءبىتىردىم" دەپ قيق ەتىپ كۇلىپتى. سوندا جاستار جاعى ونىسى — قول سوزىم جەردەگى قۇلاندى جەتىجىلدىق مەكتەبى ەكەنىن ءبىلىپ جىرق-جىرق كۇلسە، ال شالدار جاعى تاعى دا جاعاسىن ۇستاپ:
— قجم دەي مە، ءاي؟ اپىر-اي، ءا؟ ال مىناۋ ءبىز ەسىتپەگەن وقۋ عوي؟
— ءيا، مىنانىكى مىقتىراق وقۋ بولدى. ايتەۋىر، وسى جازعان ارىز دا، اكتى دە جوعارىعا ءوتىمدى ەدى-اۋ! — دەسىپتى.
شىنىندا دا، باسقا شارۋاعا قىرسىز سارى شايا قاعازعا جۇيرىك. ءىستى بولعان كىسىلەرگە كاسساسيالىق شاعىم دەيسىڭ بە، قولحات، ءتىلحات دەيسىڭ بە، بۇزاتىن ءىس، كايتا قارايتىن ءىس، اقتايتىن، قارالايتىن قاعاز، سونىڭ قايسىسى بولسا دا، قۇددى ءۇندى شايىن ىشكەندەي تاناۋىنىڭ ۇشى شىپ-شىپ تەرشىپ، راحاتتانىپ كىرىسەتىن. ونىڭ ىقىلاسپەن كىرىسكەنىن كورگەندە اربالعان تورعايداي ەسى شىعىپ وتىرعان ارىز يەسى: "ە، قۇداي بەرە كور!" — دەپ ءبىر كوتەرىلىپ قالاتىن. "بۇنىڭ ءبارى تاريح"، — دەپ سارى شايا قولىنان شىققان قاعازدىڭ كوشىرمەسىن اسپەتتەپ، تەمىر ساندىقتىڭ تۇبىنە تىعىپ تاستايدى ەكەن. جانە جوعارىعا جازعان قاعازدى اياقسىز قالدىرماي، جاۋاپ العانشا ۇستى-ۇستىنە جازا بەرگەسىن، اقىرى ءبىر كۇنى اق ءىستى قارايتىپ، قارا ءىستى اعارتىپ شىعارادى ەكەن. انا جىلى وسى اۋىلعا باسقارما بوپ سىرتتان كەلگەن جىگىتپەن سارى شايا شيەدەي بوپ ايتىسىپ، اقىرى ونى ورنىنان العىزعاندا، قۇددى جاۋ قاشىرعان باتىرداي كۇپسىنگەن-دى:
— ويباي-اۋ، تەكەلىك قىلام دەيدى. بۇل ەلدىڭ ءوزىنىڭ تەلىسى مەن تەنتەگى تۇرعاندا ونى قالاي باسىما شىعارىپ باقىلداتام. قىزىل شەكە بوپ ايتىسقان ءبىر جينالىستان كەيىن وزىنە وسىلاي قاتارلاسىپ كەپ يىعىمدى يىعىنا سۇيكەي بەردىم دە: "ۇستىڭنەن انا جاققا قاعاز ايداتايىن با؟ كوميسسيا شىعارتايىن با؟" — دەپ ەدىم. باستىقتىڭ جانى ءتاتتى بولماسىن با، جاڭا عانا جالىنا قول اپارتپاي تۇرعان نەمە سول ارادا كورەر كوزگە جۋاسىپ، الدىما ءتۇسىپ قۇرداي جورعالاي جونەلمەسى بار ما؟ ءسويتىپ، اينالايىن، بۇل اعاڭ باسقارمانى دا باس ءبىلدىرىپ العان...
سەن سوندا سارى شايانىڭ سوزىنە دەن قويماي، سالعىرت تىڭداپ ەدىڭ-اۋ. ءقازىر ويلاپ قاراسا، ونىڭ مىنا ءسوزىنىڭ ار جاعىندا "سەنى دە باس بىلدىرەم" دەپ بۇعان قىر كورسەتكەن كۇش جاتىر ەكەن. بۇنى باس بىلدىرۋگە قۇدىرەتى جەتەر-جەتپەس، ال ءبىراق جاڭا مونشادا جىنىنا قانشا تيگەندە وعان تۇك ىستەي الماعان ءوزىنىڭ سول اراداعى دارمەنسىزدىگىنە ىزاسى كەلگەن-دى...
— اپا... قىزىڭ وقۋدان كەلمەگەن بە؟
— قايدام، و دا كەشىگىپ جاتىر عوي.
— بۇل كەزدە وقۋ بىتپەۋشى مە ەدى؟
— كەلەتىن ۋاقىتى بولعان، كىم ءبىلسىن، سەنىڭ الگى قارتايسا دا قايىعان ىڭگەندەي ىڭىرسۋىن قويماعان قايىن ەنەڭ ۇيىنە اكەتپەسە...
ءيا، سويتكەن بولدى. پاقىر بالانى سول قاقسال باۋىرىنان شىعارماي وبەكتەپ كەتتى. كوز اشقالى كورىپ كەلە جاتقانى سونىڭ تىزگىنى مەن جەتەگى. قارشادايىنان قىز ەكەنىن قۇلاعىنا قۇيىپ تاستاعانى سونشا،قۇپ-قۇرتاقانداي بولىپ اپ ۇيدەن اياعىن قيا باسسا ۇلپىلدەپ كيىنىپ الادى. سوندايدا بۇل ءوز قىزىن ءوزى تانىماي توسىرقاپ قالاتىن.
— ءاي، بالام...
انا داۋسى الىستان ەستىلدى. سەن سۋىپ كەتكەن شايىڭدى اۋزىڭا اپارا بەرگەنسىڭ-دى. كەسەدەن باسىڭدى كوتەرىپ، داۋىس شىققان جاققا قاراپ ەدىڭ؛ كوزىڭ اۋەلى ساماۋرىنعا ءتۇستى؛ بۇرق-بۇرق قايناعان ەسكى جەز ساماۋىردىڭ ىعىندا يەگىن تىزەسىنە قويىپ، ءبىر شوكىم بوپ وتىرعان توماشاداي كەمپىردى سوسىن كوردىڭ.
— ەركەك قوستىڭ جاعدايى بەلگىلى ەدى عوي. شايىڭ سۋىپ كەتتى. كانە، كەسەڭدى بەر!
بايقاپ وتىرسىڭ: اۋزى بەرىك انا ارجاعىن اشىپ ايتپاسا دا، جالعىز بالانىڭ ۇيدە عانا ەمەس، تۇزدەگى ءومىرى دە ءماز ەمەسىن كوكىرەگى سەزەدى. جەلتوقساننىڭ كەشەگى قارا سۋىعىندا سىلاعى تۇسكەن قامىس قوستا تالاي ءتۇن دىردەكتەپ توڭىپ شىققانىن دا سەزەتىن شىعار-اۋ؟ اسىرەسە، سول ءبىر ءتۇن... ءيا، سول ءتۇنى تاڭ الدىندا اۋا رايى شۇعىل بۇزىلىپ، كوكتەن قارا نوسەر قۇيىپ بەرگەن-دى. قالجىراپ قاتتى ۇيقتاعان كىسىلەر العاشقىدا تۇك سەزگەن جوق-تى. سەن تەك قوس سامايدان سىرعاناپ اققان مۇپ-مۇزداي جىلىمشى بىردەڭە ءتانىڭدى قارىپ بارا جاتقاسىن شوشىپ ويانعاسىڭ-دى. تۋلا بويىڭ ءدىر ەتىپ، تىتىركەپ قالدىڭ دا، ۇستىڭە جامىلعان سۋ-سۋ كورپەگە يەگىڭدى تىعىپ الا قويدىڭ. قامىس قوستىڭ توبەسى تۋلاق ساباعانداي ساتىرلاپ تۋر ەكەن. قاتتى جەل قارا داۋىلعا اينالىپتى. الگىدە تۋلاق ساباعان دولى قاتىنداي دۇسىرلەگەن قارا نوسەر، ەندى ءقازىر ىزالى اش يتتەر قوسقا جابىلىپ، ىرگەلىكتىڭ قامىسىن تۇس-تۇستان تىرنالاپ تالاپ جاتقانداي. ادەپكىدە توبەدەن بىر-بىرلەپ ۇزىلگەن تامشىلار بارا-بارا جەدەلدەتىپ، جەل ىزعىعان قوستىڭ انە جەرى دە، تىرس-تىرس، مىنا جەرى دە تىرس-تىرس...
ۇيقىدان بەرەكەت كەتتى. جاۋراپ ىڭىرسىعان كىسىلەر ءار جەردە قوزعالا باستادى. تامشىدان زىقىڭ كەتكەسىن، قول سوزىم جەردە جاتقان بىرەۋدىڭ كورپەسىنە كىرگەنسىڭ-دى. و دا جاۋراپ جاتىر ەكەن، جابىسىپ قۇشاقتاي الدى. ءبىر تامشى بۋلاردىڭ ءدال كوكىرەگى تۇسىنان تىرس-تىرس تاما بەرگەسىن استىنا شەلەك قويىپ ەدىڭ-اۋ. قۇرسىن، قاڭىلتىر شەلەكتىڭ ءتۇبى قاڭعىرلاپ الا جونەلمەسى بار ما... قاسىندا توقتى قوشقارداي مەكىرەنىپ جاتقان بالا جىگىتپەن ەكەۋارا جامىلعان سۋ-سۋ كورپە نە وعان، نە ساعان جەتپەي، ءبىر جاق ءبۇيىرى مۇزداپ اشىلىپ قالا بەرگەن-دى.
ۇيقى ارسىز عوي. ءسۇيتىپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، ءبىر كەزدە دىرىلدەپ ويانسا، كەۋدەسىن باسقان الدەبىر اۋىر سالماقتان كوكىرەگى قىسىلىپ بارادى ەكەن. اۋەلى بۇنىڭ نە ەكەنىن بىلمەدى. سوسىن ابايلاپ قاراپ ەدى، سۇيتسە سۋ تولعان شەلەك باعاناعىداي قاڭعىرلاماي، ەندى ءقازىر الگىندە عانا ىرگەنى تىرنالاعان كوپ يت قۇددى سۋعا باس قويىپ شىلپ-شىلپ جالاپ جاتقانداي... سەن مويمىلدەپ تولعان شەلەكتى سىرتقا اپارىپ توككەنسىڭ-دى. سۇيەك سۇيەگىڭنەن ەتكەن سول تۇنگى سۋىقتى سەن ءقازىر دە سەزگەندەي دەنەڭ تىتىركەپ قالدى.
— الگىدە جامان اعاڭ ىزدەپ ءجۇر ەدى، تاپتى ما؟
— ءيا، مونشاعا كەلدى.
— الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان ول نە شارۋا ەكەن؟
— بەلگىلى عوي... قارا اسپاندى قاپىلتىپ...
— ە، ءپاتشاعار! شىراعىم، سول پالەدەن اۋلاق ءجۇرشى. كەسەڭدى بەر. شارۋاڭدى ايتپادىڭ عوي. و جاقتا شارۋالارىڭ قالاي بولدى؟
— اپا، بالىقتى جاقسى ۇستادىق. مىناۋ بالاڭنىڭ تابىسى، — دەپ بەل ورتاسىنان جىپپەن بايلاعان ءبىر بۋما اقشانى الدىنا تاستاي سالدىڭ.
— بۇنى قايتەم. كەلىنگە بەر.
— ءوزىڭ جۇمسارسىڭ.
— جوق، اينالايىن. بىلتىر بەرگەن اقشاڭ دا سولايىمەن قاراپ تۇر. سان بىلمەگەسىن، وسى جاۋجەگىر كوبەيسە، باسىم اينالا باستايدى.
وسى ءۇيدىڭ انە ءبىر باقىتتى كەزىندەگىدەي، سەن ساقىلداپ راحاتتانا كۇلىپ ەدىڭ-اۋ. ءبىراق ۇل بول، قىز بول جەڭىلتەك، ىرجاقاي كىسىلەردى جاقتىرمايتىن قاتال انا ساماۋىر تاساسىنان ءتۇسىن سۋىتىپ قاراعاندا، كۇلكىنى كىلت تيا قويدىڭ.
— مەن ولگەسىن نە بولساڭ — ول بول، ال مەنىڭ كوزىم تىرىدە، نەشە، ءسىرا، قاتىن قۇداي بولسا دا، بۇدان بىلاي توبەڭە شىعارعانىڭدى كورمەيىن.
— اپا-اۋ، مارقۇم اكەم ولە-ولگەنشە ءوزىڭدى توبەسىنە شىعارعاندا ۇندەمەۋشى ەدىڭ عوي؟
اناسى ەسىتپەدى مە، ار جاعىنا بۇرىلىپ، كۇيبەڭدەپ بىردەڭە ىزدەپ كەتتى. سونان بويىن قايتا تىكتەگەندە كارى انا كەنەت كۇلىپ:
— جامان نەمەنىڭ سوزدەن توسقان جەرىن قاراشى. ە، سونداي-اق سەنىمەن اكەڭ تەڭ بە ەدى؟ ال، سەنىڭ انا شۇيكە باسىڭمەن مەن تەڭ بە ەدىم، — دەدى. اشۋسىز، ءزىلسىز ايتتى. ءسال وتىرعاسىن ءسوزىن سونان ارى جالعاپ: — ءبىر كەزدە باۋىرىمنان شىققان بالا بولساڭ دا، بۇل كۇندە، شىراعىم، ءبىز بالا بوپ، سەندەر دانا بولعان كەز عوي. قۇداي الماعاسىن سەندەرمەن بىرگە ءازىر تاڭ اتىرىپ، كۇن باتىرىپ، قارا جەردى قاتار باسىپ جۇرگەنىم بولماسا، كارى اناڭدا ەندىگى ۇرپاقتىڭ كوشىنە ىلەسەر نە قاۋقار قالدى دەيسىڭ. كوزىم تىرىدە، وزىڭە ايتسام دەگەن ءبىر ءسوزىم بار ەدى، بالام، — دەدى.
— ءيا، اپا...
— كەسەڭدى بەر...
بۇرىن دا انا مەن بالا اراسىندا وڭاشادا ونى-پۇنى كۇڭكىلدەسىپ قالاتىن ورتاق اڭگىمەلەر بولاتىن. ءبىراق بۇل جولعى اڭگىمەسىنىڭ ءتۇرى بولەك سياقتى.
— سەندەردىڭ زامانىڭدا ءبىز تۇسىنبەيتىن مىنەز كوبەيىپ بارادى، بالام. باسقانى قايتەيىن، باۋىرلارىڭنان بىزدەن قۇلقى مەن مىنەزى بولەك ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ولارمەن سويلەسەتىن ءتىلىمىز دە باسقا، — دەدى اناسى.
"مەن جوقتا بالالاردىڭ ءتىلى ءتيدى مە ەكەن؟"، — دەپ ويلاپ، انا سەزىنىڭ ارجاعىن شىدامسىزدانا توسقانسىڭ-دى.
— ءبىزدىڭ زامانىمىزدا كىسىنىڭ قولىمەن ىستەيتىندى سەندەر كوكتەمىرگە ىستەتىپ قويدىڭدار. اسپانداعى قۇستارىڭ — تەمىر. جەردەگى كولىكتەرىڭ — تەمىر. تۇتىنعان دۇنيە-مۇلىكتەرىڭە دەيىن تەمىر. اسپان استىمەن تىلدەستىرىپ وتىرعان، ۇيدە دە، تۇزدە دە سىرلاسىڭ مەن مۇڭداسىڭ سول الگى تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى دامىل كورمەي سارنايتىن دا تۇراتىن زارجاق تەمىر. سيىنارىڭ مەن سۇيەنەرىڭ تەمىر بولعاندا، تەمىرگە تابىنىپ، تىرلىگىڭ تەمىرگە تاۋەلدى بوپ وتىرعاندا ەلجىرەك سەزىم سەندەردى ءقايتسىن. كوك تەمىر قۇرسانعان مىنا قاھارلى زاماندا ازامات قاتتى بولماي، سۋ تيگەن جاباعىداي ىلجىراپ تۇرسا... ە، سوندا سەنىڭ كەبىڭدى كيمەي قايتەدى دەيسىڭ.
قارت انا بەتىن ارى بۇرىپ، كوزىن جۇمىپ سەلك-سەلك كۇلدى. بۇل نە؟ مىسقىل ما؟ اناسى نەگە بەتى قاتتى زاماننىڭ تەمىردەي قاتايىپ بارا جاتقانىن ايتتى؟ الدە... بۇل سىرتتا جۇرگەندە وت باسىندا بىرەۋ-مىرەۋ...
— اپا، شىنىڭدى ايتشى، ءوزىڭدى بىرەۋ رەنجىتكەن جوق پا؟
— وي، اقىماق بالام-اي. ماعان كىم ءتىل تيگىزۋشى ەدى. سەنىڭ قاتىنىڭ با، قايىن ەنەڭ بە؟
— قايدان بىلەيىن...
— بىلمەسەڭ، جونىڭە تىنىش وتىر. كوزىم تىرىدە كىسىدەن ءزابىر كورەم دەپ جۇرگەم جوق. ءزابىر كورسەم دە بالاعا شاعىنبايمىن. سەنى تۋىپ ەدىم دەپ جاتىرىن سادەتتەيتىن انا مەن ەمەس. قارتايعان شاعىمدا وت كوسەيتىن كوسەۋدەي قىسقا قولىمدى ۇزارت دەپ تە جالىنبايمىن. ساعان ايتپاعىم باسقا.
— ءيا، اپا...
— وت باسىنىڭ تىرلىگى دەپ، بالا-شاعاعا قارايلاپ ومالا بەرمە. سونان سوڭ تۋعان جەرىم، كىندىك قانىم تامعان توپىراعىم ەدى دەپ، بۇل ادىرانىڭ اناسىن ءبىر، مىناسىن ءبىر قيماي ءجۇرىپ، اقىرىندا بەيىت كۇزەتكەن بادىكتەي كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىندا قالىپ قويما!
— اپا-اۋ، ءوزىڭ ەدىڭ عوي، كۇنى كەشە اۋىز اشساڭ اتا قونىس دەپ...
— ءيا، ايتتىم. اتا قونىستان كەتسەك، سۇيەگىم كومۋسىز قالاتىنداي كورگەنىم راس. قايتەيىن، تۋعان جەرى قۇرعىردى قيماۋشى ەدىم. كەشەگى بىزدەن بۇرىن وتكەن شالداردىڭ ءار توبە باسىندا قاراقشىداي قالقيعان زيراتىنا كوزىڭ تۇسسە دە كوكىرەگى قۇرعىرعا ءتىل ءبىتىپ، وسى ەلدىڭ وتكەن-كەتكەنى ويىڭا ورالا كەتەدى. ءبىز سوعان دا ءماز بولاتىنبىز. قاي نارسەنىڭ دە ءقادىرى مەن قاسيەتى باسىندا باعى تۇرعاندا ەكەن. ءقازىر وسى جەردىڭ مەن قيمايتىن ەشتەڭەسى قالماپتى.
سەن اڭ-تاڭسىڭ. ءوز قۇلاعىڭمەن ەسىتكەن مىنا اڭگىمەگە ءالى دە بولسا سەنەر-سەنبەسىڭدى بىلمەي، اڭتارىلىپ وتىرسىڭ.
— شىراعىم، باياعىنىڭ شالدارى دا بىردەڭە بىلگەن عوي، — دەپ كارى انا بۇعان ءجۇزىن قايتا تىكتەدى. — سولار ەدى عوي "ۋ ىشسەڭ — رۋىڭمەن" دەگەن. ەلىڭ كوشسە — سەن دە كوش. ەندىگى قالعان تىرلىگىڭدە نە كورسەڭ دە، كەشەگى جاقسى كەزدە تەڭىزدى بىرگە كەشكەن كىسىلەرمەن بولە-جارا كور. جات جەر دەپ جۇرەكسىنەتىن نە بار. و دا وسى قازاقتىڭ وزدەرىڭدەي ماڭدايداعى ءبىر-بىر قاراقتارى وسىپ-ونگەن، بابا تۇكتى شاشتى ازىزدەن باتا دارىعان كيەلى قارا جەر ەمەس پە؟ كورەرسىڭ، ەرتەڭ توپىراعىنا بىر-ەكى اۋناپ تۇرشى. سونان كەيىن، ە، ءتايىرى، ءبىز سياقتى كۇنى وتكەن بىرەۋ بولماسا، وزدەرىڭدەي كەلەشەگى الداعى ازاماتتىڭ تۇرعان جەرى دە تۋعان جەردەن كەم بوپ پا ەدى؟ كوك تەمىرگە كانات ءبىتىرىپ قويعان مىنا زاماندا كوشۋ، ءتايىرى، سول باياعىنىڭ جامان قاتىندارىنىڭ ءۇي اۋدارىپ تىككەنىنەن نەسى قيىن دەيسىڭ. تەك ەندىگى جەردە قايدا بەت تۇزەسەڭ دە، كارى اناڭدى كوشىڭنەن قالدىرماي، الا جۇرسەڭ بولعانى.
مىناۋ، ءسىرا، جالعىز بالا تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە جۇرگەندە، تۇندە كىرپىك ىلمەي تەبىرەنىپ جاتقاندا تاپقان اقىلى عوي. كۇندە-كۇندە كەلىن جۇمىسقا، نەمەرە وقۋعا كەتىپ، وڭاشا ۇيدە جالعىز قالعاندا تەرەزەدەن تۇسكەن سارى شۋاقتا ۇرشىق سوزىپ وتىرىپ تا، تۇيە قورادا قاراشا ىنگەننىڭ باۋىرىندا جابىسىپ تۇرىپ تا تالاي-تالاي تەبىرەنگەن بولار-اۋ. سوندا ادام كوكىرەگىندە جۋىق ارادا ءولىپ بولمايتىن وسى ءبىر تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا باۋىر باسىپ، جابىسىپ قالعان جانى ءسىرى سەزىمنىڭ تامىرىن، كوز جاسىن كەۋدەسىنە تامشىلاتىپ وتىرىپ بىر-بىرلەپ ۇزبەدى دەيسىڭ بە؟ ەندى، مىنە، كارى انا، بۇعان سول قينالعانىن دا سەزدىرمەي، باسىنداعى قاقىرا جاۋلىقتى قاقشاڭداتا بەرەدى.
— كەشەگى سەندەردىڭ بالا كەزدەرىڭدە بۇل تەڭىزدى ءبىز دە كەزبەدىك پە. سوندا تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە قوستانىپ جاتقان بالىقشىلار شولدەپ بارا جاتسا، ءالى ەسىمدە، ەكى كىسى جاعاعا بىرىنە-بىرى قاراما-قارسى وتىرا قاپ، قولمەن ارى-بەرى قازعاندا، ار جاعىنان ىشۋگە جارايتىن كەرمەك سۋ شىعۋشى ەدى. ال سول جەرلەردەن ءقازىر تاڭداي جىبىتەر تامشى تاپپايسىڭ.
— تەڭىز تارتىلعالى جەر استىنىڭ سۋى الىستاپ كەتتى عوي.
— تەڭىزدى ايتاسىڭ، بۇل ەلدىڭ باياعىدا مال جايىلعان قىر جاقتىڭ دا تۇزى بەتىنە شىعىپ كەتىپتى. انادا ادايداعى قىز شاقىرىپ، قىرداعى تۇيە اۋىلعا بارعاندا كوردىم. تامىرى اششىعا تيگەن ءشوپ ەكەش ءشوپ تە قاپ-قارا بوپ كۇيىپ كەتەدى ەكەن. بۇ دا قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ بىزگە جىبەرگەن زاۋالى دا.
— جوق، اپا، بۇل ادامنىڭ ءىسى.
— ءتايت، ءارى! جەر بەتىنە جاقسىلىق جىبەرسە دە، جاماندىق جىبەرسە دە — ءبارى ءبىر اللانىڭ قالاۋىمەن بولعان.
— ءجا، سولاي-اق بولسىن. ءبىراق وسى زاماننىڭ ءبىر بىلگىر عۇلاماسى تەڭىز سۋى مەن جەر استىنداعى سۋ ساباقتاس دەگەن قيسىن ايتادى.
— ونى عۇلاما بولماي-اق قاتىن باسىمىزبەن ءبىز دە بىلەمىز. باسىنا سالدە سالماعانى بولماسا، سول شىركىندەرىڭ باياعىنىڭ قۇران اشقان موللاسىنان ايىرماسى شامالى. سەندەردىڭ عۇلامالارىڭ دا قيت ەتسە كىتاپ اشادى.
بۇگىنگى انا سەنى ءتىپتى قايران قالدىردى. ءوزىنىڭ باياعىدا جيىندى جەردە ءبىر جاندى بەتىنە قاراتپاي ورلەپ سويلەيتىن وتتى شاعىن قايتا تاپقانداي. باسىنداعى قاقىرا جاۋلىقتى قايقايتىپ كوتەرىپ العان. باعاناعى بۇكيگەن بەل جازىلىپ، بالاسىنىڭ الدىندا ومىراۋلاپ، وكتەم سويلەپ وتىر. وندايدا داۋسى دا ءدال باياعى جاس كەزدەگىدەي سامپىلداپ شىعادى:
— سول نەمەلەر بىلگىر بولسا بۇنداعى حالىقتىڭ جاز بولسا اۋىز سۋ تاپپاي، قاتىن-بالالارى شەلەگى داڭعىرلاپ دالا كەزىپ كەتەتىنىن نەگە كورمەيدى؟ وسى اۋىلدىڭ ورتان قولداي جىگىتتەرى... انە، انەكەي، جۇمىس تابا الماي، سەندەلىپ ءجۇر! كەشە ادايداعى اپاڭ كەلىپ كەتتى.
— ولار ءالى قىردا وتىر ما؟
— ءسوزىمدى بولمە. ءۇش ءۇي ەلسىزدەگى ءبىر ەسكى قورانى جوندەپ الىپتى. ءازىر سونىڭ ىعىن لاجداپ وتىرعان كورىنەدى. ولار دا جانى ءسىرى. شىداي بەرەدى. ادايداعى اپاڭ ايتادى: وزىمىزگە ءبارىبىر-اۋ، بالالارعا جۇمىس تابىلماعانى جانىما باتادى دەيدى. راس قوي، جۇمىسسىز ۇيگە كىسى سيا ما؟ اياعىڭ جەتىپ جوعارىعا بارىپ جۇرەسىڭ، وسى اۋىلدىڭ باسىنداعى قيىندىقتى نەگە ايتپايسىڭ؟
— وي، قۇداي-اي! اپا سەن دە...
كۇيىپ كەتىپ شوقپارداي جۇدىرىقپەن وز تىزەسىن ءوزى قويىپ قالدى. تىڭدايتىن قۇلاق بولسا، بۇل ايتپاعان ءسوز بار ما؟ ءبىر جولى قوزى قارىن: "بالىق... بالىق" دەپ جىنىنا تيە بەرگەسىن، بۇ دا شىداماعان-دى. بىلايعى كەزدە ۇندەمەي قۇتىلاتىن جۋاس جىگىتكە سول ارادا جىگەر ءبىتىپ: "بالىقتى بيۋرودا ايتامىز. اكتيۆتە ايتامىز. قوس ۋىس جينالىستىڭ ءبارىن دە ايتاتىنىمىز بالىق. ال، حالىق سورلى قاشان اۋزىمىزعا تۇسەدى"... — دەي بەرگەندە، جينالىس باسقارىپ وتىرعان قوزى قارىن ستولدى قويىپ قالدى. الدىندا جاتقان كۇل سالعىش شورشىپ ءتۇستى. كىلمىك كوزگە قاھار ءبىتىپ: "جولداس، ابايلاپ سويلە! الگى ءسوزىڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭ" دەپ ەدى، بۇ دا تايسالماي: "ە، بەرسەم بەرەم"، دەدى؛ "كەردىڭ بە، ءتىلى شىعا باستاعان. وماي-اۋ، سوندا حالىقتىڭ جالعىز جان اشىرى سەن بولىپ، ءبىز تەك بالىقتان باسقا تۇك بىلمەيتىن كەرەڭ بولعانىمىز-اۋ"، — دەگەن-دى...
— اي، اپا-اي... ءبىز دە ايتىپ جاتىرمىز-اۋ. ءبىراق... ءاي، قۇرىسىنشى!
— ايتۋدىڭ دا ايتۋى بار. باستىقتىڭ الدىنا بارعاندا سەن، ءسىرا، مارتۋ باسقان قاتىنداي ءۇنىڭ شىقپاي قالاتىن شىعار؟
— قايت دەيسىڭ، اپا، ناشار بالا تاپقان وزىڭە رەنجىمەسەڭ، ماعان ۇرىسقاننان نە شىعادى.
انا بۇعان الارا قارادى:
— سەن مۇندار ەندى ءوزىڭنىڭ جاماندىعىڭدى اناڭنىڭ جاتىرىنان كورەيىن دەدىڭ بە؟ توعىز اي، توعىز كۇن كوتەرگەندە جاتىرىنداعى بالانىڭ قانداي ەكەنىن قاي انا بىلەدى دەيسىڭ. سەن جانە مەن تۋعاندا ەكى شەكەڭ توقپاقتاي ءسابي ەدىڭ، ەر جەتكەسىن اششى كولدەن شاباق اۋلاپ جەپ جۇرگەن انا، جامان جاقايىم جىگىتتەرىنە تارتىپ كەتەرىڭدى قايدان بىلەيىن، — دەدى كارى انا كۇلىپ. ءازىلى مە، شىنى ما، سونىڭ قايسىسى بولسا دا كۇلىپ وتىرىپ كوڭىلدەگىسىن ايتتى.
— قايت دەيسىڭ، اپا. جاقسى بولسا دا، جامان بولسا دا بالاڭ ايانىپ جۇرگەن جوق.
— ءسوزىنىڭ سيقىن. قاتىن — ەرگە، ەر — جەرگە قاراعان زامان. الدىندا ەل باسشىسى تۇرعاندا حالىق بايعۇس قينالسا دا جاس بالاداي كوزى جاۋتاڭداپ، سەنىڭ اۋزىڭا قارايدى. قايتكەنى سول — قينالعان حالقىڭا اقىل تاپ، ءجون سىلتە!
قارت انا ساڭقىلداعان داۋسىن كەنەت كىلت ءۇزىپ، سىرتقا قۇلاق تىكتى. سۇيتكەنشە اتتىلى بىرەۋ توڭ جەردى دۇڭك-دۇڭك باستىرىپ كەپ ءۇي الدىنا توقتادى. ءدۇرس ەتىپ اتتان ءتۇستى. سىرتقى ەسىك شالقالاي اشىلدى. وسىعان دەيىن ءوز ۇيىندەي ەركىنسىپ كەلە جاتقان ەڭگەزەردەي بىرەۋ ەسىك اشا بەردى دە، اياعىنىڭ استىنا قاراپ كىلت توقتادى. قارا ەلتىرى تىماق، قارا ەلتىرى تون كيگەن ەڭگەزەردەي ءىرى كىسى الدەنەگە اياق استىنان جۇرەكسىنگەندەي تابالدىرىقتان اتتاۋىن اتتاسا دا، سونان ارى اياعىن باسپاي، توبەسىمەن ءۇي تىرەپ تۇرىپ قالدى.
— جەزدە، جوعارى شىق! — دەدىڭ سەن.
ەڭگەزەردەي كىسى ىلگەرى باسۋدىڭ ورنىنا كەيىن شەگىنشەكتەي بەرەدى. نارازى داۋىستا بىردەڭە دەپ كۇڭكىلدەدى. ءدال قازىرگى ءتۇرى ايناداي جالتىراعان سىرلى ەدەندى ءبىر باسسا انا بورەنە اياق سەرەڭدەپ قۇلاپ تۇسەتىندەي، ال ءبىر قۇلاسا ۇيەلەگەن تۇيەدەي سول ورىننان ەندى قايتا تۇرا المايتىنداي تىزەسى ءدىر-دىر.
— اۋ، جەزدەكە، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدىڭ عوي. بىلاي، تورگە شىق!
قوناق شال قوس قولىمەن بوساعادان ۇستادى:
— وي، ەنەڭدى ۇرايىن، — دەدى كۇلكىسىن ازەر تەجەپ تۇرعان ساعان الارا قاراپ. — تورگە شىق، تورگە شىق دەيدى. تورگە قالاي شىعام، قايقايىپ باساتىن قازاقتىڭ قارا جەرى بولسا ەكەن، ايدىڭ كۇنى اماندا ءۇيدىڭ تابانىن تاقتايلاپ، مىناۋ كوك تايعاق مۇزداي جالتىراتىپ قويعانىڭ.
سەن كۇلىپ كەپ ونى قولتىعىنان الدىڭ. قوناق شال سونان كەيىن عانا بويىن بيلەگەندەي بوپ:
— اپىر-اي، بۇل ۇيگە ەندىگى جەرگە تابانىمىزدى تاعالاپ كەلمەسەك بولماس، — دەدى. قانشا كەلسە دە، ادەتى وسى: تورگە بىرەۋدىڭ قولىنان ۇستاپ، بورەنە اياعىن بىر-بىرلەپ باسىپ ارەڭ شىعادى. بۇل كەلگەندە بالىقشى اۋىلدىڭ بالالارى ءماز. شارا تاباقتاي جالپاق بەتى مەن بۇكىل تاماعىنىڭ استى ساقالعا تولعان وسى ءبىر تاۋداي شالدىڭ سىرلى ەدەندى باساردا قۇددى مۇزعا تۇسكەن تۇيەدەي، اياعىن ارەڭ-ارەڭ قوزعاپ، بۇگەجەكتەپ قالاتىنىن كورگەندە اسىرەسە ءماز بوپ ىشەك-سىلەسى قاتاتىن.
— باسقا ەرمەك بولماعاسىن شەشەڭ ەكەۋىڭ ەرتەلى-كەش تاقتاي جالايسىڭدار دا وتىراسىڭدار-اۋ، ءسىرا!
سەن كۇلىپ تورگە توسەك سالدىڭ. توسەككە كيىمشەڭ بويىمەن شىققان قوناق اۋەلى تەرى تونىن شەشتى. سوسىن باسىنان تىماعىن الدى. اياعىنان كەڭ ەتىگىن قولق-قولق شىعارىپ، ەسىكتەن تورگە دەيىن تىلمەن جالاعانداي جالتىراپ جاتقان ەدەننىڭ قاي جەرىنە تاستارىن بىلمەي كوتەرىپ ۇستاپ ءتۇر ەدى، سەن قول سوزدىڭ:
— ماعان بەرىڭىز.
قوناق شال ەتىكتى ۇستاتا سالدى. سونان سوڭ دەمىن ءبىر العانداي جان-جاعىنا قارادى دا، ساماۋىر جانىندا قاقىرا جاۋلىعى قايقايىپ وتىرعان باستاسىنا كوز تاستادى.
— قالايسىڭ؟ قۋاتتىسىڭ با؟
— شۇكىر. ءبىزدىڭ ەندىگى تىرلىگىمىز بەلگىلى عوي: وتىرسا دا — ءتاۋبا، تۇرسا دا — ءتاۋبا.
— قاباعىڭدا كىربىڭ بار ما، قالاي؟ — دەدى قوناق شال باستاسىنا قايتا قاراعاندا كوزىنىڭ ۇستىنە قولىن كولەگەيلەپ. — كەلىن، بالا رەنجىتپەي مە، ايتەۋىر؟
— وسىلاردى قويشى. بۇلاردىڭ قولىنان كىسى رەنجىتۋ دە كەلمەيدى. كوپتەن كورىنبەي كەتتىڭ. ءۇي ءىشىڭ امان با؟ قىزىمىز قالاي؟
— قىزدارىڭ قارتايدى عوي. ءتىسى جاس، ءتۇسى ءتاۋىر ءبىر ءسىڭلىسىن ىزدەپ ءجۇرمىن.
— تۇتاق! ەركەك شىركىننىڭ كەۋدەسىن كوتەرە الماي ءجۇرىپ تە قارتايمايتىن كوڭىلى-اي!
الگىندە كورشى ۇيدەن جۇگىرىپ كەلگەن كىشكەنتاي ەكى بالا بوساعاعا جابىسىپ العان. وزدەرى تىعىلىپ تۇرعان تاسادان باسىن ءبىر شىعارىپ، ءبىر تارتىپ الىپ جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتەدى. تور الدىندا تەڭكيىپ جاتقان نار تۇلعالى شال كۇلسە دە، سويلەسە دە جولى بولىپ جىمىڭداسا قالادى. وسى شالدىڭ تاماعى استىنداعى قابا ساقالعا وقتا-تەكتە بەس ساۋساقتىڭ بەسەۋىن بىردەي سۇعىپ جىبەرىپ قىشىر-قىشىر قاسىعانى ءتىپتى قىزىق. وندايدا بىرىنە-بىرى: "انا قارا! انا قارا!" دەپ جىرق-جىرق كۇلەدى.
قوناق شال ولارعا كوز قيىعىن تاستاپ جىميىپ قويادى؛ بۇل ءوزى وسى وڭىرگە سوناۋ كولحوزداسۋ تۇسىندا كەلگەن كىرمە. جاسىندا تاقىمى تەردەن كەپپەگەن ۇرى بوپتى دەيدى. اناۋ-مىناۋ كىسىنىڭ اياعى جەتپەيتىن قيان قاشىقتا جاتقان قارا-قالپاق، تۇركپەن ەلىنە قاسىنا كىسى ەرتپەي، جالعىز جورتىپتى دەسەدى.
ءبىر جولى كاسپيي مەن ارال اراسىنداعى ەلسىز تۇزدە جالعىز كەلە جاتقاندا، ويدا جوق جەردەن وكپە تۇستاعى قوڭىر جالدىڭ استىنان سالت اتتى بىرەۋ سۋماڭ ەتىپ شىعا كەپتى دەيدى. استىنداعى ات ەلەڭ ەتە قالعان جاققا بۇل بۇرىلماي، قاباق استىندا تۇنجىراعان سۋىق كوزدىڭ قيىعىن تاستاسا... ءسىڭىرلى مىقتى ات ۇستىندە ۇيەلمەندەي بوپ بىرەۋ وتىر ەكەن دەيدى. ءسۇر شەكپەننىڭ سالاقتاعان ۇزىن جەڭىنەن جۋان دويىردىڭ شەتى كورىنىپتى. ەردەن ەردىڭ ءسىرا دا ءقاۋپى بار. بۇل دا بويىن دەرەۋ جيىپ اپ، جەڭ ىشىندەگى دويىر قامشىنى ۋىسىنا قىسىپ ۇستاپتى. ات ۇستىندە ۇيەلمەندەي بوپ وتىرعان الگى بەيتانىس بۇجىر قارا كىسىنىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقان جىلان كوزىنە بۇ دا تايسالماي تۋرا قاراپتى دەسەدى. دۇنيەدە ەرلىك پەن ىرىلىكتى عانا قۇرمەتتەيتىن قانجىعالى ەكى ۇرى سول ارادا ات ۇستىندە از تىلدەسسە دە، بىر-بىرىنە راي بەرىپ تاراسقان ەكەن دەسەدى.
سونان كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە اداي جىگىتتىڭ باسىنا زوبالاڭ تۋىپ، ەلىنە سىيماي قاشىپ شىعىپتى. بارار جەر، باسار تاۋ تاپپاي تىرلىك تىعىرىققا تىرەلگەندە، اداي جىگىتتىڭ ەسىنە باياعىدا قۇبا جوندا كەزدەسەتىن جىلان كوز بۇجىر قارا ءتۇسىپتى-اۋ! قوشتاساردا ونىڭ: "مەنى ىزدەسەڭ — ارال تەڭىزىنىڭ باتىس جاعىنان تاباسىڭ"، دەگەنى ەسىندە قاپتى. سول جىلان كوزدى ارى-بەرى ويلاپ، اقىرىندا اتى دا ەسىنە ءتۇسىپتى. كالەن...ءيا، اتىم كالەن دەپ ەدى-اۋ. كالەن... كالەن... سونان بۇل كۇن ءجۇرىپ، ءتۇن ءجۇرىپ كالەندى تابادى. ءالىمنىڭ ءبىر قىزىنا ۇيلەنىپ، ۇستىنە ءۇي كوتەرەدى. كىشكەنتاي قاراشا كەلىنشەكتىڭ ەتەگىنەن قارا سيراق بالالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى دۇنيەگە كەلەدى. سونان كەشەگى كولحوزداستىرۋ كەزىندە كالەن ەكەۋى ەل الدى بوپ كولحوزعا كىرەدى. ەل الدى بوپ ءبىر-بىر قايىق اۋ الادى. ءسۇيتىپ، قىس دەمەي، جاز دەمەي كوك تەڭىزدىڭ قاشاعانىن قۋىپ اۋلاپ بەرگەندە، و، داريعا-اي... بۇل ەكەۋىنىڭ الدىنا بۇكىل ارالدىڭ ارعى، بەرگى بەتىندە جان تۇسپەي-اق كەتكەن ەدى-اۋ!
ەندى، مىنە، كالەن دۇنيە سالدى. بۇل قارتايدى. بۇنىڭ ءدال وزىندەي قول-اياعى سەرەيگەن ءتورت ۇل تۇگەل ەر جەتتى. كۇيەۋگە شىققان قىزدارىن ايتپاعاندا، اداي شالدىڭ قارا شاڭىراعى استىنان وسىپ-ونگەن ءتورت ۇل ءقازىر ءتورت ءۇي. وقۋعا قىرى بولماعاسىن باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرەر-بىتىرمەستە كاpi اكەنىڭ قولىنان قوس ەسكەكتى الا سالا ءبارى دە بالىقشىلىق كاسىپكە ءتۇسىپ ەدى؛ بۇلاردىڭ سورىنا تەڭىز تارتىلدى. بالىقتان باسقا كاسىپ بۇل وڭىردە، ءسىرا دا، جوق. كاسىپ ىزدەپ قونىس اۋدارام، كوشەم دەگەندەردىڭ سەن ءبارىن جىبەرىپ جاتىرسىڭ. تەك اداي شال مەن باياعىدا وسى كولحوزدى ءوز قولىمەن قۇرىسقان تاعى ەكى شالدى كەيىنگە ىركە بەرگەنسىڭ-دى. سولارعا بولا اۋدانعا قايتا-قايتا شاپقىلاپ ءجۇرىپ، تۇيە فەرماسىن ۇيىمداستىردى. سونان بەرى قىس شىعار-شىقپاستا تۇيەشى شالداردىڭ ءۇيىن قىرعا كوشىرىسەدى. قولى قالت ەتسە ارتىنان ىزدەپ بارادى. قارا ازىق جەتكىزەدى. شاي-سۋىن ۇزبەي اپارىپ تۇرادى. ءجيى قاتىناپ جاعدايىن جاساپ تۇرعاسىن، باسقارما دەگەندە ولاردىڭ دا شىعاردا جانى باسقا. اسىرەسە، اداي شال ءدان ريزا. سالدىرلاق ماشينانىڭ شاڭى بۇرق ەتسە بولدى، كەمپىرىنە داۋىستاپ:
— ءاي، قايداسىڭ؟ باۋىرىڭ كەلە جاتىر، قازان كوتەر! بول، بول! — دەپ، ءوزى دە جۇك اراسىنان كورپە-جاستىق الىپ، ءاپى-شاپى بوپ جاتقانى. انشەيىندە ءازىل-قالجىڭعا وراشولاق اڭقاۋ شال بۇنىمەن داستارقان باسىندا تاقىمداسا وتىرعاندا سوزشەڭ-اق. كىسى اۋزىنا تۇسپەيتىن قايداعى ءبىر قىرشاڭقى سوزدەردى تاۋىپ ايتىپ:
— الىمنەن قىز العان اداي جالعىز مەن بە ەكەم؟ بىزدەن بۇرىن سەنىڭ اپاڭ، مەنىڭ اتام ەكى ەل اراسىنا ىلگەرىدەن ءىز سالىپ تاستاعان عوي، — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلىپ وتىرعانى.
بىلتىر تۇيەشى شالدار قارا سۋىق ىزعىرعان قارا جوندا ىقتىرمادا ۇزاق وتىرىپ قالعان-دى. بۇل اۋداننان ورالىپ كەلگەن بويدا تۇيەشىلەردى كوشىرىپ اكەلۋگە بارسا، كەمپىر-شالدار قاراشانىڭ قار ىزعارى انىق سەزىلە باستاعان سۋىققا ۇشىراپ، ىعى كەتىپ جاۋراپ وتىر ەكەن. بۇل كەشىككەنىنە كەشىرىم سۇراي باستاعاندا، سوندا دا وسى اداي شال ازىل-قالجىڭمەن جۋىپ-شايىپ:
— جادىگەرجان، كەشىككەن جوقسىڭ. دەر كەزدە دەگەندەي كەلدىڭ. جامان جەزدەڭ بۇل ارادان جىلدا اپاڭنىڭ ساۋىرى بىر-ەكى مۇزداماي، ءسىرا دا كوشكەن ەمەس، — دەگەن-دى. بۇل دا وسى قاريانىڭ قاسىندا وتىرسا انشەيىندە كوڭىلىن لايلاعان كوپ ۋايىم، كوپ قايعىنى ۇمىتىپ ارقا ەتى كەڭىپ سالا بەرەتىن.
— جەزدە، سويلە! — دەپ، سەن ءقازىر دە قوناعىڭا كوزىڭنىڭ قيىعىن كولدەنەڭنەن تاستاپ، اڭگىمەگە جەتەلەپ ەدىڭ، ءبىراق اداي شال بۇگىن ءبىر ءتۇرلى بۇيىعى. كوڭىلسىز. جاڭا بۇنى كورگەندە الدەقالاي جادىراي قالعان قاباعى تورگە جايعاسقاسىن قايتا تۇنجىرادى. سوسىن-اق اڭگىمەگە قانشا جەتەلەسە دە، ول ءبىراق اياعىن باسپادى. تەرگە جايعان كورپە ۇستىندە ءبىر جاستىقتى قولتىعىنا باسىپ دوڭكيىپ جاتىر. جالبىراعان قاباق استىنداعى كوز جۇمىلىپ-جۇمىلىپ كەتەدى. وسى ءوڭىردىڭ حالقىن قيناعان جاعداي ونىڭ دا جۇرەگىن سىزداتىپ جاتپادى دەيسىڭ بە؟ ول، بالكىم، كوشى-قون ءجونى شىعار؟ "تۇيە فەرماسىن اشىپ بەرىپ جامان جەزدەڭە جاعداي جاسادىڭ. ونىڭا راحمەت. ال، ءبىراق... جامان جيەندەرىڭ وت باسىندا ومالىپ وتىر عوي. ولاردى قايتەمىز؟" دەپ، بۋمى مەن اقىلداسۋعا كەلدى مە؟ كەلگەن شارۋاسىن قاشان ايتار ەكەن دەپ، وعان سەن دە جالتاقتاپ قاراپ قوياسىڭ. ءبىراق اداي شال ءۇنسىز. سونان ول الدىنا داستارقان جايعاندا عانا باسىن كوتەردى.
— باسقا تاماقتىڭ ىڭعايى بولمادى. وسىعان ىرزا بولاسىڭ.
— ءا، جارايدى. استىڭ ءبارى اس.
— سىباعاڭدى كەيىن جەرسىڭ. ال مىناۋ كەلىن ازىرلەپ كەتكەن ەكەن. بالالاردىڭ اسى عوي. وزدەرى بانتا دەي مە، پانتا دەي مە، ءتىلىم دە كەلمەيدى.
— اپىر-اي، ءا؟ — دەپ اداي شال دا تاڭ قالىپ، ءار جەر-ار جەرىندە ايعىر جالىنداي ۇزىن قىل جالبىراعان ۇكى-تۇكى قاسىن جەلپ ەتكىزە جوعارى كوتەرىپ الدى. سوسىن داستارقان شەتىن قايىرىپ، الدىنا كەلگەن ۇيمە تاباققا قاراي ءيتىنىپ جاقىنداي ءتۇستى.
— بانتا دەدىڭ بە، ءاي؟ ءوزى ورىستىڭ اسى عوي؟
— ەندى كىمدىكى دەپ ەدىڭ. وسى كۇنى سولارمەن اسىڭ دا، اياگىڭ دا ارالاسىپ كەتپەدى مە.
— ءيا، باسە!.. قازاقتا بۇنداي اس جوق قوي، — دەپ اداي شال ءالى دە بولسا مىنا ءبىر سۋعا تۇسكەن سۇر تىشقانداي، ءوزى بىلمەيتىن ءتۇسى باسقا تاعامعا قولىن سوزباي، ءبىراز توسىرقاي قاراپ وتىردى. قارنى اشىپ كەلسە دە، بۇرىن سوڭ تاتپاعان تاعامعا تابەتى شاپپاعاسىن بىردەن قول سوزباي ودىرايىپ وتىردى دا: — ءوزىن قامىرعا وراعان با؟ — دەپ باستاسىنا بۇرىلدى.
— ءيا، قامىرعا وراعان. اۋىز جارىمايتىن شۇقىماي بىردەڭە.
— اپىر-اي، ءا؟ — دەدى اداي شال باسىن شايقاپ. — قامىردى جاراتپاۋشى ەدىم.
— جەزدەكە، ءىشى — ەت. بۇل پەلمەن دەگەن سىيلى اس.
— بىلمەن دەي مە، ءاي؟ بىلمەن؟.. بىلمە-ن؟.. اپىراي، ءا؟ — دەپ، اداي شال ساعان "شىن ايتاسىڭ با؟" دەگەندەي ءالى دە بولسا سەنىمسىزدەنە كوز تاستادى.
— ءيا، پەلمەن. ءىشى — ەت. وتە ءدامدى اس.
اداي شال ىقىلاسسىز وتىرسا دا، تاباققا قول سوزدى. باقانداي ساۋساقتار الدىنداعى ۇيەمە تاباق پەلمەننىڭ اۋەلى ءبۇيىرى بۋلانىپ جاتقان قوماقتىلاۋىن ۇستادى. ىسسى پەلمەندى الاقانىنا سالىپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر اۋدارىستىردى. قاي جاعىنان قاراسا دا كوز الدىنان سۋعا تۇسكەن سۇر تىشقان كەتپەي قويعانى. تابەتىن شاپتىرماي قويعان جيىركەنىشتى سەزىمنەن قۇتىلعىسى كەلدى مە، قوناق شال الاقانىندا جاتقان پەلمەننىڭ سىرتىنداعى قامىرىن جارىپ، ىشىندەگى مىلجا-مىلجاسىن شىعارا مالتالاپ تاستاعان ەتتى يىسكەدى. يىسىندە دە كۇدىكتى بىردەڭە بار سياقتانىپ: "اپىراي، ۇشىنىپ قالماسام ءقايتسىن"، — دەپ ويلادى. بۇعان ەندى نە ىستەسەم ەكەن دەگەندەي ەكى ويلى بوپ وتىردى دا:
— ماعان ءبىر تاس اياق بەرشى، — دەدى.
— جەزدەكە، الدىڭداعى مىنا تارەلكە سەنىكى.
— ونى ءبىلىپ وتىرمىن. ماعان وسىنداي تاس اياقتىڭ تاعى بىرەۋى كەرەك.
بۇل تۇرەگەپ بارىپ شكافتان ۇلكەندەۋ ءبىر تارەلكە الدى دا، قوناقتىڭ الدىنا قويىپ "ەندى قايتەر ەكەن" دەگەندەي كوزىنىڭ استىمەن باعىپ وتىر. قوناق شال قۇددى كۇرەسكە تۇسەتىن كىسىدەي، اۋەلى جەڭىن شىنتاعىنا دەيىن سىبانىپ الدى. داستارقان باسىنداعىلاردىڭ ءبارى ءوزىنىڭ قىبىر ەتكەن قيمىلىن باعىپ وتىرعانىن بايقاسا دا، ءۇي ىشىندەگى ءبىر جانعا كوڭىل بولگەن جوق؛ ۇيەمە تاباق پەلمەننەن تارەلكەسىنە مول عىپ تولتىرىپ سالىپ الدى. سونان سوڭ تارەلكەنى وزىنە تامان تارتىپ الدى دا، الدىنداعى بۋى بۇرقىراعان پەلمەندى ەرىنبەي-جالىقپاي بىر-بىرلەپ سىرتىنداعى قامىرىن جارىپ، ەتىن ءبىر تارەلكەگە، قامىرىن ءبىر تارەلكەگە ءبولىپ سالدى. ەت سالعان تارەلكە توبەسىمەن بىردەي بوپ ءۇيىلدى. بۇرىن بۇنداي ءونىمسىز شۇقىنشاق نارسە ىستەپ كورمەگەسىن بە، ىشپەي-جەمەي قارا تەرگە ءتۇستى. ءالى دە بولسا استاۋىنان جەرىگەن مالداي ىلجىراعان ەتتى اۋەلى تاناۋىنىڭ الدىنا اكەپ و جاعىنان ءبىر، بۇ جاعىنان ءبىر يىسكەدى. سونان كەيىن عانا بۇنىڭ تاعام ەكەنىنە كوزى جەتكەندەي بولعاسىن كۇرەكتەي قولىمەن كوسىپ الىپ اساي باستادى. قوزىنىڭ قۇيرىق مايىن تالماپ جۇتقانداي، قىلقىتىپ جاتىر. مول-مولدان اساعان مىلجا ەت شايناۋعا كەلمەي، تالماسا بولعانى، وڭەشىنەن ارى قاراي ءوتىپ بارا جاتىپ تاماعىنا ءدۇرس-دۇرس سوعادى.
بۇل ءۇنسىز. كۇلكىنى كۇشپەن تەجەپ، باسىن باۋىرىنا تىعىپ العان. قوناقتىڭ وڭەشى دۇرسىلدەي باستاعاندا باعانادان بەرى كۇشپەن تەجەپ وتىرعان كۇلكى ىشىنە سىيماي ءبۇيىرىن بۇلكىلدەتە باستادى. اداي شال بايقاماعان سياقتى. اداي شال ادەتتە اس ىشكەندە ماڭىنداعى قىبىر-جىبىرعا كوڭىل بولمەيتىن. ىدىس بوساعاسىن تارەلكە تۇبىندەگى تۇزدىقتى باسىنا كوتەرىپ ءبىر ۇرتتادى دا، قاسىندا تۇك كورمەگەندەي تىمىرايىپ وتىرعان بۇنىڭ الدىنا تارس ەتكىزىپ تاستاي سالدى.
— وي، ەنەڭدى ۇرايىن. قازاق جامانى ورىس بولا المايدى. الگى ماعان قامىرعا وراپ بەرگەن كوك جاسىعىڭ نە، ءوزى؟
— ەتتەن ىستەگەن، وسى زامانعى استىڭ ءبىر ءتۇرى.
— تەك ءارى! استى قورلاپ... ەتتى شەشەڭە شايناتىپ جەيتىن ونەردى قايدان تاپقانسىڭ؟ كانە، بۇدان باسقا بەرەرىڭ بار ما؟
— ەندى شاي بەرەمىز.
— ونىڭا راقمەت. تىسكە تيەتىن باسقا ەشتەڭەڭ جوق بولسا، ۇيگە بارىپ اپاڭنىڭ شايىن ىشەم. ال ساۋ بول.
— Ay، جەزدە... شارۋا بار ما ەدى؟
— بارى بار. ءبىراق جولدان كەلىپ وتىر ەكەنسىڭ. شارۋامدى كەيىن كونتورىڭا بارىپ ايتارمىن. مەنى ەسىككە جەتكىزىپ سالشى، — دەدى اداي شال اياق استىندا جالتىراپ جاتقان سىرلى ەدەندى كورگەندە تاعى دا تىزەسى دىرىلدەپ.
بۇل اياعىن باسا الماي تۇرعان قوناق شالدى قولتىعىنان الدى. سىرتقا شىعارىپ، اتقا مىنگىزىپ ساپ قايتىپ كەلگەسىن گازەت قارادى. ءبىراق ءبىر ايدان بەرى جينالعان بۋدا-بۋدا گازەتتىڭ اياعىنا شىعا المادى. ەتەكتەي بەتتەردى سىتىرلاتىپ ارى-بەرى اۋدارعاسىن ۇيقىسى كەلدى. نە ۇعىپ، نە ءتۇيىپ جاتقانىن ءوزى دە بىلگەن جوق. بار بىلگەنى: بەرەكەتى كەتكەن وتتىڭ باسى سياقتى وسى دۇنيەڭ دە تىنىشتىعىنان ايرىلعان. ەل تىزگىنىن ۇستاعان پىسىقاي نەمەلەر حالىق باسىنا قايداعى-جايداعى يتىرقىلجىڭدى ۇيىپ-توگىپ، بەرەكەتى كەتىپ تۇر ەكەن.
كۇن ورنىنان شىعىپ، اي ورنىنان تۋىپ، قارا جەر دە ءوزىنىڭ جارالعاننان بەرگى جالعىز كىندىگىنەن زىرقىراپ اينالىپ، بۇل الەم باتىسى — باتىس، شىعىسى — شىعىس، ءباز باياعى كۇيىنەن بۇلجىماي تۇرسا دا، حالىق سورلىنىڭ قاتەر توسپاي، ۇيقىسىنان تىنىش ويانعان كۇنى بولماپتى. بۇل ايدا دا بۇنان بۇرناعى ايلار سياقتى ءتورت تاراپتىڭ ءتورت جاعىندا دا ءبىر ەل ءبىر ەلگە قودىراڭداپ كۇش كورسەتىپتى. ءبىر ەل ءبىر ەلدى الداپتى. جارتى دۇنيەگە ءامىرىن جۇرگىزىپ وتىرعان ءبىر ۇلى ەلدىڭ باسشىسى كۇنى كەشە عانا باس بوستاندىعىن العان افريكاداعى ءبىر ەلدىڭ باسشىسىمەن باۋىرى ءبىتىپ بارا جاتقانداي، اۋىز جالاسىپ جۇرگەن سياقتى ەدى؛ ەندى قاراسا، الگى كىپ-كىشكەنتاي كەشە سەرجانتتان كوتەرىلگەن شىلتىكەي باستىعى ۇلكەن ەلدەن قارۋ-جاراقتى ۇيىپ-توگىپ الىپتى دا، كوك تيىن تولەمەي مۇزعا وتىرعىزىپ كەتىپتى. ال، مىنا ءبىر مۇسىلمان ەلى بۇلار تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە بالىق اۋلاپ جۇرگەندە ەرەۋىلگە شىعىپتى. ەرەۋىلدەگەن حالىق بۇلار قاماۋ سۋدىڭ بالىعىنا قارىق بوپ جاتقاندا التىن تاقتا وتىرعان پاتشاسىنىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىرىپتى. ءسۇيتىپ، نەلەر ىقىلىم زاماننان بەرى شاح بيلەگەن ەلدى ەندىگى جەردە ءدىن باسى مولدا بيلەيتىن بوپ ءماز بوپ جاتىر ەكەن.
ءجا، ءماز بولسىن پاقىرلار. تەك، باسقا جاقتىڭ مولداسى قالاي بولاتىنىن قايدام، ا ل وسى اۋىلدا مولدا ارالاسقان ءبىر ءىس وڭىنا باسپاۋشى ەدى. وت باسىنان بەرەكەت كەتكەندە، تىم قۇرىسا اسپان استى تىنىش بولسا ەكەن-اۋ. كىسىگە و دا جۇبانىش بولار ما ەدى.
ديۆاندا قيسايىپ جاتقان-دى. ءبىر كەزدە ايداي الەمنىڭ ويداعى-قىرداعى وسەگىن ءتورت بەتكە سىيعىزىپ تۇرعان قولىنداعى گازەت كەنەت اۋىرلاپ بارا جاتتى. كولدەي گازەت بەتىندەگى جازۋلار دا بۇلىڭعىر دۇنيەنىڭ ءدال وزىندەي بۇلدىراپ، الىستاپ بارىپ-بارىپ، اقىرىندا قولىنان سۋسىپ ءتۇسىپ كەتتى. بۇل ونى سەزبەدى. قولى قاپتالىنا سىلق ءتۇسىپ كەتكەندە عانا كوزىن اشىپ الدى.
الدەنە سىبدىر ەتتى. سىرتتان بىرەۋ كىردى مە؟ ءوزى دە الدەنەگە ابىرجي ما؟ اپتىققان جۇرەگىن ازەر باسىپ، قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن گازەتتى جەردەن كوتەردى. شالا جابىلعان ەسىكتىڭ ارعى جاعىنا قۇلاق تىكتى. ءبىراق سىرتتان كىرگەن كىسىنىڭ اياق باسقانى سياقتانعان الگى دىبىس بۇل قانشا تىڭداسا دا قايتالامادى. ەسىك سىرتىندا اياعىن بەرى باسپاي قويعان بىرەۋ بار سياقتى. باكيزات پا؟ كەشىككەنىنە قىسىلىپ تۇر ما؟ اياعىن اقىرىن-اقىرىن باسىپ ەسىككە باردى. موينىن سوزىپ قاراپ ەدى، ەشكىم كوزىنە تۇسپەدى. اباجاداي ءۇي اڭعال-ساڭعال. وزىنەن باسقا ءتىرى جان... شىنىندا دا ءتىرى جان جوق پا؟ قىزى الگىندە وقۋدان كەلگەن سياقتى ەدى عوي؟ ۇلى دا، اناسى دا ۇيدەتۇعىن. ەركىنە جىبەرگەندە ۇلى بۇعان الدەقاشان ارسالاڭداپ جۇگىرىپ كەپ، اڭكى-تاڭكىسىن شىعارار ەدى. "اكەڭ جولدان شارشاپ كەلدى" دەپ، ونى تىزگىندەپ ۇستاپ وتىرعان اناسى.
ال قىزى... جۇرەگىن ۇستاي الدى. بۇرىن بۇندايى جوقتى. وسى بار بولعىر كەيىنگى كەزدە ءسال رەنجىسە دە ءبىز سۇعىپ العانداي تىز ەتىپ شانىشا قالادى. جۇرەگىن الاقانىمەن باسىپ وتىرىپ، كىشكەنتاي قىزىن ەسكە الدى. سورلى بالانى ايايدى. اسىرەسە، ناعاشى اجەسىنىڭ قاسىندا كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەندە كۇلەرىن دە، جىلارىن دا بىلمەيدى. باۋىرىن جارىپ شىققان بالا، و، توبا، بۇنان گورى كارى قاقسالدىڭ اۋزىنان تۇسە قالعانداي. ۇستىندەگى ۇلپىلدەگەن كيىمى سولاي. كوشەدە ءوزىن ۇستاسى سولاي. اپىر-اي، قارشاداي قىز كارى قاقسالدىڭ باسقا جۇرت بايقاي قويمايتىن بولماشى بىردەڭەسىن قاعىپ الىپ، اۋدارماي قايتالاپ، ول اياعىن ىزىلىپ باسسا، بايعۇس بالا اياعىن ودان بەتەر سىزىلتىپ جاتقانى. ول قاقسال ساقينا تولى ساۋساعىن سالاسىن شىعارا جايىپ تاستاپ جۇرت الدىندا جايقاڭداپ قول تاستاسا، ە، جاساعان... الگى قارشاداي قىز كاتار كەلە جاتىپ ءدال سولاي قايتالايدى. ەڭ ارىسى باياعى جاس كەزىندە جۇرتقا ۇلبىرەگەن اپپاق تاماعىن كورسەتكىسى كەپ تۇراتىن كارى قاقسال ءالى دە بولسا سۇيەككە سىڭگەن سول داعدى بويىنشا يەگىن ىلگەرى سوزسا، بايعۇس بالا دا وعان قاتارلاسا بەرە كوز قيىعىن بىلدىرمەي ءبىر تاستايدى دا، ءوزىنىڭ كىپ-كىشكەنتاي يەگىن دەرەۋ جوعارى كوتەرىپ الا قويادى...
ءبىر جولى رەنىشىن باكيزاتقا ايتىپ ەدى، باكيزات جاتتى دا اشۋلاندى.
— مەنىڭ شەشەم، ايتەۋىر، سەنىڭ كوزىڭە پالە بوپ كورىنەدى. ول سورلى وتىرسا — وپاق، تۇرسا — سوپاق.
— سەنىڭ شەشەڭدە نەم بار. مەن تەك... بالانىڭ تاربيەسى...
— ە، نەمەنە... وسى جاسقا كەلگەنشە مەنىڭ شەشەم قىز تاربيەلەمەي، قۋىرشاق تاربيەلەپ پە؟
ءيا، ءيا، ەسىنە ەندى ءتۇستى. كادىمگى قالاداعى دۇكەندەردە قوس اينەكتىڭ اراسىندا تۇراتىن قۋىرشاق بار ەمەس پە؟ قوزى قارىن باسقارعان ءبىر جينالىستا بۇل قاتتى سىنالىپ، اق تەر، كوك تەر بوپ شىققان ەكەن-اۋ. ارالدىڭ اق شانداق ۇيتقىپ تۇراتىن تار كوشەسىمەن كەلە جاتقاندا كوز قيىعى كەنەت كولدەي اينەكتىڭ ار جاعىندا تۇرعان قۋىرشاق قىزعا تۇسكەن ەدى عوي. ءوز قىزىنا ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساپ كەتكەنى سونشا بۇل قالت توقتاپ، قۋىرشاقتان كوزىن الماي قادالدى دا قالدى. اۋمايدى-اۋ، اۋمايدى! اسىرەسە، انا جىلتىراتا تاراعان شاشى مەن كىرپىك قاقپاي ۇركەكتەپ قارايتىن كوزى قانداي اۋمايدى. ال انا توپ-تومپاق ەرنى قانداي اۋمايدى. قۇددى شىرىنى سىرتىنا شىققان قىزىل شيەنىڭ ءبىر-بىر ءتۇيىرىن كارى قاقسال ادەيى ءۇزىپ الىپ استى-ۇستىنە بىر-بىردەن بۇلتيتىپ شانشي قويعانداي. عۇمىر بويى قۋىرشاق تاربيەلەپ داعدىلانعان كارى قاقسالدىڭ كانىگى سيقىر قولى سورلى نارەستەنى اناسىنان تۋماي جاتىپ ءۇستى-باسىن ۇفيت-سۋفيتتەپ سيپالاپ ءجۇرىپ، سونان نە كەرەك ءوزىنىڭ قىزدارى سياقتى بيشارا بالانى دا اپ-ساتتە قۋىرشاققا اينالدىرادى دا شىعارادى. سول سيقىر قول سونان كەيىن دە تۇلا بويىنا تاعى بىردەڭەلەردى تۇيرەپ، شانشىپ، قىستىرىپ، بايلاپ بەزەندىرگەن ۇستىنە بەزەندىرە تۇسكەندە، سەن سولاردىڭ اراسىنان ءوز قىزىڭدى تابا الماي قالاتىنسىڭ.
— وي، اينالايىن، مەنىڭ اۋزىم بارماي تۇرعاندى ءوزىڭ ايتتىڭ عوي. ءيا، قىزىڭ قۋىرشاق... ناعىز قۋىرشاق!
— قىزىمنىڭ تۇگى جوق. قايتا مامامنىڭ ارقاسىندا تاربيەلى دەسەڭ تاربيەلى، كورگەندى دەسەڭ كورگەندى. بىلە بىلسەڭ، مەنى دە، مەنىڭ اپالارىمدى دا تاربيەلەپ وسىرگەن سول كەمپىر. سوندا... سەنىڭشە، مەن دە، مەنىڭ اپالارىم دا قۋىرشاق بولدىق پا؟
— ۇيدەگەن كىم؟
— ايتپاساڭ دا ارجاعى بەلگىلى. ءبىزدى نە دەسەڭ دە ەركىڭ. سەن قالاي دەسەڭ دە، مەنىڭ شەشەم... بالىقشى اۋىلدىڭ سالپى ەتەك، شۇبالاڭ جاۋلىق جامان كەمپىرلەرىنەن ولىمتىگى دە ارتىق.
— ە، سولاي دە! ءسۇيتىپ الگى سارى الا ەتەك جامان كەمپىرلەردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ شەشەمىز كەتتى دە.
— كەتسە قايتەدى. سەنىڭ شەشەڭ... كوزىڭدى الارتپا. ءۇيتىپ كىمدى قورقىتاسىڭ.
سەن اۋزىڭا ءسوز تۇسپەي، تىعىلىپ قالعانسىڭ-دى. ىلە-شالا ەسىك سىقىر ەتتى. باكيزات تا، سەن دە جالت قارادىڭدار. اقىرىن اشىلعان ەسىكتىڭ ار جاعىنان اۋەلى ايەل سۋمكاسى كەرىندى. تەك ايەلدىڭ ءوزى كورىنگەن جوق؛ تەك كۇمىسپەن كومكەرگەن اۋزى سىرت ەتىپ اشىلىپ، سىرت ەتىپ جابىلاتىن كروكوديل تەرىسىنەن ىستەگەن وسى ءبىر ەلدە جوق سۋمكانى سالاقتاعان ۇزىن باۋىنان ساقينا تولى ساۋساقتىڭ ۇشىمەن عانا ۇستاپ، وزىنەن ىلگەرى وزدىرىپ كىرىپ كەلە جاتتى. سەن كۇلىپ جىبەرە جازداعانسىڭ-دى.
كارى قاقسال ىلگەرى وزباي ەسىك الدىندا تۇرا قالدى. ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ تۇرىنە قارادى. سوسىن ءبىر بۇرىشتا تۇنجىراپ وتىرعان ساعان قارادى. ساعان قاراعاندا تەمىر ينەدەي تىكىرەيە-تىكىرەيە قالعان كىرپىك استىنان قادالعان سۋىق جانارعا مىسقىل شاپتى:
— سەندەرگە نە بولدى؟ ەڭبەك وزاتى نەگە تۇتىگىپ ءتۇر؟
سەن سونىڭ ەرتەڭىنە سالدىرلاق ماشيناعا وتىرىپ، سىردارياعا تارتىپ كەتتىڭ ەمەس پە؟ سونان تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە جاتقان بالىقشىلاردىڭ قاسىندا ءبىر اي بولىپ ءۇستى-باسى كىرلەپ، ساقال، مۇرت ءوسىپ ابدەن جۇدەمەدى مە. الدىندا ايقۇشاق قاۋىپ كۇتىپ وتىرعان قاتىن-بالا بارداي ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ قۇستاي ۇشىپ كەلمەدى مە. ءيا، كەلدىڭ. قارىق بولدىڭ...
بەتىنە اششى مىسقىل شاۋىپ مىرس ەتتى. ەندى، مىنە، يت تالاعان تەرىدەي ىرىڭ-جىرىڭ ءومىردىڭ اقىرى وسىلاي بولدى دا تىندى. اكەسى مە ەدى، كىم ەدى، الدەنەگە نالىعاندا و دا ءارقاشان وسىلاي مىرس ەتىپ: "اقىرى دۇنيەنىڭ ىرىم-جىرىم" دەپ ىڭىرسۋشى ەدى-اۋ؟ ءيا، بۇل پانيدە ءتۇبى باياندى نە بولعان. بولدىم، تولدىم دەگەن ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل كىسىلەردىڭ باسىنداعى ب ا ق پەن استىنداعى تاقتىڭ دا ءتۇبى بەلگىلى ەدى عوي. اي مەن كۇن استىنداعى نە نارسەنىڭ ءبارىنىڭ، ارىلەسە، ءتىپتى الگى تاق پەن باقتىڭ دا اقىرى بولعان. تىرلىك بار جەردەگى قۇبىلىستىڭ بارىندە دە اقىر بار. كەيبىرەۋلەر وسى كۇنى دۇنيەنىڭ اقىرىن دا كورىپ تۇرعان ساۋەگەيشە سويلەپ ءجۇر عوي! ەندەشە ءوزىمىز شەكسىز كورەتىن كوكتەگى كۇننىڭ ار جاعىنداعى سوناۋ ۇشى-قيىرسىز عارىشتىڭ دا بارىپ-بارىپ تاۋسىلار شەگى، اقىرى بولماسىنا كىم كەپىل؟ ادام اقىلى جەتپەيتىن نە ءبىر الىپتار مەن قاشىقتىقتاردىڭ ءبارىنىڭ دە اقىرى بولسا، وسى ءبىز ءومىرىمىزدىڭ سوڭىنداعى اقىرعى اتاۋلىدان نەگە زارەمىز قالماي قورقامىز؟ اقىرعى ساعات. اقىرعى دەم. اقىرعى قادام. اقىرعى ءدام... سونىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر ادامنىڭ قۋانا-قۋانا باستاعان العاشقى قادامى، العاشقى ساعاتى، ابلىعىپ العان العاشقى دەمى ەمەس پە؟ ەندەشە بۇل جالعانداعى باسى بار نارسەنىڭ بارىندە دە اقىر بولۋ ىقتيمال عوي. ءيا، كەشەگى جەر دۇنيەنى الىپ جاتقان تەلەگەي تەڭىزدىڭ دە بۇگىنگى ۇرپاق اقىرىن كورىپ ءتۇر عوي. كەشەگى سوعىستان كەيىنگى از عانا ۋاقىتتا اسپان استىنداعى ايداي الەمنىڭ ءبىر جەرىندە تەڭىز تارتىلسا، سونان بەرى قانشا كول، قانشا وزەن سارقىلسا، جەر ازسا، اۋا بۇزىلسا وسى اۋىلدىڭ الگى كىر ساقال شالدارى ايتا بەرەتىن اقىر زاماننىڭ دا ونشا قاشىق قالماعانى راس بولماسا نە قىلسىن؟
مىنە، كورىپ تۇر: بۇگىن ەرتەڭگىسىن ۇيدەن شىققاندا، سوڭىنا سالعان شۇبالاڭ ءىزدىڭ دە اقىرعى قادامى اياق استىندا جاتىر. زورىعىپ جىعىلعان ات سياقتى. اقىرعى اتاۋلىدا كەلەشەك جوق، تەك كەشەگىسى عانا بولاتىنىن بۇل ءقازىر ويلاپ تۇر.
بۇرىن بۇل كوك تەڭىزدىڭ قاشاعانىن قۋام دەپ تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى قىزىل تاناۋ بوپ ءجۇرىپ وڭ مەن سولىنا قاراۋعا مۇرشاسى بولماپتى. بۇگىن باستان وتكەننىڭ ءبارى ەرتەڭ ۇمىت بوپتى. بۇل جازعان كۇيكى تىرشىلىكتىڭ قامىمەن جانىن جالداپ جۇرگەندە باستان كەشكەن ءومىردىڭ قۋانىشى دا، رەنىشى دە قالتا تۇبىندەگى جىرتىقتان ءتۇسىپ قالعان قارا باقىرداي قاي جەردە، قاشان، قالاي جوعالعانى جادىندا قالماپتى. ەندى، مىنە... بالىقشىلار اۋلىنىڭ بەت الدىنداعى اڭىراعان بەت اشىقتا ۇيىرىنە سىيماعان كارى قۇلانداي جاپا-جالعىز تۇرعان كىسىگە قايداعى-جايداعى ءۇيىر. باياعىدا باستان كەشكەندەردىڭ ءبارى بۇگىن قايتا ءتىرىلىپ جاتىر. تىرىلە سالا انا باۋىرىنا جارماسقان اشقاراق كۇشىكتەي ءورىپ كەتكەن وي بۇنى تالاپ جاتىر، تالاپ جاتىر. بۇل دا قاباق شىتقان جوق. بۇل قايتا: "تالاڭدار. تۇگىن قالدىرماي ءتۇتىپ جەڭدەر"، — دەپ الگى ءورىپ كەتكەن اشقاراق ويلار تۇلا بويىنداعى تامىرلاردى جانىن شىعارا سولقىلداتىپ سورا تۇسكەنىن قالاپ تۇرعانداي.
* * *
كوشە جاقتان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى شىقتى. يتتەر بارا سالا شاۋجايدان الا كەتەتىندەي، شابالاڭداپ ۇرە ءتۇستى دە، جىم بولدى. سەن ەلەڭ ەتىپ سىرتقا قۇلاعىڭدى تىگە قالدىڭ دا، تەرەزەگە ۇمتىلدىڭ. ەنتەلەپ مويىن سوزىپ، سىرتقا كوز تىكتىڭ. قانشا سىعالاسا دا اينەكتىڭ ارجاعىنان قاراڭعى ءتۇن كەپتەلىپ كوزىنە تىرەلە بەردى. كوشەنىڭ ارعى بەتىندەگى ۇيدە ابىگەر بار ما قالاي؟ قاراڭداعان بىرەۋلەر اياعى جەرگە تيمەي ارلى-بەرلى جوسىپ ءجۇر. ۇلكەن ءۇيدىڭ كوشەگە قاراعان تورت تەرەزەسى تۇگەل سامالاداي. قالبالاقتاعان انە بىرەۋ جۇگىرىپ بارىپ، قاقپانى اشتى. ەكىنشى بىرەۋ اتتى جەتەلەپ قوراعا كىرگىزدى.
سارى شايانىڭ ايتقانى راس بولدى. سول قايدان بىلەدى؟ جەرمەن تىلدەسەتىن بىردەڭەسى بار ما؟ كورشى ۇيدە بولىپ جاتقان مىنا ابىگەر، مىنا قاۋىرت قيمىل، جانى قالماي قالبالاقتاعان مىنا كىسىلەر، ادەتتە استانالىق ازامات كەلگەندە عانا بولاتىن. ءيا، مىنا ءۇيدىڭ جاندارى ءدال وسىلاي ەسى شىعاتىن. ءبىراق... توقتا... استانالىق ازامات ەلگە بۇرىن وسىلاي كەلۋشى مە ەدى؟ بۇرىن ول كەلگەندە جارىعى ساۋلاعان ماشينالار گۇجىلدەپ كەپ ۇلكەن ۇيگە تۇمسىق تىرەي توقتاپ جاتۋشى ەدى عوي؟ قاسىنا ەرگەن قارا-قۇرا مول بولاتىن. سوسىن كۇنى بۇرىن قۇلاقتانعان حالىق ول كەلگەندە الدىنان جۇگىرىپ شىعاتىنى قايدا؟ بۇل جولى نەگە ۇرلانعان كىسىدەي الدىن كەشتەتە ءۇن-تۇنسىز كەلدى؟ بۇنداعى تۋما-تۋىستارى دا ونىڭ جۇپىنى كەلىسىنەن جۇندەرى جىعىلىپ قورىنعانداي، ءبىر ءتۇرلى بۇگەجەك پە، قالاي؟ انە، اتتى قوراعا تەز كىرگىزىپ، قاقپانى تەپ-تەز جاۋىپ الا قويدى.
جوق، بۇل تەگىن ەمەس. بۇندا بۇلار بىلمەيتىن ءبىر گاپ بار. سوندا؟ توقتا، ول نە گاپ؟ نە-ە؟..
تۇككە تۇسىنگەن جوقسىڭ. تەك الگى وي اياق باسىسىڭدى اۋىرلاتىپ، ءۇي ىشىندە ارلى-بەرلى كەزىپ جۇرگەنسىڭ-دى. كەنەت كوزىڭ قابىرعاعا ىلگەن سۋرەتكە ءتۇستى دە، كىلت توقتاعانسىڭدى. مىناۋ باكيزاتتىڭ قىزدار ينستيتۋتىن بىتىرەر الدىندا تۇسكەن سۋرەتى: قالا سىرتى؛ قالا سىرتى بولعاندا دا مىناۋ جانە قالانىڭ تاۋ جاق بەتى؛ قىس؛ قار؛ قارعا مالىنعان الدە ءبىر جاتاعان اعاشتاردىڭ بۇتاقتارى مايىسىپ-مايىسىپ تۇر؛ سونداي ءبىر اعاشتىڭ استىنا باسىن بۇعىپ ەڭكەيىپ كىرگەن باكيزات ءبىر يىعىمەن تەرەككە سۇيەنىپ تۇر؛ قاراشىعى ۇشقىنداعان توستاعانداي قارا كوز ماڭىنان الدە بىرەۋدى ىزدەگەندەي كەيىنگى جاعىنا قاراپ جانارى جالت ەتە بەرگەندە... ءيا، ءيا، ءدال سول ساتتە بىرەۋ سىرت جاعىنان بىلدىرمەي كەپ قىز سۇيەنىپ تۇرعان تەرەكتى قاتتى شايقاپ سىلكىپ-سىلكىپ قاپتى. بۇتاق باسىندا جاباعىداي ۇيىسقان كوپسىك قار ۇستىنە ساۋ-ساۋ توگىلىپ كەتكەن؛ باكيزات قاپيادا ۇستىنە ساۋ ەتكەن كاردان قىمسىنۋدىڭ ورنىنا، قايتا سوعان راحاتتانىپ، اپپاق تىستەرىن تۇگەل كورسەتىپ شاتتانا كۇلىپ جاتىر!
العاش كورگەندە سەن بۇعان ءمان بەرمەگەنسىڭ. ءمان بەرمەگەنى بىلاي تۇرسىن، كەرەك دەسە، قىزدىڭ سىرت جاعىنان كەپ تەرەكتى سىلكىپ قالعان كىم دەگەن وي باسىڭا دا كەلمەپتى. سۋرەتكە ونىڭ ءوزى تۇسپەسە دە، ىلگەرى سوزعان قولىنىڭ ساعات بايلاعان بىلەگى انىق ءتۇسىپتى. ساعاتتى دا، قولدى دا تانىپ ءتۇر. قايتالاپ قاراعان سايىن كوڭىل تۇبىندە ايتۋعا اۋزى بارماي تۇرعان ءبىر كۇدىگىن راستاعان سياقتى. سۋرەتتى قابىرعادان جۇلىپ العىسى كەپ وقتالا ءتۇستى دە، ءوزىن ازەر ۇستاپ قالدى. ءجۇمىسسىز-الىمسىز وسى كەزگە دەيىن كەشىككەن ايەلدىڭ قايدا ءجۇرۋى مۇمكىن ەكەنىن جۇرەگى قۇرعىر سەزۋى سەزسە دە، سەن ءبىراق ونى ويلاماق تۇگىل، ويىڭا الۋعا دا ءداتىڭ جەتپەگەن ەدى-اۋ! الگىندە وقۋدان كەلگەن قىزىنان سۇراعىسى كەپ ەدى؛ كىشكەنتاي قىز ىڭعاي بەرمەدى.
"سارى شايا قايدا ەكەن؟ ول عوي، ءبارىن بىلەدى"، — دەپ ويلاعانشا بولماي، اۋىل شەتىنەن ءبىر يت ءشاۋ ەتىپ ەدى. ىلە-شالا قالعان يت قوسىلىپ، الدەكىمدى تىرىلەي تالاپ جەيتىندەي وسىلاي قاراي ارسىلداپ كەلە جاتتى. كەنەت ەسىك شاپشاڭ اشىلىپ، بىرەۋ ار جاعىنان "كەت! كەت، ءاي" دەپ اياعىنا جارماسقان يتتەردى شالعايىمەن جاسقاپ، الاۋ-دالاۋ بوپ كىرىپ كەلدى...
— كىسى جەيدى. انادا مەسكوم جينالىسىندا ايتتىم. قۇرتايىق دەدىم عوي. ءبىراق... ءاي، سەندەردى قويشى. سەندەر مەنىڭ قاي ءسوزىمدى تىڭداپ ەدىڭدەر.
ەسىكتەن زارلاي كىرگەن سارى شايا بوساعاعا سىلق وتىرا كەتتى. وسى بايعۇستىڭ بويىندا يت سۇيمەيتىن بىردەڭەسى بار.
— قاباعان يت ۇستاعانداردى قىلمىسقا تارتۋ كەرەك دەدىم... كۇلەتىنى جوق، رسفسر-دىڭ ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز...
— ونى قايتەسىز. ال، ەندى... كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. كۇتىپ وتىر ەدىم.
سارى شايا ساعان تاڭدانا قارادى. انشەيىندە، ايتقانىن كۇيىس قايىرعان تۇيەدەي شالا-پۇلا تىڭدايتىن مىنا نەمەنىڭ الدىندا كەنەت باعى ارتا قالعان سەبەبىن ءتۇسىندى دە، جىمىڭ ەتتى. "ءا، كۇتىپ وتىرسىڭ با؟ سەن كۇشىك، اعاڭنىڭ ءقادىرىن ەندى بىلەيىن دەدىڭ بە؟"
— ال ەندى... ايتقانىڭ راس بولدى. كورشىلەر قيقۋدى سالىپ جاتىر.
"تۇرا تۇر. قيقۋدىڭ اكەسى ءالى الدا"
— شاكە... بەرى ءجۇر! تورگە شىق.
"توقتا، بالا، مەنى ءالى توبەڭە شىعارارسىڭ".
— اۋ، شاكە، نە قىپ تۇرسىڭ؟ بەرى... بەرى ءجۇر!
— اق جەڭەشەم، قايداسىڭ؟ — دەپ، سارى شايا قىرسىق قىلعاندا، بەرى باسپاي، ارى ءجۇردى.
— مىنا سۇمىراي، سۋعا كەتىپ بارا جاتقانداي... بالانى وياتارسىڭ.
— اق جەڭەشە... جەڭەشەكە، ماعان بىردەڭە دەدىڭ بە؟
— وي، سيقىر.
— ا-ا؟
سارى شايا قاباعىن اشپاي وتىرعان قارا كەمپىردىڭ ءبىر تىزەسىن الا جايعاستى دا، قوينىنان كىپ-كىشكەنتاي جالتىراق قوراپشا شىعاردى.
— مىناسى نە تاعى؟ ارى كەت!
سارى شايا كەيىنگى جىلدارى: "قۇلاعىمنىڭ مۇكىسى بار. ەسىتپەيدى"، — دەپ ءجۇردى دە، انە ءبىر جولى قالاعا بارعاندا وسى تەمىردى اكەلگەن-دى. قۇلاعىنا اپپارات كيگەلى ونەردى ۇدەتتى. اسىرەسە كىسى باسى قۇرالعاندا قۇدايى بەرەدى. سىڭار قۇلاعىنىڭ شۇقىرشاعىنا ءجىپ ءىلىپ، قوينىنان شىعارعان كىشكەنتاي اپپاراتتى كىم سويلەسە، سونىڭ اۋزىنا توسىپ وتىرعانى. كىمگە توسسا، سونىڭ ءسوزى سامبىرلاپ قويا بەرەتىنى قىزىق. سوندايدا بالاشا قۋانىپ، سويلەگەن كىسىنى قالاسا قوستاپ، قۇلشىنا ءتۇسىپ، ال، ەگەر، قالاماسا قارسى بوپ، وزەۋرەي تۇسەدى. قىزدى-قىزدىمەن دەدەكتەپ جانىنا جەتىپ بارادى. باۋىرىنا كىرە تۇسەدى. سۇڭقىلداپ سويلەپ كەتەدى. ءوزى سويلەگەندە الگى اپپاراتتى قالاسا قالتاسىنا تىعا سالادى. قالاماسا سويلەسىپ تۇرعان كىسىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇستاپ تۇرعانى. وندايدا الاقانىندا جاتقان تەمىردىڭ بار-جوعىن ۇمىتىپ كەتەدى. تەك الدەبىر جاعىمسىز ءسوز جانىنا باتىپ بارا جاتسا، قۇلاعىنىڭ شۇقىرشاعىنداعى ءجىپتىڭ شەتىن جۇلىپ الادى.
— ەل جاتىپ قالعاندا ءتۇن قاتىپ، ءتۇسىڭ قاشىپ، باسىڭا نە كۇن تۋىپ ءجۇر.
— شارۋا بار، اق جەڭەشە. شار-ۋ-ا!..
— تۇتاق! اكىم ەمەس، تۇك ەمەس، بۇت پەن سان اراسىندا ساعان تىرەلگەن ول نە قىلعان شارۋا؟
اپپارات سىرت ەتتى. قۇلاعىن شايانداي شاعىپ العان كەمپىر ءسوزى سونە قالدى. باجبىق كوزدى دە تارس جۇمىپ العاندا وسىناۋ تاس قاراڭعى دۇنيەدەن ول ەندى تۇك كورمەي، تۇك ەسىتپەي تاس قۇلاق كەرەڭ بولا قالدى.
— بالاڭ مەنى اكىم قويىپ، مەن، نەمەنە، ول بەرگەن اكىمدىكتى ۇلگەرە الماپپىن با؟
— اكىمدىك سەنىڭ نە تەڭىڭ.
— ە، اكىم بولسام تەڭەلەم دە.
— قۇداي كەم جاراتقاندى اكىم قىپ تەڭەستىرەدى دەگەندى سەندەر عوي شىعارىپ جۇرگەن.
— اق جەڭەشە، ۇيدە وتىرعاسىن بىلمەيسىڭ. قالاعا بارشى، اكىمدىككە قولى جەتكەن الدەبىرەۋلەر تۇپ-تۋرا ۇيىرگە تۇسەتىن ايعىرداي ازىناپ، اڭكى-تاڭكىندى شىعارىپ جىبەرسىن. ونان دا سەن مىنا كۇشىگىڭە ءبىز سياقتى قاسىنداعى قاراشالارىڭا قول ۇشىن بەر، قاتارىڭا ال دەپ نەگە ايتپايسىڭ؟
— تۇتاق! سەنى قاسىنا ەرتكەندە، كىم عىپ ەرتەدى؟
— ۇلكەنىن قايتەم، ماعان دۇكەنشىلىكتى بەرسىن. دوڭگەلەتىپ جىبەرەم.
— قالاي دوڭگەلەتەتىنىڭدى انادا كورگەنبىز، — دەدى كارى انا كۇلىپ.
ايتسا دا سول جولى سارى شايانىڭ ءومىر باقي شىر جۇقپاعان ءۇيى بۇل ءۇش اي دۇكەنشى بولعاندا ىشپەگەنىن ءىشىپ، كيمەگەنىن كيىپ كۇرپىپ شىعا كەلدى. سارى شايا دا سول ءۇش ايدا قايدا بارسا دا، قوناتىن جەردە ءۇيى تازاسىن، اسى ءدامدىسىن، ايەلى شىرايلىسىن تاڭداپ الەك شىعارسىن. دۇكەنشى كەلە جاتىر دەگەن حابار دۇڭك ەتسە، ەل ءىشى: "ويباي، قاتىن، قۇس توسەك، قۇس جاستىعىڭدى شىعار. بۇل سوققان ءقازىر جەر توسەككە جاتپايتىن بوپتى"، — دەپ ابىگەرگە تۇسەتىن. دۇكەنشى ءۇيىنىڭ بايلىعىن كورە الماعان بالىقشى اۋىلدىڭ قاتىندارى كۇندىز قىزعانىشتان ءىشى كۇيسە، تۇندە سول ءۇيدىڭ قالى كىلەم، بولسكەي كەرەۋەتى تۇسىنە كىرىپ جۇرگەندە... سونان قۇرسىن، سارى شايادان نە ءپاتۋا شىعاتىن ەدى، ءبىر كۇنى سارى شايانىڭ موينىنا اقشا ءمىنىپتى دەپ جۇرت شۋ ەتسىن. سوتتالاتىن بولعاسىن ۇيدەگى ءىلىپ الار لىپانى ساتىپ، جىلتىراقتىڭ ءبارى جۇرت قولىندا كەتسىن. ءبىر پالەدەن اللالاپ ازەر قۇتىلعان سارى شايا ىلە-شالا قايتا كۇيلەنىپ، وت باسى تاعى دا سارى الا جيھازعا تولسىن. جۇرت سارى شايانىڭ بايلىعىن ايتىپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇري باستاعاندا، باياعى باياعى ما، بۇل جولى موينىنا كوپ اقشا ءمىنسىن. سوتتالاتىن بولعاسىن اناداعىداي، بۇل جولى تاعى دا دۇنيە-مۇلكىن سالىپ، ءۇي ءىشى قايتادان ءۇيىتىلىپ شىعا كەلسىن. وسىدان كەيىن سارى شايا كۇيلەنىپ كەلە جاتىر دەسە بولدى: "سورلى سوتتالىپ كەتپەسە جارار ەدى"، — دەپ بالىقشى اۋىلدىڭ زارەسى كەتىپ وتىراتىن-دى.
كارى انا كۇلكىسىن ازەر باسىپ:
— قوي، جارقىنىم! ارتىنان كوتەن تولەۋ تولەتىپ جاتاتىن دۇكەنشىلىگىڭدى قويا عوي، — دەپ قولىن سىلكىدى.
— وندا بالاڭ مەسكومدىقتى الىپ بەرسىن.
— ول نەسى تاعى؟ ونىڭ دا جەيتىن بىردەڭەسى بار ما؟
سارى شايا قۇلاعىنداعى اپپاراتتى سىرت ەتكىزىپ سوندىرە قويدى.
— قوي، ءارى، نەشە، ءسىرا، قىزمەت جەردە جاتسا دا، — دەدى قارا كەمپىر.
— اۋ، نەگە قويام؟ ساعىم ەكەش ساعىم دا باۋىرىنا ىلىككەن بۇتانى جەر-كوككە سىيعىزباي قالقيتىپ كوتەرمەۋشى مە ەدى. سەنىڭ مىنا كۇشىگىڭ باسقارما بوپ تۇرىپ تا جامان اعاسىن جارىلقاپ، حالىقتىڭ توبەسىنە ءبىر شىعارۋعا جارامادى.
— وي، سورلى! سونداعى دەدىگىڭ حالىقتىڭ توبەسىندە تايراقتاۋ ەكەن عوي؟
— ە، نەسى بار. تايراقتايمىن. حالىق توبەسىندە تايراقتاپ جۇرگەندەردىڭ مەنەن نەسى ارتىق؟ كوپ بولسا، باعى ارتىق شىعار. سۇيەيتىن كىسىسى ارتىق شىعار، ال اقىلى ارتىق دەي الماسسىڭ. قالايدا، بۇل زاماندا جامانداردىڭ باعى جانىپ تۇر عوي. انە، كورمەيسىڭ بە... سەنىڭ جامانىڭ دا ءبىر ەلدىڭ تەلىسى مەن تەنتەگىنە تەكەلىك قىپ ءجۇر، — دەدى سارى شايا شيق-شيق كۇلىپ. قارا كەمپىردىڭ سوزدەرى، جانىنا باتتى ما، ورنىنان تۇراردا بەلىنىڭ قۇياڭى ۇستاعانداي كيرەلەڭدەپ ازەر كوتەرىلدى. كۇيبەڭ-كۇيبەڭ تورگە وزدى. كوڭىلسىز. قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن.
— ايتقانىمنىڭ ءبارى اۋماي-توكپەي كەلدى دە قويدى. استانادان ۇلىق ءىنىسى كەپ، انە، جامان بىدىقتىڭ باعى اسىپ شىعا كەلدى.
— ونى بىلدىك. ونىڭ وسى كەلىسى... سونىڭ ءجونى قالاي؟
— باعانا مونشادا ايتپادىم با؟ اعاسىنا جىلى ورىن كەرەك.
— جوق، ول ەمەس... باسقا... سەن ونى بىلەسىڭ. بىلۋگە ءتيىسسىڭ!
سارى شايا "بىلمەيمىن" دەگەن جوق؛ قايتا بىلگەنىن بۇلداعانداي ءبالسىنىپ كوزىن تاس قىپ جۇمىپ الدى. قازىرگى ءتۇرى يەگىندەگى بىردى-ەكىلى بوزامىق قىلدىڭ ورنىندا بار-جوعىن بايقاعىسى كەلگەندەي، ءار قايسىسىن ءبىر شىمشىلاپ جاتىر. سەن ونىڭ كوزىن اشقانىن شىدامسىزدانا كۇتىپ وتىرسىڭ. تاقاتىڭ تاقا تاۋسىلعان ءبىر تۇستا ساۋساقتارىڭدى بىر-بىرلەپ سىتىرلاتا باستاپ ەدىڭ، سونى بايقاپ قالعان سارى شايا تاس قىپ جۇمىپ العان كوزىنىڭ اۋەلى بىرەۋىن اشتى.
— سۋ كەشكەن وڭاي ما. بۋىنىڭدى سۋىق العان عوي. جاز شىققاسىن تۇزعا ءتۇس.
سەن جىندانىپ كەتە جازدادىڭ. ءتۇسىڭنىڭ قاتتى بۇزىلعانىن كورگەسىن عانا سارى شايا باسىن كوتەردى. قولتىعىنا باسقان جاستىقتى قوسا كوتەرىپ، وڭ جاعىنا قاراي جامباستاي بەردى دە، شىنتاعىنا شەگە كىرگەندەي شورشىپ ءتۇسىپ، قايتادان سول جاعىنا اۋدارىلىپ جاتتى. وسىعان دەيىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ الەك قىلعان ساپ-سارى كوز جانارىن تۇگەل كورسەتتى. سوسىن سەنى وزىنەن تومەنىرەك ورىنعا شاقىرىپ:
— بالا، بەرى كەل، — دەپ استىنداعى توسەنىش كورپەنىڭ شەتىن كورسەتتى. بىلايعى كەزدە ءبىر ايتقانىن ىستەتە المايتىن ءىنىسى ەدى، ەندى بۇگىن پاتشا قۇدايدىڭ ءوزى قول-اياعىن ءجىپسىز بايلاپ، الدىنا اكەپ جىعىپ بەرگەنىنە ىشىنەن تاۋبە قىپ ناساتتانا ءتۇستى. ناساتتانعان سايىن سادەتتەنە ءتۇستى. وسى سارى شايا كىسى باسى قۇرالعان انە ءبىر جيىندا: "ومىرىمدە ەكى كىسىنى باسقارىپ كورمەسەم دە، وسى اۋىلدى باسقارعان بالالاردىڭ قاپتالىنان قالعان جەرىم جوق. و دا قۇدايدىڭ ماعان بەرگەن باعى"، — دەگەن-دى. قۇداي قىلسا قايتەسىڭ، ەندى بۇ دا سارى شاياعا قاپتالىمەن بىرگە پەيىلىن دە بەرىپ تەلمىرىپ اۋزىنا قاراپ وتىر.
— مىنا جىگىت زالىم بوپ شىقتى. — دەدى سارى شايا. — كوردىڭ بە، ونىڭ بۇرىنعىداي قاسىنا كىسى-قارا ەرىتپەي، جالعىز كەلگەنىن؟ جانە جۇرت كوزىنە تۇسكىسى كەلمەي، ءتۇن جامىلىپ كەلدى-اۋ!
سەن وسىنىڭ سىبىر-جىبىرىن جاراتپاۋشى ەدىڭ، ءقايسىبىر لاجسىز تىڭداعاندا دا، ميىنا تۇك كىرمەي، تەك قىتىرلاق داۋسى قۇلاق تىرناپ، قۇتىلعانشا اسىعاتىن-دى. وسى جولى مىنانىڭ اۋزىنان شىققان سوزگە ىقىلاس قويىپ وتىرعانىن ءوزى سەزبەدى.
— شىنىندا دا... وسى كەلىسى ماعان دا ءبىر ءتۇرلى كورىنىپ تۇر. تۇسىنبەيمىن.
— تۇسىنبەيتىن تۇگى جوق. كوپتىگىنە سەنىپ وتىر. بۇل اراعا اكىم-قارانى ارالاستىرعىسى كەلمەگەنى سول. كورە قال، ەرتەڭ كولحوزشىلاردىڭ جينالىسىن شاقىرتادى. بۇنداعى وزدەرىنە قاراعان كوپ تۋىسىنا قول كوتەرتەدى. بۇل زالىم ءسۇيتىپ ءبىزدىڭ اۋزىمىزعا كوپ قولىمەن قۇم قۇيماقشى. ال، كانە... بۇلارعا قارسى ءوزىڭ نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟
— نە ىستەگەنى... قالاي؟
— ءاي، قۋ بالا. بىلەم، سەن دە قاراپ جاتقان جوقسىڭ. ولاردىڭ ىشىنە جانسىزىڭدى سالىپ قويىپ، ءۇي ىرگەسىنەن تامىرىن باسىپ جاتسىڭ، — دەدى سارى شايا شىقىلىقتاپ.
— جان-سىز؟ ول نە قىلعان جانسىز؟
— حە-حە-ە! قۋ بالا، ايتپاساڭ ايتپاي-اق قوي. بۇندايدا، ارينە، سىردى سىرتقا شاشپاعان دۇرىس.
— سىر؟ ول نە قىلعان سىر؟
— ءا، قۋ بالا. ءجا، قايتەسىڭ. سەن، قالقام، ونان دا...
— جوق، توقتاشى...
— توقتامايمىن. ويباي-اۋ، باسىمداعى باعىمنان ايرىلعالى وتىرعاندا مەن نەگە توقتايمىن. قۇدايدىڭ ءوزى ايتقان جوق پا ەدى. "ەي، پەندەم، قۇداي بولعانمەن مەندە دە باسى ارتىق ەشتەڭە جوق، تەك بىرىڭنەن بىرىڭە الماستىرىپ بەرەم دە وتىرام" دەگەنى قايدا؟
بۇعان ءسوزىن وتكىزە الماعاندا وسىلاي بىردە قۇداي اتىن جامىلىپ، بىردە كودەكسكە جارماساتىن ادەتى.
— توقتا دەيدى عوي. ە، نەگە توقتايمىن. انە، اينالاڭا قارا. تەكەشىك قىلعىسى كەلگەن قازىرگى قازاق بالاسى ءبىر كۇن دە بولسا باستىق بولعىسى كەپ اۋكەسىن سالىپ جۇرگەن جوق پا.
— سوندا بۇل ورىن قاي قازاققا جەتەدى؟
— ويباي-اۋ، جەتپەگەسىن تالاسات تا.
— تالاس اياعى — توبەلەس...
— توبەلەس بولسا قايتەدى؟.. توبەلەسەمىز. قىزىل الا قان بولامىز.
— قوي اقساقال...
— نەگە قويام؟ باسىمداعى باقتى ءتىرى وتىرىپ توبەلەسسىز قالاي بەرەم. وتىرعان ورنىڭدى وسال دەمە. بيلىگىڭ ءجۇرىپ تۇرعاندا، اينالايىن ءىنىم، سەن بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ پاتشاسى ەكەنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ جو-ق، سەن باسىڭدى شايقاما. قاسىڭداعى اعايىنعا شەرەپەتىڭدى تيگىزبەسەڭ تيگىزبە. تەك باسقارمالىق ورىندا باسىڭ قارايىپ جۇرسە بولعانى.
و، قىرت!.. قىرت! وسى قىرتتى سونشا نەگە ىزدەدى؟ قاشان كەلگەنشە جانى قالماي، شيرىققانىنا جول بولسىن؟ انا جىلى وقىعان ءبىر كىتاپتا وسەر ەلدە ونەرلى ازاماتتار شىقسا، ال وشەر ەلدە اكىمدەر مەن وسىنداي الاياقتار كوبەيەدى دەگەن ەدى-اۋ! كورمەيسىڭ بە، بۇرىن بار-جوعى بايقالمايتىن مىنا قىرت ءقازىر قايدا بارسا دا قالبالاقتاپ الدىنان شىعادى. كەڭسەگە بارسا، ەسىكتەن سىعالاپ سول تۇرادى. ۇيگە كەلسە، سوڭىنان قىت-قىتتاپ سول جەتەدى. جينالىستا دا جۇرتتان بۇرىن سول ءسوز سۇراپ، كوپ ىشىندە قولى شوشاڭداپ وتىرعانى. حالىق نە ءبىلىپ ايتاتىنىن قايدام، وسىنىڭ سۋدىر-احمەتكە شەشە جاعىنان جاقىندىعى بار ەكەن دەسەدى. ارعى اتالارىندا ناعاشىلى-جيەندى ىلىك شاتىسى بولسا بولار، ال ءوز باسى... وسى سۇمىراي تۇلكىمەن تۋىس دەسە دە سەنەدى.
— ساعان قۇدايدىڭ قاراسۋىنىڭ كەمى جوق. ءيا، قالقام، وزىڭە قاراعان ءيسى جاقايىمنىڭ كارى-جاسى — سەن جات دەسەڭ جاتادى، تۇر دەسەڭ تۇرادى. ءتىپتى سەن ءول دەشى...
دەۋىن دەسە دە سارى شايا "وسى ارام ارتىق كەتكەن جوق پا" دەگەندەي اق قىلشىق شەكەسىن قاسىپ، ويلانىپ قالدى.
— ال مەن ءول دەسەم ولەسىڭ بە؟
— استافيريللا... يللاھي يل اللا...
— نەگە شوشىدىڭ؟ ءوزىڭ ەمەس پە، جاڭا...
— ءيا، ءوزىم عوي. قايتەيىن ايتقانىم ايتقان. پاتشا ءۇشىن كىم باسىن بايلاماعان. جاڭا وسىندا كەلەردىڭ الدىندا بىزگە قاراعان اعايىن، تۋما، قۇدا-جەكجاتتىڭ ءبارىنىڭ ءۇيىن جاعالاپ شىقتىم. بارىنە دە: "قيمىلدايتىن كەز كەلدى. ال دەگەندە ءازىر وتىرىڭدار"، — دەپ، مەن دە حالقىڭنىڭ باس-اياعىن قامداپ... ءبىر شارۋاڭدى ءبىتىرىپ كەپ وتىرمىن، شىراعىم.
— ءاي!.. ءاي، سەن نە دەپ بىقسىتىپ تۇرسىڭ؟ ەسىڭ دۇرىس پا؟
— دۇرىس بولعاندا قانداي. تەك، قالقام، باستاشى. شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ بەرەيىن.
— سوندا كىمگە قارسى باستاۋىم كەرەك؟
— كىم بولسىن — انالار دا. قۇدايىن ۇمىتىپ تۇرعان سول اتاڭنىڭ كورى ەمەس پە؟ ءبىز، اينالايىن، كىرمەمىز. جەر ولاردىكى. ەل ولاردىكى. ەندىگى جەردە بىدىق اعاسىن باسقارما قويىپ، ۇستەمدىكتى وزدەرى جۇرگىزبەكشى.
و، بەيشارا! بەيشارا! ءومىر بويى اياداي جەردە ىرگەسى اجىراماي كەلگەن ازعانتاي حالىقتى ون ەكى جىلىككە بولگەندە نە مۇراتىنا جەتپەك ەكەن؟
— اڭعال ءىنىم، ەندى ۇقتىڭ با؟ ساناڭا بىردەڭە جەتتى مە؟
ساناڭا نە جەتىپ، نە جەتپەگەنىن قايدام، قارسى الدىندا سويلەگەن سايىن وڭەشىن سوزىپ، وجەكتەي تۇسكەن وسى ءبىر الباستىنى قاق تۇمسىقتان قويعىڭ كەپ كەتكەنى انىق ەدى!
* * *
سول ءتۇنى بۇل شەككەن ازاپتى قۇداي ادام باسىنا بەرمەگەي. سارى شايا كەتىپ، جالعىز قالعاسىن بۇل ءتىپتى جەرگە سىيمادى. اناسى مەن كىشكەنتاي قىزى ۇشەۋى ۇرىسقان كىسىشە ءۇنسىز وتىرىپ ىشكەن استان كەيىن ءارقايسىسى ءوز بولمەسىنە كەتىپ، ەسىگىن جاۋىپ العان-دى. اباجاداي ۇلكەن ءۇي جىم-جىرت. ۋاقىت ءتىپتى وتپەي قويدى. كوز قىرى قايتا-قايتا قابىرعاداعى ساعاتقا تۇسەدى. قاشان قاراسا دا، قىسقا ءتىلى ءبىر ورىننان تاپجىلماي، ءبىر سيفردى جاستانىپ جاتىپ الدى دا قويدى. ءتىرى جان قىبىر ەتپەي، تىلسىمداي تىنا قالعان ۇيدە جالعىز وسى ساعات قانا تىق-تىق... تىق-تىق... ونسىز دا نە ىستەرىن بىلمەي، شىدامى قۇرىپ تۇرعاندا، ساعات ەكەش ساعات تا بۇنى قىلجاقتاي ما، تاڭدايىن قاققان تەنتەك بالاداي تىقىلداپ، جىنىنا ءتيىپ بولدى.
ءۇي ىشىندە كوڭىل بولەتىن باسقا ەشتەڭە بولماعاسىن باعاناعى ءبىر قۇشاق گازەتتىڭ قالعان جاعىن قاراپ ەدى؛ بۇنان دا وي بولەتىن ەشتەڭە تاپپادى. سوسىن كيىمشەڭ بويىمەن ديۆانعا قيسايا ءتۇستى دە، الدەنەگە ەلەڭدەپ باسىن كوتەرىپ الدى. الدەبىرەۋدىڭ اقىرىن باسقان اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلگەن سياقتانىپ ەدى؛ قۇلاعىن تىگىپ تىڭداسا ابلىعا سوققان وز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ەكەن.
اياعىن اقىرىن باسىپ اناسى جاتقان بولمەگە بارىپ ەدى. تارس جاۋىپ العان ەسىكتىڭ ار جاعىنان دىبىس نىشانى سەزىلمەدى. ارينە، وياۋ. بيشارا، كەلىن تۇسىرگەندە قانداي قۋانىپ ەدى؛ "ولگەنىم ءتىرىلىپ، وشكەنىم جانعانداي بولدى" دەپ ەدى-اۋ! كەلىنىن ءالى دە جەك كورمەيدى؛ بۇل ۇيدەگى بۇلىكتىڭ باسى — قايىن جۇرتتان؛ اسىرەسە، بەت-اۋزى قان جالاعان قانشىقتاي، كۇندە — قىز اتانىپ جۇرگەن كارى قاقسالدان. وت باسىنىڭ تىنىشتىعىن ويلاعان انا ءتىس جارىپ تۇك ايتپاسا دا، ار جاعىندا اۋزى بۋۋلى تالاي ارمان جاتىر: اسىرەسە كەلىنىنىڭ ەكى بالادان كەيىن قۇرساق كوتەرمەي، قىسىر بويىن كۇتىپ وتىرىپ قالعان بەدەۋلىگى جانىنا باتپايدى دەيسىڭ بە؟ اينالاداعى ۇيلەردەن قارا دومالاق بالالار تاۋىق بالاپانىنداي شۇپىرلەپ سىرتقا شىعىپ جاتقاندا اسىرەسە قينالاتىن شىعار-اۋ. "اپىراي" — دەپ ويلايتىن شىعار-اۋ سوندا. قۇشاعىندا كۇيەۋى جاتقاندا كەۋدەسىندە جانى بار ايەل جىل سايىن جاتىرىن ءبىر ءجىبىتىپ، قۇرت-ىرىمشىكتىڭ ماۋسىمىندەي ءۇيدى ۇپىر-شۇپىرلەتىپ قويماس پا. جارىق دۇنيەگە كەلەتىن نارەستەنىڭ ءومىرىن بايلاۋدان اسقان اۋىر كۇنا بار ما؟ سوڭىرا و دۇنيەگە بارعاندا جارىق كورە الماي، انا جاتىرىندا ءجۇرىمى قۇرىپ كەتكەن الگى بالالار شۋىلداپ الدىنان شىققاندا نە دەيدى؟ جەندەت انانى شاشىنان سۇيرەپ اپارىپ دوزاق وتىنا تاستايتىنىنا كامىل سەنگەنى سونشا، بەسىن نامازدان كەيىن جاينامازىن جيماي، ءمىناجات دۇعا ۇستىندە ۇيىپ وتىرىپ، قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدان كەلىنىنىڭ پەندەلىك بىلمەستىگىن كەشىرە گور دەپ ۇزاق-ۇزاق جالبارىناتىن.
تۋمىسىڭنان اراق پەن تەمەكىگە زاۋقىڭ جوق ەدى عوي. سول ارادا سەن شوفەر بالانىڭ ءبىر ەزۋىندە بىقسيتىن دا جۇرەتىن اششى ماحوركاعا اڭسارىڭ اۋىپ تۇرعانىن سەزگەنسىڭ-دى. كەڭسىرىگىڭ قاڭسىپ بارا جاتقاسىن، ادەتتە قولىن اپارسا ۋىسى تولىپ كەتەتىن قوڭقاق مۇرنىن الاقانىمەن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى.
اپىر-اي، كۇزگى ءتۇن قانداي ۇزاق! قابىرعاداعى ساعاتقا قاراپ ەدى؛ كىشكەنتاي ءتىلى باعاناداعىدان گورى ىلگەرى جىلجىپتى. كوزىنەن ۇيقى قاشىپ، سەندەلىپ ءۇي كەزىپ جۇرگەن مىنا كىسىگە تاڭعالعان ساعات ءالى سول باياعىشا تاڭدايىن قاعىپ تىق-تىق... تىق-تىق... ار-بەرىدەسىن قابىرعاداعى ورنىن تاستاپ بۇنىڭ قۇلاعىنا كوشىپ الدى. قوڭىراۋى دا قۇلاعىنىڭ ءدال ىشىندە ۇرىپ جاتقانداي، ميىن شاعا باستاپ ەدى؛ شيىرشىق اتقان جۇيكە ەندى ءسال كىدىرسە دە شارت ۇزىلەتىندەي سەزىپ، ءوز ۇيىنە ءوزى سيماي سىرتقا اتىپ شىعا بەرىپ ەدى؛ كەنەت اياق استىنا توسەگەن ەسكى الاشاعا كوزى ءتۇستى دە، الدەنەگە قالشيىپ تۇرا قالدى. نەگە بۇيتكەنىن ءوزى دە بىلگەن جوق-تى. تەك ەڭكەيىپ قايتا قاراعاندا بارىپ مىناۋ اناسى پاقىردىڭ شالى بار كەزدە تىرنەكتەپ جيعان ازعانتاي دۇنيەدەن قالعان ەسكى كوز ەكەنى ەسىنە ءتۇستى. سىزداپ تۇرعان جۇرەك ءبىز سۇعىپ العانداي شىم ەتتى.
...جاسىراق كەزدە اناسى جاسىل شۇعادان ورنەك باستىرعان تەكەمەت بولاتىن. ونى تورگى ۇيگە سىيلى قوناق كەلگەندە توسەپ، قالعان ۋاقىتتا جيناپ قويۋشى ەدى؛ سولاردىڭ ءبارى وسى وتتىڭ باسىنداعى جاندارمەن بىرگە توزىپ، كارى قاقسال كىرگەن-شىققان سايىن اياعىمەن تەۋىپ، شەتتەتىپ ىسىرا-ىسىرا اقىرىندا سىرتقا شىعىپ قالدى. كورمەدە قىزىقتاۋعا قويعانداي، بىرىنەن ءبىرى وتكەن مىنا ءبىر يمپورت كىلەم، يمپورت ستەنكا، ماقپال جابىندىعا مالىنعان يمپورت ديۆان اراسىندا وسى كۇنى بۇ دا ءوزىن وگەي بالاداي سەزىنىپ، وتىرسا-تۇرسا دا قىسىلىپ بولاتىن. شىنىندا دا، اداي شال تايىپ جىعىلا جازداعان مىنا جالتىراعان تاقتاي ەدەن، مىنا كوز جاۋىن الىپ جىلتىلداعان دۇنيە-مۇلىك ءۇستى-باسى بالىق ساسىعان بۇعان مۇلدە جات، مۇلدە لايىقسىز ەكەنىن سەزىپ تۇر.
ءوزىنىڭ ومىردە عانا ەمەس، وسى ۇيدە دە جالعىزدىعىن قاتتى سەزدى. اڭعال-ساڭعال ۇيدە كوڭىلى قۇرعىر قۇسالانىپ، اڭداۋسىزدا ءبىر جەرىن ءسال ءتۇرتىپ قالسا دا اڭىراعالى تۇرعان-دى. ابزالى، اش بول، توق بول ادام جانى قاشاندا جەتىم عوي. توڭىرەگىڭ تولىپ، كەيدە وسىلاي قاراپتان-قاراپ جالعىزسىرايتىن جەتىم كەزىڭ بولادى-اۋ! اسىرەسە، سوندا قيىن.
* * *
ۇيگە سيماعاسىن سىرتقا شىعىپ ەدى؛ كۇندىزگى قارا سۋىق قاتايا تۇسكەن بە، قالاي؟ جەلەڭ شىققان بويى تىتىركەپ كەتتى. سەن ءبىراق ىشكە قايتىپ كىرگەن جوقسىڭ. الدەنەگە سارى شايانىڭ قىلىعى قانىڭدى قايناتىپ تۇر. ءبىراق جالعىز سول سۇمىراي ما؟ شىنىنا باققاندا ونى ءتۇن ىشىندە مۇزدىاياق قىپ بەزەكتەتىپ اكەتكەن قۇلقىن قاي قازاقتى قاي زاماندا قاتىننىڭ قوينىنان سۋىرىپ الماپ ەدى؟ قاي كەز، قاي زاماندا ءتۇن تىنىشتىعىنان ايرىلعان قازاقتىڭ باسىنداعى ۋايىم مەن قايعى وسى ەلدىڭ تۇتاس تىرلىگىن ويلاۋعا جەتىپ ەدى؟ قارا جەرگە قولدان ەگىپ كوك شىعارماعان كوشپەلى ەلدىڭ اتادان بالاعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ كەلگەن ەجەلگى كوكەيكەستى ارمانى — اتقا ءمىنۋ. ءبىر بيلىكتىڭ باسىندا وتىرۋ. ەل كوزىندە ەلتەڭ-سەلتەڭ ءجۇرۋ. ءوزى اتقا مىنبەسە دە، وزەگىنەن شىققان بىرەۋ جامان تۇعىر ۇستىندە جاربيىپ وتىرسا — جارى ارمانىنا جەتكەنى. باياعىدا قۇداي قالاعان ءبىر باباسى سويىل ۇستاسا، قالعان قارا توبىر توپىرلاپ سوڭىنا ەرگەن. سونداعى بىتىرگەنى نە؟ كۇشى تاسىپ بارا جاتسا، كورشىلەس وتىرعان از اعايىننىڭ ۇستىنە قيقۋ ويناتقانى ما؟ سوعان شاماسى كەلگەن باباسىن كەيىنگى ۇرپاق باتىر دەدى. ارۋاق تۇتتى. جورىققا اتتانعان جىگىتتەر الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان قابىردىڭ باسىنا تۇنەپ باتا تىلەدى. قۇرساق كوتەرمەگەن كەلىنشەك سوڭىرا ءىزىن قۋار ءۇرىم-بۇتاق سۇرادى. اتا-بابا ارۋاعىنىڭ شاراپاتى ءدال سول دىلگەر بوپ تۇرعان ۇرپاقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتتى مە، جوق پا، ءبىراق ارۋاعىڭنان اينالىپ كەتەيىن، جارىقتىق اتا-بابا وزىنەن كەيىنگىلەرگە مىنەزىن اۋدىرماي بەرىپ كەتكەنى اقيقات.
كوڭىل قۇلازىپ تۇر. سۇيەك-سۇيەگىنەن ءوتىپ بارا جاتقان سۋىقتى جاڭا سەزدى. كوپ ءۇي شامىن ءسوندىرىپ جاتىپ قاپتى. مەكتەپ تەرەزەلەرىنەن دە جىلت ەتكەن جارىق كورىنبەدى. تەك كوشەنىڭ ارى بەتىندەگى ۇلكەن ءۇي اسىپ-توگىلىپ جاتقان قۋانىشتان تۇندىگى جەلپىلدەپ تۇر. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتى بولعانىنا قاراماستان مىنالاردىڭ قۋانىشى اياقسىر ەمەس. سالەم بەرۋشى اعايىن ءالى دە اعىل-تەگىل. قورا تولى كىسى. الدەبىرەۋ الدەبىرەۋگە ايقايلاپ:
— مەن دەگەن... ايتتىم دەگەن. اسىڭدى بولدىر دەگەن. ال، سەن قۇرىعان دەگەن... ماڭدايىڭا ىسسى ماي تامسىن دەگەن... — دەپ كۇيىپ-پىسىپ جاتىر. سارى شايا ايتقان بىدىق — وسى.
قار جاۋار الدىنداعى قارا سۋىق سۇيەكتەن ءوتىپ بارادى. بۇل ۇيگە قاراي بۇرىلا بەردى دە، كەنەت كوشەنىڭ ارعى بەتىندەگى ۇلكەن ۇيگە كوزى ءتۇستى دە قالشيىپ تۇرا قالدى. اق جىبەك پەردە تۇتقان سامالاداي تەرەزەگە بىرەۋ جاقىندادى. كىرپىگىن قاعىپ قاپ، قايتا قاراپ ەدى؛ شاشىن توقپاقتاي عىپ جەلكەسىنە تۇيگەن ايەل تەرەزە الدىنا تامان جاقىنداپ كەلە بەردى. سۇلۋ ءمۇسىنىن سىرتتاعىلار دا قىزىقتاسىن دەگەندەي، شام جارىعى شۇعىلاسىن اياماي-اق توگىپ تۇرعان اق جىبەك پەردەگە كولەڭكەسىن تۇسىرە قىرىنداي توقتاپ ەدى؛ ءدال سول ساتتە كەلىنشەكتىڭ وڭاشالانىپ شىققانىن اڭدىپ تۇرعانداي ءبىر سۇڭعىلا ەركەك ساپ ەتتى. كەلىنشەك قاتارلاسا بەرگەن ەركەككە ەركەلەي مويىن بۇردى. بۇل كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ قايتا قارادى. قولى قالتىراپ كەتتى. بۇل نە، ءتۇس پە، ەڭ بە؟ الدە، مىناۋ دا بۇنىڭ وسى كۇندەرى باسىنان كەشىپ جۇرگەن تۇسىنىكسىز ءومىردىڭ جالعاسى ما؟ كوكىرەك تولا كۇدىك قايداعى ءبىر ەلەسكە جان ءبىتىرىپ، جۇرەگىن تىرناپ جاتىر ما؟ و دا مۇمكىن عوي؟
قار جاۋار الدىنداعى قارا سۋىق تۇلا بويىن تۇگەل جايلاپ الدى. ءتىسى تىسىنە تيمەي قالشىلداپ بارادى. ماڭدايىنان شىققان مۇپ-مۇزداي تەردى ۇيگە كىرە بەرگەندە بايقاپ، ەسىك الدىنا ءسال بوگەلدى. تەرىن سۇرتەر جەردە قالتىراپ كەتكەن قولىن بيلەي الماي، ساۋساقتارىنىڭ ۇشى سەكىرە باستادى. "اۋىرىپ تۇرعان جوقپىن با؟" دەپ ويلادى. قۇپ-قۋ بوپ ءتۇسى قاشىپ كەتكەن بۇعان تاڭدانا قاراپ تۇرعان قارت انانى بايقاماعان-دى.
— مىناۋ ءۇي ۋ-شۋ بوپ كەتتى عوي، ءازىم كەلگەن بە؟
— بىلمەيمىن. كەلسە كەلگەن شىعار.
— ەكەۋىڭ ءبىر جىلى تۋىپ ەدىڭدەر...
— اپا، قايتەسىڭ. ونان دا جاتپايسىڭ با؟
انا نازارىن تىكتەپ ەدى. قادالا قاراعان كارى جانار قۇددى قالتاعا تۇسكەن سۋىق قولداي، جان دۇنيەسىن كۋىس-قۋىسىن قالدىرماي تىنتكىلەپ بارادى. بۇل بويىن جيناپ الا قويدى.
اناسى شىعىپ كەتكەسىن دە ءبىرازعا دەيىن وزىنە-وزى كەلە المادى. كارى انا بىردەڭە بىلەتىن سياقتى. الگى سۋماقاي بۇنىڭ كوزىن الا بەرە سىبىرلاپ كەتپەسە نە قىلسىن؟ ەسىكتەن كىرمەي جاتىپ "اق جەڭەشەلەپ" اڭىراپ قويا بەرگەندە-اق، سول كاپىردىڭ ىشىنە سىيماي بارا جاتقان ءبىر پالە بارىن بىلگەن-دى. اناسىنا دا بىردەڭەنىڭ شەتىن شىعارمادى ما؟ اشىپ ايتپاسا دا، ءدۇدامال بىردەڭە ءتىلىنىڭ ۇشىنان جاسقانشاقتاپ قايتىپ ەدى عوي؟ ارام نەمە "جانسىز" دەپ بۇنىڭ قىتىعىنا تيۋ ءۇشىن ادەيى كەكەتكەن مىسقىلى ما؟ بۇنىڭ دىڭكەسىن قۇرتقان ءدۇدامالدىڭ ءبارىن ول سۇمىراي ءبىلىپ كەلگەن بولدى-اۋ، شاماسى؟ ەندەشە ول بىلگەندى باكيزات تا بىلەدى. ايت-تويعا باراتىنداي ۇلبىرەپ كيىنگەن سەبەبى سەنىڭ ميىڭا جاڭا جەتتى. مىنا جاعداي كوپ نارسەنىڭ سىرىن اشىپ، انا جولى استانادا دەمالىستا بولىپ قايتقالى جوقتى سىلتاۋراتىپ، بىدىقتىڭ ۇيىنە بارعىشتاپ كەتكەن سەبەبىنە ەندى ءتۇسىندى. ال، كارى قاقسالدىڭ بولسا-بولماسا دا... بىدىقپەن ىدىس-اياعى ارالاس. كوشەدە كەزدەسسە ءبىرىن-بىرى جاڭا كورگەندەي اۋىزدارى جابىسا قالاتىن...
جاڭا جەل وتىندە ۇزاعىراق تۇرىپ قالعان ەكەن؛ سۋىق العان دەنەدەن شىم-شىم تەر شىعىپ، ماڭدايى، الاقانى بىلجىراپ كەتتى. "اۋىرىپ قالماسام، نە قىلسىن؟" دەپ ويلادى؛ تۇلا بويى دىرىلدەپ، سۇيەك-سۇيەگى سىنىپ بارادى. بۇل ءوزى بۇرىن دا توسەك تارتىپ جاتىپ قالعانشا اۋىرعانىن مويىنداماي، سۇلدەرىن سۇيرەتىپ جۇرە بەرەتىن-دى. جانە بۇنىڭ اۋىرعانىن وزىنەن بۇرىن باسقالار بىلەتىن. باكيزات تا قيت ەتسە بۇنىڭ بويىنان كۇدىك شاقىراتىن بىردەڭەلەردى بايقاعىش؛ بۇعان: "نەگە سول جاعىڭا قاراي بەرەسىڭ؟" دەپ ءجۇردى دە، ءبىر جولى "سەن وسى سىرقات ەمەسسىڭ بە؟" — دەگەنى بار. بۇل ونشا ءمان بەرمەي، "ساۋ سياقتىمىن" دەي سالعان-دى.
سونىڭ ارتىنان ەكەۋى قىرداعى تۇيەلى اۋىلعا كەتىپ بارا جاتتى. ەل-جۇرتقا موللالىعىن مويىنداتقان شوفەر سول كۇنى بىرەۋدىڭ جانازاسىن شىعاراتىن بولىپ، رولگە بۇل ءوزى وتىرعان-دى. اق شاڭداق بۇرقىراعان جەر رەڭى جىلداعىدان دا كورى بيىل جۇتاڭ كورىنىپ، تۇيەلى اۋىلعا جەتكەنشە جالتاقتاپ سول جاعىنا قاراپ بولعان-دى.
باكيزات:
— ءاي، جادىگەر، — دەدى بۇنى اقىرىن ءتۇرتىپ، — نەگە سول جاعىڭا قاراي بەرەسىڭ؟ الدە سول جاعىڭنان ەلەس بەرەتىن بىردەڭە تۇرا ما؟
— جوق، جاي...
— جوق، سەن ءسىرا، سىرقات شىعارسىڭ؟ اتىن ۇمىتىپ وتىرمىن، سونداي ءبىر پسيحيچەسكيي اۋرۋ بولادى دەيدى. اسىلى، دارىگەرگە كورىن.
بۇل باكيزاتتىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي، كۇلگەن دە قويعان...
ايەلىنىڭ كۇدىگى ەندى بۇنىڭ وزىنە دە راس سياقتانىپ، سىرقات بولسام سىرقات شىعارمىن دەپ ويلادى.
توق-تا... بۇل جاڭا تەرەزە الدىنداعى ەلەستى قاي جاعىمەن كوردى؟ وڭ كوزى مە، سول كوزى بولار؟ ءيا، سول كوزى. ەندەشە، جاڭاعى كورگەنى دە، بۇل ويلاعانداي ءوڭى دە، ءتۇسى دە ەمەس. باكيزات ايتسا ايتقانداي سالقىنىن سالعان ءبىر پالە بولىپ جۇرمەسىن.
باسى شاعىپ بارا جاتقاسىن ماڭدايىن ۇستاپ ەدى. الاقانىنا بىلجىراعان جىلىمشى بىردەڭە ءتيدى. الاقانى ما، الدە ماڭدايى ما، كۇيىپ تۇر. "اۋىرىپ تۇرعان شىعارمىن" دەگەن ويعا كوڭىلى اۋدى. اۋدان ورتالىعىنا بارا قالسا، انادا كۋرورتتان قايتقان باكيزاتتى كۇتەتىندە قۇمىرا گورشوككە وسىرگەن گۇلدى سۇراپ الاتىن ءوزىنىڭ تانىس دارىگەرىنە كورىنەتىن بوپ ىشتەي بايلاۋ جاساعان ەدى-اۋ!
* * *
بۇل وسى جىگىتپەن ەكەۋى تۇيدەي قۇرداس ەدى؛ ەكەۋى ءبىر جىلدا تۋدى؛ ونجىلدىقتى بىرگە ءبىتىردى؛ ينستيتۋتقا بىرگە تالاپتاندى؛ ءبىراق ەكەۋى دە العاشقى ەكزامەننەن قۇلاپ اۋىلعا قايتىپ كەلدى. سول جىلى ەكەۋى اسكەرگە بىرگە الىندى؛ مەرزىمىن وتەگەن سوڭ، اسكەردەن ەكەۋى دە ءبىر جىلدا ورالدى؛ سونان... ءيا، سونان بىلايعى ءومىردىڭ تالاي شىرعالاڭىن باستان بىرگە كەشكەن-دى.
تەك كەيىن باقىت قۋعان بالا جىگىتتەردىڭ ءومىر جولى ەكىگە ايىرىلىپ، ينستيتۋت بىتىرگەسىن ول — استانادا قالىپ، بۇل — "ارالىم، مەنىڭ ارالىم" دەپ اۋىلعا تارتىپ وتىردى. ول شىرقاپ ءوستى. ونىڭ وسەتىنىنە بۇل كۇماندانعان ەمەس. باياعى بالا كەزدە بالىقشى اۋىلدىڭ كۇنگە كۇيگەن قارا سيراقتارىنىڭ ىشىندە ۇزىن بويلى اق سارى بالا جۇرت كوزىنە بۇرىن تۇسەتىن. زەيىندى، العىرلىعىنا سەنگەسىن باسقا بالالارداي سارىلىپ وتىرماي، ساباقتى ءجۇردىم-باردىم وقيتىن. ەسەسىنە ەكى بەتىنەن وتى شىعىپ تۇراتىن ادەمى اق سارى بالا كەپ اراسىن كيىپ-جارىپ ءان سالاتىن جەردە تارتىنباي — ءان سالدى، دومبىرا تارتاتىن جەردە تارتىنباي — دومبىرا تارتتى. بالىقشى اۋىلدا ءۇردىس بولماعان بيگە دە بۇيىعى بالالار ءبىرىنىڭ تاساسىنا ءبىرى تىعىلىپ باسپاي قويعاندا، ول قارا كوزى جايناپ ءبىرىنشى بوپ شىققان-دى.
سوندايدا جازاتايىم كەيدە داۋسى جەتپەي، كەيدە قولى كەلمەي قالعاندا كولدەنەڭ تۇرعان قىزدار قاراپتان-قاراپ قىسىلىپ بەتىن شىمشىپ جاتقاندا، بۇل جاسۋ ورنىنا قايتا قارا كوزى شوقتاي جايناپ: "دانەڭە قىلمايدى. كەلەسىدە كوكەسىن تانىتام"، — دەپ ەدىرەڭدەپ تۇراتىن؛ دەسە دەگەندەي، كەلەسىدە ءاندى دە، كۇيدى دە، ءبيدى دە دۇرىستاپ الاتىن. ون جىل بىرگە وقىعاندا وسى دوسىنىڭ بالا بوپ، ءسىرا، تاۋى شاعىلىپ، اجارى قايتىپ مۇقالعانىن كورگەن ەمەس. تاريح پانىنەن بەرەتىن اعايدان بۇكىل بالا زارەسى قالماي قورقاتىن. سوعىستا وق تيگەن وڭ كوزىن شىنىلاپ العاننان كەيىن ساباق سۇراعاندا شاتىناپ تۇراتىن. پەتر پاتشانى وتكەندە ءوزى دە پەتر پاتشاعا ۇقساپ، تەرتەدەي اياعىنا قارا سانىن قاپتىرا ۇزىن قونىش ەتىك كيىپ الاتىن. ال ناپولەون جورىقتارىن وتكەندە تابان استىنان تاعى ءبىر كۇيگە تۇسەتىن؛ فرانسيا يمپەراتورى ادەيى ارال بالالارىن قورقىتۋ ءۇشىن ءتىرىلىپ كەپ، ونسىز دا تاريحشى اعايدىڭ شاتىناعان شىنى كوزىنەن زارەلەرى ۇشىپ، ءوزدى-وزىنىڭ پارتاسىندا جىم بوپ وتىرعان قارا سيراقتاردىڭ قارسى الدىندا قوس قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ تاستاپ، قاباق استىنان سىزدانا قاراپ، قاتالدانىپ الاتىن تاريحشى اعايدان ەكى الىپ قالعاندا دا بۇل زاڭعار باسقا بالالارداي ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، تاناۋىن تارتقىلاپ كورگەن جوق-تى. ەرتەڭ شارۋالار كوتەرىلىسىن وتكەندە ءبارىبىر بەس الامىن دەپ باسى قاقشاقتاپ تۇراتىن.
ينستيتۋتقا تۇسەردە بۇل وسى تۇرعان الماتىعا تاۋەكەلى ازەر جەتكەندە، ول موسكۆاعا جالعىز تارتتى. بۇل ءبىرىنشى ساباقتان قۇلاپ، اناسى بەرگەن ازعانتاي اقشاسىن قالا كورگەن قۋ مۇيىزدەردىڭ سىراسىنا ساۋعىزىپ قايتىپ كەلسە، ول جارقىلداپ اۋىلدا ءجۇر. انا قالتاسى دا، مىنا قالتاسى دا بۋداق-بۋداق اقشا. سول جىلى اتا-انالار وقۋعا تۇسە الماي قايتقان بالالارعا رەنجىگەندە: "وزىڭدەي ازىمگە قاراشى. وقۋعا تۇسپەسە دە، اقشانى كۇرەپ قايتتى"، — دەپ ۇرىساتىن.
ول كەزدەردە ءازىم بۇنان سىر بۇكپەيتىن. ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ وتىرىپ اقشانى قالاي تاپقانىن ايتىپ بەرگەندى: سويتسە، بۇ دا ءبىرىنشى ساباقتان قۇلاپتى. اكەسى بەرگەن ازعانتاي اقشانى ونى-پۇنىعا جۇمساپ قويىپتى؛ ەندى ەلگە قايتايىن دەسە، قالتاسىندا ءبىر تيىن قالماپتى؛ "ءا" دەگەندە ساسۋىن ساسسا دا، ءبىراق زەردەلى العىر بالا اقىل تاۋىپ سۇيىكتى كوسەمگە حات جولداعىسى كەپتى؛ ءبىراق اۋىلدا وقىعان بالا ۆيسساريونعا نەشە "س" جازۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەپتى، قاسىنداعى بالالاردان سۇراۋعا ارلانىپتى. كيوسكاعا بارىپ گازەت ساتىپ الىپ، ءوزىن قيناعان "س" ءارپىنىڭ سىلاسىن تاۋىپتى. كوسەمگە جازعان حاتقا ىلە-شالا كەلگەن جاۋاپتا قازاقستاننىڭ موسكۆاداعى تۇراقتى وكىلدىگىنە بارۋعا كەڭەس بەرىپتى. وندا بارسا، الدىنان ىڭىرسىپ سويلەيتىن ارىق قارا شىعىپتى دا، سۇراعان اقشاسىن ۇستاتا ساپتى. تەگىن اقشاعا قۋانىپتى. تەك بىلاي شىققاسىن جاڭاعى قالاق قارانىڭ قاباق شىتپاي بەرە سالعانىنا قاراپ، از سۇراعانىنا وكىنىپتى. سول وكىنىش ويىنان كەتپەي قىنجىلىپ كەلسە... وزىمەن ءبىر بولمەدە جاتاتىن سەكپىل بەت، سارى بالا جىلاپ وتىر. بۇل "نە بولدى" دەپ سۇراسا، تۋ قيىر شىعىستىڭ قيان شەتىنەن كەلگەن نەمە ەمەس پە، جاڭا كيوسكا الدىندا قىزىل الا جۋرنالدىڭ سىرتىندا قىلىش اسىنعان قولباسشى قىزىقتاپ قاراپ تۇرعاندا... "اقشام... قالتامداعى اقشامدى..." دەپ ارجاعىن ايتا الماي ەڭىرەپ قويا بەرىپتى. جۇرەگى زۋ ەتە قالعان ءازىم اقشا سالعان قالتاسىن ۇستاي العان ەدى...
جاڭا بۇ دا سول كيوسكاعا سوققان-دى. بۇ دا اۋىلداعى قاتىنداردىڭ كۇلدارى كويلەگىندەي الاباجاق جۋرنالدى كورگەن. جۋرنال سىرتىندا سارى الا قىلىش اسىنعان قولباسىنىڭ قوشقار تۇمسىعى مەن ءار شالعىسىنا ۋىس تولعانداي مۇرتىنا ەسى شىعا قىزىعىپ قاراعان ەدى؛
سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە ول توسەگىنەن تۇرا سالا كەشەگى قالاق بەت قاراعا قايتا بارىپ: "اعا، كەشە... سىزدەن شىققاسىن كيوسكادان گازەت الايىن دەپ تۇرسام..." — دەپ اقشاسىن ۇرلاتىپ العان سەكپىل بەت بالادان اۋدارماي كەمسەڭدەي باستاعان ەكەن، قالاق قارا: "قازاقى بالا، بالا ەمەس"، — دەپ باسىن شايقاپتى دا، بۇل جولى دا ءبىر ۋىس اقشانى ۇستاتا ساپتى. "ءسۇيتىپ، اينالايىن، استاناداعىلارىڭدى دا ەكى جەپ بيگە شىقتىم"، — دەپ، ءازىم سۋسىلداق شاشىن ءبىر سىلكىپ قاپ، ساق-ساق كۇلگەن-دى.
قانشا دەسە دە، بالانىڭ اتى بالا. ول كەزدە بۇلار نەنىڭ پارقىن بىلگەن. كەيىن ويلاپ قاراسا، قۇرداسى سول كەزدە دە اعايىن اعارىپ الدىما تۇسپەسىن، قارايىپ ارتىمدا ءجۇرسىن دەپتى. سوندا سوڭىنا ەرگەن شۋىلداق توبىردىڭ اۋزىندا دا، كوزىندە دە ءبىر ءوزى جەكە تۇرارىن بىلگەن. حالىق نازارىنان شىقپاي ەلتەڭ-سەلتەڭ ءجۇرۋ ونىڭ ەجەلگى ارمانى ەدى. ارمانىنا جەتتى. اتى استانا گازەتتەرىنەن تۇسپەيدى. جينالىستا سول سويلەيدى. جيىندا سونىڭ اتى ۇلكەندەردىڭ اۋزىمەن اتالىپ، قازاق دالاسىنىڭ باس-اياعىنا دابىرايىپ تاراپ جاتىر.
حالىقتىڭ نە ءبىلىپ ايتاتىنىن قايدام، راس بولسا، وسى جىگىتتىڭ باسىنا ءسوز اينالىپ تۇر دەسەدى. بۇلار امۋداريادا تۇششى سۋعا قۇلاعان بالىقتى قىرىپ ۇستاپ جاتقاندا، ورتالىقتا شىعاتىن عىلىمي جۋرنالدا ءازىمدى سىناپتى دەپ ءجۇر. ارالدىڭ ءار جەردە اۋىزعا ىلىگىپ جۇرگەن ازعانتاي ازاماتى اجارلى جۇرگەنىنە كىم قارسى. تەك ونىڭ "ارال تەڭىزىنىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنا زياننان باسقا پايداسى جوق" دەپ، جينالىس بولسا تەپسىنىپ شىعا كەلەتىنىنە تۇسىنبەيدى. "امۋداريا مەن سىرداريانى باسقا جاققا بۇرىپ اكەتۋ كەرەك. سوندا وسى ءوڭىردىڭ ورتتەي ىستىق كۇنى مەن اڭىزاق اپتاپ جەلى قوس جەندەتتەي ەكى جاقتان ءتيىسىپ بەرگەندە، ارال تەڭىزىنىڭ جيىرما جىلدا ءتۇبى كورىنەدى. سوسىن تەڭىز استىنان بوساعان پالەنباي قۇنارلى جەرگە تۇگەنباي ماقتا ەگەمىز، كۇرىش ەگەمىز، اقشاڭقان ۇيلەر، ساۋلەتتى سارايلار سالامىز، سكۆەرلەر، الاڭدار، سۋ اتقىلاعان فونتاندار مەن جاسىل اعاش ساياسىندا عاشىقتار ۇزدىگەدى. يت جەتەلەگەن ايەلدەر سەرۋەندەيدى. باياعى اتا-بابا تۇرسىن، قازىرگى ۇرپاقتىڭ تۇسىنە كىرمەگەن ۇجماق ءومىر سوڭىرا وسى تەڭىزدىڭ تۇبىنەن بوساعان جەردە گۇل اتادى. بۇگىنگى ۇرپاق سول ۇجماقتى اقيقات كورەدى، كورگەندى ايتاسىڭ، سول ۇجماقتا تىرلىك كەشەدى، سوعان كەپىلمىن" دەپ وزەۋرەيتىن كورىنەدى.
ە، قۇداي، كۇشى تاسىپ بارا جاتسا، قازاق دالاسى كىمگە جەتپەي جاتىر. وسىناۋ تۋسىراعان تۇل دالا عاسىرلار بويى جارىن توسقان قالىڭدىقتاي، يەسىن كۇتىپ جاتقان جوق پا؟ سونى يگەرە الماي جاتىپ، بۇل قۇدايدىڭ ونى تارتىلعان تەڭىزدىڭ تۇبىنەن بوساعان جەرگە كوز ساتقىزىپ قويعانىن قايتەرسىڭ. بىلە بىلگەنگە بۇل كارى تەڭىز سۋدان شاباق اۋلاپ جەگەن كازاك بالاسى ءۇشىن كوزى تىرىدە انا باۋىرىنان تارتقىلاپ ەمەر ەكى ەمشەكتىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدى؟
جولى ءتۇسىپ انە بىردە استاناعا بارا قالعاندا ارال پروبلەماسى جونىندە بولىپ جاتقان ۇلكەن ايتىستىڭ ۇستىنەن شىقتى. اۋزى-مۇرنىنان شىققان ۇلكەن زالدىڭ ارت جاعىنا كەپ وتىرا كەتتى. كوزى بىردەن ازىمگە ءتۇستى. نار قاسقا جىگىت پريزدومدا ماڭقايىپ وتىر ەكەن. ونىڭ وڭ قولىن الا بۇل بىلمەيتىن ءدۇر قارا بىرەۋ جايعاسىپتى. جىعا تانىماسا دا، ءبىراق كورگەن بويدا مىنا جۋان قارا كوزىنە وتتاي باسىلدى. ازىمنەن كوزىن الىپ قايتا قاراعاندا شىرامىتتى. باياعىدا وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەندە ءوزىن قابىلداپ وتىرىپ، شىبىن قۋالاپ كەتەتىن جۋان جاقايىمعا ۇقسايتىن سياقتى. سول تۋىسى بىردەڭەدەن كانديداتتىق قورعاپ، استاناعا اۋىسىپ كەتىپتى دەپ ەستيتىن. راس بولسا، راس شىعار. ايتەۋىر، سونان بەرگى ون ءۇش جىلدا ارالعا قانشا بارعاندا كوزىنە جۋان جاقايىم تۇسكەن ەمەس. بۇل انادا جۋان جاقايىم عىلىم كانديداتى بولدى دەگەنگە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەپ ەدى؛ ەندى سونداعى جۋان قارانىڭ استاناعا كەلگەسىن ارۋاعى كوتەرىلىپ، ءازىمنىڭ وڭ جاعىن الا وتىراتىنداي قاۋقاردىڭ قايدان بىتكەنىنە سەنەر سەنبەسىن بىلمەي اقىلى دال بوپ وتىرعاندا، ءازىمنىڭ كىرىسپە ءسوزىن ەسىتە الماي قالىپ ەدى؛ قاسىندا تەسىرەيگەن تۇيمە كوز بىرەۋ وتىر ەكەن، جۇرتتىڭ بەتىنەن جوعالتقان بىردەڭەسىن ىزدەگەندەي، اناعان ءبىر، مىناعان ءبىر قاراپ وتىرعان تۇيمە كوزدەن سەن ءازىمنىڭ جانىنداعى جۋان قارا كىم دەپ سۇراپ ەدىڭ، ول "جاكەڭ عوي" دەدى؛ دەۋىن دەسە دە، ول بۇعان "جاكەڭدى بىلمەيتىن سەن ءوزىڭ كىمسىڭ" دەگەندەي تەسىرەيگەن كوزىن تەبەن ينەدەي قاداپ تۇرىپ الدى. سەن شىنىندا دا، ازىممەن يىقتاسىپ وتىرۋعا جاراعان بىلدەي ازاماتتى بىلمەگەنىڭە ىشىڭنەن ىڭعايسىزدانىپ وتىردىڭ دا، سالدەن سوڭ ەكىنشى جاعىنداعى اق سارى وكىمىستىعا بۇرىلدىڭ. ۇستىندەگى قىجىم-قىجىم كوستيۋم سياقتى قىجىم-قىجىم كويلەكتىڭ دە ءوڭىرىن اعىتىپ تاستاعان اق سارى وقىمىستى ورىندىقتىڭ ارقاسىنا شالقالاپ جاتىپ الىپتى. سەنىڭ مويىن بۇرعانىڭدى بايقاسا دا، بىلق ەتپەدى. "جۋان قارا كىم؟" دەگەن سەنىڭ سۇراعىڭا دا جوندەپ جاۋاپ بەرمەي، ءبىر تاناۋىنان مىرس ەتتى. سونان كەيىن جۋان قارانى موشقاعانى، الدە ماقتاعانى بەلگىسىز، اۋزىن اسپانداتا ءشۇيىرىپ، "ول اناۋ-ۋ عوي"، — دەگەنى. سەن ونان "اناۋ قاي اناۋ" دەپ سۇراي المادىڭ. ەكى كورشىسىنەن ەسىتكەن ەكى ۇداي دولباردىڭ ەكەۋىنە دە تۇسىنبەدى. ارال پروبلەماسى جونىندەگى پىكىر بۇل جاقتا دا ەكىگە ءبولىنىپ، بەت اشىسىپ العان ەكەن. تۇسكى استىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتسە دە، ءيىن تىرەسكەن ىعى-جىعى حالىق تىرپ ەتكەن جوق؛ تەك كەرىلدەسكەن قىزىل شەكە ۇزاعان ءبىر كەزدە كەڭسىرىگى قاڭسىپ بارا جاتقان بىرەۋلەر كوپ اراسىنان سىتىلىپ شىعىپ، ەسىك الدىندا تۇرىپ تەمەكىسىن شەگىپ بولار-بولماستا اياعىن ۇشىنان باسىپ ءوز ورنىنا قايتىپ جاتتى.
تۇستەن كەيىن ۇزىن بويلى اققۇبا جاس جىگىت ءسوز الىپ ەدى؛ ءبىراق قارسى جاق جەر تەپكىلەپ، ىسقىرىپ سويلەتپەدى. ىزا بولعان جىگىت ويىنىڭ باس-اياعىن جيناقتاي الماي، قايتا-قايتا تۇتىعىپ قالا بەردى. جاس جىگىتكە جانىڭ اشىپ، اياپ وتىرىپ، سەن ونىڭ ءسوزىن جوندەپ ۇعا دا الماعانسىڭ-دى.
تەك ىزالى جىگىت ابدەن اشىنعان ءبىر تۇستا قاتتى اقىرىپ، كوپ شۋىلداقتىڭ اۋزىنا قۇم قۇيدى دا، ءسوزىن جالعاپ كەتتى: قازاقستان مەن ورتا ازيا — حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز تەڭىز انە تارتىلىپ جاتىر دەدى. جارىم جارتىلاپ تارتىلعان تەڭىز تۇبىنەن جىل سايىن مىڭ-مىڭ توننالاپ ۇشىپ جاتقان ءتۇز ءقازىردىڭ وزىندە قىزىلوردا وبلىسى مەن بۇكىل قارا-قالپاق ەلىن تۇنشىقتىرىپ، اۋاسى مەن سۋىن ۋلاپ، ءشوبى ەكەش ءشوبىن كوكتەمەي جاتىپ كۇيدىرىپ، ال حالىق سورلى، بۇرىن-سوڭ ادام بالاسى ەسىتپەگەن ەم قونبايتىن بەيداۋا ىندەتكە ۇشىراپ، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ تاعدىرىن تۇيىققا تىرەپ قويعانى اناۋ دەدى. بۇگىن ىشىپ-جەگەنىنە ءماز بولىپ، ەلىنىڭ ەرتەڭىن ويلامايتىن وسىناۋ دارداڭداعان ەسالاڭ ادامدارعا بۇل ارال ءالى دە ءوزىنىڭ اقىرعى ۇكىمىن ايتپاي، ارتىنا ساقتاپ وتىر دەدى. سوڭىرا ارال ابدەن تارتىلار-اۋ، تارتىلعان تەڭىز تۇبىنە ءتورت جارىم ميلليارد توننا تۇز تاۋ بوپ شوگەر-اۋ. سوندا وسىناۋ الدى-ارتى اشىق ۇلان بايتاق دالادا ساحارا ءشولدىڭ ورتتەي ىستىق اپتابى كۇن-كۇن، ءتۇن-تۇن اڭىراپ سوعىپ بەرگەندە، كەلەشەكتە ورتا ازيا مەن قازاقستاندا كىم امان قالارىن ءبىر قۇداي بولماسا، باسقا ەشكىم بىلمەيدى. سەندەر مەنى سويلەتپەي جەر تەپكىلەپ، ىسقىرىپ جاتسىڭدار. ارينە، قۇلاققا جاقپايتىن ءسوزدى تىڭداپ كەرەگى قانشا. ءبىراق، ەستەرىڭدە بولسىن، كەلەشەكتە ادام بالاسىنىڭ جەر بەتىندە بولۋ-بولماۋى — تابيعاتتىڭ بولۋ-بولماۋىنا تىكەلەي بايلانىستى"، — دەپ اققۇبا جىگىت ءسوزىن بىتىرگەندە، سەن ەكى ەزۋىڭ ەكى قۇلاعىڭدا، ورنىڭنان اتىپ تۇرىپ ەدىڭ-اۋ. باسقالاردان بۇرىن قىزىنا قول سوعىپ ەدىڭ عوي. ول از دەگەندەي، شارتىلداپ جونەلگەن الاقانعا "اينالايىن تۋساڭ تۋ!" دەپ داۋىس قوسىپ قالىپ ەدى؛ سۇيتسە، قاسىنداعى تۇيمە كوز ءتىپتى ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى. ونىڭ تەبەن ينەدەي تەسىرەيە قالعان كوزىن كەش بايقادى؛ "ءا" دەگەندە قىسىلىپ قالسا دا، ءبىراق ىلە-شالا بۇ دا بويىن بيلەپ الدى. "مىنا ەنەڭدى ۇرايىن نەگە تەسىرەيەدى، ءاي؟" — دەپ، ونى ىشىنەن مىقتاپ ءبىر بوقتاعان ەدى دە، تەسىرەيگەن تۇيمە كوزگە بۇل ءوزىنىڭ الاقانداي الا كوزىن ءمىردىڭ وعىنداي قاداپ جالت قاراپ ەدى؛ شاماسى، قارسى ءسوز ايتسا، ۇستىنە ءتونىپ قالعان مىنا ءىرى قارا كىسى باس سالاتىنداي ءتۇرى تىم سۋىق ەكەن، تۇيمە كوزدىڭ جانارى جاسىپ، ىقتاپ بارا جاتىپ؛ "پودۋماەش، كوزىن الارتادى ەششە"، — دەپ مىڭگىرلەدى.
اققۇبا جىگىت مىنبەدەن ءتۇسىپ، ارت جاقتاعى ءوز ورنىنا بارىپ وتىردى. سەن: "اينالايىن ءىنىم، الدىڭنان اق كۇن تۋسىن"، — دەدىڭ ىشىڭنەن. تىل-كوزدەن امان بولساڭ، وسى قازاقتىڭ ماڭدايىنداعى دىڭداي ازاماتى بولعالى ءتۇر ەكەنسىڭ. انا جاقتا سۋى تارتىلعان تەڭىز بەن شارۋاسى كۇيزەلگەن حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن جەر بەتىندە سەندەي دە جان بار ەكەن عوي. وعان دا شۇكىر!"
اق قۇبا جىگىتتەن كەيىن سەن كادىمگىدەي كوڭىلدەنىپ، جان-جاعىڭا سەرگەك كوز تاستاپ ەدىڭ-اۋ. نازارىڭ ازىممەن يىق تىرەسە وتىرعان جۋان قاراعا تۇسكەندە "اپىراي، ءا؟" دەپ اقىلىڭ دال بوپ ويلانىپ قالدىڭ. جاڭا بۇنى "اناۋ" دەدى. اناۋ بولعاندا سوندا بۇل قاي اناۋ؟! اسىلى، بۇل جۋان جاقايىم بولماس. جۋان جاقايىم انادا قاپىرىق كابينەتتە ازعانتاي وتىرعاننىڭ وزىندە قول-اياعىنا نە بولا الماي، شىبىن قۋالاپ كەتپەدى مە؟ ال، مىناۋ... وي، زاڭعار-اي، ەرتەدەن قارا كەشكە قىزىل شەكە بوپ جاتقان ايتىستا قۋ تاقتايدا قۇيرىعى ويىلعانشا وتىرعاندا، قىبىر ەتپەدى. تەك قارسى جاقتان بىرەۋ ءسوز الىپ ءازىمدى سىناسا قۇتى قاشىپ كەتەدى ەكەن. باستىقتان گورى سىن وعان قاتتىراق باتىپ، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي قالادى.
ال، ءازىم... زالىم عوي، ءوزىن جاقسى ۇستادى.
ۇلكەن ورىندا ءجۇرىپ ابدەن ىسىلىپ العان. جۇرت الدىندا قيمىل، قوزعالىسىنىڭ ءبارى ولشەۋلى. ءسوزى ساناۋلى. باس يزەسىنە دەيىن باسقا جۇرتتان بولەك. قارسىلاستار جاعى سويلەسە دە، جاقتاستار جاعى سويلەسە دە بەت وڭىنەن ءبىر نارسە اڭعارىپ بولمايدى. رەنىشىن دە، ىرزالىعىن دا ىشىندە ساقتاپ، قوڭىر كوزدىڭ جانارىن زالداعى كىسىلەردىڭ ۇستىنەن اسىرا، الدەبىر جاققا، الىسقا تاستاپ، قۇرىقتاي موينى قۇراعىتىپ قىبىر ەتپەي وتىر. ول تەك شەكەسى قىزىپ العان كىسىلەر ەشكىمدى تىڭداماي، شەكتەن شىعىپ دۋىلداپ بارا جاتقان كەزدە عانا شىلدىراتىپ قوڭىراۋ قاعادى. قالعان ۋاقىتتا ءوزىنىڭ الگى ءبىر سىرتقا سىر شاشپايتىن سابىرلى، ماڭعاز قالپىنا اۋىسىپ، كوزىن تۋرا الدىنا تىگەدى ەكەن دە، قىبىرسىز قاتىپ الادى ەكەن. سول كۇنگى قىزىل شەكە ايتىستا سەنىڭ تاعى ءبىر اڭعارعانىڭ: ءتىل-جاعىنا سۇيەنگەن شەشەندەردىڭ ازىمگە قاي ءسوزى جاعىپ، قاي ءسوزى جاقپاعانىن سەن كوبىنە-كوپ ونىڭ جانىنداعى انا جۋان قارانىڭ ىڭعايىنا قاراپ اڭعارعانسىڭ-دى. ازىمدەي ەمەس، جۋان قارانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى اتاناقتاپ سىرتىنا شاۋىپ تۇرادى ەكەن. شەشەندەردىڭ اۋزىنان ازىمگە جاعاتىن ءسوز شىقسا، باسقادان بۇرىن الا-بولە جۋان قارانىڭ جولى بولىپ الاقايلاعان بالاداي، الاقانىن اياماي سوقسا، ال قارسىلاستار سويلەگەندە قاباعى ءتۇسىپ، قالىڭ بەتى قابارىپ، جەلىندەپ الا قويادى. وندايدا جۇرت جانىن سالا دۋىلداتىپ قول سوعىپ جاتسا دا، جۋان قارانىڭ بوتقا بەتى بۇلك ەتپەي الاقانىن الاقانىنا ازەر-ازەر تيگىزىپ يشاراتىن عانا ىستەيدى. سەن ەندى جۋان قارانىڭ ىڭعايىنا قاراپ وتىرىپ، بۇنداعى كىسىلەردىڭ قايسىسى ازىمگە جاقتاس، قايسىسى قارسىلاس ەكەنىن قاتەلەسپەي ايىرا باستاعانسىڭ-دى.
سەن دە وزىڭشە جامان-جۇمان باستىقسىڭ. اۋىلدا ساعان دا جاعىناتىن جالپىلداقتار جەتەدى. ءبىراق، نەسىن ايتاسىڭ، اينالايىن، ۇلكەن جەر ۇلكەن تۋرايدى عوي. مىنالاردىڭ قاي مىنەزى دە تۇيەلى ادامداي كوش جەردەن كوزگە ءتۇسىپ تۇرادى ەكەن. اققۇبا جىگىتتەن كەيىن سەن جينالىستىڭ اياعىنا قاراماي ەرتەرەك كەتىپ قالعانسىڭ-دى. ەسىك الدىندا قىرما ساقال بىرەۋ تەمەكى شەگىپ تۇر ەكەن. ىشتەگى قىزۋ قاندى كىسىلەردەن گورى مىنانىڭ ءجۇزى جىلى كورىنگەسىن، قاتارلاسا بەرە ونان ءازىمنىڭ قاسىنداعى جۋان قارانى سۇراپ ەدى؛ "ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جاعىن باسقاراتىن ورىنباسارى عوي"، — دەدى؛ "اتى قالاي؟" — دەپ سۇراپ ەدى؛ جاكەڭ عوي، — دەدى. مىنانىڭ بەرگەن جاۋابىنان ميىنا ءبارىبىر ەشتەڭە كىرمەگەسىن: "ءوزى قاي جاقتىڭ كىسىسى؟" — دەپ سۇراپ ەدى؛ "ءاز اعاڭنىڭ جەرلەسى. ارالدان"، — دەدى. بۇل كۇلىپ جىبەردى. بەتىنە تاڭدانا قاراعان يمان ءجۇزدى كىسىگە بۇل ءلام دەمەستەن سىرتقا اتا جونەلگەن ەدى؛ كوشەگە شىعا سالا جىندى ادامشا ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ كەلەدى، كۇلىپ كەلەدى، كۇلىپ كەلەدى. وڭنان دا، سولدان دا كەزدەسكەن كىسىلەر: "ەسى دۇرىس پا؟" دەپ توسىرقاپ تاڭدانا قاراپ تۇردى دا، تۇككە تۇسىنبەي ءوتىپ كەتەدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى سەنىڭ قاپەرىڭە كىرگەن جوق، كوشەنى باسىنا كوتەرە كۇلدى-كۇلدى دە، اياق استىنان كىلت تيىلدى. "اپىر-اي، — دەدى ىشىنەن، — عىلىمى قۇرعىردىڭ دا قۇنى ارزانداپ كەتكەن ەكەن عوي".
ەلگە قايتىپ كەلە جاتىپ تا جۋان قارا ەسىنە تۇسكەن سايىن ازىمگە قالاي جول تاپتى ەكەن دەپ ويلادى. جەرلەستىگىن بۇلداماسا، باياعىدا كورگەندە شىبىن قۋالاپ كەتەتىن جۋان جاقايىمدا عىلىم باسقارا قوياتىنداي قابىلەت شامالى سياقتى ەدى عوي. الدە ءجۇن تىققان قاپتاي جۋان دەنەنىڭ ءبىر قالتارىسىندا بۇل بىلمەيتىن اسىلدىڭ سىنىعى جاتىر ما؟
* * *
تاڭ تاياۋ ەدى؛ ءتۇن كۇزەتكەن بۇل ءالى كوز شىرىمىن العان جوق؛ تىقىلداپ ميىن شاعا بەرگەسىن قابىرعاداعى ساعاتتى توقتاتىپ تاستاعان-دى. كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى دىردۋ دا بۇل كەزدە باسىلعان؛ ءۇي دە، ءتۇز دە جىم-جىرت. باكيزاتتىڭ كەلمەسىنە كوزى ابدەن جەتتى؛ ونى ەندى كۇتكەن جوقسىڭ؛ ويلاعان دا جوقسىڭ؛ جوق، ويلاماۋعا تىرىستىڭ؛ ەرتەدەن بەرى ءىشىڭدى ورتەگەن رەنىش پەن ىزا ءقازىر قىزعانىشقا اينالىپ، كوكىرەك تۇبىندە قورعاسىنداي اۋىر سالماقپەن شوگىپ العان-دى.
ءبىر ورىندا تاعات تاۋىپ وتىرا الماي، اباجاداي ۇلكەن ءۇيدى ەرسى-قارسى كەزىپ ءجۇردى دە، كەنەت الدەبىر وي كوكىرەگىن شارپىپ قالشيىپ تۇرىپ قالدى. وسى جىگىت كەلگەن سايىن بۇل نەگە بەرەكەتى كەتىپ، ىشىنەن ازىپ، ابىرجىپ بولادى؟ باسە، سونىسى نە؟ باكيزاتتى قىزعانا ما؟ الدە... الدە وسى جىگىتتىڭ باسىنداعى باعىن كورە الماي ما؟ ءاي، قايدام... استانا اسپانىندا جارقىراعان جارىق جۇلدىزعا تابىنباسا تابىنباعان شىعار، تەك ونىڭ باسىنداعى باعىن كورە الماعان جەرى جوق ەدى عوي. ءقازىر تۇرسىن، بۇل ءتىپتى باياعى بالا كەزدە دە وزىنەن ءازىمنىڭ ارتىق ەكەنىن مويىنداماپ پا ەدى؟
ءازىمنىڭ اقىلى ارتىق ەدى؛ ەندى باعى ارتتى؛ ول كەزدە بۇل ەكەۋى اراسىنان قىل وتپەيتىن دوس ەدى؛ اقىل توقتاتپاعان الاڭعاسار نەمەلەر بۇل دۇنيەدە اسىر سالعان ويىننان دا باسقا قىزعانىش دەگەن قىزىل يت بولاتىنىن قايدان ءبىلسىن. قىزىل ءيتتى دە، ونان دا باسقا تالاي يتتىكتى بۇلار بىلسە سوڭىرا تالاي جىلدى ارتقا سالعاسىن بىلەر. ال، ول كەزدە قۇرداسى بارعان جەرىن پىسىمەن باسىپ، ۇرشىقتاي ۇيىرە باستاعاندا، بۇل ىلعي كوز تۇسپەيتىن ەلەۋسىز شەتتە قالا بەرەتىن. بۇل، ءسىرا، ول كەزدە ونىڭ الدىنا تۇسكىسى كەلدى مە؟ ونداي وي، ءسىرا، باسىنا كەلدى مە؟ ۇزىن بويلى، اقسارى جىگىت ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ تۇرعاندا ەكەۋىنىڭ تاڭداۋىنا تۇسكەن نە ءبىر اسىل مەن جاقسىعا ىشىنەن ىنتىعىپ تۇرسا دا، بۇل، ءسىرا، تالاسپاق تۇگىل دامەتەتىن بە ەدى؟ باكيزاتقا دا دامەلەندى مە؟ اق سارى ادەمى جىگىت ءبىر شەكەسىنە قاراي جىعىلا بەرەتىن سۋسىلداق شاشىن وقتىن-وقتىن ارتىنا سىلكىپ قاپ، قارا كوزى ۇشقىنداپ تۇرعاندا باكيزات تۇگىل، بۇل، ءسىرا، وسى وڭىردەگى بەتى جىلتىراعان ءبىر قىزدان دامە قىلاتىن با ەدى؟
اسكەرگە بىرگە الىنىپ، ەلگە ءبىر مەزگىلدە ورالعان ەكى دوس سول جىلى ينستيتۋتقا دا بىرگە تۇسەتىن بوپ ۋادەلەسكەن. ينستيتۋتقا تۇسەر الدىنداعى ۋاقىتتى بىرگە وتكىزىپ جۇرگەن-دى. ءبىر كۇنى... سول ءوزى ءتۇس كەزى مە ەدى؟ جوق، ەكەۋى ءتۇس اۋا بەرگەندە تەڭىزگە بارعان ەكەن-اۋ. جاعادا ءتىرى جان جوق ەكەن. ەكى دوس بۇتىندا تىرتيعان ءبىر-بىر ترۋسيدەن باسقا كيىمدى سىپىرىپ تاستاپ، جيەكتە كۇنگە قىزدىرىنىپ وتىرعاندا دا ءازىمنىڭ الدىنا شىعۋ بۇنىڭ ويىندا جوق ەدى عوي! ءيا، ويىندا جوق ەدى. سول كەزدە دە ءازىم ادام باسىنا كەلمەگەن توتەن بىردەڭە تاۋىپ الاتىن دا، بۇنى ىقتيار ەركىنە قاراتپاي، لاقتىرىپ سوڭىنا ەرتىپ اكەتىپ بارا جاتاتىن. سول كەزدىڭ وزىڭدە ادامدى ءاي-شايعا قاراتپاي، لاقتىرىپ ءۇيىرىپ تۇراتىن ءبىر پالەسى بار-تۇعىن. مۇمكىن، ول سول باياعىسىنان ءالى دە وزگەرمەگەن شىعار؟ وزگەرگەن ءوزىڭ بولارسىڭ؟
* * *
وي، داريعا-اي!.. وتكەن كۇندە بەلگى جوق. ءقازىر ول كۇندەر كورگەن تۇستەي كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى دا كەتتى. شىركىن، ول كەزدەگى ءومىردىڭ نەسىن ايتاسىڭ! وندا جارىقتىق كارى تەڭىزدىڭ باعى باسىندا. كۇرپىگەن قوس داريانى قاتار ەمگەن تەلەگەي تەڭىز قىستا دا، جازدا دا كەنەرىنەن اسىپ، ءىسىنىپ، ىڭىرانىپ جاتقانى.
شىركىن-اي، ول كەزدە بۇل ءوڭىردىڭ كىسىلەرى قانداي ەدى! كۇنگە كۇيىپ، جەل قاققان، وڭشەڭ ءسىڭىر قارا كىسىلەر وقتا-تەكتە سوعىپ تۇراتىن لاي بالىققا اۋلارى مايلانعاندا ولگەنىن بىلمەي رۋحتانىپ كەتەتىن ەدى-اۋ! قاناتى ساتىرلاپ اق شاعالالار دا كوك تەڭىزدە قيعىلىق ۇرىپ جاتقانى. اق پەن قىزىل اراسىندا بەتتاقتايمەن بىردەي بوپ بالىققا تولعان قارا قايىقتار بىرىنە-بىرى قۇيرىقتاسىپ كەلىپ جاتاتىن!
سونان بەرى... ءيا، سونان بەرى، مىنە، جيىرما جىل. جيىرما جىلدا ەل وزگەردى. جەر وزگەردى. اۋا بۇزىلدى. وسى ەلدىڭ ىشەتىن سۋى ۋعا اينالدى. تەڭىز تارتىلدى. تەڭىزگە قۇياتىن ەكى ۇلى وزەننەن قايسى جىلدارى سىڭار تامشى دا تامباي قويادى. سۋى شاعىن سىرداريا تۇگىل، اعىنى قاتتى امۋداريانى ايتساڭشى. باياعى ماكەدونسكيي زامانىندا جويقىن اتانعان، ءوزى دە جويقىن دەسە جويقىن داريانىڭ تولقىنى اق ەزۋلەنىپ، ەكى جاعاسىنا بۇرقىراپ ۇرىپ جاتاتىن قاتتى اعىسىنا قايىق سالسا شاپقان اتتاي الا قاشاتىن اعىل-تەگىل سۋىن كەشە جارىق دۇنيەنىڭ جارىم-جارتىسىن بيلەپ تۇرعان قۇدىرەتتى ۇلى ەلدىڭ باسشىلارى كەرى اعىزىپ، قاراقۇمعا — قارا قۇردىمعا بۇرىپ اكەتتى. باس اياعى جيىرما جىلدا تەڭىز جارى ورتاسىنان تومەن ءتۇسىپ، سۋى اشىدى. ازعان تەڭىزدىڭ ازعانتاي بالىعى كەڭ دالادا قۇرىق كورمەي تاعىلانىپ كەتكەن ءتۇز قاشاعانىنداي. قاشاعان بالىقتى قۋىپ اۋلاعان بۇل ەلدىڭ ەر-ازاماتى ەبىل-سەبىل. قىس دەمەي، جاز دەمەي تەڭىز كەزىپ تەنتىرەپ جۇرگەنى انە!
بۇل ءوڭىر جيىرما جىلدان كەيىن وسىلاي بولىپ جاتىر. ال ەرتەڭ شە؟ ەرتەڭ تاعى دا جيىرما، ەلۋ جىل وتكەسىن تەڭىز ابدەن تارتىلار-اۋ. اققۇبا جىگىت انادا ايتسا ايتقانداي، تارتىلعان تەڭىزدىڭ تۇبىنە ءتۇز اينالىپ، ارال ءوڭىرىنىڭ اڭىزاق اپتابى كۇن-كۇن، ءتۇن-تۇن ازىناپ سوعىپ بەرگەندە نە بولادى؟ ارال تۇزى ءقازىر قاراقالپاق پەن قىزىلوردانى تۇنشىقتىرىپ جاتىر. سول تۇز ەرتەڭ... ەرتەڭگى كۇنى قاراقالپاققا كورشىلەس جاتقان ەلدى تۇنشىقتىرماسىنا كىم كەپىل؟
جاساعان يە-اۋ، سوندا وسى ەلدىڭ الگى كىر ساقال جامان شالدارىنىڭ "اقىرزامان بولاردا سۋ تارتىلار، قاراپ تۇرعان جىگىتكە قىز ارتىلار" دەگەن ساندىراعى راس بولعانى ما؟ سولار ايتا بەرەتىن سول اقىرزاماننىڭ باسى وسى بولماسا نە قىلسىن؟ اپىر-اي، بۇرىنعى قازاق سونى نە ءبىلىپ ايتتى؟ قۇر ساندىراق ەمەس، ارجاعىندا قاندايدا ءبىر اقيقات شىندىققا كوزى كامىل جەتكەن سەنىم جاتپاسا ءقايتسىن؟ بالكىم، وزىنەن كەيىن دۇنيەگە كەلەتىن سوڭىراعى ۇرپاقتىڭ قۇلقى مەن پيعىلىن بولجاعان اتا-بابانىڭ كورەگەن بىرەۋى ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇل دۇنيەنى اپاتقا ۇشىراتار كاتەر قايدان كەلەتىنىن كوكىرەگى سەزدى مە؟ ەندەشە، وسى اۋىلدىڭ كىر ساقال جامان شالدارى جەر بەتىندەگى تىرلىكتى ۇستاپ تۇرعان قۇدىرەت — اۋا مەن سۋ ەكەنىن دە بىلگەن بولدى-اۋ؟! وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا وسى ەكەۋىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتا دەگەن ەسكەرتپەسى مە؟ سولاي ما؟ ال، سونى ساقتاي الدىق پا؟ اۋانى دا، سۋدى دا قۇرتپادى ما؟
ءىرى قارا كىسى ەڭسەسىن تىكتەدى. وزىنەن قول سوزىمداي جەرگە كەلىپ قونعان جۇدىرىقتاي سۇر تورعايعا نازار اۋدارعان جوق. سوڭىندا جاتقان شۇبالاڭ ىزدەن كوزىن الا بەرە، كەۋدەسىن كەرە كۇرسىندى. "ارۋاعىڭنان اينالايىن، قايران اتا-بابا، — دەدى ىشىنەن، — مال سوڭىندا قوڭىن كۇن تەسىپ ءجۇرىپ كوپ نارسەنى كوكىرەگىڭ سەزىپتى-اۋ. كەلەر ۇرپاقتىڭ قۇلقى مەن ىندىنى كۇندەردىڭ كۇنىندە دۇنيەنى اپاتقا ۇشىراتپاي تىنباسىن دا بىلگەن بولدىڭ-اۋ، ءسىرا؟"
* * *
بۇگىن كۇنى بويى الدى-ارتىندا ىعى جوق اق قار، كوك مۇزدا ەكى اياعىنان سارسىلىپ تۇرعان ۇزىن قارا كىسى قاسىنا كەپ قونعان كىشكەنتاي سۇر تورعايدى ءالى بايقاعان جوق؛ تورعاي تۇندە جاۋعان قاردان كەيىن دە قاباعىن اشپاي تۇنجىراپ تۇرعان ءتۇسى سۋىق دۇنيەدە جالعىزسىراپ، بۇنى قارا كورىپ كەلگەن-دى. تارىنىڭ تۇيىرىندەي كوزىن بۇعان قايتا-قايتا تاستادى دا، باۋىرىن قارعا باسىپ تىپ-تىنىش بولا قالدى.
ۇزىن قارا كىسى ارتىنا بۇرىلىپ، بۇگىن ەرتەڭگىسىن وسىندا كەلەردە اتىن تۇساپ قالدىرعان جاعاعا نازار سالىپ ەدى؛ بۇلتتى اسپان استىندا مۇنارتقان وسىناۋ بۇلىڭعىر دۇنيەدەن جالعىز بەل-اران بويىن اسىرىپ تۇر ەكەن. بەل-ارانعا كوزى تۇسكەندە كوڭىلىنە كەنەت باياعىداعى ءبىر ەلەس ورالىپ جۇرەگى قۇرعىر قاتتى شانشىپ كەتكەنى: ول ءازىم ەكەۋىنىڭ اسكەردەن ورالعان كەز-تۇعىن. ەكى دوس كۇندە-كۇندە بەل-ارانممڭ سول اناۋ تەڭىزگە قاراپ جارلانىپ تۇرعان تۇمسىعىنىڭ ءدال استىنا باراتىن دا، سۋعا تۇسەتىن. سول كۇنى دە ەكەۋى اپپاق اق قايراڭدا اياعىن سۋعا سوزىپ قاتار وتىرعان ەدى-اۋ. ءقازىر تۇگىل ول كەزدە دە ارالدىڭ جىندى جەلىندە ءمالىم جوق-تى. اسىرەسە سول كۇنى جىندى جەل بابىن تاپتىرماي، قىرىق قۇبىلىپ تۇرعان. بىردە پىشاق كەسكەندەي ساپ بوپ تىيىلا قالسا، ىلە-شالا قايتا كوتەرىلەدى. جەل كوتەرىلسە، تەڭىزدە كوك تولقىندى كوككە اتىپ اۋپىرە باستايدى. ەسىرىك جەلگە تولقىندار ەلىرىپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، ويناقتاپ كەپ قىل جيەكتە ەگىز قوزىداي قاتار وتىرعان ەكى دوستىڭ الدىندا باس يگەندەي جالپ-جالپ جىعىلادى. قايسى ءبىر ولەرمەنى جەر باۋىرلاپ سوزىلىپ كەپ بۇلاردىڭ جالاڭ اياعىن ءدال تابانى استىنان ءسۇيىپ اپ قايتا شەگىنەدى.
قۇربى جىگىتتەر سۋعا بىردەن تۇسە قويماي انانى ءبىر، مىنانى ءبىر اڭگىمەلەپ وتىرىپ، وزدەرى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن بەيتانىس قىزدىڭ قاستارىنا كەلىپ قالعانىن كەش بايقاعان ەدى؛ وندا دا قىزدىڭ ءوزىن كورگەن جوق؛ جاعالاۋدىڭ اپپاق اق قيىرشىق قۇمى ءىش تولقىنىمەن الىسىپ كەلە جاتقان الدەبىرەۋدىڭ اياق الىسىنان حابار بەرىپ سىقىر-سىقىر ەتتى. سوعان ەكەۋى بىردەي ەلەڭ ەتىپ جالت قارادى دا، كوزىن الا الماي قاتتى دا قالدى. "و توبا!.. توبا!" بۇنان گورى ءازىم ەسىن بۇرىنىراق جيدى. ءبىراق ونىڭ دا ءتۇسى قۇپ-قۋ. "توبا!" "توبا!" ءتىلىن كاليماعا كەلتىرگەندەي، تاعى دا بىردەڭەلەردى كۇبىرلەدى. سونان باسقا سوزگە ونىڭ دا شاماسى كەلمەي، ءتىل-جاعى بايلانىپ قىبىرسىز قاتىپ قاپتى. ءتىل قاتۋعا شاماسى كەلمەگەسىن قاسىندا وتىرعان بۇنىڭ قولىن سىرتىنان تاس قىپ ۇستاپ، ءۇنسىز قىسا بەرگەن ەدى-اۋ!
قىز بۇلاردىڭ ءحالىن بايقادى ما، جوق پا، بەلگىسىز؛ بايقاسا دا جوپ-جورتا تۇك بىلمەگەنسىگەن سىپايىلىق پا، بۇلارعا دەڭگەيلەسە بەرە ميىعىنان ءبىر كۇلدى دە، كوز سالماستان وتە بەردى.
— و، توبا! تو-با!
— اا؟
— ەشتەڭە ەمەس. ال ەندى، عا-جاپ!
— اا؟
— عا-جاپ!.. وي، عاجاپ!..
— ءيا، عاجاپ! ءوزى سۋ پەرىسى ەمەس پە؟
— سۋ پەرىسى دەدىڭ بە، ءاي؟ شىنىندا دا ءوزى كوكتەن ءتۇستى مە، جەردەن شىقتى ما؟
— بىلمەدىم...
— ءبىزدىڭ اۋىلدا بۇنداي قىز جوق ەدى عوي؟ مۇمكىن، سەن...
— جو-ق... مەن قايدان...
— ءيا، سەن قايدان بىلەيىن دەپ ەدىڭ. اسىلى، باۋىرىم، بۇل قىزدى بىلمەي-اق قوي.
— جارايدى...
ءبىر بۇيىردەن قادالعان سۇعاناق كوزدەردىڭ سۇعى ءوتتى مە، بەيتانىس قىز جاڭا بۇلاردىڭ جانىنان وتە بەرگەندە انتەك قىسىلىپ، اياعىن ابىرجي العاندا سۋسىلداق توپىراق بوراپ كەتكەن-دى. اياق استىنان ۇشقان ءبىر ءتۇيىر توپىراق ىق جاقتا اۋزى اشىلىپ وتىرعان بۇنىڭ كوزىنە ءتۇستى.
— وزىڭە دە سول كەرەك. سونشا سۇقتانىپ نەڭ بار ەدى؟ — دەدى ءازىم كۇلىپ.
بەيتانىس قىز ۇزاماي، اناداي جەرگە باردى دا، بۇلارعا سىرت اينالا بەرە شەشىنە باستادى. قۇربى جىگىتتەردىڭ قىراعى كوزى بايقاپ وتىر: مىناۋ كىم دە بولسا قالا تاربيەسىن كورگەن. بۇندا كەلگەنىنە ءبىراز بولعان سياقتى. ارالدىڭ ورتتەي ىستىق كۇنى مەن اپتاپ جەلى ايالاعان جاس دەنە قۇددى بالقىعان مىس بۋىنا توتىققانداي. قوس سامايلىعى بۇيرالانعان قالىڭ شاش يىعىنىڭ باسىنا ءتۇسىپ كىشكەنە قوزعالسا دا جەلك-جەلك ەتەدى.
— ءاي، ءجۇر... تانىسايىق!
— نە-ە؟
— ءجۇر، تانىسايىق!
— قا-لاي؟
— قالايى سول، بارامىز دا تانىسامىز...
— جو-جوق، ءوزىڭ بار.
— ءوزىڭ بار دەيسىڭ بە، ءاي؟
بۇيدەپ وزىنە، الدە بۇعان ايتقانى بەلگىسىز؛ قالايدا ايتەۋىر ونىڭ دا وسى ءقازىر ءوزىن قيناعان ەكى ۇداي ويدىڭ قايسىسىنا توقتارىن بىلمەي، ىشتەي تولقىپ تۇرعانى بايقالادى.
قىز بۇلارعا نازار اۋدارمادى؛ اقىل-ەسى اۋىسقان كىسىدەي اڭتارىلىپ قالعان ەكى اشىق اۋىز بۇل دۇنيەدە بار ما، جوق پا، وعان ءبارىبىر سياقتى؛ شاشىن ارتىنا قاراي ءبىر سىلكىپ تاستاپ، تەڭىزگە بەت الا بەرگەن-دى. ادەيى وسى ءساتتى توسقانداي، قىر جاقتان كولحوز كلۋبىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى سىرىققا ىلگەن راديو قىتىرلادى؛ ىلە-شالا ءبىر جاس داۋىس سىزىلتىپ ءان شىرقادى؛ مىناۋ ءان بولسا دا زاتى بيگە كەلەتىن بۇرالعان اسەم ساز ەكەن. ءازىم ورنىنان اتىپ تۇردى. ونىڭ نەگە بۇيتكەنىن بىلمەسەڭ دە، سول ارادا سەنىڭ الدەنەگە جۇرەگىڭ دۇرسىلدەپ قويا بەرگەن ەدى-اۋ!
— ال، بالا... قۇدايعا سيىنا بەر. مەن كەتتىم.
سەن قۇدايعا سيىندىڭ با، جوق پا، ءقازىر ەسىڭدە جوق؛ ەسىڭدە قالعانى: تەڭىزگە بەتتەگەن قىز سۋعا باشايىنىڭ ۇشى تيەر-تيمەستە كىلت توقتادى دا، ماڭدايى اۋماي تۇپ-تۋرا وزىنە قاراي كەلە جاتقان جىگىتكە بۇرىلىپ قارادى. مىنا جىگىتتىڭ ون ەكى مۇشەسى الدەبىر شەبەر قول ەرىنبەي-جالىقپاي باس-باسىنا بىر-بىرلەپ قاشاپ ىستەگەندەي ءمىنسىز ەكەن. قىز باس-اياعىنا اسىقپاي كوز جۇگىرتتى دە، باعاناعى مىسقىل كۇلكىنى بەتىنە قايتا شاپتىرىپ، تەڭىز سۋىنا قىمسىنباي كىرە بەردى. ءومىر باقي ەسىرىك جەلمەن ەرەگىسىپ كەلە جاتقان تەڭىز وسى كەزدە كۇش شاقىرعانداي قايتا ىڭىرانىپ، قارا كوك تولقىن ەرەۋىلدەپ يىق كوتەرە باستاعان-دى. اسپان الا بۇلت. سوناۋ الىستا بىردە قوسىلىپ، بىردە ارالارى ىدىراي سالا ىققا قاراي جوڭكىلىپ بارا جاتقان اۋداڭ-اۋداڭ اق بۇلتتار باۋىرىنداعى كولەڭكەسىن وزىنەن اۋدىرماي تومەندەگى تەڭىزگە ءتۇسىرىپ، تەڭبىل-تەڭبىل كولەڭكە جال-جال تولقىندارمەن تەربەلىپ شايقالىپ كەتەدى. سەن اسپاندى دا، اسپانداعى بۇلتتى دا كورگەن جوقسىڭ. الاكوز الاقتاپ بىرەسە قىزعا قارادى. بىرەسە دوسىنا قارادى. قايسىسىنا قاراسا دا الاق-جۇلاق كوزدە ءبىر ۇرەي، ءبىر ءۇمىت كەزەك الماسىپ، جانارى ەشكىمگە توقتامادى. ءالى دە بولسا سەنبەي تۇر. ءالى دە بولسا، مىناۋ دوسىنىڭ بۇنىڭ الدىندا كەيدە ءوستىپ ەرسىنىپ ەدىرەڭدەپ-ەدىرەڭدەپ بارىپ باسىلاتىن ادەتتەگى قىرى سياقتانىپ ەدى. جوق!.. جوق، ءاي!.. مىناعان، ءسىرا، داۋا بولماس!
سەن دە ورنىڭنان اتىپ تۇردىڭ. قاتتى تولقىعاندا ءبىر ورىندا قۇيرىق باسىپ وتىرا الماي، تۇرىپ كەتەتىن ادەتى. دوسىن جاڭا كورگەندەي، وعان قىزىعا قاراپ تۇردى دا، باسىن شايقادى.
قىز قايىرىلعان جوق؛ تۇبىنە دەيىن كورىنىپ جاتقان ءموپ-مولدىر سۋعا كەۋدەلەپ سۇڭگيتىندەي قولىن ىلگەرى سوزدى؛ ءدال وسى كەزدە توبەدەن اۋىپ بارا جاتقان اق شاربى بۇلتتىڭ تاساسىنان كۇن شىقتى؛ شاقىرايعان وتكىر ساۋلە كوزىن قارىدى ما، قىز باسىن باۋىرىنا تارتتى؛ الاقانىمەن سۋ ءىلىپ الىپ، دەنەسىن شىلادى؛ بۇنىسى سۋعا بويىن ۇيرەتكەنى مە دەپ قالىپ ەدى؛ سۇيتسە، جوق... بۇل كەسىر قىزدىڭ سوڭىندا سۋ كەشىپ كەلە جاتقان جىگىتتىڭ نازارىن اۋدارعىسى كەپ ادەيى ىستەگەن ادەمى قىلىعى ەكەن؛ ءازىم جەتە بەرگەندە قىز قۇلاش ۇرىپ جۇزە جونەلدى.
شىركىن، سول كۇنگى تەڭىز جاعاسى-اي! اسپان دا كوك؛ تەڭىز دە كوك؛ ەكى اراداعى ءنىل شايعانداي كوگىلدىر اۋا ءتىپتى كوزگە ىلىنبەي كۇلىڭ-كۇلىڭ ەتەدى؛ قۇلاش ۇرعان قىز قولى كوگىلدىر اۋادا شۇعىل، شالت سەرمەگەن قۇس قاناتىنداي لىپ-لىپ؛ قۇلاش سەرمەگەن سايىن كەۋدەدەن جوعارى جاعى سۋدان سۋىرىلىپ شىعىپ-شىعىپ كەتەدى؛
قىز ءالى ارتىنا بۇرىلعان جوق؛ تەڭىز وكىرىپ جاتىر؛ قارسى الدىنان كەۋدە قاققان تولقىنعا دا قاراماي قيقارلانىپ العان وجەت قىزدىڭ سۋ ىشىندەگى ءاربىر قيمىلى، اسىرەسە قۇلاش ۇرىپ بارا جاتىپ وقتىن-وقتىن كۇن ساۋلەسىنە كەۋدەسىن جارق ەتكىزە شالقاسىنا اۋناپ تۇسكەنىنە دەيىن انا جاقتا شىرقاپ جاتقان ءان سازىنا بويى بالقىپ بارا جاتقانداي.
ارتىنان ءازىم دە جەتتى.
— وي، جى-گىت!.. وي، جاسا!..
وسى ءبىر ىرزالىق ءسوز اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بايقاعان جوق. قىزبەن قاتارلاسا سالا قۇلاش ۇرا جونەلگەن دوسىڭا قىزىعا قاراعانسىڭ؛ ءبىراق قىزعانعان جوق-تى. ال ەندى، قىز... ايتارى جوق، عاجاپ! جىگىتتىڭ دە كەمى جوق! باعانا ءبىر كورگەننەن-اق ەكەۋىن قۇداي ادەيى بىر-بىرىنە ارماپ جاراتقان ەكەن دەپ قالعان-دى. ەندى ءقازىر سىرتىنان كوز سالىپ تۇرىپ كازينەسى كەڭ قۇدايدىڭ بۇل ەكەۋىن بىر-بىرىنە ەسەبىن تاۋىپ قالاي كەزدەستىرگەنىنە تاڭدانىپ تۇرعان ەدىڭ-اۋ! قىزدىڭ قاسىندا كەتىپ بارا جاتقان ءازىم ەمەس، بۇنىڭ ءوزى سياقتى ءماز. قىزدى قيالدادى. بۇل جالعاندا ءومىر باقي جۇرەگى داۋالامايتىن باتىلدىققا بەل بۋعان جولداسىنىڭ جاڭا ەرلىگىنە ءسۇيسىندى. تەك، ارجاعىندا تيتتەي قىزعانىش جوق. ارجاعىندا، تەك... اتتەڭ مەن دە ازىمدەي بولسام دەگەن ارمان بار! ازىمدەي ادەمى بولسا؛ العىر بولسا؛ جۇرەگىنىڭ تۇگى بار باتىر بولسا عوي! سوندا بۇ دا ءازىم سياقتى بالىقشى اۋىلدىڭ بالالارىن ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ جۇرەر ەدى! بالالاردى باستاپ تەڭىزگە بارار ەدى. سۋدا شاعالاداي شۋلاپ جۇرگەن بالالارعا ءوزى باس بولىپ جاعاعا جۇگىرىپ شىعىپ ىستىق قۇمعا باۋىرىن باسىپ جاتا-جاتا قالعاندا... جوق، ول سۋعا ءالى دە تۇسە قويماعان بولسا... الگىندەگى ءازىم ەكەۋى سياقتى بۇلار دا جاعادا ءار نارسەنى ءبىر اڭگىمەلەپ وتىرعاندا... ءيا، ءدال سول كەزدە بۇرىن-سوڭ كورمەگەن ءبىر بەيتانىس قىز... ءيا!.. ءيا، كوكتەن تۇسكەنى، الدە جەردەن شىققانى بەلگىسىز ءبىر سونداي عاجاپ سۇلۋ قىز بۇلاردىڭ قاسىنان وتە بەرگەندە، جەل ۇشىرعان ءبىر ءتۇيىر توپىراق بۇنىڭ كوزىنە تۇسسە... قىز سونى كورىپ قالىپ، كىلت توقتاي قالىپ "نە بولدى؟" دەسە... بۇل تۇك تە بولماعانداي "دانەڭە ەمەس" دەسە؛ بۇل سۇيدەسە دە، ءبىراق قىز كەتپەي، قاسىندا تۇرىپ السا... سوسىن بۇنىڭ قۇم تۇسكەن كوزىنە ەڭكەيە بەرگەندە قىزدىڭ ىستىق دەمى بەتىنە ءتيىپ، بۇل دۋ ەتە قالسا... جوق!.. جوق، ءازىم قىزارماۋشى ەدى عوي. جانە ەشكىمنەن قىسىلمايتىن. ەندەشە، بۇ دا قىسىلماۋى كەرەك. قايتا، قىزعا: "ءجۇر، سۋعا تۇسەيىك!" دەپ سۇيرەلەي جونەلسە... سوسىن بۇلار دا انا ەكەۋى قۇساپ وكىرگەن تەڭىزدە، وجەكتەگەن تولقىننىڭ قارسى الدىنان كەۋدە قاققان قارسىلىعىن دا بۇيىم كورمەي، قاتارلاسىپ قۇلاش ۇرىپ ءجۇزىپ بارا جاتسا... بۇلار ءتىپتى تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ، جاعادا كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتىپ السا... سونان، تەك ەل جاتا... جوق، بۇل تىم كەش... كۇن ۇياسىنا قونعاندا ەكەۋى قايتىپ كەلسە، و، ماسقارا! اۋىل ۋ-شۋ. بۇلاردى ىزدەۋگە شىققان كىسىلەر قايىقتى سۋعا سالىپ، ەسكەككە جاڭا وتىرا بەرگەن ابىر-جابىردا...
بۇل كىلت توقتادى. ەلەڭدەپ قۇلاعىن ىلگەرى تىكتى. كوك تەڭىزدىڭ الدەبىر جەرىندە قيعىلىق ۇرىپ شاڭقىلداپ جاتقان شاعالالار قۇددى بۇلاردى ىزدەۋگە شىققان الگى كىسىلەردىڭ بىر-بىرىنە داۋىستاپ، شاڭ-شۇڭداعان ابىگەرى سياقتاندى. انىقتاپ اينالاعا كوز سالىپ ەدى؛ تەڭىز ءوڭىرىنىڭ الگى ءبىر كوڭىل اشار ەسكەك جەلى باعاناعىدان گورى ءسال كوتەرىلگەن بە، ايتەۋىر، سىپىرا جاعالاۋدى جيەكتەپ ەسكەن كوك قۇراق سۋدىرلاپ سويلەپ تۇر ەكەن.
بالا قۇراق بولعاسىن وزدەرى البىرت، ەلگەزەك. تەڭىز بەتتەن ەسكەن بولماشى لەپكە دە ءۇپىر-شۇپىر بوپ ءبارى بىردەي قۋانا باس شۇلعىپ، قۇنجىڭداپ جاتىر. ەسكەك جەلدەن كىشكەنە پارمەن بولسا، كورە قال، مىنالار سۋ شايعان جۇلىعىن قىل جيەكتىڭ قايراڭىنان دەرەۋ سۋىرىپ الىپ، ءقازىر-اق جاس بالاشا جەلمەن بىرگە جارىسىپ قۇلدىراي جونەلەتىندەي. سونان كەيىن دە ويىنعا تويمايتىن وزدەرىنىڭ ويناقىلىعىنا باسىپ، قۇلدىراپ شاپقىلاپ بارا جاتىپ جەل استىندا بىر-بىرىنە باس ءيىپ سىبدىر-سىبدىر، سۋدىر-سۋدىر سىبىرلاسا ما، قالاي؟ قۇلاعىن تىگىپ ەدى، سۋسىلداق نەمەلەر بۇعان كۇلە مە قالاي؟ "مىناۋ بۇندا نە قىپ تۇر دەي مە؟ ءوزىنىڭ ەسى دۇرىس پا؟ انا ازىمگە ۇقساپ قۇربىسىمەن نەگە ويناپ كۇلمەيدى؟" دەپ مىنا سۋدىرلاقتار اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سۋماڭداي ما، قالاي؟
سول ارادا عانا ساناڭا بىردەڭە جەتكەن ەدى؛ قۇر قيالعا اۋەيىلەنگەن ءوز قىلىعىڭنان ءوزىڭ ۇيالعانداي، بەتىڭدەگى بەرەكەسىز كۇلكىنى دەرەۋ جيىپ الىپ، جان-جاعىڭا قاراپ ەدىڭ-اۋ. سۇيتسە، الگىندە وزدەرى شەشىنگەن جەرگە قايتىپ كەپتى؛ ءازىم كيىنىپ اپتى؛ ال، قىز ءبىر شارشى قىزىل ورامال قولىندا جەلبىرەپ، اناداي جەردە اۋىلعا بەت تۇزەپ كەتىپ بارادى ەكەن.
— وي، سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەدى ءازىم.
— مەن... مەن بە؟... وسى ارادا... ءوزىڭ شە؟
— ءوزىم قاتىرىپ تانىسىپ الدىم.
— قويشى؟..
— قوياتىنى جوق. اكەسى بۋحگالتەر ەكەن. بۇرىن قالادا ىستەپتى. سەنى مەن ءبىز اسكەردە جۇرگەندە، وسىندا جۇمىسقا اۋىسقان كورىنەدى. قىز بيىل ون جىلدىقتى ءبىتىرىپتى. الماتىعا وقۋعا بىرگە باراتىن بولىپ كەلىستىك.
قۇرداسىڭنىڭ باتىلدىعىنا ءارى تاڭ قالىپ، ءارى ىرزا بولعانىڭ سونشا، سول ارادا اسپانعا قاراپ اۋەلەتە ءبىر ىسقىرىپ جىبەرگەنسىڭ-دى.
— ءاي، سەن نەگە ءماز بولدىڭ؟
— مەن بە؟ ءجاي...
— ءجۇر، قۋىپ جەتەيىك. تانىستىرايىن.
— جو-جوق... كەيىن...
— اتى باكيزات ەكەن.
قىز اتىن ۇمىتىپ قالاتىنداي، ىشىڭنەن قايتالاعاندا ءتىلىڭنىڭ ۇشى قۇددى شوققا تيگەندەي ورتەنىپ كەتە جازداعان ەدى عوي. سۇيتكەن باكيزات...
اپىراي، تاعدىرى قۇرعىر دا قىزىق-اۋ!..
* * *
سول جىلى بۇلار استاناعا بىرگە باردى. ابىروي بولعاندا، ۇشەۋى دە وقۋعا ءتۇستى. ۇشەۋى ءۇش ينستيتۋتقا تۇسسە دە، ءبىراق بىر-بىرىمەن ءجيى كەزدەسىپ ءجۇردى. اسىرەسە، ءازىم مەن باكيزات كۇندە كەزدەسەدى. جاستار كەشىنە، كينوعا، تەاترعا بارادى. اندا-ساندا بۇنى دا قاسىنا الىپ، ۇشەۋى جۇبىن جازباي بىرگە قىدىراتىن. وقۋعا تۇسكەن جىلى بۇعان دا باكيزاتپەن ءجيى-جيى كەزدەسىپ تۇراتىن ءبىر سىلتاۋ تابىلدى: قالالىق كومسومول كوميتەتى شاقىرىپ جاتىر دەگەسىن بۇل جۇگىرىپ بارسا، ءبىر توپ بەيتانىس ستۋدەنت اراسىندا باكيزات تا وتىر ەكەن. بۇنى كورگەندە قۋانىپ كەتتى. اتىپ تۇرىپ، جۇرت كوزىنشە بۇنى قۇشاقتاي الدى...
بۇلاردى قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قابىلدادى. باستىق دەگەن اتى بولماسا، بۇدا بۇلاردىڭ از-اق الدىنداعى بالا جىگىت ەكەن. سونىسىنان ءوزى قىسىلاتىن سياقتى. قابىلداۋ كەزىندە ءوزىن ەرەسەك كورسەتۋگە تىرىسىپ-اق باقتى، سويلەپ تۇرىپ ءوز وزىنەن قايتا-قايتا قوديلانىپ، يىعىن قومداپ-قومداپ قويادى. سونى بايقاپ قالعان باكيزات تومەن قاراپ كۇلە جازداپ، ءوزىن ارەڭ ۇستاپ وتىردى.
ءوزىن قالا جاستارىنىڭ كوسەمى سەزىنەتىن پىسىق جىگىت سويلەمەس بۇرىن اۋەلى گرافيننەن ستاكانعا سۋ قۇيىپ ءىشتى. سوسىن قىلعىندىرىپ بايلاعان گالستۋك موينىن قىسىپ بارا جاتقاسىن تاماعىنىڭ ءدال استىنداعى ءبىر تۇيمەنى اعىتىپ قويدى، اڭگىمەنى سوسىن باستادى. سونداعى ايتقانى: باقىتتى سوۆەت جاستارى... باقىتتى سوۆەت جاستارىنا كورسەتىلىپ جاتقان قامقورلىق... پارتيا سەنىمى... سول ۇلى سەنىمدى كىرلەتپەي، ابىرويمەن اقتاۋ... كوممۋنيزمدى جيىرما جىلدان كەيىن كامىل كورەتىن قازىرگى ۇرپاقتى تاربيەلەۋ بارشامىزدىڭ بورىشىمىز، — دەدى دە، ءوزىن قالا جاستارىنىڭ كوسەمى سەزىنەتىن جىگىت وسى ارادا كەنەت قىنجىلا قاباق شىتتى. سوسىن ءتۇسىن سۋىتىپ: "قايسى ينستۋتتە ساباققا ايلاپ، اپتالاپ كەلمەيتىن قىزدار بار كورىنەدى"، — دەدى. اتا-انا ىرقىنا كونبەي، بەتىمەن كەتىپ جۇرگەن قىزداردىڭ بۇزىق جولعا تۇسە باستاعانى جونىندە ميليسيادان استىرتىن قاعاز ءتۇستى دەدى. سوۆەت جاستارى دەگەن ابىرويلى اتاققا كىر كەلتىرىپ، بەتىمەن كەتىپ جۇرگەن بۇزىق قىزدارعا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، كوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەۋ بارشامىزدىڭ مويىنىمىزداعى پارىز دەدى. باكيزات پەن بۇعان بەتىمەن كەتكەن بەس بۇزىق قىزدى تاربيەلەۋ جۇكتەلگەن ەدى؛ بۇل قىلجاقباس ازىمگە جاقسى بولدى: ول باكيزاتتى "تاربيەشى اپاي" دەپ، بۇنى "تاربيەشى اعاي" دەپ جىل بويى بۇل ەكەۋىنە كۇن كورسەتپەي، مازاقتاپ بولعان-دى.
بۇلار كۇندىز ساباقتا. لەكسيا. زاچەت. ەمتيحان. تۇستە توپىرلاپ بۋفەتكە بارادى. قۇدايى قالاعان كۇنى قالتاسىن قاعىپ ءبىر بۋتەربرود، ءبىر ستاقان شاي الادى: سوسىن كىتاپ پەن كونسپەكتىدەن كوز ايىرماي، ەكى ۇرتى بۇلتىلداپ وتىرىپ جۇرەك جالعاسا جالعاپ، ال قۇدايى قالاماعان كۇنى قايىس بەلبەۋدى قاتتىراق تارتىپ بايلاپ الادى دا، كۇنى بويى زاچەت، ەكزامەن تاپسىرىپ جانتالاسىپ جۇرەدى. سونان كەيىن كۇن باتىپ، قاس قارايعاسىن قولى بوساپ، الگى اتا-انا ىرقىنا كونبەي، بەتىمەن كەتىپ جۇرگەن بەيباقتاردى تاربيەلەۋگە شىعاتىن.
باكيزات بۇنى ءبىرىنشى كۇنى-اق تاڭ قالدىردى. وقۋعا قانشالىق ىجداھاتى بارىن كىم ءبىلسىن، ال قوعامدىق جۇمىس دەسە قۇلشىنىپ شىعا كەلەتىن پالەسى بار ەكەن. بۇل بولسا، قالانىڭ بەتىمەن كەتكەن قىزدارى تۇگىل، بالىقشى اۋىلدىڭ بىردەڭە دەسەڭ بەتى دۋ ەتە قالاتىن بۇيىعى قىزدارىنا دا باتىلى جەتىپ ءسوز ايتا المايتىن. سوسىن قوعامدىق جۇمىستان ات-تونىن الا قاشاتىن. اسىرەسە، انە ءبىر پيونەر، كومسومول وتىرىسىن، ءان-بي كرۋجوگىن، سپورت كرۋجوگىن جەك كورەتىن. ولارعا قاتىسقانشا بۇل اۋىلدا دا ءبىر ەسەبىن تاۋىپ مەكتەپتىڭ وتىنىن جارىپ بەرۋگە، كلاستى جۋۋعا، اۋلانى سىپىرىپ تاستاۋعا ءازىر تۇراتىن-دى. وسى جولى دا باكيزاتتىڭ ىزاسىنا ءتيىپ بولدى. باسقاسىن قويعاندا باكيزاتتىڭ پالەن ۋاقىتتا كەزدەسەمىز دەپ ۋادەلەسكەن جەرگە ىلعي كەشىگىپ كەلەدى. كۇتە-كۇتە ەكى كوزى ءتورت بولعان قىز شىداماي، ءوزى ىزدەپ تاۋىپ الادى دا، تۇك دەمەيدى، تەك ساعاتتى كورسەتىپ، باسىن شايقايدى. سوسىن سەنىڭ لەكسياڭ بار ما، ساباق تاپسىراسىڭ با، جوق پا، بىرىنە قارامايدى. ءتىپتى، قۇلاق اسپايدى. سولبىرايعان قۇلىقسىز تۇرىڭە كوزىن تاستاسا تاستايدى، تاستاماسا قولىڭنان شاپ بەرىپ ۇستايدى دا، "ال كەتتىك!" دەپ ءاي-شايعا قاراتپاي سۇيرەلەپ الا جونەلۋشى ەدى.
نەسىن ايتاسىڭ، ول كۇندەر بۇنىڭ يت-ىرجىڭمەن وتكەن بەرەكەسىز تىرلىگىندەگى ەڭ ءبىر قيماس كەز ەدى عوي! ءۇستى-باسىنا مۇقيات قارايتىن اپپاق ادەمى قىزدىڭ ءوزى تۇگىل، ونىڭ اياق باسىسىن الىستان تانۋشى ەدى! قارا سۇرىك ءتۋفليدىڭ قازىقتاي تاقاسىن تاقتاي ەدەنگە قالاي باسىپ، قىدىڭداپ كەلە جاتقان شىمىر، شيراق اياق الىسىن توپىرلاعان كوپ تۇياقتىڭ اراسىنان جازباي تانيتىن. ورتالىق كوشەلەرگە جەتپەيتىن جارىق قالا شەتىندە قايدان بولسىن. بۇلاردىڭ سورىنا اتا-انا ىرقىنا كونبەي، بەتىمەن كەتكەن الگى قاعىنعىرلاردىڭ ءبارى شەتتە تۇراتىن بوپ شىقتى. قالا شەتىندەگى جاپىرايعان الاسا ۇيلەر قاراڭعى تۇسىسىمەن قاقپاسىن تاس قىپ جاۋىپ الادى ەكەن. تاستاي قاراڭعى كوشەدە اياق جولىن تابا الماي، ءسۇرىنىپ-جىعىلا بەرگەسىن، باكيزات بۇنى قولىنان تاس قىپ ۇستاپ الدى. كوشەدە جان جوق. الدە قالاي كەزدەسكەن بىرەن-ساران كىسىدەن سۇراپ، ەشتەڭە شىعارا الماعان قىز سوقىر ساۋلە سىعاراڭداعان تەرەزەلەردى قاعادى؛ توت باسقان توپسا سىقىرلاپ، ەسىك اشىلادى:
— كىمسىڭدەر؟
— كومسومول كوميتەتىنەنبىز. ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ءنومىرى قانداي؟
— ماڭدايشادا جازىلعان...
— كورىنبەيدى.
— سەندەرگە كىم كەرەك؟
قۇداي دەس بەرگەندە، ىزدەگەن قىزدىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇسىپتى. بۇلار كەلگەندە قىز كىر جۋىپ جاتىر ەكەن. شىنتاعىنا دەيىن سىبانىپ العان سابىن-سابىن قولىن سۋدان الىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ ەدى؛ الدى اشىق حالاتتىڭ ومىراۋىنان اجەپتاۋىر بۇلتيىپ قالعان قارنى كوزگە ءتۇستى.
— كەشىرىڭىز، — دەدى باكيزات قىزعا ءبىر، قولىنداعى تىلدەي قاعازعا ءبىر قاراپ، — كومسومول كوميتەتى بەرگەن تىزىمدە... مىنە قاراڭىز... سەن... جوق، ءسىز...
— جارايدى، تۇسىنىكتى...
— كوردىڭىز عوي؟ مىنە، ءبىرىنشى بوپ ءسىز تۇرسىز. سانالى سوۆەت جاستارىنا... اسىرەسە قىزدارعا ءتارتىپسىز... تاربيەسىز... قالاي دەسەم ەكەن؟..
سەن رەنجىپ قالا ما دەپ، زارەڭ قالماي تۇرعان سىن-دى جوق، مىنا قىز بۇندايدىڭ تالايىن كەرىپ، ەتى ءولىپ كەتكەن بە قالاي؟ سۋ-سۋ قولىنىڭ سىرتىمەن كوزىنە تۇسكەن شاشتى كەيىن قايىرىپ جاتىپ:
— بەتىمەن كەتكەن دەسەڭ دە، تاربيەسىز دەسەڭ دە ءبارىبىر. ىزدەگەن قىزدارىڭ مەن بولام، — دەدى.
— ءسىز... ءسىز اتا-انانى تىڭداماي، ۇيدەن كەتىپ قالا بەرەتىن كورىنەسىز عوي. سوندا... ايتىڭىزشى، قايدا جۇرەسىز؟
— بەتىمەن كەتكەن قىز قايدا ءجۇرۋشى ەدى. ونى سەن بىلمەي-اق قوي.
— ال، ميليسيا؟..
— ۇيگە قونباي كەتكەسىن، شەشەم ميليسياعا ايتىپتى.
— ءقازىر قالاي... ۇيگە قوناسىز با؟
— ارينە... كۇيەۋىم بار عوي.
— دەمەك... تۇزەلگەن بولدىڭىز عوي؟
— تۇزەلدىك قوي، — دەپ قىز بۇلتيعان قارنىن سىرتىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى. شىنى ما، الدە ءوزىن ىعىر قىلعان سوزدەن مەزى بولعاسىن بۇلاردى انشەيىن الدارقاتىپ شىعارىپ سالعانى ما؟ سەن ەكى ۇداي ويدا كەتتىڭ.
باكيزات ءتىزىم باسىندا تۇرعان قىزدىڭ تۇسىنا "تۇزەلىپتى" دەپ بەلگى قويدى. كۇزگى قارا سۋىقتا قالا شەتىندەگى تاستاي قاراڭعى كوشەلەردە ءار ءۇيدىڭ ەسىگىن قاعىپ، قاعىنعىر قىزداردى ىزدەپ جۇرۋگە سەنىڭ ءتىپتى قۇلقىڭ جوق. قايتايىق دەپ قانشا قىڭقىلداساڭ دا، باكيزات قۇلاق اسپاي قويدى. تاس قىپ ۇستاپ العان قولىڭدى دا بوساتپادى. بەتىمەن كەتكەن بەيباقتاردى كوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەمەك بوپ قالا شەتىندەگى قيقى-جيقى قاراڭعى كوشەلەردە سالپىلداپ ءجۇرىپ العان ەدى. بۇعان سالسا، قاعىنعىر قىزداردىڭ ءبارىنىڭ تۇسىنا "تۇزەلىپتى" دەپ بەلگى قويار ەدى دە، ءتىزىمدى كومسومول كوميتەتىنە اپارىپ بەرەر ەدى. سول كۇنى دە باكيزات ادەتتەگىدەي جول باستاپ، الدە بىردەڭەلەردى ايتىپ، اۋزى تىنىم تاپپاي سويلەپ كەلە جاتقان-دى. سوقىر تەرەزەدەن سىعىر ساۋلە جىلتىراعان ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە قىزدىڭ ءدال اياعى استىنان مىسىق باج ەتىپ اتا جونەلدى. باكيزات شوشىپ قاپ شىڭعىرىپ جىبەردى. جالت بەرىپ، قوس قولىن ىلگەرى سوزا ۇمتىلعان سەنىڭ قۇشاعىڭا قۇلاي كەتكەن-دى. سەن قانشا جۇباتساڭ دا، باكيزات جۋىق ارادا وزىنە-وزى كەلە الماي، تالدىرماش ناپ-نازىك دەنەسى ءدىر-دىر ەتىپ باۋىرىڭا جابىسا ءتۇسىپ ەدى-اۋ. وسىدان كەيىن باكيزات سەنى قاسىنان ءبىر اتتام جىبەرمەي، قوس قولداپ جابىسىپ ۇستاپ الدى.
— قىزدار وزدەرى دە تۇزەلىپ قالىپتى عوي. وسى شارۋانى ەندى قويايىق، — دەپ سەن كۇلگەن ەدىڭ دە، سول كۇنى باكيزاتتى جاتاقحاناسىنا جەتكىزىپ سالعانسىڭ-دى.
سونان بەرى قانشا زامان. وقۋ ءبىتىردى. ۇيلەندى. ون ءۇش جىل بىرگە ءومىر كەشتى. ەندى، مىنە، جاس ورتاسىنا كەلگەندە ءدام-تۇز جاراسپاي، ءتاڭىرىنىڭ باسقا تۇسكەن بۇل تاۋقىمەتىن دە كوتەرىپ العالى تاۋەكەل ەتىپ تۇر. ءبىر كەزدە ولەردەي جاقسى كورگەن سول ايەلدى وسى ءقازىر ءوز قولىمەن ولتىرۋگە پەيىل بوپ قانىڭ قارايىپ تۇرىپ تا، باياعىدا قۇشاعىندا ءدىر-دىر ەتكەن سول تالدىرماش جاس دەنە ەسىنە تۇسسە، ءالى دە جانى ۇزىلە جازدايدى. بۇل نە؟ جىگەرسىزدىك پە؟ نامىسسىزدىق پا؟ الدە، كىم ءبىلسىن، جۋىق ارادا ءولىپ بولمايتىن الگى ءبىر جانى ءسىرى سەزىمنىڭ ءالى دە بولسا ۇزىلمەي جاتقان الدەبىر تامىرى ما؟
* * *
قالايدا، سول جىلدار كوڭىلدى ەدى! ءازىم استانادا تۇراتىن قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ ۇيىندە جاتقانى بولماسا، كوبىنە جاتاقحانادا جۇرەدى. اعاسى استانا تۇرعىندارى "دۆورياندار ۇياسى" دەپ اتايتىن باستىقتارعا مەكەن بولعان تىنىش كوشەدە تۇرادى ەكەن. تابىسكەر، كۇيلى اعاسى ءازىمدى مۇزداي قىپ كيىندىردى. بۇرىن دا اقسارى ادەمى جىگىت باس-اياعى سىقيىپ كيىنىپ العاندا قىزدار تۇرسىن، كوشەدە كوزى تۇسكەن كولدەنەڭ جۇرت بۇرىلىپ ءبىر قاراماي وتپەيتىن.
استاناعا كەلگەلى ءازىم قاتتى وزگەردى. اۋىلدا اكەسى ۇرىسسا ۇرىسقانداي كوتى قونىس تاپپاي، ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن جەڭىلتەك ءازىم استاناعا كەلگەن كۇننەن باستاپ بىرەۋ وزىنە تيىم سالعانداي كورەر كوزگە وزگەرىپ، سالاۋاتتى بولا قالدى.
اۋزىن اشسا تەك اعاسىن ماقتادى: اعاسى اتاقتى قۇرىلىسشى: ۇلكەن كىسىمەن دوس. وزگە تۇگىل، قۇرىلىس ءمينيسترىنىڭ ءوزى اعاسىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايدى، بۇلار ازىمنەن قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ قانشا وردەنى بارىن دا ءبىلىپ العان-دى. ءبىر كۇنى ءساتى ءتۇسىپ، بۇل ازىمگە ەرىپ اعاسىنىڭ ۇيىنە بارىپ ەدى. اعاسى ۇيدە ەكەن. جۇرتتىڭ بارىنە سولاي ما، الدە بۇلاردى بالاسىندى ما، ايتەۋىر ءازىمنىڭ سوڭىن الا كىرگەن بۇعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق، تەك كوز قيىعىن تاستادى دا، ءلام دەمەستەن سىزدانا باسىپ ارجاعىندا تۇرعان كرەسلوعا بارىپ وتىردى. سونان كەيىن دە بۇل ازىمگە ەرىپ تالاي باردى. ءبىراق سونىڭ بارىندە دە اعاسى ۇيدە بولمادى.
ال، ءازىم "جەڭگەم" دەپ تانىستىرعان ءشىنجاۋ، ارىق ايەلدى سەن شىنىمەن اياۋشى ەدىڭ. انادا، ءوزىڭ كورەتىن مەيلىنشە ماڭعاز، ناعىز ەركەكتىڭ جۇبايى دەگەنگە سەن سەنەر-سەنبەسىڭدى بىلمەي، جالتاقتاپ قاراي بەرگەنسىڭ-دى. قاراعان سايىن مىنا بيشارا ايەل اناداعى ەركەكتىڭ جارىنان گورى ەسىكتەگى مالاي قاتىنعا كوبىرەك ۇقساعان ەدى دە، قاشان كەتەر-كەتكەنشە الدەبىر ايانىش سەزىمنەن ايىعا الماي قوياتىن.
استاناعا كەلگەن كۇننەن باستاپ باكيزات سەنى قىزبەن تانىستىرام دەپ الەككە قالدى. ءازىم ەكەۋى ەرتىپ كينوعا اپارادى، تەاترعا اپارادى. كەيدە جاستار كەشىنە بىرگە بارا قالعاندا، باكيزات بۇعان ۇنەمى ءبىر قىزدى سىرتىنان كورسەتىپ: "قالاي؟.. ۇناي ما؟" دەپ مازاسىن الىپ بولاتىن. بىلايعى كەزدە دە سەنىڭ بىردەڭەڭ بولماسا، بىردەڭەڭدى كۇلكىگە اينالدىرىپ جۇرەتىن ءازىمنىڭ قۇدايى بەردى. تۇلا بويىڭنان تۇك تاپپاعاندا ارى-بەرىدەسىن اۋزىڭدى، مۇرنىڭدى قىلجاقتايتىن جىگىت. ءبىر كۇنى بۇنىڭ جانىنا قاتتى باتاتىن وسال جەرىن ۇستاپ: "باكيزات ءقازىر كىتاپ بەتىن اشۋدى قويدى. وقۋ جونىنە قالدى. جاتسا-تۇرسا ويلايتىنى — جادىگەردى قىزبەن تانىستىرۋ"، — دەپ جاستاردى قىران-توپان كۇلدىرىپ ەدى، قۇشاعىنا كىرىپ جابىسىپ تۇرعان باكيزات قولىن ءازىمنىڭ قولتىعىنان بوساتىپ الا بەرە، "نۋ، تى!" دەپ ونى يتەرىپ قالدى دا، سىرت اينالىپ كەتتى. سونان كەيىن ءازىمنىڭ كوزىنشە ەشتەڭە ايتپايتىن بولدى. قۇپياسى بولسا، بۇنى وڭاشالاپ شەتكە الىپ شىعادى. ايتپاس بۇرىن اۋەلى جان-جاعىنا قاراپ الادى. سوسىن وزىنەن قول سوزىم بيىك جىگىتكە بويى جەتپەي بارا جاتقاسىن وكشەسىن كوتەرىپ، قۇلاعىنا قۇپيالاپ "ءبىر قىز بار..." دەي باستاعاندا، سەن قايدا كەتەرىڭدى بىلمەي، قۇلاعىڭ دۋىلداپ الا جونەلەتىنسىڭ. جازعى كانيكۋلدا دا بۇلاردىڭ جۇبى جازىلعان جوق. بەل-اراننىڭ ىعىندا وتىرعان بالىقشى اۋىلدان قىرىق شاقىرىم جەردە، ورىنبور جاعالاۋى دەپ اتالاتىن تەڭىز جاعاسىندا كەن ىزدەگەن گەولوگتار تۇراتىن. باسقا جەرگە قاراعاندا سول ارانىڭ سۋى الا-بەلە تەرەڭ؛ ءتۇبى دە اپپاق اق قايراڭ؛ ەشقاشان لاي شالماي كوز جاسىنداي مولدىرەپ تۇراتىن تۇنىق سۋدىڭ جاعاسىنا گەولوگتار ءۇش قابات ءۇي سالىپ، اسحانا، دۇكەن اشىپ، جازدا ءۇي ىشتەرىمەن دەمالاتىن.
ءبىرىنشى كۋرستى بىتىرگەن جىلى ءازىم بالىقشى اۋىلدىڭ جاستارىن ورىنبور جاعالاۋىنا اپارىپ، تەڭىزدىڭ سۋ شايىپ جاتقان جاعاسىنا ەكى شاتىر تىكتى. بىرىندە — ەر بالالار، ەكىنشىسىندە — قىزدار. ەر بالالاردى — ءازىم، قىزداردى باكيزات باسقاردى. قىزدارىن قاتال ۇستايتىن كارى قاقسال "ءا" دەگەندە باكيزاتتى جىبەرمەي، الەك شىعارىپ ەدى؛ ەپتى ءازىم ءتىلىن تاۋىپ كوندىردى؛ سونىڭ وزىندە كارى قاقسال قىزىن وڭاشالاپ، جەكە الىپ وتىرىپ قۇلاعىنا كوپ نارسەنى قۇيىپ، "ەر بالالار زۇلىم، قۋ بولادى" دەپتى؛ "جىلىكتىڭ مايىن جۇتقىزعانداي جىلى ءسوز، جاۋدىراعان كوزبەن-اق جاس قىزداردىڭ جۇيكەسىن قۇرتادى" — دەپتى؛ "ەسىڭدە بولسىن، اڭعال قىزىم" دەپتى كارى قاقسال كەتكىسى كەپ قيپاقتاي باستاعان باكيزاتتىڭ ءبىر قولىنا قاعاز، ەكىنشى قولىنا قالام ۇستاتىپ: "جاز!" دەپتى: "ەر بالالارمەن ەكەۋدەن-ەكەۋ كەزدەسپە، بۇل ءبىر"، — دەپتى؛ "شاراپ ىشپە، اسىرەسە، شامپان دەگەن پالە بۇرىن-سوڭ ىشكىلىكپەن اۋەستەنبەگەن جاس ادامنىڭ بىردەن باسىنا شابادى" — دەپتى. "شامپاندى تاتىپ الما، بۇل ەكى"، — دەپتى؛ سونان كەيىن دە كارى قاقسال قىزىنا تەسىرەيە قاراپ وتىرىپ، ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان جاس قىزدار اتا-انا كوزىنەن اۋلاقتا جۇرگەندە ءوزىنىڭ ابىرويىنا كىر كەلتىرمەيتىن بۇنان دا باسقا تاعى تالاي "ۇيتپە-بۇيتپەلەردى" وقۋشى داپتەرىنىڭ ەكى بەتى تولعانشا جازدىرىپتى دا، ءتورت بۇكتەپ سىرتىنان سۋ وتپەيتىن جىپ-جىلتىر بىردەڭەمەن قاپتاپ، موينىنا تاعىپ جىبەرىپتى. اق جارقىن اشىق قىز سىرىن سىرتقا شىعارعانشا شىدامى قالمايتىن. وسى جولى دا ول ءازىم مەن بۇنى شەتكە وڭاشالاپ الىپ شىقتى. ءوزى كوڭىلدى، سىقىلىقتاپ كۇلە بەرەدى. قارا كوزى جايناڭداپ، ءازىم مەن بۇعان كەزەك قاراپ:
— مىناۋ نە؟ — دەپ موينىنداعى ءجىپ باۋى بار جىلتىر بىردەڭەنى كورسەتىپ ەدى.
— بويتۇمار ما؟ — دەدى ءازىم.
باكيزات باسىن شايقادى.
— ال... بىلسەڭ، ءوزىڭ ايتشى!
— بۇل...قالاي دەسەم ەكەن؟.. بۇندا مەنىڭ... ماماما بەرگەن انتىم بار.
— نە-ە؟.. انت؟..
— كۇلمە. شىن ايتام.
— تۇسىنسەم نە دەيسىڭ...
— تۇسىنبەيتىن تۇگى جوق. انا جاققا بارعاسىن قىزدارعا تيىسپەي، تىنىش جۇرىڭدەر. اسىرەسە، سە-ن... ەندى ءبىلدىڭ بە؟
— ءباتىشجان... بۇل قولدان كەلمەيتىن، قيىن شارۋا ەكەن. جارايدى، ونى بارا كورەرمىز، — دەدى ءازىم كۇلىپ.
كورىپ تۇرسىڭ — دوسىڭنىڭ ميىنا تۇك كىرگەن جوق؛ ونىڭ "بارا كورەرمىز" دەگەنى دە، بارعاسىن "ءوزىم بىلەم" دەگەنى ەدى؛ ونىڭ "ءوزىم بىلەمىنىڭ" ارجاعىندا شىنىندا دا، وزگە ەشكىم ەمەس، تەك ونىڭ ءوزى ءبىلىپ، ءوزى شەشىپ، ءوزىنىڭ بىلگەنىمەن عانا جۇرەتىن جىگىتتىڭ وسى جولى دا تەك ءوزىنىڭ قالاۋى بولاتىنىنا نىعىز سەنىم جاتتى؛ شىنىن ايتقاندا، قىز سوزىنە سەن دە ءمان بەرگەن جوقسىڭ؛ ويتكەنى وزگەنى بىلمەسەڭ دە، وسى قىزدى جاقسى بىلەتىنسىڭ: بۇل ءوزىنىڭ اپا، سىڭلىلەرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن؛ ال بالىقشى اۋىلدىڭ جۇرت الدىندا "ىشىمدەگىنى ءبىل" دەپ جۇمعان اۋزىن اشپاي، تومەن قاراپ تىمىرايىپ الاتىن بۇيىعى قىزدارىنا، بولسا-بولماسا دا، ۇقساماۋشى ەدى؛ ەركەك الدىندا ءوزىنىڭ ءناسىلى ايەل ەكەنىن ول، ءسىرا، ءبىر ءسات ەسىنەن شىعارىپ كورگەن ەمەس. قاشاندا بولسا نازداناتىن جەردە نازدانىپ، قىلىمسيتىن جەردە قىلىمسىپ، جانارى شوقتانىپ تۇراتىن قارا كوزىن جانىنداعى جۇرتقا جالت-جۇلت تاستاپ، جايراڭداپ ەركەلەپ تۇراتىن؛ سەن ونىڭ ءازىم ەكەۋىڭە ايتقان جاڭاعى سوزىنە دە ونشا ءمان بەرە قويعان جوقسىڭ-دى. ونى دا وسى قىزدىڭ تەك وزىنە عانا جاراساتىن كوپ قىلىقتىڭ ءبىرى شىعار دەپ قالعانسىڭ-دى. سويتسە، جوق... شىنى سەكىلدى. ورىنبور جاعاسىنا كەلگەن ساتتەن باستاپ، ازىمنەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، بويىن تارتىپ الا قويدى. كەرەك دەسە، ازىممەن بىرگە كينوعا دا بارمادى. بيگە دە شىقپادى. ورىنبور جاعاسىنا كەلگەن كۇنى... جوق، ۇمىتپاسا، سونىڭ ەرتەڭىنە ءازىم قۇشاقتاماق بولعاندا، قىز جولاتپاي ىرشىپ ءتۇستى. ەشتەڭەدەن بەتى قايتىپ كورمەگەن جىگىت قۇشاعىن اشىپ قايتا ۇمتىلعاندا، قىز ونى كەۋدەسىنەن تىرەپ تۇرا قالدى:
— مىنانى بىلەسىڭ عوي، — دەدى موينىنداعى بويتۇماردى كورسەتىپ.
— وي، ونى قويشى!
— قوياتىنى جوق، بولمايدى.
— شەشەڭ كورىپ تۇرعان جوق قوي.
— زا تو قۇداي كورەدى. انتتى بۇزعان كۇنا.
ءازىمنىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. بۇل ونىڭ كوكىرەگىندە كوپتەن بەرى سارى ۋىزداي شايقاپ جۇرگەن ارمانى ەدى؛ ەندى سونى ءدال ىسكە اسىرماق بولعاندا، كەسىر قىزدىڭ قىرسىعىپ كونبەي قويعانى ىزاسىنا ءتيدى.
باكيزات ونىڭ كوڭىل كۇيىن كورسە دە، تۇك بىلمەگەنسىپ قىزداردان جۇبىن جازباي قويعان-دى. تەك ءبىر جولى... سول ءوزى ۇمىتپاسا ءتۇس اۋىپ، كۇندىزگى اپتاپ ىستىقتىڭ بەتى قايتقان كەز-تۇعىن. سۋعا ۇزاق تۇسكەن قىزدار مەن جىگىتتەر جاعاعا جۇگىرىپ شىعىپ، ىستىق قۇمعا باۋىرىن باسىپ جاتا-جاتا قالدى. ءازىم اناداي جەردە گازەتپەن بەتىن بۇركەپ جاتقان باكيزاتقا بىلدىرمەي، اياعىن اقىرىن باسىپ جاقىنداپ باردى. باكيزات ونى بايقاعان جوق؛ تەك ءازىم گازەتتىڭ ءبىر شەتىن كوتەرىپ، بەتىنەن سۇيگەلى ۇمتىلا بەرگەندە، قىز اتىپ تۇردى.
— بولمايدى.
— ءبىر رەت...
— جارتى رەت تە بولمايدى. اۋىلعا بارعاسىن، پوجا-لۋيستا.
— ورامال ارقىلى سۇيۋگە دە بولماي ما؟
— ورامال-ل؟..
— ءيا، ورامال ارقىلى. قۇداي بىلەدى، شەشەڭە ورامال ارقىلى سۇيىسپەيمىن دەپ ۋادە بەرگەن جوق شىعارسىڭ؟
— ءاي، بۇل باسىڭا قايدان كەلدى؟
ەكەۋى قوسىلا كۇلدى. وسىدان باستاپ ولار ورامال ارقىلى ءسۇيىسىپ ءجۇردى. ءازىم قىزدى سۇيەتىن كەزدە ءاردايىم جانىنان اپپاق اق جىبەك ورامال شىعاراتىن.
بۇلار كۇندە-كۇندە تال تۇستە دەمالاتىن. جىگىتتەر پالاتكانىڭ ىرگەسىن ءتۇرىپ تاستاپ شاحمات وينايتىن دا، ال قىزدار بۇندا كەلگەلى دە قىز سىرىنىڭ شەتىنە شىعا الماي، ءوزارا سىبىرلاسىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ جاتۋشى ەدى؛ ءبىر كۇنى تۇستە كۇلكى ساپ بوپ تىيىلا قالدى. ءبىراق ويىن قىزىعىنا تۇسكەن جىگىتتەر ونى بايقاعان جوق. كەرەك دەسە، سونان باستاپ قىزداردىڭ كۇندە تال تۇستە پالاتكانىڭ سىرت جاعىنداعى اق شوقالاقتىڭ تاساسىنا تىعىلىپ وتىرىپ ۇرلانىپ شاراپ ءىشىپ، سوسىن قاقالىپ-شاشالىپ تەمەكى شەگىپ جۇرگەنىنەن دە بەيحابار ەدى؛ تەك، اۋىلدان شىعاردا اناسىنا انت بەرگەن باكيزات بۇعان ارالاسقان جوق-تىن. قىزدارعا سىرتىن بەرىپ، تەرىس قاراپ وتىرىپ توپىراققا الدە بىردەڭەلەردى سالا باستاعان ەدى دە، كەنەت ەسىنە نە تۇسكەنىن قايدام، موينىنداعى بويتۇماردى اشىپ قارادى. كوز جۇگىرتىپ، اسىعىس وقىدى. وزىنە ءوزى سەنبەگەندەي، كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ قايتا وقىعاندا قۋانىپ كەتىپتى.
— قىزدار! قىزدار! — دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى. — قىزدار، بەرى كەلىڭدەر! مىنە!.. مىنە، قاراڭدار! — دەپ بويتۇمارداعى جازۋدى ءار قىزعا ءبىر كورسەتتى. — كوردىڭدەر مە؟ مىنە!.. مىنە، وقىڭدار! مامام "شاراپ ىشپە. شامپان ىشپە" دەگەن عوي. ال... سىرا ىشپە دەگەن جازۋ جوق. ال، كەتتىك! سىرا ىشەمىز.
سول كۇنى باكيزات سىرانى قىزداردىڭ بارىنەن كوپ ءىشىپتى. كەلەسى كۇننەن باستاپ قىزدار پالاتكاعا سۋمكا-سۋمكا سىرا اكەلىپ، جىگىتتەردەن جاسىرىپ ىشەتىن بولىپتى. بوساعان بوتەلكەلەردى دۇكەنگە تاپسىرماي، پالاتكانىڭ و جەر بۇ جەرىنە قۇمعا كومە بەرىپتى. سونان ءبىر كۇنى بۇلار اۋىلعا كايتاتىن بولدى. ويىندا ەشتەڭە جوق. ازىممەن بۇل ەكەۋى قىزدارعا كومەكتەسىپ پالاتكانى جىعىپ جاتقان-دى. ءازىم دە، سەن دە اياق استىندا بۇلتىلداعان جۇپ-جۇمىر بىردەڭەگە تاباندارىڭ تايعاناپ، قۇلاپ قالا بەرگەنسىڭدەر. شالقالاپ قۇلاعان ءازىم الگى قۇم اراسىندا بۇلتىلداعان تاستاي بىردەمەگە باسىن قاتتى ۇرىپ الدى. ىڭىرسىپ ءبىراز جەتتى. سوسىن جاتقان جەرىن سيپا لاپ، قۇم اراسىنان سىرتىندا "جيگۋلي" دەگەن جازۋ بار بوس بوتەلكەلەردى قازىپ الىپ جاتىپ:
— جادىگەر، بەرى كەل! كور، مىنا سوفى قىزداردىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن، — دەدى.
قىزداردا ءۇن جوق. اسىرەسە بالىقشى اۋىلدىڭ قىزدارى بەتىنەن وت شىعىپ، ءبىرىنىڭ تاساسىنا ءبىرى تىعىلا بەردى. تەك باكيزات قىڭعان جوق. قايتا ءوزىنىڭ وسىندايدا ەشتەڭەدەن تايسالماي، قايسارلانىپ كەتەتىن وجەتتىگىنە ءمىنىپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الدى.
— سەن قىز تۇرا تۇر. وسىدان اۋىلعا بارعاسىن كورەسىڭ. ىىىەشەڭە ايتام.
— ايتا بەر. مامامنىڭ ءوزى كىنالى. سىرانى جازباعان.
بۇلار جۇكتى ماشيناعا تيەسە دە، تابان استىنان اينىپ، تاعى دا ءبىر كۇنگە ەرۋلەپ قالدى. بۇعان قىزدار دا، جىگىتتەر دە قۋانىپ، دالانى باسىنا كوتەرە دۋىلداپ دۇكەنگە باردى؛ بوتەلكە-بوتەلكە سىرا قۇشاقتاپ، قوسقا كەلدى؛ پالاتكا قۇرعان جوق؛ تور قالتاداعى سىرالاردى مۇزداتىپ سۋعا سالىپ قويدى دا، سول كۇنى تاڭ اتقانشا اشىق اسپان استىندا سايراندى سالعان ەدى-اۋ! اۋەلى ءان ايتتى؛ سوسىن بيلەدى؛ كۇن قىزۋى قايتقان كەشكى قوڭىر سالقىندا جارىستى؛ جارىستا ءبىرىنشى ورىندى قىزداردان — باكيزات، جىگىتتەردەن — سەن الدىڭ. ءازىمنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ءبىرىنشى ورىن العان ەكەۋدى جارىستىرىپ ەدى؛ قول-اياعى جەپ-جەڭىل قاعىلەز قىز سالعان جەردەن سۋىرىلىپ العا ءتۇستى. قىزدار مەن جىگىتتەر قىران توپان.
باكيزات جەتكىزەر ەمەس. سوڭىندا ارپاڭ-تارپاڭداپ كەلە جاتقان بۇعان جالتاڭ-جالتاڭ قاراپ، قول سوزىم الدا بارا جاتقان-دى. كەنەت كوزىنە تەر قۇيىلدى. دۇنيە بۇلدىراپ كەتتى مە، الدە باكيزات ەكەۋىنىڭ اراسى الگىدەن دە گورى الشاقتاپ ۇزاي باستادى ما، بۇل كىرپىگىن قاعىپ قاپ قايتا قاراعاندا جاڭا عانا وق بويى الدا تابانى جەرگە تيمەي قۇلدىراپ بارا جاتقان باكيزات قالاي بولعانى بەلگىسىز، قاپەلىمدە باسقا بەينەگە اۋىسىپ، قول-اياعى شيديگەن الدە ءبىر كىپ-كىشكەنتاي ساپ-سارى قىز كوز ۇشىندا بارا جاتتى. زىرقىراپ بارا جاتىپ، جالت ەتىپ ارتىنا بۇرىلعاندا، مىنانىڭ شۇيكەدەي سارى قىز ەكەنىن، الدە تۇلكىنىڭ كۇشىگى ەكەنىن ايىرا الماي قالدى. اسىرەسە بىزدەي تۇمسىعى مەن ءبىر شوكىم بەتى، شيكىل سارىلىعى تۇلكىنىڭ كۇشىگى سياقتانىپ كەتتى. شىقىلىقتاعان كۇلكىسىنە دەيىن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ادامعا اينالعان تۇلكى كۇشىگىنىڭ كۇلكىسىنەن اۋمادى دا، بۇل توبەگە ۇرعانداي كىلت تۇرا جازدادى؛ قول-اياعى، بۇكىل تۇلا بويى دىرىلدەپ اكەتىپ بارا جاتقان دەنەسىن دەرەۋ بيلەپ الدى دا، جۇگىرىپ كەتتى. مىنانى كىم دە بولسا قۋىپ جەتىپ، قولعا ۇستاپ كورگىسى كەلدى. قول-اياعى شيدەي پالەگە جەتە الماعانىنا نامىستانىپ ىزالانا باستادى. تەرتەدەي سەرەڭدەگەن ۇزىن اياق ارپاڭ-تارپاڭداپ اننان-ساننان ءبىر تيەدى. ءبىراق جەتە المادى؛ ءتىپتى جەتكىزەر ءتۇرى جوق. جەتكىزبەسىن بىلگەن قىز ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ، قول سوزىم الدا زىرلادى دا وتىردى.
كوزىنە تەر قۇيىلىپ، القىنا باستادى. ءالى قۇرىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ، قاراقشىعا دەيىن قالاي دا قۋىپ جەتكىسى كەپ وكپەسىن قولىنا الا وڭمەندەپ ۇمتىلا بەرگەن. قىز دا سول كەزدە ءتاسىل جاساپ ىلگەرى سوزعان قولىنىڭ ساۋساعىنىڭ ۇشى تيەر-تيمەستە بۇعىپ قالدى. سەن قولىڭدى قاپەلىمدە جيا الماي، ەكپىنىڭمەن اعىپ ءوتىپ، قارسى الدىڭدا قاۋقيعان الدەبىر بۇتا تۇبىندەگى توپىراقتى بۇرق ەتكىزە ءبىر اۋناپ تۇسكەنسىڭ-دى. كوزىڭ قاراۋىتىپ كەتتى. باسىڭ اينالا ما، قالاي؟ وزىنە ءوزى كەلىپ تە ۇلگەرگەن جوق. قىز كۇلكىسى ەندى قاسىنان شىقتى. تۇلكىنىڭ كۇشىگىندەي ءبىر پالە تاعى دا زىرقىراپ قاشا جونەلەتىندەي قورقىپ، سەن اپالاق-قۇپالاق اتىپ تۇرعانسىڭ-دى؛ ءۇستى-باسىڭنان ساۋ-ساۋ توگىلىپ جاتقان قۇمدى دا قاقپاستان كۇلكى شىققان جاققا قاراپ ەدىڭ... سۇيتسە، باكيزات ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ اپتى. قاسىڭدا سىقىلىقتاپ كۇلىپ تۇر ەكەن.
— وي، سەن... ەكەنسىڭ عوي؟ ال، مەن... مەن شاتاسىپ.
— شا-تا-سقانىڭ قالاي؟
— باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرىپ...
— باسقا بىرەۋ؟ كىممەن؟
— ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن. كوزىمە...
— كوزىڭە نە بولدى؟ توپىراق ءتۇستى مە؟
— جو-جوق... قوس كورىندى مە، بىلمەيمىن. تۇسىنىكسىز... ءبىر ەلەس...
— ەلەس-س؟
— قۇرسىن، قايتەسىڭ... ال، ەندى... كەرەمەت جۇيرىك ەكەنسىڭ!
قىزدار مەن جىگىتتەر انا جاقتا ءالى دە قىران-توپان. ءالى دە ۋلاپ-شۋلاپ دالانى باستارىنا كوتەرىپ جاتىر.
— دەمالايىق!
سۇيدەدى دە، باكيزات ءوزىنىڭ قاسىنان ساعان دا ورىن كورسەتىپ قاراقشى تىككەن نار شوقالاقتىڭ كۇنگەي بەتىنە وتىرا كەتتى. اق تەر-كوك تەرى شىعىپتى. ەكى بەتى الاۋلاپ قىزارعان. ەكى يىنىنەن ەنتىگە دەم الىپ وتىرىپ، كوز قيىعىن ساعان تاستاپ قويادى. سوسىن سەنىڭ سامايىڭنان ساۋلاپ اققان تەردى ىپ-ىستىق الاقانىمەن ءسۇرتىپ وتىرىپ:
— جادىگەر، — دەدى قىز.
— اا؟..
— ماعان رەنجىگەن جوقسىڭ با؟
— جو-ق...
— ءيا، رەنجىمە. مەن قىزدار ينستيتۋتىندا قىسقا قاشىقتىقتاعى جارىستا ەكىنشى ورىن العام...
— تالاي جۇيرىكتى كورىپ ەدىم، ال، سەن... ايتاتىنى جوق، كەرەمەت ەكەنسىڭ.
باكيزات سەن بىلەتىن قىزداردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقساماۋشى ەدى-اۋ! اتتەڭ، نە پايدا، جۇرتى قۇرعىر وسى ءبىر بالا مىنەزدى، اق جارقىن ەلگەزەك قىزدىڭ تانىسا دا، تانىماسا دا جان بىتكەندى جاتسىنباي، ءوز اياعىنان جايراڭداپ جەتىپ باراتىن جايدارى مىنەزىن ءتۇسىندى مە؟ بىرەۋگە جەڭىلتەك كورىنىپ، ويى بۇزىقتار وڭاي ولجالاعىسى كەلدى. سونى ءوزى دە ءبىلدى. ءبىر كۇنى بۇنان "مەن جەڭىلتەكپىن بە؟ قالاي ويلايسىڭ، جىگىتتەر جەڭىلتەك قىزدى جاقسى كورمەي مە؟" دەپ سۇراعان-دى. سەن سوندا قارسى الدىڭدا اۋزىڭنان شىققان ءسوزدى اڭدىپ كوزى جاۋتاڭداپ تۇرعان قىزدى ءارى اياپ، ءارى جانىن ۇزىلە جاقسى كورىپ ەدىڭ-اۋ!
سول كۇنى بۇل ءۇيىقتاي العان جوق. ەشتەڭە ويلامايىن دەپ كوزىن جۇمسا دا، باعاناعى ەلەس ءتىرىلىپ، كوز الدىنا قول-اياعى شيدەي مىرشاي سارى قىز تۇرا قالادى. وسىنداي بىرەۋدى بىلەتىن سياقتى. ءبىراق قانشا ويلاسا دا، ەسىنە تۇسىرە المادى. ەسىنە تۇسىرە الماعان سايىن مازاسى كەتتى. جەر بەتىندە ەڭ جاقسى كورەتىن قىز، بۇلايشا يمانىن ۇشىرىپ، باسقا قۇبىجىق بەينەگە اۋىسقانىنا قايران. بۇل نە؟ بۇندا نە سىر بار؟
ءتۇن ورتاسى اۋدى. ۇيىقتاي الماي زىقى كەتكەسىن تۇرەگەپ، تەڭىز جاعالاپ ءجۇرىپ كەتتى. اي ءالى تۋماعان. ايداي الەمدى سالبىراپ ۇستىنەن باسىپ تۇرعان قاپ-قارا اسپاندا ينە شانىشاتىن ورىن قالماي جىپىرلاعان جۇلدىزدار قۇددى جەرگە قۇلاپ ءتۇسىپ، تۇپ-تۇگەل تەڭىز تۇبىندە جىمىڭدايتىن سياقتى. سوناۋ اسپانداعى جۇلدىزدار سياقتى تەڭىز تۇبىندەگى مىنا جۇلدىزدار دا ءسات سايىن ءبىرى ءولىپ، ءبىرى ءتىرىلىپ، ال اعىپ تۇسكەن جۇلدىزدىڭ ورنىنا بۇلاردىڭ دا ءبىر جاس ۇرپاعى دەرەۋ پايدا بوپ، ساۋلە شاشىپ، جەر بەتى سياقتى تۋ سوناۋ ايداي الەمدە دە ءومىر جالعاسىپ جاتىر ەكەن.
ءتۇن قۇشاعىندا تۇكسيگەن تەڭىزدىڭ ارەگىرەك ءبىر جەرىنەن الدەبىر قۇس قىرقىلدادى. سەن وعان نازار اۋدارعانشا بولماي، مىنا جاقتا سۋ شولپ ەتتى. ءدال سول ارادان تاعى ءبىر بالىق سەكىردى. ءسىرا، جار سۇيگەن جاستار جالعىز جەر بەتى ەمەس، سۋ استىندا دا جۇرەگىن قولىنا ۇستاعان الدەبىرەۋ ءولىپ-تىرىلىپ شورشىپ، سەكىرىپ جاتا ما؟ كىم ءبىلسىن، سولاي بولسا سولاي شىعار. تەك، مىناۋ دا بالىقتاردىڭ ىشىندەگى باس تەرىسى كەلىسپەگەن بىرەۋ بولار-اۋ. كورمەيسىڭ بە، بۇل جازعان دا الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان اق شاباقتى ۇستاماق بوپ ۇمتىلعاندا، وسپادار قيمىل جاساپ، سۋ استىنان سولاڭ ەتىپ كوتەرىلىپ، شالپ ەتكىزە قايتا قۇلاپ ءتۇستى. وسىنداي وڭتايى كەلىپ تۇرعاندا بۇنىڭ ءوزى دە قولىنا ءتۇسىپ تۇرعاننان ايىرىلىپ قالا بەرەتىن ەبەدەيسىزدىگى ەسىنە ءتۇسىپ، ەزۋ تارتىپ كۇلىمسىرەگەن ەدى-اۋ!
* * *
وقۋ بىتىرەتىن جىلى ءبىر كۇنى باكيزاتتى ىزدەپ جەنپي-دىڭ جاتاقحاناسىنا بارساڭ، ءتورت كەرۋەتتى بىر-بىرىنە ءبۇيىرىن تاقاپ تىعىلىستىرىپ قويعان بولمەدە قىزدار تولىپ وتىر ەكەن؛ كۇتپەگەسىن بە، باكيزات قىسىلىپ قالدى. ونىڭ قىسىلعانىن كورىپ، سەن ءتىپتى ىڭعايسىزدانىپ، بۇرىلىپ قايتا شىعىپ كەتۋدىڭ دە ەسەبىن تابا الماي، ەسىك الدىندا قيپاقتاپ-سيپاقتاپ تۇرىپ قالعانسىڭ-دى. كوڭىلگە بولماسا، باكيزات كوبىنە-كوپ قۇربى قىزدار مىنا تەرتە سيراق ۇزىن قارانى جىگىتى ەكەن دەپ ويلاپ قالا ما دەپ قىسىلاتىن سياقتى. ايتەۋىر بۇل ەسىكتەن باسىن سۇقپاي جاتىپ:
— جەرلەسىم. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالاسى، — دەپ تانىستىرىپ ەدى، ءبىر كىپ-كىشكەنتاي تىقىلداق قىز:
— جىگىت بىتكەننىڭ ءبارى سەنىڭ جەرلەسىڭ بولادى، — دەپ، شاعىپ الدى. قالعان قىزدار كوپە-كورىنە قۇپتاماسا دا، ىشتەرىنەن ىرزا بولىپ، بىر-بىرىنە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ جىمىڭداسىپ جاتىر. باكيزات ونى بايقادى ما، جوق پا، بەلگىسىز. بايقاسا دا قۇربىلار الدىندا سىر الدىرماي، ءوزىن ادەپتى ۇستاپ:
— ءبىر مەكتەپتە وقىدىق، — دەپ ەدى، جاڭاعى قىز جارق ەتتى:
— بالكىم، ءبىر پارتادا قاتار وتىرعان شىعارسىڭدار؟
سول ارادا نە تۇلەن تۇرتكەنىن قايدام، اۋزىن باعىپ جونىڭە قاراپ وتىرماي:
— جوق، قاتار وتىرعان جوقپىز. ءازىم ەكەۋمىز مەكتەپتى باكيزاتتان ەكى جىل بۇرىن بىتىردىك، — دەپ، اۋزىن جاپقانشا بولماي، الگى جىرقىلداق قىز ەسىككە جالت قاراپ:
— كىمدى ايتسا سول كەلەدى، — دەسىن.
شىنىندا دا، ايقارا اشىلعان ەسىكتىڭ ارجاعىنان ءازىم كىرىپ كەلە جاتتى. ءۇي تولا قىزداردى كورگەندە كوزى جايناپ كەتتى. سەن ەسەبىن تاۋىپ شىعىپ كەتكىڭ كەپ، ەسىك جاقتا وتىرعانسىڭ. ءازىمدى كورگەندە اتىپ تۇرىپ، قايتا وتىردىڭ. كۇلەگەش قىز بۇعان دا جىرق ەتتى.
ءازىم ءۇي تولا قىزداردى شەتىنەن باۋىرىنا ءبىر-بىر قىسىپ، باكيزاتقا ەڭ سوڭىنان مىسىق تابانداپ جاقىنداپ كەلە بەرگەن-دى. وسى ءساتتى اڭدىپ وتىرعان الگى جىرقىلداق قىز:
— قىزدار، كوزدەرىڭدى جۇمىڭدار! — دەپ ەدى، قىزداردىڭ دا تىلەگەنى وسى سياقتى، جىرق-جىرق كۇلىپ، ءبارى ءبىر كىسىدەي الاقانىمەن بەتىن باسا-باسا قالدى. سەن ءوزىڭنىڭ قىز ەمەس ەكەنىڭ ەسىڭە ءتۇسىپ، "مەن قايتەم؟" دەگەندەي جاڭاعى جىرقىلداق قىزعا قاراعان ەدىڭ؛ ول ساعان دا "كوزىڭدى جۇم" دەگەندەي دەرەۋ ىمداي قويدى. ءوزىڭ قالاماساڭ دا، ءۇي ءىشىن ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ وتىرعان پىسىق قىز بۇيىرعاسىن لاجسىز كوزىڭدى جۇمىپ ەدىڭ، قىلجاق قىز قۇلاعىڭا سىبىرلاپ:
— ەندى اشا بەر! — دەدى. بۇل جولى ول كۇلمەسە دە، ءبىراق سەن كوزىڭدى اشقاندا قالعان قىزدار قىران-توپان كۇلىپ جاتىر ەكەن. قايسى ءبىرى ىشەگى ءتۇيىلىپ، جاستىققا بەتىن باسىپ قۇلاي-قۇلاي كەتىپتى. باكيزاتتى قۇشاعىنان بوساتقان ءازىم ەندى ساعان بۇرىلىپ، اناداعى قۇرىلىسشى اعاسى سياقتانىپ اياعىن سىزداپ باسىپ جاقىنداپ قالعان ەكەن. امانداسقالى ورنىڭنان تۇرا بەرگەنىڭدە، ول سەنىڭ يىعىڭنان باسىپ ورنىڭا قايتا وتىرعىزدى.
— اۋ، بالا، — دەپ، وزىنە قاراعاندا سەنىڭ شىنىندا دا ءالى بالا ەكەنىڭدى بىلدىرگىسى كەلدى مە، قايدام، ارقاڭنان قاقتى دا، — ay، سەنى تابا الماي قالدىق قوي. سۇيتسە، سەنى ىزدەسە، تەك وسىندا كەلۋ كەرەك ەكەن عوي، — دەدى كۇلىپ.
— قوي، جوقتى سوقپا. مەن ساباققا دا بارماي، ءبىر جەتى ۇيدە اۋىرىپ جاتتىم عوي.
اعىڭنان جارىلىپ شىنىڭدى ايتقانسىڭ-دى. باسقا كىسى بولسا، قىسىلار ما ەدى، ىڭعايسىزدانىپ كەشىرىم سۇرار ما ەدى، ال ءازىم قۇلاعىنا دا قىستىرمادى. قايتا، ساعان بۇل ارادا دا ۇپاي سالعىسى كەپ، اۋزىنان ءبىر ءسوز شىقسا جىرق-جىرق كۇلىپ جولى بولا قالاتىن جاركەلەش قىزدارعا قاراپ:
— بۇل وسىلاي. ال، بۇعان نە دەيسىڭ، — دەپ ەدى، جاركەلەش قىزدار بۇعان ءتىپتى ءماز.
سەن ءالى دە بولسا شىعىپ كەتۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي، تەرلەپ-تەپشىپ وتىرعانسىڭ-دى. جىرقىلداق قىز قالايى شاينەكتى بۇرقىلداتىپ ءشاي اكەلدى. قاستان شىقپاعىر ءازىم:
— ءىش، بالا! ءىش! — دەپ، ىستىق شايدى ساعان تىققىشتاپ بولدى. سەن كەسەگە اۋزىڭدى اپارا بەرگەنىڭدە، ءازىم:
— شاي ىشپەسە، باسى اۋىرادى. اعاڭنىڭ بالا كەزدەن سونداي ادەتى بار، — دەپ، قىزداردى تاعى كۇلدىردى.
قۇرسىن، قارا تەرگە ءتۇستى. قالتاسىنان ورامال ىزدەپ تابا المادى. سونى بايقاپ قالعان ءازىم:
— جاقسى بولدى، اعاڭ تەرلەدى، ەندى باسىنىڭ اۋىرعانى جازىلادى، — دەدى دە، ونسىز دا كۇلكىگە بۋلىعىپ ءولىپ وتىرعان قىزداردىڭ كوزىنشە جانىنان ءاتىر ءيىسى اڭقىعان جىبەك ورامال شىعارىپ، بۇنىڭ تەرشىگەن الاقانىنا ۇستاتا قويعانى. ءىش جارعىش كەلگىرلەر دۋ كۇلدى.
سەن سىرتقا اتا جونەلدىڭ. وسىدان كەيىن جىل بويى ءازىم مەن باكيزاتتى كورگەن جوقسىڭ. ءتىپتى، كورگىڭ كەلمەدى. جارايدى، ءازىم ءازىم بولسىن. باكيزاتتىڭ جاركەلەش قىزدارعا قوسىلىپ كۇلگەنىنە جول بولسىن. باكيزاتقا رەنجىگەندە ەسىنە انادا ورىنبور جاعالاۋىنداعى جارىس ءتۇستى. قۇرىق بويى العا ءتۇسىپ الىپ سىقىلىقتاپ كۇلىپ بارا جاتقان وسى قىزدىڭ قاس-قاعىمدا الدەبىر قول-اياعى شيدەي، مۇرنى بىزدەي مىرشاي سارى پالەكەتكە اۋىسقانى قايدان تەگىن بولسىن؟ بۇندا، قانداي دا ءبىر سىر بار.
سول كۇنى تۇنىمەن ۇيىقتاي الماعان-دى. تەك تاڭ الدىندا كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، بىرەۋ بۇعان: "ءجۇر، وينايىق!" دەگەنى. بۇل جالت قارادى. جاڭا عانا ەسىنە تۇسىرە الماعان تۇلكىنىڭ كۇشىگىندەي ءبىز تۇمسىق، سەكپىل بەت مىرشاي پالەنى كورگەندە شوشىپ ويانىپ ەدى... ءبارى، ءبارى ەسىنە ءتۇستى. ول ءوزى باياعىدا... باياعى بولعاندا... ۇمىتپاسا، بۇنىڭ مەكتەپكە يا بارعان، يا بارايىن دەپ جۇرگەن بالا كەزى-تۇعىن. سوندا دا جاڭا تۇسىنە كىرگەن تۇلكىنىڭ كۇشىگىندەي، كىپ-كىشكەنتاي قىز بۇنى قولىنان تارتىپ... جو-جوق، ول كەيىن بولدى. ونىڭ الدىندا اناسى بۇعان كۇلشە ءپىسىرىپ بەردى. قولامتادان جاڭا شىققان ىستىق كۇلشە قولىنا تيگەن بويدا بۇل سىرتقا جۇگىرىپ شىققان ەدى عوي. ءيا، سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى. سوسىن، اش يت قىڭسىلاپ اياعىنا ورالا بەردى. بۇل نان ۇستاعان قولىن ارتىنا جاسىرىپ، بوس قولىمەن ءيتتى جاسقاي بەرگەنى سول ەدى... شيدەي ناپ-نازىك ساۋساق بۇنىڭ نان ۇستاعان قولىنان تارتتى. بۇل يت ەكەن دەپ قالعان-دى. "كەت! دەپ جەكىگەلى جالت قاراسا، كۇندە-كۇندە وزىمەن بىرگە وينايتىن كىشكەنتاي سارى قىز: "ءجۇر، وينايىق!" دەپ تۇر ەكەن. بۇل قۋانىپ، كۇلشەنى قىزعا ۇستاتا سالدى. قىز "قۋىپ جەت"" دەدى دە، جۇگىرە جونەلدى. تارپاياق قارا بالا تۇرا قۋدى. قاشانعىلارى وسى. ەسىل-دەرتى ويناعىسى كەپ ەكى كوزى جايناڭداپ تۇراتىن سەكپىل بەت، سەلەۋ شاش، مىرشاي سارى كىپ-كىشكەنتاي قىزدىڭ ءىش پىستىرىپ زەرىكتىرمەيتىن بىردەڭەسى بار. جانىنا جۋىپ كەتسە، بۇنى نە ءتۇرتىپ قاشادى. نە بىردەڭەسىن الىپ قاشقىسى كەپ قول-اياعى تاقات تاپپاي جىبىرشىپ تۇراتىن. ءوزىنىڭ كىپ-كىشكەنتاي قاعىلەز دەنەسى دە قۇستاي ۇشۋعا جارالعانداي ەدى. زىرقىراپ بارا جاتىپ، جالتاق-جالتاق قاراپ شىقىلىقتاپ كۇلەدى. شۇيكەدەي قىزعا جەتە الماعانىنا بۇل ىزالانادى. قول سوزىم الدا اياعى-اياعىنا جۇقپاي قۇلدىراپ بارا جاتقان كىشكەنتاي قىز ەشقايدا بۇرىلماي، كۇندە-كۇندە وزدەرى وينايتىن اۋىل سىرتىنداعى اق قۇمعا جەتكەنشە جۇگىرەدى.
قىز قۇمعا بۇرىن جەتەدى. اق شوقالاقتىڭ ارجاعىنا قالاي اسىپ ءتۇستى، سولاي قۇلايدى. شالعايلاسا جەتكەن تارپاياق قارا بالا توپىراقتى بۇرق ەتكىزە كىشكەنتاي قىزعا قاتارلاسا جىعىلىپ ەدى؛ اپتىعىن باسار-باسپاستان نانعا اۋىز سالدى. كىشكەنتاي قىز ءوز ۇلەسىن جالماڭداپ بۇدان بۇرىنىراق جەپ بولدى دا، الدەنەگە اۋىل جاققا مويىن سوزىپ قارادى. سوسىن بۇعان قاراي ىسىرىلدى. بۇيىرىن-بۇيىرىنە تاقاپ قاتارلاسىپ جاتتى دا، الدەنەگە تىپ-تىنىش بولا قالدى. ەرنىن جىمقىرىپ تىستەپ العان. دەمىن ىشىنە جۇتىپ تىمىرايىپ جاتتى دا، بۇنى شىنتاعىنان ءتۇرتتى. الا كوز قارا باسىن كوتەرىپ الدى. ويىنعا زاۋقى بولماسا دا، تاعى دا ءبىر جاققا جۇگىرەمىز ەكەن دەپ اۋزىنداعى ناندى اپالاق-قۇپالاق اسىعىس جۇتتى دا، جاس ىرشىپ كەتكەن كوزى جاۋتاڭداپ كىشكەنتاي قىزعا قاراپ ەدى، قىز "ءقازىر... ءقازىر" دەدى دە، بالاعى سالپىلداعان كۇلدارى دامبالدى جالما-جان اياعىنىڭ باسىنا قاراي ىسىرا باستادى. جەتەسىنە بىردەڭە جاڭا جەتكەن قارا بالا قورقىپ كەتتى. كوزىن جۇمىپ، قايتا اشىپ العاندا كىشكەنتاي قىز دامبالدى شەشىپ، اق شوقالاققا ارقاسىن بەرە شالقالاي قۇلاپتى دا، ەندى بۇنى توسىپ جاۋتاڭداپ قاراپ جاتىر ەكەن. بالانىڭ ەسى شىقتى. الاقانىمەن بەتىن باسا قالعانىن بىلەدى. سونىڭ ارجاعى... ارجاعىندا نە بوپ، نە قويعانىن بالا بىلگەن جوق-تى؛ تەك سونىڭ ەرتەڭىنە كەشەگى سۇمدىقتى ەسىنە الىپ ەدى: ۇيگە قالاي جەتكەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى. تەك سىرتتان كىرىپ كەپ، ەس-تۇس جوق توسەككە قۇلاعانىن بىلەدى. سول ۇستىنە اناسى كىردى. ونى بىلەدى. اناسى كورپە استىندا ءدىر-دىر ەتىپ جاتقان بۇنى قۇشاقتاپ "كىم ءتيدى؟" دەپ ەدى؛ بۇل "جوق، سۇراما. سۇراما"، — دەدى دە، سوسىن "كەتپە، كەتپە! قورقام" دەپ اناسىنان ايىرىلماي، جابىسىپ الدى. ۇلكەن كىسىلەردىڭ الگى ءبىر "اق پەن قىزىل اراسىندا شايتان جۇرەدى" دەگەنى ەسىندە قالعان بالا كوزىن اشۋعا قورىقتى.
كوزىن اشسا، شام جاقپاي، بۇرىش-بۇرىشقا قاراڭعى ورناپ، تۇكسيىپ تۇرعان ۇلكەن ءۇيدىڭ ءبىر جەرىندە ەكى شەكەسىندە ەكى تۇلىمشاق سەلتيگەن ساپ-سارى پالە تىعىلىپ تۇرعانداي. اناسى قالاي كەتسە، و دا سولاي قاسىنا جەتىپ كەپ "ءجۇر، وينايىق!" دەپ سيقىرىمەن ارباپ اۋىل سىرتىنداعى اق شوقالاققا ىلىقتىرىپ الىپ كەتەتىندەي. اناسىنا "كەتپە! كەتپە!" دەپ جابىسىپ العان بالا، ءبىر كەزدە كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. سول بويدا تۇسىنە كورشى ۇيدەگى كۇندە-كۇندە وزىمەن بىرگە وينايتىن كىشكەنتاي مىرشاي سارى قىز كىرىپتى. بۇل تۇسىندە دە ءدال وڭىندەگىدەي وسى پالەدەن تەزىرەك قۇتىلعىسى كەپ ازەردە-بەزەر. ونان قۇتىلۋدىڭ باسقا امالىن تاپپاعاسىن قولىنداعى كۇلشەسىن بەرىپتى. جاڭا عانا قاسىندا اۋىزى-باسى بۇلتىلداپ نان جەپ تۇرعان كىشكەنتاي قىز بالا، و، جاساعان... بۇنىڭ نازارى ءسال باسقا جاققا اۋىپ ەدى؛ و دا قاپەلىمدە باسقا بەينەگە اۋىسىپ، ور اۋىز سارى لاققا اينالىپتى.
جەپ تۇرعانى دا بۇل بەرگەن نان ەمەس، ءبىر باۋ كوك قۇراقتىڭ قاۋىلدىرىعىن جالماڭداپ سىتىر-سىتىر سىدىرىپ جەپ بولا سالا، تاعى دا بۇعان كوزىن ساتىپ تەلمىرە قاپتى. بۇل تۇككە تۇسىنبەي تاڭدانادى. لاق تا سونى بايقادى. ارجاعىندا كۇدىك قالدىرعىسى كەلمەگەندەي ناعىز لاقتىڭ داۋسىنا سالىپ "ءماا-ا-ا" دەدى. بۇل ءبارىبىر سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، كىرپىگىن قاعىپ قاپ قايتا قاراپ ەدى، كوك قۇراقتى كىپ-كىشكەنتاي اۋزى شۇپىلدەپ سىتىر-سىتىر جەپ تۇرعان جاڭاعى ور اۋىز سارى لاق... جوق، لاق دەگەنى لاق ەمەس، ەكى شەكەسىنە ەكى ءمۇيىزدىڭ كوك تۇقىلى قىلتيعان سارى شايتان... شايتاننىڭ ناعىز ءوزى... بالا شىر ەتىپ شوشىپ ويانعان-دى.
* * *
باكيزاتتى كورمەگەلى كۇز ءوتتى. ونان قىس ءتۇستى. مىنە، كۇلىمدەپ كوكتەم دە شىقتى. سوندا ءازىم ەكەۋىنە كوڭىلى مىقتاپ قالعانى سونشا، كەيىنگى كەزدە ولاردىڭ وسى دۇنيەدە بار-جوعىن دا ۇمىتقانداي ەسىنە الۋدان دا قالىپ بارا جاتقان-دى. تەك سول كۇنى... ايتسا دا، سول كۇن ءوزى قالاي بولىپ ەدى؟ نەدەن باستالىپ ەدى؟ ۇمىتپاسا... ءيا، ۇمىتپاسا سول كۇنى مەملەكەتتىك ەمتيحانعا ازىرلىك باستالعان ەدى-اۋ؟ بۇل كىتاپتان ءتۇس اۋعانشا باس كوتەرگەن جوق؛ تەك ءتۇس اۋا بەرگەندە باسى سىنىپ بارا جاتقاسىن دەم العىسى كەپ سىرتقا شىعىپ ەدى. كوكتەمنىڭ پىشاق جۇزىندەي وتكىر ساۋلەسى كوزىن قارىپ الدى. بۇل جاسقانىپ، بەتىن بۇرا بەرگەندە كوزى جاتاقحانا الدىندا ءبىر ءوزى جەكە تۇرعان جالعىز تەرەككە تۇسكەن ەدى. باكيزات پەن ەكەۋىنىڭ شىرعالاڭمەن باستالعان شىم-شىتىرىق تىرلىگىنىڭ ءتۇپ باسىندا وسى تەرەكتىڭ تۇرعانى اقيقات! تاعدىر ما، الدە ءتاڭىرىنىڭ ماڭدايعا جازعانى ما، ايتەۋىر ءۇش قابات ۇيدەن بويىن اسىرىپ تۇرعان ءزاۋلىم تەرەكتى كورگەندە، بۇل جانارىن الا الماي اربالىپ قالعان ەدى-اۋ!.. اپىراي، دەپ ويلاعان ەدى، وسى تەرەك كۇنى كەشە باسقاشا ەدى. كۇنى كەشە ىلعال تارتىپ ىسىنگەنى بولماسا، تۇلا بويىن بەرشىمەك بەزگە تولتىرىپ العان، قۇشاق جەتپەيتىن قىجىم-قىجىم كۇپشەك، قۇددى، كارى سيىردىڭ قىرتىس-قىرتىس موينى سياقتى ەدى-اۋ! ال، ەندى قاراش، اي مەن كۇن استىن قۋانتىپ، دۇركىرەپ كىرگەن كوكتەمنىڭ قۇدىرەتى مىنا كارىنىڭ قاساڭ جانىن قالاي جىبىتكەن! كەشەگى بەزدەر بۇگىن ءبۇر جارعان. كەشە سوناۋ قۇس ۇشار بيىكتە جەل استىندا قالتىراعان سىپ-سيدام جالاڭاش بۇتاقتاردىڭ بۇگىن بالاپان جاپىراقتارىن جىپىرلاتىپ باۋىرىنا تولتىرىپ الا قويعانىن قاراشى!
سۋدىراعان جاپىراق اراسىندا پىر-پىرلاعان تورعايلاردى ءالى كورگەن جوقسىڭ. ءبىراق وسى پاقىرلاردىڭ تىرلىگىنە كوكتەم اكەلگەن مازاسىز ابىگەردى جانىڭ سەزىپ ءتۇر. بۇلار دا ەرتەڭ باۋىرىنان ورەر بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامىمەن قاپىلىپ ءجۇرىپ، بىرىنە-بىرى جاڭا قاۋىشىپ جاتىر ما؟ مىنا كارى سيىردىڭ موينىنداي قىجىم-قىجىم قارا تەرەكتىڭ قاي بۇتاعىنا ۇيا سالۋ كەرەك ەكەنىن اقىلداسىپ، شىقىلىقتاپ سوز تالاستىرىپ جاتپاسا نە قىلسىن؟ تۇلا بويىڭدى انىق سەزە قويماعان الدەبىر قۋانىش باۋراپ، كۇلىمسىرەپ تۇرسىڭ. جىلدا-جىلدا قىستان امان شىققان سايىن ادامدار سياقتى بۇلاردىڭ دا تىرلىك قامىنا كىرىسەتىنىن قايتەرسىڭ! بۇل نە عاجاپ! ءبىر تۇقىم بولىپ الىپ جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن ادامنان بەتەر بىلەتىنىن قايتەرسىڭ! ءتىپتى اي مەن جىلدىڭ قالاي بولاتىنىن الدىن الا بولجاۋعا كەلگەندە، بۇلار بىزدەن الدەقايدا سەرگەك تە سەزىمتال-اۋ. كورمەيسىڭ بە، كۇندە-كۇندە ساباق، سەسسيا دەپ جانىن جالداپ ءجۇرىپ كوكتەمنىڭ كەلگەنىن دە بىلمەي قاپتى. ءبىز عوي، قيت ەتسە ادامبىز، جەر ءتاڭىرىمىز دەپ كەۋدەگە ۇرامىز. سوندا دۇنيە ءقادىرىن وسى پاقىرلار قۇرلى بىلدىك پە؟ ەرتەڭدى ويلادىق پا؟ قولىنا ويىنشىق تۇسكەن سوتقار بالاداي، ءبىز وسى دۇنيەنىڭ باسى-كوزىنە قاراماي، تەك قيراتىپ، تەك سىندىرىپ، تەك بۇلدىرگەننەن باسقا نە بىتىردىك؟ ال مىنا پاقىرلار... اينالايىندار-اي، وزدەرى ومىرگە قانداي قۇشتار! قۇپ-قۇرتاقانداي بولىپ الىپ وسى پاقىرلاردىڭ جىلدا-جىلدا دۇنيە قاپىلىپ بارا جاتسا دا، وزدەرىنىڭ بولىمسىز تىرلىگىندەگى داعدىلى ابىگەرىنەن جاڭىلمايتىنىن قايتەرسىڭ!..
كارى دۇنيەنىڭ جىلدا-جىلدا جاستىق شاعىنا ءبىر رەت قايتا قاۋىشىپ، قايتا قۇلپىرىپ تۇلەپ شىعا كەلگەن قۋانىشى، سول كۇنى قولدى-اياققا تۇرعىزبادى. كوكىرەك الىپ ۇشىپ بارادى. الدەنەنى اڭسادى ما، ارماندادى ما، الىپ ۇشقان كوڭىل ايتەۋىر بۇنى سول كۇنى الدى-ارتىنا قاراتپاي، قۇستاي ۇشىپ ترامۆايعا بارعان ەدى-اۋ! بارۋىن بارسا دا، ءبىراق الگى الىپ ۇشقان قۇس قانات كوڭىل ايالدامادا دا ايالداۋعا شاماسىن كەلتىرمەي، جۇگىرىپ الا جونەلگەن ەدى عوي! نەگە اسىقتى؟ قايدا اسىقتى؟ كىمگە اسىقتى؟ بىلگەن جوق. تەك ءۇش قابات سارى ءۇيدى كورگەندە الىپ ۇشقان جۇرەك اتتاي تۋلاپ الا جونەلگەن ەدى-اۋ! ءبىراق، الدىندا الدە باقىت، الدە سور كۇتىپ تۇرعانىن بىلگەن جوق-تى. كوشەدە كەزدەسكەن كىسىلەردى تانىسا دا، تانىماسا دا باس جوق-اياق جوق ىرجالاقتاپ كۇلە بەرىپتى. ءتىپتى "قايدا باراسىڭ؟" دەگەن ۆاحتەر كەمپىرگە دەيىن كوزىنە جىلى ۇشىراپ، بۇعان دا ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپتى دە ءۇش قابات ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا ۇمتىلىپتى.
قۇداي بۇعان باسقانى بەرمەسە دە، سيراقتى بەرگەن. تەرتەدەي ۇزىن اياق كوستەڭدەپ ەكى باسقىشتى ءبىر اتتاپ، جوعارىعا ۇمتىلىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت... توبەگە ۇرعانداي قالشيىپ تۇرا قالدى. قۇربى قىزدار مەن جوعارىدان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان باكيزاتقا كوزى تۇسكەن-دى. سەنى باكيزات تا كورگەن سياقتى. ساعان كوزى تۇسەر-تۇسپەستە كىرپىگىن قاعىپ قالدى. تىق-تىق باسىپ كەلە جاتقان قارا تۋفلي كۇرمەۋ تۇسكەندەي كىبىرتىكتەپ بوگەلە ءتۇستى دە، قايتا ءجۇرىپ كەتتى. قاسىنداعى ءبىر قىزدى يىعىنان تارتىپ، قۇلاعىنا سىبىرلاپ ەدى، سەن اناداعى ءتىلى اششى تىقىلداق قىزدى بىردەن تانىدىڭ؛ وعان نە دەپ سىبىرلادى ەكەن؟ ە، نە دەۋشى ەدى؛ بۇنىڭ سوندا تەرشىگەن الاقانىنا قىستىرا سالعان ءازىمنىڭ ورامالىن ايتاتىن شىعار؟
— ايتپاي-اق قوي. تۇسىنەم عوي، — دەدى دە، باكيزات قاپتالىڭا سيماي تۇرعان قولىڭدى سىرتىنان ۇستاپ اقىرىن قىستى. — ساباققا دايىندالىپ جاتقان شىعارسىڭدار؟
— ءيا، سولاي... ال، وزدەرىڭ؟..
— بىزدە دە سول. جاڭاعى قىزدارمەن چيتالكاعا بارا جاتىر ەدىك.
— وندا... سەن بارا بەر. مەن تەك... بىلاي... سوعىپ كەتەيىن دەپ...
— كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. ەندى كىدىرگەندە ءوزىم ىزدەپ بارعالى ءجۇر ەدىم.
سەنەر-سەنبەسىڭدى بىلمەي، قىزعا كۇدىكتەنە قاراپ ەدىڭ. شىنى سياقتى. باكيزات بۇرىن ىستەمەگەن ادەتىن جاساپ، وسى جولى باس-اياعىڭا مۇقيات قارادى دا، الدەنەگە دۋ قىزاردى.
— سەن دە كەلمەي كەتتىڭ...
— ءيا، راس... كە-شىر.
— وقاسى جوق. ال ەندى... ماعان سونداي قيىن بولىپ ءجۇر، قينالىپ ءجۇرمىن...
باكيزات ەرنى دىرىلدەپ، جاس قۇيىلىپ كەتكەن جانارىن قايتەرىن بىلمەي، كىرپىگىن سابالادى دا قالدى.
— باكيزات...
— قايتەسىڭ. كوڭىل بولمە.
بۇل، ارينە، تەگىن ەمەس. بۇنىڭ ارجاعىندا قىز جانىن قان قاقساتىپ اۋىرتىپ تۇرعان قانداي دا ءبىر سەبەپ بار. "ءۇي ءىشى امان با ەكەن؟ ءبىراق وندا جاسىرماس ەدى، ايتار ەدى عوي. الدە... ءازىم ەكەۋىنىڭ اراسى؟.. انادا ارال بالالارىنىڭ ايتىپ جۇرگەندەرى. اپىر-اي، سول راس بولماسا نە قىلسىن؟"
باكيزات سىرت اينالا بەرە كوزىن ءسۇرتتى. كىدىرىپ بارىپ قايتا بۇرىلعاندا، قۇپ-قۋ بەتكە كۇلكى ورالدى:
— وسى كۇندەرى ءبىرتۇرلىمىن. جۇيكەم قۇرىپ ءجۇر...
شىنىندا دا، ءقان-سولسىز بەتتەگى كىرپىكتەر ساباۋداي بوپ ۇزارىپ جۇدەپ كەتىپتى.
— جادىگەر، كىشكەنە... بىلاي... بىلاي بۇرىلشى!
قىز ويىنىڭ ار جاعىن بىلمەسەڭ دە، ايتقانىن ەكى ەتپەي سىرت اينالىپ بۇرىلا بەرگەنسىڭ-دى. سۇيتسە، بۇل جاڭا قىزدارعا جول بەرمەك بوپ قابىرعاعا جابىسىپ تۇرا قالعاندا ارقاسىن اق بورعا ۇيكەپ العان ەكەن. باكيزات ارقاسىن قاعىپ جاتقاندا، بۇل باسى اينالاتىن سياقتاندى. وسىنىڭ ءبارى الدە ءتۇس، الدە ءوڭى ەكەنىن ءبىلىپ تۇرعان جوق. ەگەر ءوڭى بولسا، باسىنان كەشىپ جاتقان مىنا حالگە نانار، نانباسىن بىلمەي تۇرعاندا، باكيزات "نان، نان" دەگەندەي، بۇعان:
— ءۇستى-باسىڭا قاراپ جۇرسەيشى، — دەدى.
جاساعان-اۋ، وسى قىزدىڭ بۇرىن ازىمگە قوسىلىپ جۋاس جىگىتتى جۇندەپ العىسى كەپ تۇراتىنى قايدا؟ سەن تۇككە تۇسىنگەن جوقسىڭ. ءتۇس كورگەن ادامداي، اڭ-تاڭسىڭ. مىناۋ ءوڭى ەمەس، ءتۇسى بوپ جۇرمەسىن. ەگەر، ءتۇسى بولسا، وندا باسى دا تۇسىندە اينالىپ تۇرماسا نە قىلسىن؟ ەندەشە ءوڭى قۋارعان جۇدەۋ قىزدى دا تۇسىندە كورىپ ءتۇر. سوندىقتان، كەنەتتەن كيلىگىپ جاتقان مىنا اعىل-تەگىل قۋانىش پەن كۇدىكتىڭ ءۇمىت پەن ۇرەيدىڭ قايسىسىنا دەن قويارىن بىلمەي، قىزعا "سەن ايتىپ جىبەرشى" دەگەندەي جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قارايتىن بولار؟ ءبىراق باكيزات ءۇنسىز. ءوڭى سىنىق. جاڭا عانا وڭىرىندەگى تۇيمەلەردى تارتقىلاپ ءتۇر ەدى؛ ەندى قاراسا تۇيمەلەردى تاستاي سالا، اياعىنداعى قىلميعان قازىق وكشە ءتۋفليدىڭ تۇمسىعىمەن تاباننىڭ استىنا تۇرتكىلەپ كەتىپتى.
— ءۇيىڭ... ۇيىڭنەن حات الاسىڭ با؟
باكيزات باسىن يزەدى. كەزىن كوتەرمەي، كىرپىگىن سابالاپ تومەن قاراپ ءتۇرىپ قالدى. مىنا ءتۇرى ءقازىر كوڭىلىن اۋلاپ جۇباتپاسا، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرەتىندەي. ءبىراق سەن نە ايتارىڭدى بىلگەن جوقسىڭ. قايسى بىردە تەمىر كەرۋەتتە تۇنىمەن كەز ىلمەي، دوڭبەكشىپ شىعاتىن كەزدەر بولاتىن. سوندا وسى قىزعا كەزدەسسەم ايتار ەدىم دەپ ارماندايتىن اعىل-تەگىل اڭگىمەنىڭ ءدال ەندى قولما-قول كەرەك بولعان كەزدە ءبىرى باسىنا كەلمەگەنىنە تاڭ قالىپ تۇر. قىزدى جۇباتاتىن ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر ءسوز اۋزىنا تۇسپەي ساسقاندا، الگىندە تەرەك باسىنا ۇيا سالىپ ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقان جاڭاعى كىپ-كىشكەنتاي قۇستاردىڭ ومىرگە قۇشتارلىعى ەسىنە ءتۇستى. سونى ايتقىسى كەپ وقتالا بەرگەندە، باكيزات:
— ارال بالالارىنان ەسىتتىم. بىلتىر كۇزدە شەشەڭ كەلىپتى عوي، — دەدى.
— ءيا... ءيا، كەلدى، — دەدىڭ اڭگىمەنىڭ باستالعانىنا قۋانىپ، — كوپ بولعان جوق. قالانى ءبىر كۇن ارالاتىپ ەدىم، ەكىنشى كۇنى بەتتەمەي قويدى. "كەنتتى جۇرت قىزىق-اۋ. شىركىندەر، ەرىنبەي-جالىقپاي تاستى ۇيە بەرگەن ەكەن؟" — دەدى.
باكيزات ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى؛ ارى-بەرىدەسىن ءالى قۇرىدى ما، الدە ادەيى ىستەدى مە، سىلەسى قۇرىپ بارا جاتقاسىن بۇنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ اسىلىپ تۇرىپ كۇلگەنى. بۇل جولى دا سەن تۇككە تۇسىنبەي، باعاناعى ءتۇستىڭ جالعاسىن كورگەندەي اڭ-تاڭسىڭ.
باكيزات كۇلكىسىن ازەر تىيدى.
— ەلگە قايتاردا اپامنىڭ نە دەگەنىن بىلەسىڭ بە؟
— ءيا، نە دەدى؟
— بالام-اۋ، مىنا قالانىڭ كىسىلەرى جۇمىس ىستەمەي مە؟ تاڭ اتسا ءبارى كوشەگە شىعىپ شاپقىلايدى دا جۇرەدى عوي دەدى.
سونى ايتا سالا قىزدان بۇرىن بۇل ءوزى كۇلدى؛ بىلتىردان بەرى شەشەسىنىڭ ءسوزىن كىمگە ايتسا دا، باسقادان بۇرىن ءوزى كۇلەتىن بوپ جۇرگەن-دى. باكيزات قايتادان ەشتەڭەگە زاۋقى شاپپاي، كوڭىلسىزدەنىپ كىربيىپ تۇر ەكەن. قولىنداعى كىتاپ سالعان سۋمكانى جوعارى كوتەرىپ باۋىرىنا قىسا ءتۇستى دە، كىدىرمەي قايتا جەرگە ءتۇسىردى. سەن ۇمتىلىپ قىز قولىنداعى سۋمكاعا جارماستىڭ.
— بيىل وقۋ بىتىرەسىڭ عوي؟ — دەدى باكيزات.
— ءيا، قۇداي قالاسا...
— قۇداي قالاسا... ەندى ۇيلەنەتىن شىعارسىڭ؟
— وي، ول... ول ءازىر بولمايتىن...
— نەگە؟ اناڭا قولعانات كەرەك ەمەس پە؟ — دەدى دە، باكيزات بۇعان كۇلكى تەپسىنىپ كەلە جاتقان كوزىن قۋلانا تاستادى. — سولاي ەمەس پە؟
— سولايى سولاي عوي... ءبىراق وعان...
ارجاعىن ايتا الماي، سول ارادا قىز الدىندا قىزاراقتاپ قالا بەرگەن ەدىڭ-اۋ. "نە قىلسا دا، — دەپ ويلاعانسىڭ-دى، — اركىمنىڭ باسىناتىن ءبىر كىسىسى بولاتىنى عوي. ءازىمنىڭ الدىندا وسى قىزدىڭ ءوزى قىسىلىپ، ءتۋفليدىڭ تۇمسىعىمەن اياعىنىڭ استىن تۇرتكىلەپ تۇرعانىن تالاي كورىپ ەدى..."
— ۇندەمە، سەنى ءوزىم ۇيلەندىرەم، — دەدى باكيزات. ەندى ءتىپتى ەركىنسىپ، ارقاڭا قاعىپ-قاعىپ قويدى.
بۇعان وراي نە دەۋ كەرەك ەكەنىن بىلگەن جوقسىڭ دا، الگىندە ارقاڭدى ۇيكەپ العان اپپاق اق بوردى الاقانىڭمەن ىسقىلاپ كەتتىڭ.
— ەستيمىسىڭ، قۇداي قالاسا، سەنى ءوزىم ۇيلەندىرەم.
— كىم؟.. كىمگە؟
ءوز داۋسى وزىنە ازەر جەتكەن سياقتى ەدى، سۇيتسە، باكيزات ەستىپتى:
— قىز كوپ ەمەس پە؟
— كوبى كوپ قوي، ءبىر... ءبىراق... سول قىزى قۇرعىرلار...
— ىركىلمە، ايت. ايتا بەر!
— ايتسام... سولار قايدا؟
— قاسىڭدا تۇرعان جوق پا، — دەپ باكيزات تا وسى ارادا ازىلگە جەڭدىرمەك بوپ كۇلدى دە، ءبىراق ىڭعايسىزداندى ما، ىشتەي تولقىپ ىركىلىپ بارىپ، — ۇناتساڭ... — دەپ كۇلكىسىن كىلت تىيىپ، كوزىنىڭ استىمەن ساعان قارادى.
سەن بولساڭ، قىز اۋزىنان قۇددى ۇكىم ەسىتەتىندەي ەسىڭ شىعىپ كەتكەن-دى.
— ۇناتساڭ... ءيا، ۇناتساڭ ماعان-اق ۇيلەن.
قۇرسىن، قۇلاق قاتتى شىڭىلداپ كەتتى. تاۋداي تۋلاعان جۇرەك كەۋدەدە ەمەس، قۇلاقتىڭ ءدال تۇبىندە ءدۇرسىل ساپ جاتقانداي.
— ءاي، جادىگەر... ەسىتىپ تۇرسىڭ با؟
ءيا، ەسىتىپ تۇر. باسىڭدى يزەدىڭ. ونى ءوزىڭ ءبىلىپ تۇرسىڭ. الدەنە اياعىڭنىڭ باسىنا ءدۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. باشايىڭ شىم ەتىپ اۋىرىپ كەتتى. اۋىرسىنساڭ دا ءبىراق شىدام تاۋىپ سۋمكاڭنان اقتارىلىپ تۇسكەن كىتاپتاردىڭ باسقىشتان تومەن قاراي ساتىرلاپ دومالاپ بارا جاتقانىن كورىپ تۇرسىڭ. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى ءوڭى ەمەس، ءتۇسى بولعاندىقتان با، تۇلا بويىندا دارمەنسىزدىك بار. باكيزاتقا دا جالتاقتاپ قاراپ قويدى. ءوزى بىلەتىن باكيزات بولسا، كورە قال، ول تاعى ءبىر پالەنى شىعارىپ: "جىگىتىم، كانە، ءجۇر! نەكە قياتىن جەرگە بارايىق!" دەپ، جۇرت كوزىنشە قولىنان سۇيرەلەپ پالە قىلماسا ءقايتسىن.
— ءباتىش... ءباتىش شىن... شىن ايتىپ تۇرسىڭ با؟
جالعىز سەن ەمەس، باكيزات تا قاتتى قينالىپ تۇرعان سياقتى. البىراعان ەرنى انتەك ءدىر ەتىپ، اۋزىن اشا ءتۇستى دە، توقتاپ قالدى. ەرنىن تىستەلەي بەرەدى. قارا كوز شاراسى كەڭىپ كەنەت جاس تولىپ كەتتى. سەن سەنەر-سەنبەسىڭدى بىلمەي، كوزىڭدى تاس جۇمىپ، ىلە-شالا قايتا اشىپ ەدىڭ. و، جاساعان!.. قاس قاعىمدا قالاي وزگەرىپ كەتكەن! الدەبىر تاۋەكەلگە بەل بۋعان قىزدىڭ جانارى تايسالماي تۋرا قاراعان كوزىندە الگىندەگى مۇڭ دا، جاۋتاڭداعان جالىنىش تا جوق. تەك تاۋەكەلگە تابان تىرەگەن ادامداردا عانا بولاتىن تاعدىردىڭ سالعانىن سابىرمەن كۇتكەن شىدام بار. ونى سەن دە كورىپ تۇرسىڭ. ونىڭ نە ەكەنىن دە جۇرەگىڭ سەزىپ تۇر. وزىڭنەن ءبىر ساتى جوعارى تۇرعان قىزعا ءبىر ىرعىپ جەتىپ بارعانىڭدى بىلگەن جوقسىڭ. ابلىققان دەم القىمىڭا تىعىلىپ:
— ءباتىش!.. شىن... شىن ايتىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ ەدىڭ، شىدامى تاۋسىلعان قىز كۇيىپ كەتىپ:
— شىن! شىن! شىن ايتام! — دەدى دە، كەلەڭسىز نەمە جەتەڭە ءالى دە جەتكەن جوق پا دەگەندەي، تاستاي قىپ ءتۇيىپ العان جۇدىرىعىمەن سەنى يىعىڭنىڭ باسىنا ۇردى-ۇردى دا، جىلاپ جىبەردى.
قۇرسىن، سونان ارى نە بوپ، نە قويعانىن بىلگەن جوقسىڭ. قاشاننان بەرى سىرتقا شىقپاي، ىشتە بۋلىعىپ كەلگەن سەزىم اقتارىلىپ كەتتى. بۇل نە؟ ادۋىن، اق جىن با؟ الدە قۇيىنعا اينالىپ كەتكەن جىندى سەزىم بە؟ و-حو-حا-حا! وقىس شىققان وسپادار كۇلكىنىڭ وڭ-تەرىسىن دە ويلاعان جوقسىڭ. تاعى دا سونداي وعاش قيمىل جاساپ جانىڭدا تۇرعان باكيزاتتى جاس بالا قۇرلى كورمەي كوتەرىپ العانسىڭ-دى. باكيزات قۇشاعىڭدا قول-اياعى تىپىرلاپ: "جىبەر! جىبەر!" دەپ جاتىر. تاقا بولماعاسىن جۇدىرىعىمەن تومپەشتەپ ۇرا باستادى. سەن ەسىرىكسىڭ بە، ەسالاڭسىڭ با، نە بوپ، نە قويعانىن بىلمەيتىن سياقتىسىڭ. بۇنىڭ اياعى قايدا اپارادى؟ نەگە سوقتىرادى؟ ويلاعان جوقسىڭ. سول ارادا جۇرەگىن كەرنەپ بارا جاتقان وسىناۋ شەكسىز شاتتىق، شەكسىز قۋانىشتى تەجەمەي، ءتىپتى تەجەگىسى كەلمەگەندەي ءالى دە بولسا قارق-قارق كۇلىپ قۇشاعىنداعى قىزدى جوعارىعا جۇگىرىپ الىپ شىقتى دا، ىزىنشە تومەن ءتۇسىپ، جاڭا وزدەرى تۇرعان جەرگە اكەپتى. نەگە ءبۇيتتى؟ نەگە بۇيتكەنىن بىلگەن جوق-تى. باكيزات قۇشاعىنان دىك ەتىپ ىرعىپ ءتۇستى. قىزاراقتاعان بەتىنە قاپەلىمدە قان ويناپ، قارا كوزدىڭ جانارى شوقتانىپ كەتىپتى.
ايتەۋىر ۇرىسپادى. تەك سەنىڭ ونسىز دا ەلجىرەپ تۇرعان ءىشى-باۋىرىڭدى ەگىلتە تۇسكىسى كەلگەندەي، قولىڭنىڭ سىرتىنا الاقانىمەن اقىرىن-اقىرىن ۇرىپ ەدى-اۋ.
* * *
بۇنىڭ كۇنى بويى ەكى اياعىنان سارسىلىپ تۇرعان جەرى — تۇششىباس قولتىعى. بۇگىنگىدەي بۇركەۋ كۇن تۇگىل ادەتتە اشىق كۇندەردە دە و باسىنان بۇ باسىنا كوز جەتپەيتىن وسىناۋ ىشەكتەي سوزىلىپ جاتقان ۇزىننان-ۇزاق قولتىقتىڭ ءبىر بەتى قاشاندا كوك قاتپار شىڭ. سول شىڭداردىڭ بارىپ-بارىپ تاۋسىلار جەرى — ءقاراتۇپ. ونىڭ ارجاعى ۇشى-قيىرسىز ۇلى تەڭىز. اشىق كۇندەرى اڭقيىپ-ساڭقيىپ تۇراتىن سول بيىك شىڭ ءقازىر باس توقساننىڭ بۇلىڭعىر اۋاسىندا كوز ۇشىندا ازەر-ازەر قىلاڭىتادى.
ال بەل-اران ارتتا. قىستا دا، جازدا دا تەڭىزگە شىققان بالىقشىلار ەرتەدەن كەشكە جالعىز ءجۇرىپ قاراسىراعاندا ءارقاشان ارتتا قالعان قارا جەرگە نازار اۋداراتىن. سوندا وسى جارىقتىق كوزگە تۇسەتىن. بۇ دا وسى ءوڭىردىڭ قاراقشىلى تۇيەسىندەي كونەكوز كۋاگەرى عوي! انە، كورمەيسىڭ بە، قىس ايلارىندا اركا بەتتەن قادالىپ سوعاتىن ىزعىرىق سۋىق جەلدىڭ جولىن كەس-كەستەپ بوگەپ جاتىپ الاتىن وسى ەلدىڭ ەجەلگى جانكەشتى كارىسى. بۇل وڭىردە بەل-اراننان كەيىن كوزگە تۇسەتىن قاراجار. ەرتە كەزدە وسى قاراجاردىڭ باسىندا ورىس بايىنا جالدانعان قازاقتاردىڭ جەر قازبالارى بوپتى.
ءقازىر دە سول كەزدەگى ادام مەكەنىنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر: وپىرىلعان اپان. قوقىرسىعان كوڭ. ۇيىلگەن كۇل. كۇل اراسىنان بالىق سۇيەكتەرى اقسيادى. قازىرگى ۇرپاق بۇلارعا كوز توقتاتپاي تۇسىنان وتە شىعادى. تەك وسى اۋىلدىڭ كونەكوز قاريالارى مىنا اپانداردى تۇستەپ تانىپ، ءارقايسىسىنا ات قويىپ، اناۋ — كالەننىڭ، اناۋ — موڭكەنىڭ، اناۋ — دوستىڭ، ال انە ءبىر قاراجاردىڭ ۇشار باسىنان قۇلاپ تۇسەتىندەي كىشىلەۋ اپان سۋدىر احمەتتىڭ ءۇيىنىڭ ورنى دەپ وتىرادى. بەرەگىرەك كەلىپ قارتايىپ دۇنيە سالعان سول كىسىلەر كوزى تىرىدە ەلامان مەن اقبالا ءۇيىنىڭ ورنىن ءدال ءبىر كيەلى ورىنداي قاستەرلەپ، اندا-ساندا كەۋدەسىن سۇيرەتىپ باراتىن. سۇيەنىپ كەلگەن تاياقتى جانىنا قويىپ، ءولى ارۋاققا باعىشتاعان دۇعا ما، جۇرەك سىزداتقان مۇڭ، شەر، الدە ساعىنىش پا، ايتەۋىر كوكىرەكتە قوردالانعان سەزىمدى ەسكى جۇرتتا قالدىرىپ كەتەتىن. سوندىقتان بولار-اۋ، ءالى كۇنگە بالىقشى اۋىلدىڭ كارى-جاسى قولىن قاراجار جاققا سىلتەپ: "كۇن كالەن ءۇيىنىڭ تۇسىنان شىقتى" دەپ، نەمەسە "جاتاتىن ۋاقىت بولدى، اي، انە، ەلامان ءۇيىنىڭ ۇستىنەن اۋىپ بارادى" دەپ، ال، اۋا رايىن توپشىلاعان بىرەۋلەر "بۇلت كوبەسى سوگىلدى-اۋ دەيمىن، جاڭا ءبىر جۇلدىز سۋدىر احمەت قازباسىنىڭ توبەسىنەن جىلت ەتتى" دەپ وتىرعاندارى.
ءجا، جەر بەتىندە ەسىمىڭدى ەسكە الاتىن جالعىز كىسى قالعانشا جاقسى ادامنىڭ اتى وشپەيتىنى عوي. ەندەشە كىسى ومىرىنە شەك قويىلعانعا رەنجۋ قاجەت پە؟ قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي بۇل پانيدە بەتتەگى اجار مەن بويداعى قايراتتى، جۇرەكتەگى جالىندى ساراڭ قاتىننىڭ سىعىمىنا سالىپ مىسقالداپ ولشەپ بەرسە بەرسىن.
كىسى جاسىنا قويىلاتىن قاتال شەك، ارىلەسە ءار ۇرپاق، ءار بۋىنعا، ءداۋىر مەن داۋرەنگە قويىلسا قويىلسىن، كىسى باسىنداعى داۋرەن سياقتى كىسى بويىنداعى قاجىر، قايرات پەن كىسى بەتىندەگى اجاردا دا ولشەۋ مەن مولشەر بولسا بولسىن. سايىپ كەلگەندە سونىڭ ءبارى كۇنى جەتكەندە قايتارىپ الاتىن كەمدى كۇنگى قارىز عانا. سوندىقتان ءتان توزعان. بەتتەگى بوياۋ وڭعان. شوق جايناعان كوزدىڭ جانارى سونگەن. ۇلبىرەگەن بەتكە ءاجىم تۇسكەن. ال سونىڭ ءبارى بايانسىز. ءبارى كەمدى كۇن كوز الدار، كوڭىل اۋلار ولشەۋلى بولعاندا، قايتا وسى مىنا ادام بويىنداعى سەزىمنىڭ ءومىرى ۇزاق. كۇندەردىڭ كۇنىندە جالىنداعان جاستىقتىڭ دا تۇبىنە جەتىپ تيتىقتاتاتىن يت كارىلىك قايرات پەن اقىلدى دا تاسقا شاپقان قىلىشتاي مۇقالتىپ، تۇيتەلەپ تاستاعاندا، قايتا ساداعاڭ كەتكىر كىسى بويىنداعى سەزىمنىڭ ارىلەسە ۋاقىتقا دا ىرگەسىن الدىرمايتىن بەرىكتىگىن قايتەرسىڭ.
نەگە ەكەنىن قايدام، جادىگەر بۇگىنگى كىسىلەردەن گورى باياعىدا وتكەن پاقىرلاردى ايادى. ولار ادىرا قالعىر اتامەكەندى گۇلدەتەم دەپ نە ىستەمەدى. بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن عازيز باستى تاۋعا، تاسقا سوقتى. جانىن جالداپ قانىن، تەرىن توككەندە نەنى تىندىردى؟ ال بۇلاردىڭ ءجۇرىسى مىناۋ. بۇلاردان كەيىنگى ۇرپاق نە تىندىرادى؟ ولاردىڭ كۇنى نە بولادى؟
جادىگەر كۇرسىندى. ىشتەن شىققان دەم بەت الدىن بۋلاندىرىپ جىبەردى. اۋزىن جاپقان مۇرتتىڭ سوياۋداي-سوياۋداي تىكىرەيگەن بوز قىراۋ تالدارى تەرەڭنەن شىققان دەمنەن ءدىر-دىر ەتتى. كۇنى بويى ءبىر ورىننان تاپجىلماي سۇلق تۇرعان قالپىنان قوزعالىپ توڭىرەگىنە كەز تاستاپ ەدى، قاي جاعىنا قاراسا دا اق قار، كوك مۇز ۇستىندە كەز توقتايتىن قىلاۋ بولماعاسىن با، نازارى تاعى دا سوڭىندا شۇبالىپ جاتقان ىزگە ءتۇستى. الگىندە بۇل ارادا وزىنەن باسقا ەشتەڭە جوق-تۇعىن. ەندى قاراسا، الدەقانداي كىپ-كىشكەنتاي قۇستىڭ ءىزى قار بەتىنە جىبىر-جىبىر ءتۇسىپتى. اق ماتاعا توككەن الدەبىر ۇساق ورنەكتەي ءۇش تارماق ءىز جىبىرلاپ، بۇنىڭ ءوزىنىڭ ءىزىنىڭ بويىمەن ءبىراز جارىسىپ بارعان دا، كەنەت جەرگە باتىپ، كوككە سىڭگەنى بەلگىسىز، عايىپ بوپتى. بۇل اڭ-تاڭ. ءبىر تەمەن، ءبىر جوعارى قارادى. ءسۇيتىپ تۇرىپ جەلدىڭ كوتەرىلگەنىن بايقاماپتى. الدى-ارتىندا ىعى جوق اڭىراعان اشىق تەڭىز ءۇستى ىزعىپ ءتۇر. جان-جاق شاڭىتىپ مۇنارتا باستاعان.
جادىگەر الگى كىشكەنتاي قۇستى ىزدەپ كوك ءجۇزىن كوزىمەن ءتىنتىپ ءتۇر ەدى. كەنەت كىشكەنتاي قۇس قاسىنان شىقىلىقتادى. ۇركىتىپ الام با دەگەن قورقىنىشپەن كوز قيىعىن اياعىنىڭ استىنا تاستاپ ەدى؛ سۇيتسە، ءبىر شوجە تورعاي بۇل تۇرعان جەردەن ىلگەرىلەپ وزىپ بارىپ قونىپتى. قارعا باۋرىن باسىپ جاتىر. قوزعالۋعا قۇلقى جوق؛ تەك بۇنىڭ نازارى اۋعانىن بايقاپ مازاسىزدانا باستادى. كىشكەنتاي قۇستاردىڭ تىلىمەن رەنىشتى بىردەڭەلەردى شىقىلىقتادى دا، قۇددى جاس بالا قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن دوپتاي باۋرىن باسىپ جاتقان جەردەن قومپ ەتىپ ارى قاراي ىرعىپ ءتۇستى. "نە قىلسا دا، بۇل پاقىردى دا جەر بەتىنە سيعىزباي جۇرگەن ءبىر قاسىرەت بولدى عوي. ءوزى اش پا، الدە اۋرۋ ما؟"
جەل جۇلمالاعان ارقا ءجۇنى ءۇرپى-تۇرپى. جادىگەر اۋرۋ تورعايدى سول كوزىنىڭ ىعىمەن باعىپ تۇرعانىن ەندى عانا بايقاپ، الدەنەگە تىكسىنىپ قالدى. باكيزات ايتسا ايتقانداي، بۇنىڭ نە كورسە دە سول كەزىمەن كورەتىنى قالاي؟ سول تەگىن بە؟ انادا دا، كولحوزشىلار جينالىسىندا سويلەپ تۇرعاندا دا بۇل ءدال وسىلاي جۇرەگى سۋ ەتىپ، اۋزىنداعى سوزىنەن جاڭىلىپ قاپ ەدى-اۋ. سوندا دا زالدا وتىرعان جۇرتقا كوزى تۇسپەي، الدەنە ىزدەگەندەي جانارى سول جاعىنا جالتاقتاپ قاراي بەرگەن-دى. ادەپكىدە نەنى ىزدەپ تۇرعانىن بىلگەن جوقتى. سۇيتسە، انادا كوتكەنشەك كوشەن قىرشىپ الىپ، جەرگە تۇكىرىپ تاستاعان شۇناق قۇلاعىنىڭ شۇقىرشاعىنا ءجىپ قىستىرىپ الىپ، بۇنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى اڭدىپ، باعىپ قالعان جامان تۋىسىنىڭ توبە جاعى بۋلانعان اق قۇيقا باسىنا كوزىن تىگىپ العان ەكەن. "سىرقات شىعارمىن" دەپ ويلادى. تەك سونى مويىنداتپاي جۇرگەن يت مىنەز بولماسا ءقايتسىن؟ سول جولى ءسوزىن شاققا اياقتاعان ەدى. ەندى، مىنە، كورمەيسىڭ بە... كۇن ۇزىن اق قار، كوك مۇزدا اياعىنان سارسىلىپ تۇرىپ تا مەزگىل-مەزگىل الا كوزدىڭ قيىعى جالت ەتىپ، سول جاعىنا قاراپ قاپ تۇر. باكيزات ايتسا ايتقانداي، الگى ءبىر ىلعي سول جاعىنان كورىنەتىن ەلەس بار بولعانى ما؟ ايتپەسە، ءدال وسى بۇگىن دۇنيەدەگى بار جاماندىق ءبىر باسىنا ۇيىلىپ-توگىلىپ، جاپان تۇزدە اياعىنان سارسىلىپ تۇرعاندا باسقا جاقتان ەمەس، تەك ءبىر جاقتان، وندا دا ۇنەمى سول جاقتان ۇرلانىپ كەلە جاتقانداي بولاتىن سەبەبى نە؟ باسقاسى باسقا، ال مىنا تورعاي... باسە، تورعاي ەكەش تورعايعا دەيىن نەگە بۇنىڭ سول جاعىنا شىقتى؟ ەندەشە وسى تورعاي بوپ ەلەستەپ جۇرگەن... جادىگەر باسىنا كەلگەن وعاش ويعا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. تورعايدان كوزىن الا بەرە، تاعى دا سوڭىنداعى ىزگە قارادى.
* * *
اپىر-اي، تىرلىكتە ءىزى وڭالماعان ادامنىڭ ءىسى دە وڭعارىلمايتىنى ما؟ مىنا ىزگە قاراش. بۇل نە دەپ تۇر؟ باسى يىعىنا تۇسكەن ۇزىن قارا كىسى وسى اراعا اياعىن ءىلبىپ باسىپ كەلگەنى ايتپاسا دا كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ جالعىز بۇگىن بە، بۇنان بۇرىن دا بۇنىڭ سوڭىندا وسىنداي ءسىلبۋ ءىز جاتپاۋشى ما ەدى؟ اسىرەسە كۇنى بويى تەڭىزدەن ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بوپ سىلبۋلەپ كەلە جاتقانىن كورگەندە، باكيزات: "وسى اۋىلدىڭ ولمەلى شالى ما دەسەم، سەن ەكەنسىڭ عوي؟" — دەپ كۇيىپ-پىسەتىن.
شال دەمەكشى، جۇرت بۇعان بالا كەزدە دە شىن جاسىنان ارتىق بەرەتىن. بەرەگىرەك كەلگەسىن بۇل ءتىپتى كارى كورىنىپ، جاسى كىشىلەر تۇگىل، قاتارلارى دا بۇنى "شال" دەدى. وعان بۇنىڭ قۇلاعى ۇيرەنگەن. تەك ايەلىنىڭ كوزىنشە كەمسىتپەك بولعاندا قىتىعىنا تيەتىن. اسىرەسە، انە بىردە ارالعا بارعاندا تانىس دارىگەر باكيزات ەكەۋىن قوناققا شاقىرىپ ەدى؛ كەش بارىپ، قىسىلا-قىسىلا كەلگەن بۇلاردى بۇيرا باس جىگىت كۇتىپ الىپ تۇرىپ، بۇعان؛ "اقساقال، قىزىڭىز وزىڭىزدەن گورى جەڭگەيگە تارتقان با، قالاي؟" — دەگەندە، بۇل اۋزىنا قاپەلىمدە ءسوز تۇسپەدى دە، كورگەنسىز جىگىتكە الا كوزبەن اتىپ جىبەرەردەي اجىرايا قاراعان-دى. قوزى قارىن باستاعان اۋدان باسشىلارى تۇر ەكەن. دۋدار باستىڭ كەكەسىنىن ولار دا ەسىتىپ كۇلكىگە بۋلىعا قاپتى.
سەن وسى كەشتىڭ وزىڭە جاقسى بولماسىن ءبىلدىڭ دە، كەلمەي جاتىپ كەتۋ جاعىن ويلاپ ەسىككە جاقىن وتىرعىڭ كەپ ەدى؛ دۋدار باس نەمە بۇعان: "اقساقال، قارسى بولماساڭىز قىزىڭىز جاستاردىڭ قاسىنا وتىرسىن" — دەپ، باكيزاتتى تورگە اپارىپ، قوزى قارىننىڭ ءدال قاسىنان ءبىر-اق شىعاردى.
قوزى قارىن سەنى شاقىرىپ الىپ:
— ءاي، سلۋشاي، مىناداي پەريزاتتى قالا قاۋىمىنا كورسەتپەي، تىعىپ ۇستاپ جۇرگەنىڭە قاراعاندا، حە-حە-حە... سەن، ءسىرا، فەودال بولۋىڭ كەرەك، — دەپ ەدى، ستول باسىنداعىلار:
— ويباي، ايتاتىنى جوق، بۇل ناعىز فەودال!
— اسىرەسە ايەلدى قاتتى ۇستايتىن كورىنەدى، — دەپ ءبارى قوستاي جونەلدى.
— ال، كانە، سەن بۇندا نە قىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى قوزى قارىن.
— ءبىر شارۋامەن...
— ول نە قىلعان شارۋا؟
— شالعاي جاتقان اۋىلمىز عوي. حالىقتىڭ جاعدايى...
— حالىق؟ بالىق قايدا؟ پلان قايدا؟
— ە-حە-حە... بۇلار پلاندى ءقايتسىن. پلانعا باسى اۋىراتىن ءسىز عوي، — دەدى تاشىرەيگەن قارا جىگىت.
— ءيا، جاستار جۇمىسقا نەمقۇرايدى قارايدى، — دەدى قوزى قارىنمەن قاتار وتىرعان بۋرىل باس كىسى.
— ناعىز راحات ءومىر وسىلاردىكى، — دەدى ءتاشىر قارا. — اۋىل جالىقتىرىپ بارا جاتسا، سالىپ ۇرىپ قالاعا كەلەدى. جەگەنى — ەت، ىشكەنى — اراق. حە-حە... راحات!..
قوزى قارىن كەكىرەيىپ العان. باعانا وسىندا كەلگەندە بۇلتيعان قارىن ۇستىنە ساۋساقتارىن ايقاستىرىپ العان قولى سونان ءالى جازىلعان جوق؛ كىسى بەتىنە نازارىن تىكتەپ قارامايتىن كىلمىك كوزدىڭ ءدال قازىردە قايدا قاراپ وتىرعانى بەلگىسىز. الدىنداعى اس پەن ستول باسىنداعى كىسىلەر تۇگىل سول جاعىنداعى باكيزاتتى، وڭ جاعىنداعى ءوز ايەلىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە وتىرعان جوق. ءتىپتى ولاردىڭ بۇل دۇنيەدە بار جوعىنان دا بەيحابار سياقتى ەدى؛ كەنەت باكيزاتقا مويىن بۇردى. اۋەلى حە-حە-لەپ كۇلىپ، سوسىن اقىرىن ءتىل قاتتى؛ ادەتتە سەن شارۋامەن الدىنا بارعاندا "بالىق..." "پلان" دەگەننەن باسقا ءسوز اۋزىنا تۇسپەيتىن باستىقتىڭ وسى جولى كادىمگىدەي اۋزى-باسى قيمىلداپ، سويلەپ جاتقانىنا تاڭ قالدىڭ. سويلەگەندە بۇل نە دەيدى ەكەن دەپ تىڭداپ ەدى؛ كىسى جاريتىن ەشتەڭە جوق سياقتى: "ىدىسىڭا اس سالىپ بەرەيىن" دەي مە... "پريبور اپەرەيىن؟" دەي مە؟. سونى سۇراماي، ءوزى ءبىلىپ ىستەسە، قۇددى قولى سىنىپ، نەمەسە اۋزى قيسايىپ كەتەتىندەي.
ەندى بىردە باكيزاتتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— اس الىڭىز. فيگۋرامدى بۇزىپ الام دەپ قورىقپاۋىڭىزعا بولادى، — دەپ حە-حە-لەپ كەتتى.
ارجاعىندا وتىرعان ايەلى قىزاراقتاپ، مازاسى كەتە باستادى:
— ساعان نە بولدى. اسىڭ سۋىپ كەتتى. مىنا جۇرت ساعان قاراپ وتىر عوي.
ءۇي يەسى توست كوتەردى. باسقالار سياقتى بۇ دا ءسوزىن قوزى قارىنعا ارنادى. وزىنەن بۇرىنعىلاردان ماقتاۋىن اسىرعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ويىن جەتكىزەتىن وڭتايلى ءسوز اۋزىنا تۇسپەدى دە، ابىرجىپ ساسىپ تۇرىپ "كەمەڭگەر، دانىشپان باسشىمىز ءۇشىن... كانە، جولداستار، ءبارىمىز تۇرەگەلىپ تۇرىپ الىپ جىبەرەيىك" — دەدى. سوعان ۇقساس تالاي توست بولدى. وسىدان بۇرىن دا قوزى قارىنمەن ەكى-ۇش رەت قوناقتا بولعانى بار. سونىڭ بارىندە دە داستارحان باسىنداعى جۇرت قوزى قارىنعا ەسى شىعا ەلپىلدەپ جاتقاندا، ول كىلمىك كوزىن ءبىر جاققا سالماي، كەكىرەيە تۇسەتىن.
ول كەكىرەيسە، قالعان جۇرت ەسى قالماي، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ءولىپ-تىرىلىپ، كوز بىتكەن وسىنى كورىپ، قۇلاق بىتكەن وسىنى تىڭداپ، ىقىلاس، پەيىل تەك وسىنىڭ ۇستىندە بولاتىن. قوشەمەت، قولپاش تەك سوعان ايتىلاتىن. قول سوعان سوعىلاتىن. بۇل كۇندە سوعان قۇلاعى ۇيرەنىپ العانى سونشا، وسى كۇنى بۇل ءوزىن جەر-كوككە سيعىزباي ماقتاعان الگى كولگىر جۇرتتىڭ وتىرىگى قايسى، شىنى قايسى ەكەنىن ايىرۋدان قالعان-دى.
سول قوزى قارىنعا سەن ءقازىر قايران قاپ وتىرسىڭ. ونىڭ انشەيىندەگى پاڭدىعى قايدا؟ ونىڭ انا تاراقتاپ العان قولىنا ءبىر جالپىلداق جۇگىرىپ بارىپ پىشاق، ۆيلكا ۇستاتقانشا ساۋساعى جازىلمايتىنى قايدا؟ جوق، بۇگىنگى قوزى قارىن بۇرىنعى قوزى قارىننان مۇلدە باسقا. انە، ادەمى كورشىسى سوزدەن تارتىنىپ، تۇيىق وتىرعانىنا قاراماستان وعان قايتا-قايتا ەڭكەيىپ الدىنا تارەلكە ىسىراما-اۋ... تارەلكەسىنە تاعام سالعىسى كەلەمە-اۋ... "Ac ادامنىڭ — ارقاۋى، اس الىڭىز!" دەيمە-اۋ... تاعى بىردە كەكىرەيگەن بويىن ادەمى كورشىسىنە قايتا ءيدى. بۇل جولى لاك جاققانداي جىلميعان جىپ-جىلتىر ءاجىمسىز بەتىنە كۇلكى جۇگىردى:
— سىزدەي وقىتۋشىلار قالاداعى مەكتەپتەرگە دە كەرەك...
— ايەل جايى بەلگىلى عوي، ازاماتى قايدا بولسا، ءبىز دە سوندا بولامىز.
— جادىگەردى دە الدىرۋعا بولار ەدى. ءبىراق، انە، ءوزى ايتسىن، پلانى ناشار.
— دەمەك، سىلتاۋ بار دەڭىز.
— نەگە؟.. جوق، بيكەش... شىداساق، اينالايىن، پلاندى بەلدەن باسىپ، ءوزىڭدى بۇندا كۇيەۋىڭمەن قوسا العىزا الامىز. سولاي عوي، ءا! — دەپ قوزى قارىن بۋرىلباسقا قاراپ ەدى.
— ارينە، ءسىز ايتساڭىز... قولىڭىزدا عوي، العىزاسىز دا قوياسىز، — دەدى بۋرىلباس.
بۋرىلباس بۇرىن بۇنداي ەمەس-تى. بۇرىن ول ەشكىمنىڭ ىعىمەن جۇرمەيتىن ءوز پىكىرى بار كىسى بولاتىن؛ قايسى ءبىر كەلەلى ماسەلە تۇسىندا ونىڭ ءتىپتى قوزى قارىنعا دا قارسى شىعىپ، قاسارىسىپ وتىرىپ الاتىن كوك بەتتىگى جۇرتقا ۇنايتىن.
پەنسياعا جاسى كەلگەلى بۇل سورلىنىڭ دا قاجىرى قايتىپ، قوزى قارىننىڭ قاس-قاباعىنا قارايتىن بوپتى.
مىنا ارادان تەزىرەك كەتكىڭ كەپ وتىر. اپىر-اي، توستار قانداي كوپ. جۇرت نە دەگەن جادىگوي، كولگىر. ال مىنا جۇرتقا توس بەرىپ وتىرعان بۇجىر قارا نە دەگەن كوبىك اۋىز! قوزى قارىن بولسا-بولماسا دا باكيزاتتىڭ قۇلاعىنا جابىسىپ العان. كىلمىك كوزگە كادىمگىدەي ۇشقىن پايدا بوپ، جانارى ءتىرىلىپ قاپتى. باعاناعىداي ەمەس، ءقازىر باكيزات تا باتىلدانا تۇسكەن بە، قالاي؟ قايتا-قايتا قۇلاعىنا ەڭكەيىپ جاتقان قوزى قارىنعا قاراعاندا ونىڭ دا كوزى شوقتانىپ، جانارى جالت-جۇلت ەتەدى.
— باستىقتىڭ ءبارى ءبىر ەكەن-اۋ. جىلى سوزبەن الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالۋعا ۇيرەنىپ العان.
— جوق! جوق، دوكاجۋ... العىزام دەدىم، العىزام.
باكيزاتقا قايتايىق دەپ قۇلاق قاعىس قىلىپ ەدى، ول ۇزىن ستولدىڭ ارجاعىنان قىلجاقتاعان الدەبىرەۋلەرگە كۇلىپ، سەنىڭ قىڭقىلىڭا قۇلاق اسپاي قويدى. امال قايسى، شاراڭ قۇرىپ، ءجىپسىز بايلانىپ وتىرسىڭ. بۇنداعى جۇرت سەنىڭ بار-جوعىڭدى ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى. الدە قالاي ۇمىتا قويماعاندار بولسا، ولار دا كەش بويى سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ ءبىر جاعىنا ءتۇن ورناتىپ ءتۇسى كىرمەي تۇنجىراپ وتىرعان سەنىڭ تۇرىڭە تىكسىنىپ قارايدى دا، سوسىن كوزىن سەنەن تايدىرا بەرە مىرس-مىرس كۇلەدى.
ال قوزى قارىن كوڭىلدى. ارى-بەرىدەسىن، ول ءتىپتى ارجاعىندا اۋزى-باسى بۇرتىڭداپ وتىرعان ءوز ايەلىنىڭ اشۋىن دا جىر دەمەدى. بۇرىنعىداي ەمەس، باكيزاتقا ءتىل قاتقاندا اۋزىنا دا قايداعى ءبىر قىلجاق سوزدەر تۇسە باستادى:
— انادا وسىندا استاناداعى اتاقتى جەرلەسىمىز كەلدى ەمەس پە...
— اتاقتى؟ ول كىم؟
— ءاز-اعاڭدى ايتام. وي، ول كەرەمەت قوي! وسىندا ءبىراز دۋىلداتتىق. ءبىر وتىرىستا، ءاز-اعاڭ: "جىگىتتەر، ءوز ايەلىڭ سۇلۋ بولعاننان كورى، كورشىڭنىڭ ايەلى سۇلۋ بولعانى دۇرىس" دەگەن-دى. تاۋىپ ايتقان جوق پا، ا؟ حا-حا...
بايقاپ وتىرسىڭ، داستارقان باسىنداعى قايسى بىرەۋلەر جىمىڭداپ ساعان قاراپ قاپتى. سەن كوڭىل بولمەگەن سىڭاي اڭعارتىپ، سازارىپ العانسىڭ-دى. قوزى قارىن تاعى دا باكيزاتتىڭ قۇلاعىنا اۋزىن اپارىپ:
— ءسىز وتىرعان ءدال وسى ورىندا، سىزدەي بولماسا دا، ءوز زامانىندا كول شايقاعان ءبىر سارى تورى كەلىنشەك وتىرعان-دى. ءاز-اعاڭ ءسوز تاپپاسىن با، الگى ايەلدىڭ باس-اياعىنا وسىلاي ءبىر قارادى دا، "اتتەڭ دۇنيە-اي، وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن كەزدەسكەندە تۋفليىڭىزبەن قوسا جۇتىپ قويعانداي ەكەنسىز" دەپ ەدى. قالاي، ا؟!
مىنا سۇم بۇنى ساعان تيگىزىپ ايتتى. جۇتقالى تۇرعان تاماق جۇتقىنشاعىڭدا تۇرىپ قالدى. شاي ۇرتتاپ جىبەرگەلى ىلگەرى سوزعان قولىڭ كەسەنى ۇستاي بەرگەندە، قالتىراپ كەتتى دە، كونياك قۇيعان ريۋمكانى قاعىپ، توگىپ الدى. شىنى شىلدىر ەتتى. شۇپىلدەتە قۇيعان كونياك اق داستارقانعا لاق ەتىپ اقتارىلىپ، كىسىلەردىڭ ۇستىنە شاشىرادى.
— وقاسى جوق، — دەدى بۋرىلباس.
— گدە پيۋت، تام ليۋت؛ — دەدى قوزى قارىن كۇلىپ.
وسى كەشتىڭ جاقسىلىققا اپارماسىن جۇرەگى قۇرعىر سەزگەن ەدى-اۋ. كەتكىڭ كەپ ازەر وتىرسىڭ. كەتەيىك دەپ قىڭقىلداي بەرگەسىن بە، باكيزات كەلەسىدە ءتىپتى سەنىمەن ءىسى بولماي، ارجاعىندا وتىرعان قوزى قارىنمەن شۇيىركەلەسىپ كەتتى. وسى ايەلدىڭ قازىرگىدەي كىسى باسى قۇرالعان جەردە ەركەكتەرگە ءوزىنىڭ قۇدىرەتىن كورسەتكىسى كەپ، شايتانى قوزىپ كەتەتىن ادەتى بار. سوندايدا اسىرەسە باتىلدانا تۇسەدى، كۇلكىسى سىڭعىرلاپ، قارا كوزى جايناڭداپ، جارقىلداپ شىعا كەلگەندە، ە، ول كەزدە قانداي ۇستامدى ەركەك تە ءوزىن ۇستاي الماي قالاتىن-دى.
— جىگىتتەر، كانە بيلەيىك. مۋزىكا... مۋزىكا قايدا؟ — دەدى باكيزات.
— مالادەس!... اي، مالادەس! كەل، ەكەۋمىز...
— جوق! ايەلىڭىزبەن بيلەڭىز!
سۇيدەدى دە، باكيزات ءوزىن بيگە شاقىرىپ، ەمەشەسى ءۇزىلىپ تۇرعان قوزى قارىندى كورسە دە، وعان قايرىلعان جوق؛ قايىرىلماق تۇرسىن نازارىن دا سالماستان بۇرىلىپ جۇرە بەردى. سەن ايەلىڭنىڭ بۇنىسىنا ىرزا بوپ، ايىزىڭ قانىپ تۇر.
جاڭا قوزى قارىندى كوزىنە ىلمەي، سىرت اينالىپ جۇرە بەرگەن باكيزات كوپ قوناقتىڭ ىشىندە قايداعى ەلەۋسىز بىرەۋمەن بيلەپ كەتتى. بىر-ەكى اينالعاسىن ونى تاستاي سالا، كەلەسى ءبيدىڭ كەزەگىندە انە-مىنە پەنسياعا شىعادى دەپ جۇرگەن بۋرىلباسپەن بيلەدى.
باسقا ەرمەك تاپپاعاسىن سەن البومداعى سۋرەتتەردى قاراپ وتىرعانسىڭ-دى. بي ءبىتتى، تۋ سىرتىڭنان شىققان اياق دىبىسىن ەسىتىپ اتىپ تۇردىڭ.
— قالاي، ساعان كوڭىلسىز بولعان جوق پا؟
— قايتايىق!..
— قوي. ءجۇر، بيلەيىك!
— اياعىڭدى باسىپ...
— اپىراي، بۇنداي دا كۇيەۋجاندى بولارسىز با؟
قوزى قارىن انادايدان كۇلىمسىرەپ كەلدى دە، اي-شايگە قاراتپاي باكيزاتتى بيگە اكەتتى. كەتىپ بارا جاتىپ كىلمەك كوزدىڭ قيىعىن البوم قاراپ وتىرعان ساعان تاستادى دا، سوسىن باكيزاتتىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيدى:
— مىنا ساباز اياعىڭدى از باسپاعان بولار؟
باكيزات قوزى قارىندى يتەرىپ جىبەردى. ونى سونان كەيىن بويىنا جولاتقان جوق. بىردە قاتارلاسىپ، بىردە بەتپە-بەت قاراما-قارسى تۇرا قاپ، ءبىرىن-بىرى قايراپ جانىپ ءجۇر. قوزى قارىن قۇشاقتايىن دەپ ۇمتىلسا، باكيزات سىقىلىقتاپ كۇلىپ، ونىڭ كەيدە وڭ، كەيدە سول يىعىنان اينالىپ، قۇشاعىنان سىتىلىپ كەتە بەرەدى.
قۇرسىن، ۋاقىت وتپەي قويدى. ساعاتقا قانشا قاراسا دا، قاستان شىقپاعىر بىرەۋ ارجاقتا ساعاتتىڭ قىسقا ءتىلى تۇگىل، انشەيىندە اتتاي شاپقىلاپ تۇراتىن ۇزىن ءتىلىن دە تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ تۇرعانداي.
تىنىش كەتتى. ءتوزىم تاۋسىلدى. تىزەڭدە جاتقان ماقپال تىستى البومنىڭ بەتىن قۇر اشقانىڭ بولماسا، كوز توقتاتىپ قاراپ وتىرعان جوقسىڭ. ءوزىڭ بىلمەيتىن الدەبىرەۋلەردىڭ جۇپتاسىپ ەكەۋدەن، ۇشەۋدەن، تورتەۋ، بەسەۋدەن شوعىرلانىپ تۇسكەن سۋرەتتەردىڭ ەشقايسىسىنا كوڭىل اۋدارعان جوق؛ ولار دا ادەتتە ىعى-جىعى قالانىڭ كوشەسىندە توپىرلاپ ءوتىپ جاتاتىن بەيتانىس كىسىلەردەي.
— كەلىنىڭىز ەكەۋمىزدىڭ ستۋدەنت كەزدەگى سۋرەتتەر عوي.
قاسىنا كەپ قاتارلاسىپ تۇرا بەرگەن ءۇي يەسى جىگىتتى جاڭا بايقادى. البومدى سارت ەتكىزىپ جاپتى دا، ورنىنا اپارىپ قويدى.
— جادىگەر اعا، مەن دە ءسىز سياقتىمىن. جۇرت بيلەپ جاتقاندا مەن دە ءسىز قۇساپ البوم قارايمىن.
شىنىندا دا، مىنا دارىگەر جىگىتتىڭ ساعان ۇقسايتىن بىردەڭەسى بار سياقتى.
باكيزات ۇزاق بيلەدى. ەكى بەتى الاۋلاپ قىزارىپ العان. پلاستينكا ءبىتىپ بارا جاتسا، قوزى قارىننىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعادى دا، جۇگىرىپ بارىپ باسىنان قايتا قويادى. ءبىر رەت قوياردا قويماي سەنى دە سۇيرەلەپ ورتاعا الىپ شىعىپ ەدى، ءبىراق ءبىر اينالۋعا كەلمەي "وي... وي، اياعىمدى باستىڭ" — دەپ، سەنى يتەرىپ جىبەردى دە، قوزى قارىننىڭ قۇشاعىنا قايتا كىردى. قاپىرىق ءۇيدىڭ ءىشى بيدەن كەيىن ءتىپتى قايناپ كەتتى. باس-باسىنا جەتپەگەسىن قاتار وتىرعان ەكى كىسىگە ءبىر سۇلگىدەن تاستاعان-دى. ەندى قاراسا، باكيزاتپەن ەكەۋىنە تاستاعان سۇلگىنى قوزى قارىن الىپ، تەرىن ءسۇرتىپ جاتىر ەكەن. سەن ۇندەمەستەن سۇلگىنى ونىڭ قولىنان جۇلىپ الىپ ەدىڭ، قوزى قارىن ساعان كىلمىك كوزدىڭ قيىعىنان الارا قارادى. سەن دە جاسقانباي، الاقانداي الا كوزىڭ اقىرايىپ قارسى قاراعانسىڭ-دى.
— ءاي، مىناۋ نەگە اجىرايادى؟
— نەمەنە، قاراۋعا بولماي ما؟
— جوق، جايدان جاي اجىرايعان جوقسىڭ. بىلەم، ارجاعىڭدا ايتا الماي تۇرعان بىردەڭەڭ بار.
— بولسا بولار...
— وندا، داۆاي ايت!
— نەسى بار. ايتسام ايتام، — دەدىڭ دە، سەن اتىپ تۇردىڭ. ستول باسىنداعى الا-جابىر ساپ بوپ تيىلا قالدى. جان-جاقتان اڭتارىلا قاراعان كىسىلەردىڭ سەن بىردە-بىرىنە نازار اۋدارماي، قوزى قارىنعا جەتىپ بارعانسىڭ-دى.
— شىنىندا دا، سىزگە ايتۋعا ىڭعايى كەلمەي جۇرگەن ءبىر شارۋا بار ەدى.
— وندا ايتپاي-اق قوي! سەنىڭ شارۋاڭنان شارشادىم.
— جوق، تىڭداڭىز...
— تىڭدامايمىن. تىم قۇرىسا، قوناقتا وتىرعاندا مازا بەرشى.
— انا جاقتا حالىق اۋىز سۋدان قاراپ قالدى...
— ە، سەن ەندى... سۋ ماسەلەسىن اراق ءىشىپ وتىرعاندا شەشپەكسىڭ بە؟
قوزى قارىن كەۋدەسىن كوتەرىپ، كەڭك-كەڭك كۇلدى. سوسىن: "قالاي، تاۋىپ ايتتىم با؟" دەپ قوشەمەت تىلەگەندەي، ستول باسىنداعىلارعا قاراپ ەدى، باستىق نە ايتسا دا قۇلدىق ۇرىپ وتىرعان قوشەمەتشىلەر باس شۇلعىپ شۋ ەتە ءتۇستى:
— ءمىردىڭ وعىنداي بولدى.
— قاتىردىڭىز.
— ءيا، سازايىن بەردىڭىز. بالەم، وزىنە دە سول كەرەك. ءىىىارۋا... شارۋا دەپ... ال شارۋا كەرەك بولسا...
قوزى قارىن كوڭىلدى. تەك ون يىعىنىڭ تۇسىندا تۇنەرىپ تۇرعان سەنى ارى يتەرىپ:
— بار... بار! ورنىڭا بار! — دەپ ەدى، سەن تۇرعان جەرىڭنەن تاپجىلعان جوقسىڭ.
— وتىنەم، بۇرعىشى جىبەرىڭىز. تەز ارادا تۇششى سۋدىڭ كوزىن تاپپاساق، حالىققا قيىن بولعالى تۇر.
— اۋ، انادا تۇششى سۋدىڭ كوزىن تاپتىق... تۇششى سۋ شىقتى دەپ شۋلاعاندارىڭ قايدا؟
— شىعۋى شىققان. بۇرعىشىلار بەس ءجۇز جەتپىس مەتردەن سۋ شىعارىپ، حالىق قۋانىپ، شالدار قۇرباندىق شالىپ شۋلاسقانبىز.
— بەزوبراز. قازىرگىدەي ەت جوقتا، بۇلار، ايتەۋىر، ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ مال سويادى دا جاتادى.
باستىققا جاقىن وتىرعان بۋرىلباس دەرەۋ قوستادى:
— بۇلار بالا پىشتىرسە دە، قوي سويىپ قۇداي جولى بەرەتىن كورىنەدى. جىن-شايتان، چەرت زناەت چتو...
— بەزوبراز. سەنىڭ اۋلىڭا بۇرعىشى ەمەس، ۇگىتشىلەر بريگاداسىن جىبەرۋ كەرەك.
— ۇگىتشى وزىمىزدە دە جەتەدى. بىزگە بۇرعىشى...
— بۇرعىشىنى قايتەسىڭ، الگى قۇداي جولىنىڭ سۋى بار ەمەس پە؟
— ونان تۇك شىقپادى دەپ وتىرمىن عوي.
— جاڭا سۋ شىقتى دەگەنىڭ قايدا؟
— تەڭىز تارتىلعالى توپىراقتىڭ قۇرامىندا تۇز كوبەيىپ، تۇششى سۋدىڭ كوزى ارى كەتىپ جاتقان جوق پا. باسىندا ءبىزدىڭ ءماز بولعانىمىز، شاماسى، ءسىرا، ءبىر كەزدەگى تۇششى سۋدىڭ ءۇزىلىپ قالعان ازعانتاي سارقىنشاعى بولۋى كەرەك. بىرەر اتقىلادى دا، ەرتەڭىنە كەرمەك تاتىپ اششى سۋعا اينالىپ كەتتى.
— قۇداي جولىنى از بەرگەن بولدىڭدار عوي.
ستول باسى تاعى دۋ كۇلدى. قوزى قارىن سۇلۋ كورشىسىنەن دە قوشەمەت دامەتكەندەي، باكيزاتقا بۇرىلىپ ەدى، باكيزات كوزىن تومەن ساپ تۇيىق وتىر. الگى ءبىر قىتىقتى اڭگىمە تۇسىندا ءتۇسىن بەرمەي، ءوڭىن بيلەپ قالۋ وعان دا وڭايعا تۇسكەن جوق-تى.
— سونىمەن... بۇرعىشى جىبەرەسىز بە، جوق پا؟
— كورەرمىز.
— جوق، ءسىز...
— ءاي، سەنى بۇرىن سويلەتە الماۋشى ەدىك قوي. قاراي عوي، ءوزى تىرىلە باستادى. تامادا، داۆاي، كەلەسى توستى وسىعان بەرشى. كورەيىك، سويلەسىن.
ىشەرىن ءىشىپ، جەرىن جەپ، ەندى تەك ەرمەك قايدان تابىلار ەكەن دەپ، جەلەۋ ىزدەپ وتىرعان جۇرت قۋانىپ كەتتى. قوزى قارىندى قوستاپ شىعا كەلدى. بۇل ىزالى ەدى. توسىننان ءسوز بەرگەندە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، قولىنداعى ريۋمكاعا قاراپ تۇرىپ قالدى. ستول باسى سىلتىدەي تىنا قاپتى. العاشىندا "نە ايتار ەكەن" دەپ دەمىن ىشىنە الىپ وتىرعان كىسىلەر ۇنسىزدىك ۇزاعاسىن شىدامى تاۋسىلىپ، قوزعالاقتاي باستادى. قايسى ءبىر شىدامسىزدارى قاسىنداعى كورشىسىنە بۇرىلىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، كوزى الاقتاپ، ساسىپ تۇرعان بۇنى ىمداپ مىرس-مىرس كۇلدى. سەن باكيزاتتىڭ دا وتى بەتىنە شىعىپ وتىرعانىن كوردىڭ. ابدىراپ ساسىپ تۇرعاندا اۋزىنا قايداعى ءبىر كەلىسپەگەن ءسوز ءتۇسىپ: "قاسيەتتى كارى ارال ءۇشىن... كانە، سول ءۇشىن... تۇرەگەلىپ..." دەپ توقتاپ قالدى. ونسىز دا ءوزىن ازەر ۇستاپ وتىرعان كىسىلەر قىران-توپان. اسىرەسە قوزى قارىننىڭ قۇدايى بەرىپ:
— مالادەس! مالادەس! — دەپ، ىشەگى ءتۇيىلىپ جاتىپ تا بۇنى وپ-وتىرىك ارقاسىنا قاعىپ-قاعىپ قويدى. — مالادەس، اي، مالادەس. سەنىڭ، ءسىرا، تۇندە ۇيىقتاپ جاتقاندا دا تۇسىڭە ارال كىرەتىن شىعار؟ اي، مالادەس! مالادەس! ايتتىم عوي، بۇل دەموسپەن، ارالدىڭ دەموسپەنى، حا-حا-حا!
سەن قولىڭداعى ريۋمكا قالتىراپ بارا جاتقاسىن جالما-جان ستولعا قويعانسىڭ-دى...
* * *
ىستىق استان كەيىن قوناقتار سىرتقا شىقتى. ءبىراز بوي جازعان سوڭ ىشكە قايتىپ كىرسەڭ بي باستالىپ كەتكەن ەكەن. باكيزات قوزى قارىندى تاستاپ، ۇزاق ۋاقىت باعانا وزدەرىن كۇتىپ الاتىن شي بورباي شەگىر كوز سىپتىعىرمەن بيلەدى.
نەگە ەكەنىن قايدام، وسى شەگىر كوز، شي بورباي ساعان سالعان جەردەن ۇناعان جوق؛ اسىرەسە، ونىڭ جاس شاماسى وزىمەن قاتار بولعانىنا قاراماستان قوناقتاردىڭ ىشىندە بۇعاعى، نە قارنى بارلاردىڭ ءبارىن "اعا" دەپ، ال بۇنى بىرەسە "اقساقال" دەپ، بىرەسە باكيزاتقا اكە عىپ قويعانى ءتىپتى جىنىنا ءتيىپ بولدى. ونى باكيزات بايقادى ما، جوق پا بەلگىسىز، الدە ايەل باتىلدانعاندا قالاسا كۇيەۋىنەن دە ايىلىن جيماي كوزدى جۇمىپ جىبەرەتىن قايسارلىق پا؟
باعانا بايقاعان-دى. وسى شي بورباي ايەلىڭە ۇناپ قالعان سياقتى. ستولعا وتىرعاسىن سەنىڭ كوزىڭدى الا بەرە وعان ەكى رەت بۇرىلىپ قارادى. العاشقى قاراعاندا سەنىڭ يىعىڭنىڭ تاساسىنان قارا كوزدىڭ جانارى جالت ەتىپ قىسقالاۋ نازار سالىپ ەدى؛ ەكىنشى جولى قوناققا كەلەر الدىندا ەرىنبەي-جالىقپاي ءار تالىنا بىر-بىرلەپ بوياۋ جاعىپ، كۇيلەگەن قانشىقتىڭ قۇيرىعىنداي قولدان قايقايتىپ العان ساباۋداي ۇزىن كىرپىك استىنان نازارىن تىكتەپ، ۇزاعىراق قاراعان-دى.
ءوي، ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر-اي!.. سونان بەرى دە... توقتا، سونان بەرى التى اي. ءيا، اتتاي التى اي! سول التى ايدا بۇل قانشا وقيعانى باستان كەشتى؟ سۇم دۇنيەنىڭ ادام تۇگىل، اتان تۇيە كوتەرمەيتىن اۋىر بەينەتى مەن ازابىن تارتتى؟ مىنا جالعاندا بۇل ىشپەگەن ۋ مەن دەرت قالدى ما؟
باسقانى قويعاندا، سونان بەرى سەن امۋداريادا كىسىلەرىڭمەن ءبىر اي قوستانىپ جاتىپ، تۇششى سۋعا قۇلاعان لاي بالىققا قارىق بولدىڭ. ىلە-شالا ورتالارىڭدى ويسىراتىپ جيىرما بەس ءۇي كوتەرىلە كوشتى. ونان قىردان بوسقان قارا قۇرتتاي كيىك تەڭىزدىڭ اششى سۋىن ءىشىپ، ۇيىر-ۇيىرىمەن قىرىلعانىن كورگەندە قان جىلامادى ما؟ ونان سىرداريا. قىلشىلداعان قارا سۋىق. ىزعىعان قامىس قوس. قاتىن-بالانىڭ كوز جاسى ما... الدە، اتا-بابا، ارۋاق قولدادى ما، ايتەۋىر ءساتى ءتۇسىپ قاماۋ سۋدىڭ بالىعىنا قارىق بولدى. سونان بۇلار ءىشى-سىرتى مايلانىپ، قۋانىش قوينىنا سيماي قاتىن-بالاعا قۇستاي ۇشىپ كەلگەندە... و، ءتاڭىرى!.. تاس باۋىر تاعدىر، ساعان مەن نە جازدىم؟ كىسىگە قىلداي قياناتىم بولىپ پا ەدى؟ مەن شەككەن ازاپ پەن مەن كورگەن مازاق از بولىپ پا ەدى؟ بۇرىنعى قايعىدان بۇگىنگى قايعى اسىپ ءتۇسىپ، ادام كوتەرمەيتىن ءزىل باتپان سالماق جانىمدى جانشىپ، جەر قىلعانداي قورلاپ مەن قاي قىلىعىمنان جازىقتى بولدىم؟ ەستيمىسىڭ، قۇداي! ۋا، ەستيمىسىڭ؟
جادىگەر قالشىلداپ الاقانداي الا كوزدىڭ شاراسى جاسقا تولىپ، يەگى كەمسەڭدەپ كەتتى. ەرتەدەن بەرى جانىن باۋراپ، كوزىن ارباپ العان مىنا اق قارداعى ىزدەن نازارىن الىپ، بۇگىن ەرتەڭگىسىن كەپ توقتاعان ءبىر ورىندا ەكى اياعىنان سارسىلىپ ءتۇر. مىنە، ءتۇس اۋدى. كۇن كەشكە تاقادى. بۇل وسىلاي تۇرا بەرە مە؟ ءوزىن قاۋمالاپ ءورىپ كەتكەن مىنا اشقاراق ويدا شەك بار ما؟ بەل-اراننىڭ ۇستىندە ۇيىرىلگەن سۋىق ءسۇر بۇلتتاي بۇل بايقۇستىڭ باسىن شىرماپ، جانىن يتكە تالاتقانداي ازاپتاپ، ۋ ۇستىنە ۋدى ىشە بەرە مە؟
اپىراي!.. اپىراي، پالە نەدەن باستالدى؟ كىمنەن باستالدى؟ سەن بە؟ ول ما؟ جوق، وندا كىنا جوق! راس، ول استانادا بولعاندا قىز كەزىندە سۇيگەن، ءالى دە سۇيەتىن جىگىتپەن... كەمدى-كۇن ويناپ كۇلگەن ازعانتاي قىزىعىن كورە الماي... ءىشىڭ كۇيىپ قىزعانىپ... سورلى ايەلدى ولتىرە جازدادىڭ. بيشارا ايەلدى بەتىنە كۇلە قاراعان ەركەكتىڭ بارىنەن قىزعانعانىڭا ءجون بولسىن؟ ارالدا تانىس دارىگەردىڭ ۇيىندە قوناقتا بولعاندا قوزى قارىن مەن انە ءبىر ۇرپەك باس، شەگىر كوز، سىپتىعىردان قىزعانىپ بۇلان-تالان بوپ... قىرسىق قىلعاندا، سول كۇنى قوزى قارىن مەن شي بورباي نەمەنىڭ باكيزاتتى كەزەك-كەزەك بيگە شاقىرىپ، كەنەدەي جابىسىپ العانىن قايتەرسىڭ. ءبىراق، سوعان بولا ايەلدى جازعىرۋعا بولا ما؟ بيلەگەندە نە تۇر؟ قوناققا بارعان ايەل مەن ەركەكتىڭ بيلەمەي قالعان جەرى بار ما؟ اۋزىنا اراق تيسە، قۇيرىعى قۇرت تۇسكەندەي قىلمىڭداپ قويا بەرەتىن ادەت ەمەس پە؟ بيلەمەسە ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەيتىن جاستار تۇگىل، الدىنا كەبەجدەي قارىن وڭگەرگەن وسى كۇنگى قازاقتار دا قويقاڭداپ ورتاعا تۇسە كەتەتىن بوپ جۇرگەن جوق پا؟ سول جولى دا بىر-ەكى ريۋمكا اۋىزعا تيگەسىن جاستاردان دا بۇرىن كەبەجە قارىندار جەلىگىپ، تاقتاي ەدەننىڭ شاڭىن بۇرقىلداتىپ الا جونەلگەندە-اق بۇنىڭ اياعى ءبىر پالەگە اپارىپ سوقتىرماي قويماسىن بىلگەن ەدى-اۋ! ءتۇسى دەمدە بۇزىلىپ تۇنەرە باستاعانىن ەلدەن بۇرىن بايقاعان ءۇي يەسى شىبىجىقتاپ قاسىنان كەتپەي قويدى.
— جاكە، — دەدى بۇعان، — ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ تۇرعان جوق پا؟ ءدارى بەرەيىن بە؟
— جوق...
— بالكىم، جۇرەكتىڭ ءدارىسىن؟..
— جوق. جوق، ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق...
— اپىراي، ءا؟..
ءالى دە بولسا قالبالاقتاپ قاسىڭنان كەتپەي قويعان ءۇي يەسى جىگىتتەن قۇتىلۋدىڭ ەسەبىن تاپپاعاسىن، سىرت اينالا بەرە باكيزاتقا بۇرىلىپ ەدى، ايەلى جاڭا عانا قاسىندا تۇرعان سياقتى ەدى، ەندى قاراسا شي بورباي، سىپتىعىردىڭ قۇشاعىندا كەتىپ بارادى ەكەن.
ە، قۇداي، وسىلاردى دا ەركەككە تەڭەستىرەم دەپ الەك بوپ جۇرگەن بولشيەۆيكتەردە ەس جوق؛ ەركەككە تەڭەسىپ قايتەدى؟ ايەل بولعاننان ەسەسى كەتىپ جۇرگەن ۇرعاشىنى كورگەن جوق؛ اسىرەسە باكيزاتتىڭ ەركەكتەرمەن تەڭەسۋگە ءتىپتى قۇلقى جوق. انە، باسقا ايەلدەر ەسەبىن تاۋىپ تۇزدەگى قىلىعىن كۇيەۋىنە بىلدىرمەي تاساعا تىعىلىپ جاسىرىپ ىستەسە، بۇل جازعان ۇرعاشى ەكەنىن جۇرتقا جاريالاپ بولادى. ونى سەنەن دە جاسىرعان جوق ەدى. ە، ول قاشان ەتەگى اشىلماعان پەرىشتە بوپ تىمپيىپ وتىرىپ ەدى؟ ارالدا قوناققا باراردا دا سوڭىرا قايتكەندە جۇرت نازارىن اۋدارام دەپ الەككە تۇسپەدى مە؟ سەن: "اۋ، كەش قالدىق قوي، بولسايشى" دەپ اسىقتىرعاندا دا، شار اينانىڭ الدىنان كەتپەي، كولبەڭدەپ تۇرىپ الماپ پا ەدى؟ اۋەلى سوياۋداي قىپ-قىزىل تىرناقتارىنا قارادى. ونان اق بورىق ساۋساقتارىنا، قۇلاعىنا، موينىنا سوڭىرا سۇعاناق كوزدەردىڭ جانارىن تارتىپ جاۋتاڭداتىپ قوياتىن بار-بار جالتىراق پەن جىلتىراقتى تاعىپ ساندەنىپ باققانى قايدا؟ سونىڭ ءبارى از بولعانداي، ەندى ءبىر كەزدە اينا الدىنا ەنتەلەپ وتىرىپ الىپ، وسى جاسقا كەلگەنشە سەنىڭ نە اتىن، نە زاتىن بىلمەي-اق قويعان قاپ-قارا قويمالجىڭ بىردەڭەنى ساباۋداي كىرپىكتەرگە ارى-بەرى جاققاندا ءار تالى قۇددى كۇيلەگەن قانشىقتىڭ قۇيرىعىنداي قايقايىپ شىعا كەلمەدى مە؟ سەن: "كەلىستىڭ" دەپ كىرجىڭ ەتىپ، قاباعىڭدى قارس جاۋىپ الدىڭ. جول بويى قاسىڭدا قازىق وكشە ءتۋفليدى قىدىڭ-قىدىڭ باسىپ، قۇشاعىڭا كىرىپ جابىسىپ العان ايەلدىڭ قارا كوزى جاۋتاڭداپ، قايتا-قايتا جالتاقتاپ قاراعان جانارى دا جانىڭدى جادىراتپاعان-دى.
ونىڭ ۇستىنە شي بورباي، سىپتىعىر نەمە كەش بويى قۇددى ەشكى ەمەردەي باكيزاتتى باۋرىنا قىسىپ، جابىسىپ الدى. ستول باسىندا دا تار جەردە تىلمەن ايتۋعا بولمايتىن الدەنەنى باكيزاتقا كوزبەن ىمداپ، ءبىرىن جەتكىزىپ، ءبىرىن جەتكىزە الماي الەككە قالىپ بولدى. سەن دە سونى بايقاپ، ىزا مەن قىزعانىشقا بۋلىعىپ، قاشان كەتە كەتكەنشە ىشتەي ابىگەرگە ءتۇسىپ بولعانسىڭ-دى.
ستول باسى الا جابىر. بىرىنەن كەيىن ءبىرى توست كوتەرىپ سۇڭقىلداپ جاتقان مىنا شۋىلداقتاردىڭ ءبىر ءسوزى ميىڭا كىرگەن جوق. تەك الدەبىر جەلوكپە، قىزبالاۋ قوناق قوزى قارىندى ماقتاي كەلە: "ال، كانە، الىپ جىبەرەيىك!" دەپ قىناۋلاپ داۋىس كوتەرگەندە، ستول باسىنداعىلاردىڭ جانى قالماي اتىپ-اتىپ تۇرعانىن كورىپ، سەن دە ورنىڭنان لاجسىز تۇرعانسىڭ. ءبىراق بىرىنە — سۋ، بىرىنە — اراق قۇيعان الدىڭداعى ريۋمكا، فۋجەرلەردىڭ قايسىسىن ۇستارىڭدى بىلمەي داعدارىپ قالاسىڭ. جانە ون ءۇش جىل ەسكەك، تاياۋ بولماسا، ءدال مىناداي قىلميعان قۇمىرسقا بەل شىنى شولمەك ۇستاپ داعدىلانباعان قول قالتىراپ الەك-شالەك.
كوز قيىعىڭ باكيزاتتا. بۇل جولى باكيزات ۇزىن ستولدىڭ اياق جاعىندا وتىرعان ۇرپەك باس، شي بوربايعا كوز قيىعىن دا سالعان جوق. ىشىپ-جەۋدەن اۋزى بوساپ، تاعى ءبىر ۇزىلىسكە شىققان قوناقتار توق باسقىسى كەپ ايەل، ەركەك ەكەۋ-ەكەۋدەن جۇپتاسىپ بيگە تۇسە باستادى. سەن شام جارىعى از تۇسكەن الا كولەڭكەلەۋ شەتتە باكيزاتپەن الگى شي بورباي كايتەر ەكەن دەپ تۇرعانسىڭ-دى. شيبورباي شەگىر كوزى جىلتىڭداپ جان-جاعىنا قارادى. باكيزاتتى كورىپ جىمىڭ ەتتى. جەتىپ بارىپ، اياعىنداعى تابانىنا بالشىق باسقانداي سىرە قارىس باتەنكەنىڭ وكشەسىن وكشەسىنە سارت ەتكىزدى. ۇرپەك باستى قىز الدىنا سىلق ەتكىزە ءيىپ بيگە شاقىرىپ ەدى، باكيزات ءلام دەمەستەن بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ەندى سەن جىمىڭ ەتتىڭ. كورە قال، ول ءقازىر قوناقتاردىڭ ىشىندە ەلەۋسىز بىرەۋگە بارادى. انە، ايتپادى ما، ماي بالاق قاتىنى ەكەۋى ءبىر شەتتە وقشاۋلاۋ تۇرعان جۋان قارا قازاققا باردى. جاڭا ستولدا وتىرعاندا باسىنان قالپاعىن الماعان-دى. جانە ەتتى جۇرتتىڭ بارىنەن كوپ جەگەن-دى. اراقتى دا كوپ ىشكەن-دى. ەندى ءقازىر اۋزىن اشىپ، ازۋ ءتىسىن شۇقىپ تۇرعاندا، باكيزات وعان جەتىپ باردى دا، ءتىسىن شۇقىعان قولىن تارتىپ الدى.
— اقساقال، ۇيات بولادى، — دەپ ەدى.
جۋان قازاق:
— شىراعىم، ونى ءبىز قايدان بىلەيىك، — دەدى دە، سوسىن قاسىندا باسىنداعى جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن اۋزىن باسىپ تۇرعان ايەلىنە قاراپ، — قاتىن، ەسىتتىڭ بە، ءتىس شۇقىعان ۇيات دەپ تۇر. قالاعا كەلگەندە ەستە بولاتىن نارسە ەكەن، — دەدى.
باكيزات سونان كەيىن دە قاراپ تۇرماي، جۋان قازاقتىڭ قاباقتاي قارنىن ءتۇرتىپ قاپ:
— اعاسى، جاياۋ ءجۇرۋ كەرەك قوي. ال ءسىز، ءسىرا، ماشينادان تۇسپەيتىن بولارسىز؟ — دەپ ەدى.
اناۋ:
— اينالايىن، ونىڭ راس. ءاي، قاتىن، ەستيمىسىڭ، مىنا بالا كورىپكەلى بار ما، ءدال تاپتى، — دەپ ءماز بوپ قاسىنداعى ءدال وزىندەي قارىندى ايەلىنە قاراپ كەڭك-كەڭك كۇلىپ جاتقاندا، بۇلاردىڭ سىرت جاعىنان جىمسيىپ كەلگەن الگى شيبورباي، سىپتىعىر باكيزاتتى شىنتاعىنان ۇستاپ قاتارلاسا بەردى:
— عافۋ ەتىڭىز! قارىنداس، بيگە شاقىرام.
— مەن، بالكىم، سىزگە اپا بولارمىن.
— وي، جاسا! ءاي، قاتىن ەسىتتىڭ بە، مىنا قىز اقىرىندا پالە بوپ شىقتى. جىگىتتى قاتىردى.
سۇيدەدى دە، كەڭك-كەڭك كۇلدى. سوسىن كەنتتى جۇرتتىڭ ۇيتپە-بۇيتپەسى ەسىنەن تارس شىعىپ كەتىپ، ءتىسىن شۇقىعالى قولىن اۋزىنا اپارا بەرگەن-دى. باكيزات شاپ بەرىپ بىلەگىنەن ۇستاي الدى. سوسىن قولىن تىرپ ەتكىزبەي تەمەن باسىپ تۇردى دا، قالپاعى قوقىرايعان جۋان ءىرى قازاققا بويى جەتپەي بارا جاتقاسىن وكشەسىن كوتەرىپ، ونىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ ەدى؛ جۋان قازاق بۇعان دا ءماز بولدى. بۇل جولى دا كەڭك-كەڭك كۇلىپ ايەلىنە بىردەڭە دەپ ەدى؛ ايەل مىرس ەتىپ قولىنداعى جاۋلىقتىڭ شەتىمەن اۋزىن باسا قويدى. نە دەگەنىن سەن ەسىتكەن جوقسىڭ. ءبىراق نە دەيدى دەيسىڭ، مىقتاعاندا: "ءاي، قاتىن، مىناۋ ماعان تىسىڭە ءبىر قويدىڭ ەتى كىرسە دە شۇقىتپايمىن. قولىڭدى وسىلاي ۇستاپ تۇرام دەيدى" — دەپ، كەلەڭسىز بىردەڭەنى ايتىپ كەڭكىلدەيتىن شىعار.
ونىڭ ءسوزى دە، ءوزى دە قاپەرىڭە كىرىپ شىققان جوق. ەكى كوزىڭ ءالى دە باكيزاتتا. سوسىن باكيزاتتىڭ بىرەسە وڭ جاعىنا، بىرەسە سول جاعىنا شىعىپ ىڭىلداپ جۇرگەن الگى شيبورباي، سىپتىعىردا. قالاي ىڭىلداسا دا باكيزات كوڭىل بولمەي، بۇرىلىپ كەتىپ ءجۇر. باكيزات ءوزى ۇناتقان ەركەكتى ەمەشەسىن ءۇزىلتىپ ىنتىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن دە ادەيى ءوستيتىن. وسىنداي كورسەقىزار ەركەكتەردىڭ ىقىلاسىن وزىنە اۋدارىپ العانشا قىزىق ءۇشىن ارباپ قىلىمسىپ باعادى. سوسىن ونىڭ ەس-تۇسى قالماي جۇرەگىن الا جۇگىرگەنىن قالاي كوردى، سولاي وزگەرىپ سالا بەرەتىن. كەيدە، الگىندە شيبورباي، سىپتىعىرعا كوڭىل بولمەي قويعانىنداي دىڭكەسىن قۇرتسا، ەندى بىردە ونىمەن بالاشا ويناپ "تيۋ-تيۋ!" دەپ سۇق ساۋساعىن تۇمسىعىنىڭ الدىنان بىر-ەكى بەزەيدى دە، تۇك دەمەي جونىنە تارتىپ كەتە بەرەدى. سوندايدا نە ىستەرىن بىلمەي جۇيكەسى قۇرىپ تۇرىپ قالعان الگى نەمەگە، كەرەك دەسە، بۇرىلىپ تا قاراماي، باسى قايقايىپ كەتىپ بارا جاتقان مىنا كەلىنشەك ساعان ءارقاشان كوكتە قىرانعا، جەردە قۇمايعا ىلدىرمەي، قۇيرىعى بۇلاڭ ەتىپ شاتقالعا كىرىپ قۇتىلىپ كەتە بەرەتىن قىردىڭ قىرىق ايلالى تۇلكىسى سياقتاناتىن. وسى جولى دا سۇيتەسىڭ-اۋ دەپ ىشىنەن ىرزا بوپ تۇرعان-دى.
جوق، ۇيتپەدى. شيبورباي، سىپتىعىر نەمەنىڭ قۇشاعىنا كۇلىمدەپ كىردى دە، ەكى قولىن يىعىنا سالىپ بيلەپ كەتتى. سول كۇنى جازباستان سونىمەن بيلەدى. بايقاپ تۇر: سىمپىس نەمە بيلەپ ءجۇرىپ اۋزىن باكيزاتتىڭ بىرەسە انا، بىرەسە مىنا قۇلاعىنا اپارادى. ىستىق دەم قۇلاعىن ورتەي مە، الدە ەركەك شىركىننىڭ وسىندايدا ۇناتقان ايەلگە ەمەشەسى ۇزىلگەندە نە ايتاتىنىن بىلگەسىن بە، باكيزات ونان قۇلاعىن الىپ قاشادى. ءبىراق سىمپىس جابىسىپ العان. انە، تاعى دا قۇلاعىنا ءتونىپ ەدى، باكيزات بۇل جولى تىڭداۋىن تىڭدادى. ءبىراق تىڭداپ العاننان كەيىن نە ارى-نە بەرى ەشتەڭە دەمەي، ءوزىنىڭ ەركەكتى كەيدە ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋمەن ۇستاعىسى كەلگەندەگى ادەتپەن سىقىلىقتاپ كۇلە بەردى، كۇلە بەردى.
قوناقتار كوڭىلدى. جاڭا عانا داستارحاننان تۇرعان كىسىلەر ەت پەن شايعا ءىشى-سىرتىن سىقاپ العان. ءبارى دە بۋى بۇرقىراپ، قىزارا ءبورتىپ، بيلەگەنى بيلەپ، بيلەمەگەندەرى ۇيەزدەگەن جىلقىداي ءۇيىر-ۇيىر بوپ، اندا دا گۋ-گۋ، دۋ-دۋ، بۇندا دا گۋ-گۋ، دۋ-دۋ، سوسىن حا-حا... ا-ح-حا... سولاردىڭ اراسىندا جالعىز سەن تەرىڭە سيماي تىرسيىپ العانسىڭ-دى. ەسىل دەرتىڭ مىنا دىردۋ تەزىرەك ءبىتىپ ۇيگە قايتۋ. قىزارا ءبورتىپ العان مىنا قوناقتار مەن انا قوزى قارىن، سوسىن الگى ۇرپەك باس، شيبورباي، سىپتىعىر نەمەنىڭ قوناقاسىدان ءالى دە ولقىسى بولسا ستولعا وتىرا قالىپ تاعى دا تولماعان جەرىن تولتىرىپ كەرەلەپ ىشىپ-جەپ، تەزىرەك كەتىپ، تەزىرەك ۇيگە جەتۋ. ونان باسقا وي باسىنا كەلگەن جوق. شىدامى قۇرىپ شيرىققانى سونشا ءبىر ورىندا تاقات تاۋىپ وتىرا الماي سىرتقا شىقتى، ىشكە كىردى. ىشتەگىلەر بۋى بۇرقىراپ بابىنا كەلىپ العان. قاسىنا جاقىنداساڭ بارىنەن ەتتىڭ، اراقتىڭ، سوسىن تەردىڭ ءيسى اڭقىپ قويا بەرەدى. انا جاقتا ىشەتىن، جەيتىننىڭ ءالى دە ءۇيىلىپ تۇرعانىن كورگەن كىسىلەردىڭ جۋىق ارادا تارايتىن ءتۇرى جوق. سەن بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ەندى ءتىپتى شىدامىڭ قۇرىپ كىمگە، قالاي ءتيىسۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي شيرىعىپ تۇرسىڭ. وسى جيىن ءتۇبى ءبىر تاراپ، ءتۇبى ۇيگە ءبىر جەتسە، تابالدىرىقتان اتتاپ ىشكە كىرسە، بۇل ەسىكتى ىشىنەن تارس جاۋىپ الار ەدى دە، ءاي-شايدى قويىپ نەكە قاعازدى ستولعا سالار ەدى. ك چەرتۋ، اجىراسادى. ءيا، اجىراسادى. بۇدان ارتىققا توزەر جاي جوق. ك چەرتۋ!
ءيا، كىجىنۋدەي-اق كىجىندى. ءبىراق... سونان نە شىقتى؟ كىجىنگەن كۇيى ۇيگە كەلدى. مىنە، تابالدىرىقتان اتتادى. ءۇنسىز تومسارىپ العان ەكەۋ ىشكە كىردى. جاڭا ءبىر بۇلىكتى باستاعالى ۇيگە جەتكەنشە شىدامى قالماي شيرىعىپ كەلسە دە، ءبىراق ۇيگە كەلگەسىن بۇعان بىردەڭە كورىندى. كەرەۋىتتىڭ اياق جاعىندا تۇرعان ورىندىققا باسىن ۇستاپ وتىرا كەتتى. باكيزات قاسىڭا كەپ ەڭكەيىپ بەتىڭە قارادى. سوسىن قولىن يىعىڭا سالا بەرگەندە، سەن قيقاڭ ەتىپ، يىعىڭدى تارتىپ الدىڭ.
— ءاي، ساعان نە بولدى؟
— اۋلاق!..
— ءتىپتى جازىعىم جوق قوي...
— ءيا، سەندە جازىق بولمايدى.
— نە بولدى، ايتشى. الدە، جاڭا قوناقتا ساعان ۇناماعان بىردەڭەم بولدى ما؟
"كوردىڭ بە، تۇك بىلمەگەندەي وپ-وتىرىك ءمۇلايىمسۋىن".
— ءاي، قىزعانشاعىم-اي، — دەپ باكيزات كەنەت سىقىلىقتاپ كۇلدى. — جاڭا مەنى بىرەۋدەن قىزعانعان بولدىڭ عوي؟ تۋ، قىزىقسىڭ. بالا سەكىلدىسىڭ.
— ءيا، بالا قىپ الداۋمەن كەلەسىڭ...
— قويشى. سونداعى قىزعانعانىڭ... توق-تا، انا... الگى... الگى سەندەردىڭ... قالاي دەۋشى ەدىڭدەر؟ وعان قويعان اتتارىڭ بار ەدى عوي؟ ا، يا... قوزى قارىن... سول ما؟ قويشى، سەنىڭ كەز كەلگەنگە قىزعاناتىن وسى يت مىنەزىڭ-اق شارشاتىپ بولدى.
باكيزات بۇنى موينىنان قۇشاقتادى دا، سىقىلىقتاپ تۇرىپ قاتتى كۇلدى. ءتۇسىڭدى بەرمەي تومسارعانىڭ بولماسا، سەن ءبىراق بۇل جولى قۇشاعىنا تارتىپ، ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ بارا جاتقان ايەلدىڭ قولىن قاققان جوقسىڭ-دى.
* * *
سونىڭ ەرتەڭى بولار-اۋ، بەل-اراننىڭ ىعىندا وتىرعان بالىقشى اۋىلدا ويدا جوق ءبىر وقيعا بولعان ەدى. بۇل كۇنگى ۇرپاق تۇرسىن، بۇلاردان بۇرىن باياعى اتا-بابا زامانىندا دا كوك تەڭىزگە ءتور جايعان بالىقشى ەلدىڭ تىرلىگىندە بولماعان، بولماق تۇگىل ءتىپتى قۇلاق ەسىتىپ، كوز كورمەگەن سۇمدىق وقيعا ەدى ول!
ارالدىڭ باسىنان باعى قايتتى دەگەنمەن بۇرىن كوك تەڭىزگە تور جايعاندا اۋ كوزىن ازىن-شوعىن بالىق قاعاتىن. قۇرىعاندا كۇندەلىك قازان قايناتاتىن اسىمدىق بالىق قاعاتىن. ال، سول جولى... ءيا، سول جولى ءبىر كۇن، ەكى كۇن ەمەس، قاتارىنان التى كۇن اۋ كوزىن دەنى دۇرىس بالىق تۇگىل، قىلاعاي شاباق تا قاقپاي قالعان ەدى-اۋ!
باعى جانباسا دا، ساعى سىنبايتىن ءسىڭىر قارا جىگىتتەر ەرت سوندىرگەندەي قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتتى. راحىمسىز قاتال تاعدىردىڭ ءدال وزىمەن تايتالاسىپ، بەرمەسىن تارتىپ العىسى كەلگەندەي، ولار كەلەسى بەسىنشى كۇنى تاعى دا تاڭمەن تالاسا تۇرىپ ەرتەلەتە تەڭىزگە شىعىپ ەدى؛ كەشە جايعان قارا توردى قاراعان ەدى: ءبىراق كەشەگى، ونىڭ الدىنداعى كۇندەردەي، بۇل كۇنى تاعى دا قارا توردى كۇرت شاباق تا قاقپاعان ەدى-اۋ.
ءسۇيتىپ، التى كۇندى ارتقا سالعان جۇرت اڭ-تاڭ. بۇل ارال ارال بولعالى، بۇل ءوڭىردىڭ ەر-ازاماتتارى قولىنا ءبىر تاياۋ، قوس ەسكەك ۇستاپ، قارا قايىقتى سۋعا سالىپ، تالاپ قىلعان ارعى-بەرگى زاماندا ءومىرى باستان كەشپەگەن سۇمدىق وقيعا بوپ ەدى، جۇرت تەڭسەلىپ كەتتى:
— تاڭىرگە نە جازدىق؟
— نە پيعىلىمىزدان تاپتىق؟ كەشەگى قايعى مەن قاسىرەتتەن بۇگىنگى قايعى، قاسىرەت اسىپ ءتۇسىپ جاتقان بۇل نە پالە؟ نە سۇمدىق؟
— ءيا، بۇل تەگىن ەمەس، بۇندا قانداي دا ءبىر سىر بار.
— اپىراي، بۇل تەڭىزگە بىردەڭە كورىندى عوي! جارىقتىقتىڭ پيعىلى نەگە تارىلدى؟
— تەڭىزگە تۇك تە كورىنگەن جوق، — دەدى سارى شايا. — ءبىز قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىرادىق. قوي سويىپ، قۇداي جولى بەرۋ كەرەك.
— ءتايت! ءتايت! سەن سۇڭقىلداققا نە جوق... بۇل قۇدايدىڭ كارى ەمەس، بالىق ءبىر جاققا اۋعان...
سول كۇنى سەن ۇيگە كەپ، داستارحان باسىندا ءۇنسىز اس ءىشىپ وتىرىپ الگىندە سارى شاياعا اقىرعان كوتكەنشەك كوشەننىڭ ءسوزى ويىڭنان شىقپادى. بالىق ءبىر جاققا اۋعان دەدى-اۋ؟ اۋعاندا قايدا اۋادى؟ راس، الاپات اشتىقتا، اقىر زامان باسىنا تۇسكەندە جان ساۋعالاعان حالىق جەرىن، سۋىن تاستاپ بوساتىن. جۇت بولعان قۋاڭشىلىقتا جايىلىمىن تاستاپ مال، اڭ اۋاتىن. ال!.. ال، ءبىراق... تەڭىز تىرلىگىنە سىر-مىنەز بولا جۇرگەندە، بۇل، ءسىرا، بالىق اۋىپتى دەگەن سۇمدىقتى ەسىتپەپ ەدى عوي. جانە... جاساعان يە-اۋ، قۇرىلىقتىڭ قاق ورتاسىندا، باسى، اياعى تۇيىق سۋدىڭ بالىعى اۋعاندا... باسە، قايدا اۋدى؟ نە سەبەپتى اۋادى؟
ءوتىپ بارا جاتقان ءومىر-اي!.. ويلاپ وتىرسا، وعان دا التى ايدىڭ ءجۇزى بوپتى. تەڭىز تارتىلعاننان بەرى ارالدىقتار ءۇشىن قاي جىلدىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى ەدى. سونىڭ ىشىندە بيىلعى جىل، اسىرەسە بيىلعى جىلدىڭ كەيىنگى التى ايى ادام تۇگىل اتان تۇيە كوتەرە المايتىن، بىرىنەن ءبىرى وتكەن قيىندىقتاردى ۇيىپ-توگىپ جىبەرگەن ەدى-اۋ. "ءا" دەگەننەن جىل بەتى قاتتى بولدى. قىستا قار جاۋمادى. جاز جاڭبىر تامبادى. كوكتەم شىعار-شىقپاستا وڭتۇستىكتەن سوققان ورتتەي اپتاپ ىستىق قىلتيعان قىلتاناقتى كۇيدىرىپ جىبەردى. وسىعان دەيىن دە قاتارىنان ون جىل تامىرىنا ىلعال تيمەي، ءتۇبىرى قارا تومارلانىپ كۇيىپ كەتكەن جەر بيىلعى قۋاڭشىلىقتا اسىرەسە قاتتى ازعان-دى. مال تۇياعى، اڭ تۇياعى تيسە دە جەر باۋىرىنان سارى شاڭ بۇرق ەتەتىن. ال جەل تۇرسا، اسپان مەن جەر اراسى الا قيعاش بۇرقىراپ الا جونەلەتىن.
ءسويتىپ، اپتاپ ىستىق اسپان استىنداعى تىرلىكتىڭ اپشىسىن قۋىرىپ تۇرعاندا، ءبىر كۇنى... توقتا، سول ءوزى اۋ كوزىن التى كۇن بالىق قاقپاي قويعان وقيعادان كەيىن بولعان با ەدى؟ ەل ءىشى ەندى قايتەرىن بىلمەي داعدارىپ وتىرعاندا اۋىل سىرتىنداعى ءشوبى كۇيگەن سارى دالانىڭ سوناۋ كوز تالاتىن الىس قياسىنان ءبىر شوكىم شاڭ بۇرق ەتكەن ەدى-اۋ! ونى بىرەۋ كورىپ، بىرەۋ كورمەدى. سالدەن سوڭ الگى شاڭ ءار جەردەن بۇرق-بۇرق كوتەرىلىپ، قاپەلىمدە قارامى ۇلكەيىپ، اسپان مەن جەر اراسىندا سارى لاي تۇتاسىپ بىرتە-بىرتە بەرمەن جىلجىپ جاقىنداپ كەلە جاتتى. جاقىنداعان سايىن تىسىر-تىسىر تۇياق دىبىسى شىقتى. ءازىر كوزگە كورىنبەسە دە، تاناۋىنا شاڭ تولعان الدە ءبىر ماقۇلىقتىقتار قايتا-قايتا پىسقىرادى. شاڭ ءتىپتى جاقىنداپ جىلجىپ كەلىپ قالدى. لايساڭ شاڭ اراسىنان تۇلا بويىن ساپ-سارى لايعا باتىرىپ العانداي قيساپسىز كوپ ءتۇز تاعىسى قىلاڭ بەردى. ءبارى دە باسىن جەرگە سالىپ جىبەرگەن. شاڭ استىندا جونى بۇلتىلداپ جوسىپ كەلىپ قالدى. اي ءمۇيىزدى تەكە قارا قورىم ءنوپىردىڭ الدىنا ءتۇسىپ جورتىپ كەلە جاتىر ەكەن. كەنەت كوز ۇشىندا مولدىرەگەن كوك تەڭىزدى كوردى مە، الدە كوكىرەگى سەزدى مە، جورىتىپ كەلە جاتىپ، سالبىراپ تەمەن ءتۇسىپ كەتكەن باسىن جەردەن كوتەرىپ الدى. سەلت ەتىپ تۇرا قالدى. توسىن قۋانىشتان تۇلا بويى ءدىر ەتتى. سوسىن، تۇك سەزبەي، سوڭىندا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالعان قارا قۇرىم كيىككە مويىن بۇرىپ، ەشكىشە ماڭىرادى دا، تۇرعان جەرىنەن ىرعىپ-ىرعىپ ءتۇستى. اعىزا جونەلدى. سوڭىندا شاڭ جۇتقان قارا قۇرىم ازان-قازان ماڭىراپ، اۋىل سىرتىنداعى قارا دەڭدى قىرۋار كوپ تۇياق دۇبىرلەتىپ جوسىپ الا جونەلدى. اۋىل ۇستىنەن وتكەندە الدارىنان ورە تۇرەگەلگەن يتتەرگە دە قارامادى. اڭ الىپ جۇرگەن الىمدى يتتەر اۋزىنا ىلىككەنىن الىپ ۇرىپ جاتىر. وسى اراعا ۇزاق جولدا وتى، سۋىن الا الماي السىرەپ جەتكەن قۇرالايدىڭ لاعىن بالالار قۋالاپ، قاتىندار يىناعاشپەن ۇرىپ الىپ جاتىر. اۋىل ءۇستى ابىر-سابىر. ايقاي-شۋ.
شولدەن قاتالاپ ءولىپ بارا جاتقان كيىكتەر قىرىلعانىنا دا قاراعان جوق. تىرىلەرى ولىكتەردىڭ ۇستىنەن ىرعىپ، بالىقشىلار اۋىلىنىڭ بەت الدىنداعى تەڭىزگە ۇمار-جۇمار، وپىر-توپىر تۇيدەگىمەن اعىزىپ كەلدى دە، اششى سۋعا باس قويدى. اششى سۋ ىشتەرىن الىپ ءتۇستى. ونسىز دا كونىن سۇيرەتكەن جانۋارلار ءىشى-باۋىرى قاتىپ، ينەلىكتەي مىقشيدى دا قالدى.
قىردان قۇلاعان كيىكتەر سوندا دا تەڭىزدى تاستاپ كەتپەي، شاڭداعى بۇرقىراعان سارى دالادا ءۇيىر-ۇيىر بوپ ءجۇرىپ الدى. قانشا جىلدان بەرى جاڭبىر تامباعان قۋاڭشىلىق جەر بەتىنە قىلتيىپ كورىنگەن ءشوپ بۇل كەزدە تاستاي تىكەنگە اينالعان-دى. كۇنى ۇزىن قىلتاناقتى قۋىپ ءجۇرىپ جايىلعان كيىكتەردىڭ كەشكە قاراي تۇمسىعى قۇددى مىسىق تىرناعانداي قان جوسا بوپ قالاتىن-دى.
قۇرسىن، ايتارى جوق، قىردا قۇستار، تۇزدە كيىكتەر قاتتى قىرىلدى عوي. قارا قۇرتتاي كيىك قايدا بارسا دا قىبىر-قىبىر تۇياق قۇددى كۇل شاشقان بالاداي جەر شاڭىن بۇرق-بۇرق كوتەرىپ، سارى لاي ىدىراماي تۇتاسىپ تۇرىپ الاتىن. كوزىنە، قۇلاعىنا شاڭ كىرگەن كيىكتەر جايىلىپ ءجۇرىپ تە باسىن شايقاپ پىسقىرا بەرەدى.
تەڭىز جاعاسىنىڭ ءتۇنى — قاپىرىق. كۇنى — ورتتەي ىستىق. جانىنا سايا تاپپاعان ءتۇز تاعىلارى جوسىپ ءجۇر. كۇن قىزعان كەزدە توپىراق قايناپ كەتەدى. اسىرەسە سول كەزدە تۇياق ەكەش تۇياق شوق باسقانداي شىداتپاي، ءتورت اياعىن كەزەك كوتەرىپ جانى قىدىرىپ بەزەكتەپ كەتتى. ءقايسىبىرى قىردىڭ قىربىق بۇتاسىن پانالاپ، ءبۇيىرىن سوعىپ ىرس-ىرس. ورتتەي ىستىقتان ءولىپ بارا جاتقان كيىكتەر ءبىر كەزدە لاجسىز اۋىلعا تىعىلدى. مالقوراعا كىردى.
قارا تورعا قىلاعاي ىلىكپەي، تەڭىزدەن كۇدەر ۇزگەن بالىقشىلار سول كۇنى ۇيدە جاتىپ العان-دى. سەن دە انادا كوتكەنشەك كوشەننىڭ اۋزىنان شىققان جورامالدىڭ ءجونىن ويلاپ: "باسى-اياعى تۇيىق تەڭىز ەمەس پە؟ بالىق اۋعاندا قايدا اۋادى؟" دەپ باسىڭ قاتىپ جاتقان-دى. سىرتتا ارسىلداعان يت داۋسى ەستىلدى. جانە قورا جاقتان شىعاتىن سياقتى. قولعا ىلىككەن تاياقتى ۇستاپ جۇگىرىپ بارسا، قارالا توبەت كيىكتىڭ تەكەسىن جىعىپ ساپ تالاپ جاتىر ەكەن. كيىك تۇياق سەرپۋگە شاماسى كەلمەي، شاڭ جۇتقان وكپەسى سىرىلداپ ءدىر-دىر ەتەدى...
— جادىگەرجان، قازان اۋزى جوعارى. پاي-پاي، ءمۇيىزى قاراعايداي تەكە ەكەن، — دەدى الدەقايدان ساپ ەتە قالعان سارى شايا. كوڭىلدى. قيق-قيق كۇلەدى. — جادىگەرجان-اۋ، مىنا كيىك انشەيىندە يت-قۇس سالىپ قۋعاندا قولعا تۇسپەيتىن، جەلمەن جارىسقان جۇيرىك اڭ عوي. ەندى "مەنى سوعىپ الاتىن كىم بار" دەگەندەي ءوز اياعىنان كەپ قوراڭا كىرىپ جاتىر. اۋ، كوكتەن تىلەگەن ىرزىق جەردەن تابىلىپ جاتسا، و دا قۇدايدىڭ قاراسقانى ەمەس پە؟ قاشاننان بەرى تىسىڭە ەت تيمەي، قىزىلسىراپ جۇرگەندە... اپىراي، قۇداي بەرىپ قىزىل الا قۋىرداققا قارىق بولدىق-اۋ. نەسىن ايتاسىڭ، بۇيىرتسا سەن جە-مەن جە بولاتىن بولدىق قوي!
سەن ونى ءتىپتى تىڭداعان جوقسىڭ. نە دەپ تۇرعانىن دا بىلگەن جوقسىڭ. ءيتتىڭ تىسىنەن ايىرىپ العان كيىكتى نە ىستەرىڭدى بىلمەي، قينالىپ تۇرعانسىڭ-دى.
— قازينەسى كەڭ قۇداي، پەندەسىنە بەرەيىن دەسە ريزىعى شاش ەتەكتەن عوي. كوكتەن تىلەگەنىڭدى جەردەن بەرىپ قوراڭ ەشكىگە تولىپ شىعا كەلگەنىن قايتەرسىڭ، — دەدى دە، سارى شايا ۇيىنە كەتتى. ەسىكتەن كىرەر-كىرمەستە ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ:
— ۋا، قاتىن، قايداسىڭ؟ ءتۇر! قازانىڭا سۋ قۇي! وت جاق! ەت، ەت دەپ سەن-اق قۇلاعىمنىڭ قۇرتىن جەپ بولىپ ەدىڭ. ەتتىڭ اكەسىن ەندى كورەسىڭ. مايى شىلقىلداعان قىزىل قۋىرداققا كوكىرەگىڭدى ازدىرايىن. اۋ، قاتىن، پىشاق قايدا؟
بۇل كۇندەرى سارى شايانىڭ قولىنان پىشاق تۇسپەدى. تالاي كيىكتى تىپىرلاتىپ قور-قور باۋىزدادى. تالاي قۇرالايدى جەرگە توپ ەتكىزىپ الىپ ۇرىپ، كوزىن جاۋدىراتىپ سويدى. قىزا-قىزا تالاي تەكەنىڭ دە تەرىسىن سىپىردى. ءبىراق ءبارى كوكەي جاسىق. ارىق. تەكەلەردىڭ باسىندا قاراعايداي قاقىرايعان ءمۇيىز. جاز شىققالى وتى، سۋىن الا الماعان كيىكتەردىڭ باۋرىندا ءتورت تۇياق قىبىرلاعانى بولماسا، تۇلا بويىندا تەرى مەن سۇيەكتەن باسقا تىسكە ىلىگەر تۇك جوق. كوك جاسىق ەتتى قۋىرسا دا، اسسا دا كونە ەتىكتىڭ سىرىسىندەي ساعىرداڭ ءسىڭىر. سارى شايا اۋىزعا ىلىككەننىڭ وڭەشتەن وتكەنىن قالاپ، ازۋعا سالىپ ارى-بەرى شاينادى دا، جۇتا الماعاسىن تۇكىرىپ تاستادى. سوسىن تاباقتى تەۋىپ، تۇرىپ كەتتى:
— ءاي، باسە... ءوزىم دە بۇل نە قىلعان باتپان قۇيرىق دەپ ەدىم-اۋ. قارا تەر بوپ كۇن-تۇن جۇرگەندە ءبۇيىرىڭدى ءبىر شىعارمايتىن قۇداي، قىزىل الا ەتتى تەكتەن-تەك قايدان ۇيە سالسىن.
اشۋ بۋعان سارى شايا الاۋ-دالاۋ بوپ سىرتقا اتىپ شىقتى. كيىك قۋالاپ كەتكەن يتتەر اۋىلدا جوق ەكەن، بۇعان ۇرمەدى. كولحوز كونتورىنىڭ كولەڭكەسىندە قاۋقىلداسىپ تۇرعان ءبىر توپ كىسىگە كەلدى. كيىك سوعىپ قايتقان جاستاردىڭ ومىراۋى قان-قان. وزدەرى اڭ قىزىعىنا ەسىرىپ العان. سارى شايانى كورىپ قۋانىپ كەتتى. سارى شايا دا جىمىڭداپ، قوينىنان كىشكەنتاي قوبديشا تەمىرىن شىعارا باستادى. جىلتىراق تەمىردى جەلوكپە جىگىتتەردىڭ ءار قايسىسىنا ءبىر توسىپ، انانى ءبىر، مىنانى ءبىر تىڭدادى دا، اقىرىندا ءوزى سويلەپ كەتتى. ءوزى دە ءدال ءقازىر ءبىر شارۋانى تىندىرىپ كەلگەنىن ايتتى. قوراعا كىرگەن اقبوكەننىڭ اي ءمۇيىزدى ءبىر تەكەسىن الىپ ۇرىپ، اپ-ساتتە بۇتارلاپ سويىپ، وي، نەسىن ايتاسىڭ، قاتىن-بالانى قىزىل قۋىرداققا ءىشى-سىرتىن بىردەي عىپ سىلقيتىپ تويدىردىم دەدى. ءسوزىمنىڭ ءشيى شىعىپ قالار-اۋ دەگەن تۇستا سۇڭقىلداپ سويلەپ وتىرىپ كوزىن جۇمىپ-جۇمىپ قويادى. جۇرت تامسانىپ قاپتى. سونى كورگەن سارى شايا ەندى ەكىلەنىپ كەتتى:
— اۋ، بىلىكتى كىسىلەر باياعىدا سۋعا سەنبە دەمەدى مە. ال، قانە... سۋدان نە وپا تاپتىڭ؟ تەڭىز، انە، تارتىلدى. بالىق، انە، التى كۇن اۋ كوزىن قاقپاي قويدى. وسى اۋىل قازان قايناتاتىن سوقىر شاباق تاپپاي، تارىعىپ وتىرعاندا، ساداعاڭ كەتەيىن، قۇداي، ءۇيىر-ۇيىر كيىكتى ۇيىڭە كىرگىزىپ بەردى. قىزىل الا ەتكە قارىق بوپ جاتسىڭ. تەرىسى قانداي. قالاساڭ، قىستا جارعاق شالبار تىگىپ كي. ءتىپتى وت باسىنا ءبىر قاعىپ سالار تۋلاققا دا جاراپ جاتىر. ال تەكە بولعان تەكەنىڭ ارقاسىنا سىيمايتىن قاراعايداي ءمۇيىزىن ايت! ويباي، ءبىز ءمۇيىزدىڭ قاسيەتىن قايدان بىلەيىك. سۇيتسە، ۇكىمەت مۇيىزدەن ءدارى جاسايدى ەكەن عوي. ونى كىم بىلگەن. ال ەندى، ونداي ءدارىنى ىشكەن ەركەك حە-حە... تۇنەمەلىككە قاراي استىمەن الىسىپ شىعادى دەيدى. ءاي، سەن نەگە كۇلەسىڭ؟ كۇلكىسى جوق، اينالايىن. سەنبەسەڭ ءوزىڭ ءىششى. ايعىر بوپ ازىناپ شىعا كەلمەگەنىڭدى كورەيىن.
جاستار جەلىگى قوزىپ، كوزى ۇشقىنداپ بارادى. سونى بايقاعان سارى شايا كەلەسى ءسوزىن ءتىپتى قۇتىرتىپ، قايداعى جوقتى سوعىپ كەتتى.
— ۇلكەن قالالاردى ايتپاعاندا، سەندەر ءوزىمىزدىڭ مىنا ارال، شالقارعا كيىكتىڭ ءمۇيىزىن اپارىڭدارشى... ءسانى مەن سالتاناتىن جۇرتتان اسىرعىسى كەلگەن اۋقاتتى ۇيلەردىڭ بيكەشتەرى الدىڭنان توسىپ تۇراتىن كورىنەدى. ويباي،
قۇداي-اۋ! كوك تەڭىزگە كوزىڭدى ساتىپ كوك تيىن تابا الماي، ارام تەر بولعانشا، تەكەنىڭ ءمۇيىزىن ساتىپ انا قالتاڭدا بۋداق-بۋداق اقشا، مىنا قالتاڭدا بۋداق-بۋداق اقشا، اياعىڭدى الشاڭ-الشاڭ باسىپ جۇرمەيسىڭ بە؟
جىگىتتەردىڭ كوزى جايناپ كەتتى. ايتسا دا التى كۇننەن بەرى تور، تۇزاق تۇك ىلمەي، كوزى كوكشيىپ وتىرعاندا ءوز اياعىنان قوراعا كىرىپ جاتقان قىرۋار كيىكتىڭ ءمۇيىزىن ساتىپ شاش-ەتەكتەن پايدانىڭ استىنا قالسا نەسى كەتەدى؟
بۇلاردىڭ تىلەگىنە قاراي سول كۇنى قىر جاقتان كەن ىزدەگەن گەولوگتار كەلدى. استارىندا گۇجىلدەگەن كوك قاسقا ماشينا. سارى شايا ءتۇز كەزگەن جىگىتتەردى شاي ۇستىندە قوت-قوتتاپ وپ-وڭاي كوندىردى دە، كۇندىزگى اپتاپتىڭ بەتى قايتقاسىن الدىن كەشتەتە اڭعا شىقتى. جارىعى ساۋلاعان ماشينالار بىلاي شىعا بەرە-اق اۋىل ىرگەسىندە ءۇيىر-ۇيىر بوپ جايىلىپ جۇرگەن كيىكتەرگە كەزدەستى. كونىن شاققا كوتەرگەن اش، ارىق كيىكتەردە قاشاتىن قاۋقار جوق. جانە كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعىدا جان-جاعىنان جارىق ساۋلاپ گۇرىلدەپ كەلە جاتقان مىنا پالەلەردى كورگەندە ەستەرى شىعىپ كەتتى. باس ساۋعالاپ قاشا الماي، ۇرگەدەك سورلىلار اياداي جەرگە توپىرلاپ تىعىلا ءتۇستى. گۇجىلدەگەن اۋىر ماشينالار و جاعىنان دا، بۇل جاعىنان دا ءتيىسىپ كەتتى. قاقتىعىسقان كيىكتىڭ قالىڭ توبىن ومىراۋمەن قاعىپ، دومالاتىپ ۇشىرىپ تۇسەدى. ال دوڭعالاق استىنا تۇسكەن كيىكتەر قاڭقاسى كۇتىرلەپ جاتتى. سارى شايانىڭ قوت-قوتىنا ەسىرىپ العان جىگىتتەر بۇنان كەيىن تاعى ەكى كۇن كيىك اۋلاۋعا شىقتى. تۇلا بويىندا ءبىر شاينام ەت جوعىنا قاراماي، باسىنداعى مۇيىزىنە بولا قۋىپ ءجۇرىپ قىرعان-دى.
بۇل حابار جەتكەن بويدا سەن جۇگىرىپ سارى شاياعا بارىپ ەدىڭ، سارى شايا ءسوزىڭدى جىر دەمەدى. كوك الا اقشا كوكەيىن تەسكەن جاستار بولسا-بولماسا دا ەسىرىپ، ەشكىمدى تىڭدايتىن سىڭايلارى جوق. بۇل كۇندەرى ەكى كىسىنىڭ باسى قوسىلسا ايتاتىندارى: سارى شايا. كيىكتىڭ ءمۇيىزى. قالانىڭ مودا قۇمار قاتىندارى. كوك الا اقشا تۇندە تۇستەرىنە كىرەدى. اڭ قىزىعىنا تۇسكەندەردىڭ الىپ-قاشپا لاقابى سەنىڭ كىسىلەرىڭە دە اسەرىن تيگىزە باستادى. التى كۇن ay كوزىن سوقىر شاباق قاقپاي سالى سۋدان شىققان كىسىلەر قامىس قوستا قاباعى ءتۇسىپ وتىرعان-دى. ۇيدەن الىپ شىققان ازىعى تاۋسىلىپ، بىرەۋلەر قاتقان ناندى قىتىر-قىتىر قاجاپ وتىر ەدى، قارا شال:
— ءاي، جادىگەر، — دەپ ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن شاڭق ەتتى. — كىسىلەرىڭ، انە، تىشقانعا اينالدى. كورەسىڭ بە، كوز بار ما وزىڭدە؟
— كوشەكە... كورگەندە، قايت دەيسىڭ؟
— قايتكەنى سول، اۋىڭدى ال. قوس ەسكەك، ءبىر تاياۋدى، قارا قايىعىڭدى قوسا ال. مىنا تەڭىزدە بالىق تۇگىل باقا دا جوق.
— اۋ، كوشەكە...
— كوشەكە... كوشەكە دەپ كولگىرسۋىن بۇنىڭ. بۇرىن قارا شال دەدىڭدەر، ەندى قارتايعان شاعىمدا قاتقان ناندى قىتىرلاتىپ قارا تىشقان اتانار جايىم جوق. انا سارى شاياعا قوس بولام. كيىك اۋلايىم. ءمۇيىز ساتام.
قوزى قارىن بالىق پلانى ورىندالماي جاتقاندا وكىل شاپتىراتىن ادەتى. قارا شال كەتەتىن كۇنى بۇلارعا قالادان وكىل كەلدى. بۇرىن بۇلارعا تاشىرەيگەن شەرتىك قارا كەلەتىن. ول وسى ىستىقتا قارا كوستيۋم كيىپ، قارا گالستۋك تاعىپ جانە ونى توقپاقتاي عىپ ءدال تاماعىنىڭ استىنا قىلعىندىرا بايلاپ الىپ: "ال، باۋىرىم، بالىق قايدا، بالىق؟" — دەپ كەلمەي جاتىپ ءتوس سۇيەگى قايقايىپ تۇرىپ الۋشى ەدى. بۇل جولى باسقا وكىل... باسقا بولعاندا، انادا ارالدا قوناقتا بىرگە بولاتىن بۋرىل باس. بايپاڭ-بايپاڭ باسادى. باس سۇقپاي جاتىپ بارقىراپ امانداسادى. قامىس قوستا باسى سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەن ءۇنسىز كىسىلەردىڭ بەتىنەن بىردەڭە ىزدەگەندەي جاعالاي قاراپ شىعادى. سوسىن "اپىراۋ، ءا؟" — دەپ تاڭدانىپ تۇرادى دا، قولىندا بۇلعاقتاعان پورتفەلدى بوساعا جاققا بىلق ەتكىزىپ تاستاي ساپ، تاعى دا بايپاڭ-بايپاڭ باسىپ، بۇنىڭ جانىنا وتىرا كەتتى.
— اۋىلدارىڭدا كيىك قويداي ورەدى عوي. چەرت زناەت چتو؟!.
بۇل ۇندەمەدى. بۋرىل باس وكىل ءبىراز ۇندەمەي وتىرىپ:
— قۇدايدىڭ كۇنى قايناپ كەتتى. الامات. ءشوپ جوق. سۋ جوق، چەرت زناەت چتو... — دەدى.
سەندە ءۇن جوق. بۋرىل باس تەرىن ءسۇرتتى. ومىراۋىن جەلپىدى.
— سورلىلار، ءشوپ جوق، سۋ جوق، قىرىلىپ قالادى-اۋ. اپىر-اي، ءا؟ چەرت زناەت چتو... — دەپ، بۋرىل باس ءالاق-جۇلاق بۇعان قارادى. سەن بۇل جولى دا ۇندەمەدىڭ.
— سەندەرگە كەشە كەلۋىم كەرەك ەدى. جولعا شىعاردا انا شارۋا، مىنا شارۋا، شايتان-جىن تولىپ كەتكەنى. شىعا المادىم. مىنا كيىكتەر... اپىر-اي، ءا؟ — دەپ، ءالى دە ءتۇسىڭدى بەرمەي تۇنجىراپ وتىرعان ساعان قاراعاندا كوزى ۇرەيلەنە اشىلىپ اڭىرىپ قالدى.
بۇرىل باس وكىل قامىس قوستىڭ ىرگەسىنە جايعاستى. سونان ول بالىقشىلارمەن تالاي تاڭدى بىرگە اتىرىپ، تالاي كۇندى بىرگە باتىردى. بالىقشىلارمەن بىرگە تەڭىزگە شىقتى. سوقىر شاباق ۇستاي الماي سىلەسى قۇرىپ، ءۇستى-باسىنان سۋ سورعالاپ قايتقان كىسىلەردىڭ اراسىندا، قازان كوتەرمەگەن كوڭىلسىز قوستا جۋان پورتفەلىن باسىنا جاستانىپ، ءۇي توبەسىنە قاراپ ءۇنسىز جاتادى دا، كەنەت باسىن شۇعىل كوتەرىپ الادى.
— شايتان-جىن؛ چەرت زناەت چتو. اپىر-اي ءا؟ — دەپ اڭعالاق كوزىن الدە ءبىر ۇرەيگە تولتىرىپ، الاق-جۇلاق قاراپ اڭتارىلىپ وتىرعانى.
* * *
كىسى جاماندىقتى كورە-كورە ىعىر بولعاندا جاقسىلىق اڭسايتىن ادەتى عوي. سەن بالالار وقۋ بىتىرگەن كۇندى قايتا-قايتا ەسىڭە ءتۇسىرىپ تۇرسىڭ. ۇمىتپاسا، بۋرىل باس وكىل كەلەتىن كۇننىڭ ەرتەڭى مە ەدى؟ سول كۇنى بۇل اۋىلدىڭ كىسىلەرى يىعى جارقىراپ كيىنگەن ەدى-اۋ! قىزىل-الا كيىنگەن كارى-جاس كلۋبقا جينالعان ەدى. جيىن ىشىندە بالا جەتەلەگەن قاتىندار، قوينىنا بوتەلكە تىققان بوزبالالار دا بار. ازان-قازان، ۋ-دۋ از دەگەندەي كلۋبتىڭ ماڭدايىنا ىلگەن داڭعازا راديو دالانى باسىنا كوتەرىپ جاتىر. قۋانىشتى كۇندەردە دە قۇپياسىز جۇرمەيتىن قىزدار جيىن اراسىنان ەكەۋ-ەكەۋ، ۇشەۋ-ۇشەۋدەن جىرىلىپ شىعىپ وڭاشالانا بەرەدى. Aت كوپىر جيىن قىزىل ماتا جاپقان كىشكەنتاي ستولدىڭ الدىندا ءيىن تىرەسىپ تۇر. ستولدىڭ ارجاعىندا مەكتەپ ديرەكتورى. ءبىر جاعىندا زاۆۋچ اعاي. ەكىنشى جاعىندا پيونەر ۆوجاتىي اپاي.
ديرەكتوردىڭ قولىندا وقۋ جىلىنىڭ قورىتىندىسى. جۇرت سونىڭ اۋزىنا قاراپ اربالىپ قالعان. كىمنىڭ بالاسى قالاي بىتىرگەنىن ەسىتتىرگەندە جىم-جىرت بوپ تۇرعان جۇرت شۋ ەتە قالادى. دۋ قول سوعادى. قۇددى تاي جارىسىن قىزىقتاپ، دۋىلداسىپ جاتقان دۋمانداي. جازاتايىم بالاسىنا ماقتاۋ تيگەن اتا-انانى ورتاعا الىپ: "قۋانىشىڭدى جۋ! بۇندا شابىلماعاندا، سورلى، سۋ كەشىپ قىزىل سيراق بوپ تاپقان بەس-ون تيىنىڭدى سوڭىرا باسىڭا قوياسىڭ با؟" — دەپ قاۋقىلداسىپ جاتقاندارى.
سول كۇنى شۋىلداقتار بۇنى دا جۇندەگەن تۇيەدەي قىلعان-دى. قىزىڭدى ۇيگە يىعىڭا مىنگىزىپ اكەلە جاتىپ، جولشىباي:
— سەن بۇگىن پاتشاسىڭ. پاپاسىنا اق پاتشا. اق پاتشام مەنىڭ، — دەپ جىندى كىسىشە سويلەپ كەلە جاتقانسىڭدى. يىعىندا وتىرعان اق پاتشا وتكەن-كەتكەننىڭ بارىنەن قىسىلىپ: "ايتپا، ۇندەمە"، — دەپ اۋزىڭدى باسادى. كورشى ءۇيدىڭ تەرەزەسىندە ءتامپىش تاناۋى اينەككە جابىسىپ قالعان تەنتەك قارا ءتىلىن شىعارىپ ەدى، ونسىز دا اكە يىعىندا ءازىر وتىرعان اق پاتشا ۇيالىپ قاپ، قىڭق ەتتى. جەرگە دىك ەتىپ سەكىرىپ ءتۇسىپ، ارتىنا قاراماي قۇلدىراپ جۇگىرە جونەلدى.
— اينالايىن... اق پاتشام مەنىڭ!
وسىلاي جۇرەگىڭ ەلجىرەپ تۇرعاندا، كەنەت كەۋدە تولى قۋانىشقا ءبىر مۇزداي كۇدىك جىلانشا يرەلەڭدەپ كىرىپ بارا جاتتى. جاڭا قىزىن ماقتاعاننىڭ ءبارى "ەڭبەك سۇيگىش" دەدى-اۋ؟ "ىنتالى" دەدى. "ءىجداعاتتى" دەدى. جارايدى، دەسىن. سولاي بولسا، سولاي شىعار. ءبىراق... ءومىر جولىنا تۇسكەن ءار ادام تىرلىكتە ىلعي ءوز تەڭىنىڭ الدى بوپ وزىقتار مەن وزاتتار اراسىندا جۇلدىزى جارقىراپ، ىلعي جۇلدەنى جەڭىپ الۋ ءۇشىن الگى قىزىنا تاققان ءۇش قاسيەت جەتە مە؟ ادام ەڭبەك سۇيگىش بولسا، ىنتالى بولسا، ىجداعاتتى بولسا، سوندا قوينى-قونىشىڭ الگىندەي سارى الا ماقتاۋ قاعاز بولا ما؟
بۇل ويلانىپ تۇر. باسىن شايقادى. ءاي قايدام. قايدام. دۇنيە تەك سوعان تىرەلىپ تۇرسا، الگى قۇرعىر ۇشەۋدىڭ ۇشەۋى دە بۇنىڭ دا ءوز بويىنان تابىلاتىن سياقتى ەدى عوي.
كىپ-كىشكەنتاي قۋانىشتىڭ دا بۇيىرماعانىن قاراش. كوڭىلدەن سەمىرەتىن كىسىنى قاشان دا سول كوڭىل عوي جۇدەتەتىن. كىپ-كىشكەنتاي قۋانىشتىڭ دا وسىلاي شىرقى بۇزىلىپ، عازيز باس تاعى دا كوك سوقتا تولقىنعا تۇسكەن قايىقتاي بىلعاقتادى دا قالدى. كۇن كەشكىرىپ قامىس قوستىڭ ءىشى قارا كولەڭكەلەنە باستادى. سەن توسەگىڭدى بۋرىل باس وكىلدىڭ قاسىنا تاقاستىرىپ سالدىڭ. بۇگىن تاعى قازان كوتەرمەگەن قوستا اۋىر ۇنسىزدىك بار. تەڭىز ءۇستىنىڭ ەسىرىك جەلى كۇن باتار الدىندا باسىلعان-دى. تەك ىرگەدە ۇلى تەڭىز ىڭىرانادى. وكسىك تولقىن ءالى دە بولسا سولىعىن باسا الماي، جاعاعا جالپ-جالپ جىعىلىپ جاتىر. قاراڭعى قوس ىشىندە ءار جەردەن قورىل شىعا باستادى. ءبىر كەزدە سەنى بۇيىرىڭنەن بۋرىل باس وكىلدىڭ شىنتاعى اقىرىن ءتۇرتتى:
— وياۋسىڭ با؟
— ءيا...
— وياۋ ەكەنىڭدى ءبىلىپ ەدىم. بىزدەن ۇيقى قاشقالى قاي زامان.
وكىل باسىن كوتەردى. تەمەكى تۇتاتتى. قۇنىعىپ بىر-ەكى سورا ءتۇستى دە، اششى تۇتىنگە شاشالىپ ءاپى-شاپىسى شىقتى. سوسىن سەنىڭ قاسىڭا كەپ قاتارلاسىپ وتىردى. ورگە قاراي جۇرگەندەي ەنتىگىپ وكپەسى سىر-سىر ەتەدى.
— بالا، وسى سەن ۇيدە اينالمادىڭ عوي؟
ارالدا قوناقتا بولعاندا وسى بۋرىل باس قوزى قارىننىڭ اۋزىنان نە شىقسا سونى قوستاپ، جىنىنا ءتيىپ بولىپ ەدى. سوعان قاراپ: "سەنىڭ دە شاماڭ بەلگىلى بولدى. باستىققا باس شۇلعىعاننان باسقا بىلەرىڭ جوق بيشارا بوپسىڭ عوي"، — دەپ ويلاعان-دى. سۇيتسە، بۇنىڭ دا ءوز قاسىرەتى وزىنە جەتەتىن سياقتى.
— بالالار كوپ پە؟
— جەتەدى. جەڭگەڭ جۇمىس ىستەمەگەن كىسى. جاس كەزىمىزدە قايدان بىلەيىك، توبەسى كورىنگەن قارا شۇناقتاردى قىزىق كورىپ، جەڭگەڭ ەكەۋمىز بالاپان باسىپ شىعارعان تاۋىقتاي قىزا-قىزا كەلگەندە سول شىركىندەردىڭ ەكى تۇسىنەن دە ەگىزدەتىپ جىبەرىپپىز. شۇكىر، ۇل دا، قىز دا جەتەدى. ۇلدى ۇياعا، قىزدى قياعا قوندىردىق. ءبىراق وسى كۇنگى بالالار باياعىنىڭ ەنەسىن سىرگەسىمەن قۋالاپ ءجۇرىپ ەمەتىن باسپاعى سەكىلدى... ە، قۇداي ءالى كۇنگە بىزگە اۋىز اشادى.
— سولاي دەڭىز؟
— ويباي، سۇراما. شايتان-جىن... چەرت زناەت چتو...
ەكەۋى ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. قاتتى ۇيقتاعان كىسىلەر قامىس قوستى باسىنا كوتەرىپ ءدۇر-دۇر ەتەدى. الدەبىرەۋ باستىعىرىلدى ما، بىرقىراپ، بۋلىعىپ جاتتى دا ويانىپ كەتتى. "قۇداي بىلەدى، وسى شوفەر بالا بولار-اۋ"، — دەپ ويلادى.
— ءيا، جادىگەرجان، بالاسى جوقتىڭ قايعىسى — بىرەۋ، بالاسى باردا — مىڭ قايعى. شايتان-جىن، چەرت زناەت چتو.
سۇيدەدى دە، بۋرىل باس وكىل توسەگىنە قيسايدى. جاستىققا باسى تيە بەرە كۇبىرلەپ: "اپىر-اي، ءا؟.. چەرت زناەت چتو"، — دەدى. ۇيىقتاي الماسىڭدى بىلگەسىن، سەن جاداعايىڭدى يىعىڭا ءىلدىڭ دە، سىرتقا شىقتىڭ. قوس ماڭىنان قىرعا تامان ۇزاپ باردىڭ. دالا تاس قاراڭعى. كۇندىز كوز الدىندا قاڭقيىپ تۇراتىن قاراجار مەن بەل-اران ءقازىر كورىنبەدى. كۇندىزگى جىندى جەل ساپ بوپتى. تەڭىز بەتى ءتۇن استىندا تۇكسيەدى. سول جاقتان سالقىن لەپ ءبىلىندى. قوسقا قايتقىڭ كەلدى. بۋرىل باس "اپىر-اي، ءا؟ چەرت زناەت چتو..." دەپ وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن ىشىندەگى ءبىر سۇراققا ۇنەمى جاۋاپ ىزدەپ، ۇيىقتاي الماي جاتقانىن ءبىلدىڭ.
* * *
سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە بۋرىل باس وكىلدى قوناققا شاقىرىپ جىبەرگىڭ كەپ ۇيگە كەلسەڭ، باكيزات سەنى شىدامسىزدانا توسىپ وتىر ەكەن:
— كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. سويلەسەتىن شارۋا بار، — دەدى ول. يىنىنە ىلە سالعان اتىلاس حالاتتىڭ تۇيمەلەرىن ءالى سالىپ ۇلگەرمەگەن ەكەن. ەكى جاعىنا ايقارا اشىلىپ كەتكەن ومىراۋىنىڭ ارجاعىنان البىراعان اپپاق توسىنە قارادىڭ دا جانارىڭدى الا الماي اربالىپ تۇرىپ كالعانسىڭ-دى. — ەستيمىسىڭ؟ شارۋام بار دەپ تۇرمىن عوي.
سەن كوزىڭدى تايدىرىپ اكەتتىڭ:
— ايتا بەر!
باكيزات حالاتتىڭ ءوڭىرىن قىمتاپ جاتىپ، سەنىڭ ءالى دە بولسا قىڭىراتقىپ كوزىڭدى الىپ قاشىپ تۇرعان تۇرىڭە قاراپ اقىرىن ەزۋ تارتتى؛ سوسىن شارۋاسىن ايتتى. بۇرىن بۇعان بىرگە دەم الايىق دەپ ەشقاشان ءتىلىنىڭ ۇشىنا العان ەمەس-تى. وسى جولى جاتتى دا جابىستى:
— الماتىعا بارايىق. باياعىدا بىرگە وقىعان جولداستارعا كەزدەسەرمىز.
— تۇسىنەم. ءبىراق، ءباتىش، ۋاقىتىم جوق، ءوزىڭ بارىپ قايت...
— سەن دەمالمايسىڭ با؟
— مەنى قايتەسىڭ. پلان ورىندالماي جاتىر. بيىل بالىققا بىردەڭە كورىندى.
— كورىنسە — كورىنسىن. وندا سەنىڭ كىناڭ قانشا؟ تەڭىز تارتىلدى. سۋ اشىدى. بالىق قۇرىدى. ۆوت ي ۆسە...
— باستىقتار وعان قاراي ما. سۋعا سۇڭگىسەڭ دە پلاندى ورىنداۋعا ءتيىسسىڭ.
— سول باستىعىڭ انادا مەنىمەن بيلەيتىن... اتى قالاي ەدى؟ سەندەر ونى... ءيا، ەسىمە ءتۇستى. انە ءبىر كىلمىك كوز... قوزى قارىن با؟
— سول.
باكيزات كۇلدى:
— جارايدى، بوسانا الماساڭ، بارماي-اق قوي.
— ءباتىش، اينالايىن... تۇسىنگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى. تەك رەنجىمە، جاراي ما؟
— ەرتەڭ جۇرسەم قايتەدى؟
— ءوزىڭ ءبىل.
— سەن رەنجىمەيسىڭ بە؟
— جو-جوق...
— وندا جولعا جينالايىن.
— ارينە!.. ءسويت!..
بۇندا سامولەت اپتاسىنا ءبىر-اق رەت كەلەتىن. قالعان ۋاقىتتا تۇششىباس قولتىعىنىڭ ارعى بەتىندە بۇرىن بالىق زاۆودى بولعان پوسەلكەدەن ۇشاتىن. بالىق زاۆودىنىڭ جابىلعانىنا بەس جىل. وندا دا كاسىپسىز قالعان حالىق جىل سايىن بەس-ون سەميادان كوشىپ، ءۇي سانى كۇرت ازايىپ كەتكەنىنە قاراماستان ارال مەن ەكى ورتاعا قاتىنايتىن سامولەت ءازىر ولارعا كۇندە كەلەتىن. جانە ەرتەڭگىسىن ۇشاتىن-دى. بۇل اۋىلدىڭ قالاعا جولى تۇسكەن كىسىلەرى اسىققاندا ءارقاشان ارعى بەتتەگى بالىق زاۆودىنا باراتىن. ەرتەڭگى سامولەتكە ۇلگەرگىسى كەپ اسىققان باكيزاتتىڭ اياعى جەرگە تيمەدى. ءار بولمەگە ءبىر كىرىپ، سىرلى ەسىكتەر سارت-سۇرت اشىلىپ، جابىلىپ جاتىر. قاي بولمەگە باس سۇقسا دا، قولىنا جاڭا سويعان تۇلكىنىڭ تەرىسىندەي سارى الا كويلەك، كوفتا، يۋبكا ۇستاپ شىعادى. كەبەجە قۇرساق شامادان قاپەلىمدە قامپيىپ شىعا كەلدى.
سول كۇنى سەن باكيزاتتى سالدىرلاق ماشيناعا وتىرعىزىپ، ارعى بەتتەگى بالىق زاۆودىنا اپارىپ ساپ قايتىپ كەلگەنسىڭ-دى. كوزىڭ كولحوز كونتورىنىڭ كولەڭكە بەتىندە وتىرعان ءبىر توپ كىسىگە ءتۇستى. ىشىندە سارى شايا. سەن جاقىنداپ كەلە بەرگەندە، قۇلاعىنىڭ شۇقىرشىعىنا شۇبالتىپ ءجىپ تاعىپ العان سارى شايا كەنەت يىعىنىڭ باسى بۇلك ەتىپ، قۇبىلا بەتكە قولىن كولەگەيلەپ قاراي قالدى. كوز ۇشىندا بۇرق ەتكەن شاڭدى باسقا جۇرتتان بۇرىن كورىپ:
— بۇل كىم بولدى ەكەن؟ — دەدى.
جۇرت نازارى شاڭعا اۋدى. بۇلار دەگبىرى قالماي شىدامسىزدانا توسىپ تۇرعاندا، تۇلا بويى سارى الا شاڭعا باتقان ءبىر ماشينا كىسى-قارا جينالعان كونتور الدىنا گۇجىلدەپ تۇمسىق تىرەي توقتادى. كابينادان سىرماق تاقيانىڭ سىپىرا جيەگىنە باستىڭ تەرى مەن شايىرى سىڭگەن بالپيعان بۇجىر سارى بىرەۋ ءتۇستى. ءتىلىنىڭ استىنا تولتىرا سالعان ناسىبايدان استىڭعى كونتەك ەرىن سالبىراپ كەتكەن. ۇرتى بۇلت-بۇلت ەتەدى. تابانى جەرگە تيەر-تيمەستە ىشقىرلىعىن الدىڭعى جاعىنان قوس قولداپ كوتەرىپ قويدى دا، سوسىن ماشينانىڭ ۇستىندە قۇرىقتاي موينىن قايتا-قايتا كەلگەن جاعىنا بۇرىپ، كوكجيەككە كوزى بوتالاي قاراپ ىڭىرسىپ تۇرعان قىزىل نارعا بۇرىلىپ ەدى.
سارى شايا قيق ەتتى:
— قورالى كىسىنى كوزىنە ىلمەي، تۇيەسىنە تاعزىم ەتكەن بۇل قاي كورگەنسىز ءوزى؟
بالپيعان بۇجىر سارى اۋەلى ءۇستى-باسىنىڭ شاڭىن قاقتى. سوسىن كەدىر-بۇدىر قىر جولىنىڭ شايقالاعىندا باسىنا تۇرماي قايتا-قايتا جەلكەسىنە ءتۇسىپ كەتە بەرگەن سىرماق تاقيانى قوزعاپ، توبەسىنە اپارىپ قويدى. تاقيانى كوتەرگەندە بايقاپ قالدى. جاسىندا تاز بولعان با، الدە تەمىرەتكى، الدە ۇرا شىققان با، ايتەۋىر، بەرشىمەك-بەرشىمەك تاس توبەسىنەن باسقا جاعى الا سيىردىڭ بۇيىرىندەي اق تاڭداق ەكەن.
بالپاق سارىنىڭ بۇلارعا نازار اۋدارا قويماعانى باسقادان بۇرىن سارى شاياعا باتتى:
— تەرىسى تۇيەدەن دە قالىڭ، مىناۋ نە قىلعان نەمە؟
بالپاق سارى بۇلارمەن باس-باسىنا قولداسىپ جاتپاي، باسقا ءبىر حالىقتىڭ ءۇردىسى بويىنشا قوس قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ، تاقيالى باسىن ادەپپەن ءيىپ اماندىق ىمىراتىن جاسادى. سارى شايا بالپىق سارىعا ءتىسى باتپاسىن بايقادى. تەك سويلەپ قالعان اۋىز قاراپ تۇرا الماي، ءالى دە بولسا كەلگەن جاعىنا مويىن سوزىپ ىڭىرسىپ تۇرعان قىزىل شۇناق نارعا قاراپ:
— پاي، پاي، مىنا جانۋاردىڭ قونىسى كەلىسىپ تۇر ەكەن، — دەدى.
— ال ساپار وڭ بولسىن! — دەدى سارى يۆان ءسوز تارتىپ.
— الەي بولسىن. قوڭىرات قالاسىنان كەشە شىعىپ ەم. سونداعى ءبىر كوجە تامىر قاراقالپاق دوسىمنان تۇقىمى اسىل دەگەسىن مىنا قىلقي مويىندى الىپ ەدىم. ارتىنا قاراپ ىڭىرسي بەرەدى، جانۋار.
— بۇلار باۋىر باسقان جەرىن ۇمىتپاي، ءىشى-باۋىرى ادامنان بەتەر اڭىراپ تۇرادى عوي.
— ءيا، بۇلار جەر، سۋىن ىزدەگىش. اباي بول، ايرىلىپ قالىپ جۇرمە!
— قاپ، شىعاردا قارا ماتامەن كوزىن بايلاپ تاستاماعان ەكەنسىڭ.
— ءوزىم دە بايقاپ كەلەم، سونىم قاتە بوپتى. سۇتىنە بولا الىپ ەدىم. جەڭگەلەرىڭنىڭ باسقا ونەرى بولماسا دا، قۇرساعى قۇتتى. بالا-شاعا، شۇكىر، بارشىلىق ەدى. جازدا كۇرتىلدەتىپ شايناتىپ قوياتىن الگى... نەمەنە دەۋشى ەدى؟ ءيا، كوكونىس بولماعاسىن، شولدەگەندە بالالارعا سۋسىن بولسىن دەگەنىم عوي. شوفەر بالام اسىعىس، ءبىر شايلانىپ تۇنگى سالقىنمەن ءجۇرىپ كەتەم. كانە، اعايىن، قايسىڭنىڭ ۇيىڭدەگى كەلىن شاپشاڭ، شايى تەز؟ سەنى قوي! — دەدى بالپىق سارى شاياعا قولىن تۇڭىلە سىلتەپ. — سىڭار قۇلاق ەكەنسىڭ، سىعىر بولارسىڭ. جانە سىڭار قۇلاقتىڭ ءوزىن قۇداي ارجاعىنان كۇن كورىنەتىن الامان تىشقاننىڭ قۇلاعىنداي اق جارعاق قىپ جاراتقان ەكەن. سەنەن ءسوز شىقسا شىعار، ءاي، ءبىراق شاي شىقپاس.
بالىقشىلار دۋ كۇلدى. بەيقام تۇرعان سارى شايا قاپەلىمدە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي قىزاراقتاپ قاپ:
— اۋ، ورتامىزدا باسقارما تۇرعاندا، باسقامىز ۇيگە ءجۇر دەي الامىز با؟ — دەپ ازىلگە جەڭدىرىپ جاتىر.
— ارۋانا، جارىقتىق، اسىل مال عوي. ەڭبەگىڭدى اقتار. يگىلىگىڭە تۇتىن.
— ءاۋمين. ايتقاندارىڭ كەلسىن.
— ال، قوناعىم، ول جاقتارىڭداعى ەل-جۇرت قالاي ەكەن؟
— شۇكىر، امان. تەك امۋداريا تاسىپ...
— ا، نە دەيدى؟
— ايتارى جوق، قاتتى تاسىدى. تەڭىزگە كوپ سۋ قۇلادى.
— اپىراي، ءا؟! ول، جارىقتىق جويقىن عوي. قاتتى تاسىسا... اپىر-اي، ءا؟ چەرت زناەت چتو...
— ايتارى جوق. الامات. بۇل زاماننىڭ بالالارى قانشا اۋىزدىقتايمىز دەپ الاقانىنا تۇكىرسە دە، ءاي، نە قىلاسىڭ، تەنتەك نەمە اڭكى-تاڭكىسىن شىعارىپ جىبەردى.
— اپىر-اي، ءا؟ قاراي عوي، ءا؟ حالىق... قالاي امان با؟
— سۋدا قالعان ۇيلەر بار دەيدى. مال باسىندا دا شىعىن بار كورىنەدى. قۇداي وڭداپ، ايتەۋىر، ادام امان دەدى.
— امۋداريا اشۋلى عوي. قايتا بالشيەۆەك بالالار قاراقۇمعا بۇرىپ اكەتىپ، جىنىن ءبىراز باستى.
— ءاي، سول... قاراقۇمعا بۇرعانى حالىق بيشاراعا قارا قىرسىق بولدى عوي.
— ءيا، ۇيتپەگەندە ارال بۇلاي بولماس ەدى. ال، قوناعىم، سونىمەن... داريا ءالى تاسىپ جاتىر ما؟
— ءقازىر باسەڭسىپ قالدى.
سەن ەرتەدەن بەرى اڭگىمەگە ارالاسپاي، ءۇنسىز تۇرعانسىڭ-دى.
— و جاقتا بالىق تالابى قالاي؟ — دەدىڭ كوڭىلىڭدە كوپتەن جۇرگەن ءبىر كۇدىگىڭدى انىقتاعىڭ كەپ.
— الامات. ءومىرى بولماعان بالىق. قاراقالپاقتار قىرىپ ۇستاپ جاتىر.
— اپىر-اي، ءا؟ باسقارما جولداس، ەندى ءبىلدىڭ بە، بالىعىڭنىڭ قايدا كەتكەنىن؟
— ءيا، قاتالاپ جۇرگەن سورلىلار نە قىلسا دا وڭتۇستىككە قۇيىپ جاتقان تۇششى سۋدى سەزگەن بولدى-اۋ؟
— ال، باسقارما... كانە، نە ىستەيمىز؟ اۋعان بالىقتىڭ سوڭىنان قۋىپ بارامىز با؟
سەن كولحوزدىڭ كاتەرىنە اۋ-قۇرالدى تيەۋگە ءامىر بەردىڭ. كەيىنگە قالدىرماي، سول كۇنى الدىن كەشتەتە ءجۇرىپ كەتەتىن بولعاسىن بالىقشىلار جانتالاسىپ جول قامىنا كىرىستى.
بۇجىر سارى شايلانىپ العاسىن تەڭىز بويىنىڭ تۇنگى سالقىنىن بەتكە ۇستاپ تارتىپ كەتتى. قوناقتى سەن اۋىل شەتىنە دەيىن اپارىپ، ارجاعىن شوفەر بالاعا سىلتەپ جىبەرگەنسىڭ-دى. كوك قاسقا ماشينا ماڭدايىنداعى قوس جارىعىن ساۋلاتىپ، قوڭىرلىق جۋساندى دالانى سۇزە جونەلدى. مىنا جۇرىسپەن جەر قويار ەمەس. قاپەلىمدە اۋىل سىرتىنداعى قارا جالعا جەتتى. سول ارادا جول ىزدەپ، ارى-بەرى ويقاستاپ الدى دا، گۇجىلدەپ تارتىپ كەتتى.
سەن جولاۋشىنىڭ قاراسى كوزدەن ۇزىلگەنشە قىبىر ەتكەن جوقسىڭ. جەر اپشىسىن قۋىرىپ، گۇجىلدەپ تارتىپ بارا جاتقان كوك قاسقا ماشينانىڭ ۇستىندە ارۋانانىڭ سىرىق موينى سورايادى. قارسى الدىنان تۋعان تاباقتاي ايعا دا سەلت ەتپەدى. ەمەشەسى ۇزىلگەن ىڭكارى ارتتا. سول باياعى الىس، الىستا، تالاي قىردىڭ، تالاي ساي-سالالاردىڭ، اسۋ-اسۋ بەلدەردىڭ ارعى جاعىندا قالعان. بۇنان بىلايعى جەردە تەك تۇسىنە كىرەدى. ءومىر باقي ورىندالمايتىن ارمانعا اينالىپ، كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشاتىن دا تۇراتىن سول ادىرا قالعىر مەكەنىنە جاس تولى كوزى بوتالاپ، ءيىر موينى ۇزىلە جازداپ اڭىراپ بارادى.
قالايدا وسى ءبىر ءتىلسىز حايۋاننىڭ كوكىرەگىن جارىپ شىققان زارلى ءۇن كەشە قونىسىن تاستاپ كوتەرىلە كوشكەن جيىرما بەس ءۇيدى سەنىڭ دە ەسىڭە سالىپ، ەت باۋىرىڭ ەزىلىپ ءتۇر.
مىنا ارۋانانى دا ايادى. ءيا، قاتتى ايادى. دۇنيە تاس-تالقانى شىعىپ، وزگەرىپ جاتسا دا، وسى جانۋاردى وزگەرتەر كۇش جوقتاي ەدى-اۋ. ەندىگى جەرگە جەر بەتىندە تەك وسى جانۋار ارالاسقان تىرلىك قانا وزگەرمەي، ءوزىنىڭ سول باياعى باياۋ، مەشەۋ ءارى مومىن، ءارى اڭقاۋ كۇيىندە قالارداي كورۋشى ەدى. انە، كوردىڭ بە... دۇركىرەگەن دۇلەي زامان بۇل جانۋاردىڭ دا قول-اياعىن جەرگە تيگىزبەي دەدەكتەتىپ اكەتىپ بارادى. سوڭىرا زامانا كوشىنە ىلەسەر، ىلەسپەس، ال ازىرگە و دا گۇجىلدەگەن كوك قاسقا ماشينانىڭ ارقاسىندا كەتىپ بارادى. و، جانۋار! عاسىرلار بويى شىعىستىڭ جۇگىن ادام اياعى جەتەر جەرگە تاسىعان وسى ويسىلقارا، ەندى، انەكەي، ءوزى جۇككە اينالىپ تورت دوڭعالاقتىڭ ارقاسىندا كەتىپ بارادى!
* * *
بۇل جاستىقتان باسىن ۇرەيلەنە كوتەرىپ العاندا، جاڭاعى جىلان شاققانداي شار ەتكەن ءسابي داۋىس ۇزىلمەي قۇلاعىندا تۇرعان ەدى-اۋ! اپالاقتاپ كوزىن اشىپ الدى. الاق-جۇلاق اينالاسىنا قارادى. تەڭىز ءۇستىنىڭ تاستاي قاراڭعى ءتۇنى كوزىنە تىرەلىپ، اينالاسىنان ەشتەڭە كورە المادى. قورقىپ ويانعاندىكى مە، قۇلاق شىڭىلداپ، كەۋدەدە جۇرەك ءدۇرس-دۇرس سوعادى.
جۇرەگىنىڭ اپتىعىن باسا الماي، ءبىراز وتىردى. جەل جوق. قاراڭعى ءتۇن قۇشاعىنا ەنگەن تەڭىز قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ، كوك پەن جەر تۇتاسىپ كەتكەندەي. مىنا ءتۇن، جاڭا، تاپ جاڭا عانا بوسقان بالىقتار جوسىپ بارا جاتقان تۇڭعيىق قارا ءيىرىم سياقتانىپ كەتتى. ەڭ اياعى، شوشىپ ويانعاندا بەتىن جەلپىپ وتكەن تەڭىز ءۇستىنىڭ ءبىر ۇزىك ەسكەك جەلى دە ناعىز جەل ەمەس، تەڭىز استىنىڭ ءدال ءبىر ءتان تۇرشىكتىرەر شەكەڭنەن شىققانداي سۋىق اعىسى سياقتانىپ، ءالى دە بولسا جانى ءزار تۇبىنە كەتكەندەي قورقىنىشتى ءتۇس پەن ءقازىر باسىنان كەشىپ وتىرعان وڭىندەگى مىنا كورىنىستىڭ ەكى اراسىن انىقتاپ ايىرا الماي، قارا ءيىرىمنىڭ قالتارىسىنان قاپىسىن تاۋىپ سۋ استىنىڭ اۋزى-باسى تىسكە تولعان الدەبىر جىرتقىشى شىعا كەلەتىندەي، ۇركەكتەپ اينالاسىنا قارادى. ءبىراق بوسقىن بالىقتار دا، بوسقىن بالىقتاردىڭ جولىن توسقان الگى اۋزى-باسى تىسكە تولعان جىرتقىشتار دا كورىنبەدى. تەك وڭى مەن سولىنان الدە بىردەڭەلەر قارايادى. بۇل نە؟ ءتۇسى مە؟ ءوڭى مە؟ چتو زا چەرتوۆششينا؟ كوزى جەتپەگەسىن ەڭكەيىپ قاراپ ەدى؛ وي، مىناۋ... مىناۋ ءوزىنىڭ كىسىلەرى عوي. ە، ە، ەندى ەسىنە ءتۇستى. بۇل باعانا كايۋتا قاپىرىق بولعاسىن جوعارىعا شىعىپ، پالۋبادا جاتقان كىسىلەرىنىڭ جانىنا قيسايا كەتكەن ەكەن-اۋ. قاراڭعىعا ەپتەپ كوزى ۇيرەنگەسىن وڭى مەن سولىنا قاراپ ەدى، كۇندىزگى ىستىقتان تالىقسىپ جىعىلعان كىسىلەر پالۋبادا قاتىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. بۇنىڭ ءدال قاسىندا قۇددى تەنتەك بالاداي اياق-قولى تىريىپ جاتقان مىنا بىرەۋ، قۇداي بىلەدى، كوتكەنشەك كوشەن بولار-اۋ!
جاڭاعى تۇستەن كەيىن كوزىنە ۇيقى ورالمادى. اۋ-قۇرالىن تيەگەن كىشكەنتاي تىرقىلداق كاتەر باعانا كۇن بارىندا جاعادان ۇزاپ، ۇلى تەڭىزگە شىعىپ العان-دى. سونان بەرى ءبىر ورىنىندا تابان سەرىپپەي تۇرىپ العان سياقتى. موتوريستەر قالعىپ، دۇرىس جۇرگىزبەي كەلە جاتقان جوق پا دەگەن ويمەن تومەنگە ءتۇسىپ ەدى. اناۋ-مىناۋ ەمەس قوقان اربانىڭ دوڭعالاعىنداي كوك تەمىر ءجان-تانىن ساپ گۇرس-گۇرس سوعىپ جاتىر ەكەن. كوك الا ءتۇتىن ىشىندە ءۇستى-باسى ماي-ماي ەكى جىگىت الگى ارسى-گۇرسى اۋىر دوڭعالاقتىڭ ءبىرى ارجاعىندا، ءبىرى بەر جاعىندا ءتۇر. ۇستەرىنە كەلگەن بۇعان بۇرىلىپ قارادى دا، ءوز شارۋالارىمەن بولا بەردى.
سەن كىدىرمەي، سىرتقا قايتا شىقتىڭ. جەل كوتەرىلمەي، ءدال قازىرگىدەي شىراداي تىمىق بولىپ تۇرسا، امۋدارياعا كۇن شىعا جەتەتىنىنە كۇماندانعان جوق. ويلامايىن دەسە دە جاڭاعى شار ەتكەن ءسابي داۋسى قۇلاعىنان كەتپەي قويدى. ءبىر عاجابى بوسقان بالىقتىڭ اراسىندا بۇ دا ءجۇر. ءوزىنىڭ ادام ەكەنى دە، بالىق ەكەنى دە بەلگىسىز. ەگەر، ادام بولسا، مىنا ۇلانعايىر تەڭىزدىڭ ءبىر باسىنان ەكىنشى باسىنا قاراي جوسىلىپ بارا جاتقان بوسقىن بالىق اراسىندا لاي سۋدا مالتىعىپ كەلە جاتقانى تۇسىنىكسىز. قانشا كۇننەن بەرى توبىن جازباي، قارا قۇرتتاي قاپتاپ كەلە جاتقان قيساپسىز كوپ بالىق تەڭىز ءتۇبىن لايلاپ جىبەرگەن. سارى لاي سۋ بەتىنە دەيىن كوتەرىلىپ، تىنىس الار اۋا قالماي بارادى. ارالارىنداعى السىزدەرى مەن كارى-قۇرتاڭدار كوپ دۇرمەككە ىلەسە الماي كەيىندەپ قالا باستادى.
بوسقىن بالىقتىڭ باسىندا كوكسەركە مەن اقبالىق؛ اقبالىقتىڭ اپپاق دەنەسى كۇمىستەن قۇيعانداي؛ تەك سالىڭقى قارىننىڭ باۋىر جاعىنداعى قاناتتارى قىپ-قىزىل، كوزدەرى قاپ-قارا؛ لاي سۋ ىشىندە دە اپپاق دەنەسى قىلاۋ شالماي جارق-جۇرق ەتتى دە وتىردى.
ءبىر كەزدە لاي سۋ جۇزۋگە اۋىرلاپ ەدى؛ كوكسەركە بالىقتاردىڭ الدىنا ءتۇستى؛ سوڭىنداعى قاراقۇرىم بالىققا مويىن بۇرىپ: "تىعىلىسپاي، ارالارىڭدى الشاق-الشاق سالىپ وتىرىڭدار" دەپ، و، عاجاپ كادىمگى ادام تىلىمەن ايقايلاپ ءامىر بەرگەنى. بۇل اڭ-تاڭ؛ بالىقتىڭ ءتىلىن بالىق تۇسىنەدى. قالا بەردى باقا تۇسىنەدى دەيتىنى قايدا؟ ال كوكسەركەنىڭ ادامشا سويلەگەنىنە جول بولسىن؟ جانە ۇزاق جولدان تيتىقتاعان كارى كىسىنىڭ قاجىڭقى داۋسى؛ ءبىراق ونىڭ ءسوزىن ەشقايسىسى تىڭدامادى؛ قىستان كوتەرەم شىققان ارىق مال سياقتى ارىق بالىقتار دا تىرىسقاق؛ كوكسەركە ارالارىڭدى الشاق ساپ ءجۇز دەسە، ونسىز دا سىركەسى سۋ كوتەرمەي، لاي سۋدا دەنەسىن ءازىر كوتەرىپ كەلە جاتقان اش، ارىق بالىقتار قاسارىسىپ بۇرىنعىدان بەتەر تىعىلىسا ءتۇستى؛ يىققا يىق، بۇيىرگە ءبۇيىر ءتۇيىسىپ قاپ، ارالارى سىعىلىسا باستادى؛ ۇنەمى سۋ ىشىندە اعىسقا قارسى القىنىپ كەلە جاتقان-دى؛ ازابى مول، اۋىر جولدىڭ جارتى ورتاسىنا جەتتى مە، جوق پا، بەلگىسىز، ءبىر كەزدە بۇلاردىڭ توبىنا وز ۇيىرىنەن اداسىپ قالعان بوتەن، بوگدە بالىقتار كەزدەسە باستادى؛ قيىن كەزدە قارا تاپقانىنا بۇلار دا ادامشا قۋانىپ، قالاش قۇيرىعىمەن سۋ شاپاتتاپ سەكىرىپ ءماز بولادى.
ءبىر كەزدە تەڭىز تەرەڭدەپ، الگى تىنىس اۋىرلاتقان سارى لاي سۇيىلدى؛ ەسەسىنە ەندى باس اينالاتىن قارا ءيىرىم باستالدى؛ كوكسەركە قاسىندا قاتار ءجۇزىپ كەلە جاتقان اقبالىقتى تاستاي سالا بەرە ارتىنا بۇرىلىپ: "تومەن قاراماڭدار! بىر-بىرىڭە جاقىنداپ، توپتارىڭدى جازباي جۇزىڭدەر! قالماڭدار!" — دەدى؛ تەڭىز الگىدەن دە كورى تەرەڭدەي ءتۇستى؛ سۋ شۇعىل ءمۇزداپ، اعىس كۇشەيىپ بارا جاتقان-دى؛ ءدال وسى كەزدە بۇلار قالاي بولعانىن بايقاماي قالدى؛ اۋەلدە اعىس تارتتى ما دەپ قالعان-دى. كوكسەركە مەن اقبالىقتىڭ اراسىندا كەلە جاتقان اقشاباق كەنەت انا باۋىرىنان بۇلت بەرىپ قارا تۇڭعيىققا قۇلدىراي جونەلىپ ەدى، ارجاعىندا وسى ءساتتى توسىپ تۇرعان اۋزى-باسى تىسكە تولعان رەپەتسىز ۇلكەن جىرتقىش تاپ بەرىپتى؛ اقسيعان نايزا تىستەر سارت-سۇرت ەتتى. اپپاق اقشاباق شىڭعىرىپ جىبەردى. جىرتقىشتىڭ تىسىندە كەتىپ بارا جاتقان اقشاباق پا، الدە... جاس ءسابي مە، سەن سول اراسىن اجىراتا الماي قالدىڭ. ءبىراق ونىڭ جان ۇشىرا شار ەتكەن داۋسىنان شوشىپ ويانعانسىڭ-دى. "اپىر-اي، مىنا ءتۇسى قۇرعىر قانداي جامان ەدى؟ جىگىتتەر جاقسى نيەتپەن ۇلكەن ساپارعا اتتانىپ شىققاندا... ءاي، ءبىراق... ءتايىرى، ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى. نە بولسا سونى كوڭىلگە الىپ كەرەگى قانشا"، — دەپ، سەن ىلە-شالا ءوزىڭدى جۇباتقان بولعانسىڭ-دى.
* * *
شىركىن، ول كۇندەردىڭ نەسىن ايتاسىڭ! قاي جىلدان بەرى بالىق پلانى ورىندالماي، ىلگەرى باسقان اياعى كەرى كەتىپ، اۋدان الدىندا ابىرويدان ايىرىلىپ، قوزى قارىن باستىق قىرىنا الا باستاعاندا، امۋداريا بۇلاردىڭ اتاعىن اسپانعا ءبىر شىعارىپ ەدى-اۋ! ءبىراق و دا قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءوتتى، كەتتى. وتكەن كۇندە بەلگى جوق. اراعا كۇن تۇسكەسىن-اق كىسىنىڭ ءوڭى دە — ءتۇس، ءتۇسى دە — ءتۇس! تەك كەشەگى كەل شايقاعان قىزىق كۇندەردى اڭساعاندا، قاي پەندە وزەگى تالىپ بارا جاتقاندا ساۋساق سورىپ جۇباناتىن اش قۇرساق بالاداي جادىنا جارماسپاعان. سەن دە، مىنەكەي، اق قار، كوك مۇزدا بالاعىڭنان جەل ىزعىپ تۇرىپ سول كۇندەردى ەسىڭە الىپ تۇرسىڭ!
بالپاق سارىنىڭ ايتقانى راس بولدى. اياق استىنان امۋداريا بىرنەشە كۇن يە بەرمەي گۇرىلدەپ-سارىلداپ ارالعا لاق-لاق قۇيىپتى. اعىل-تەگىل لاي سۋ داريا ساعاسىنداعى كولدەردى تولتىرىپتى دا، اۋىسقانى تەڭىزگە قۇيىپتى. بۇلار كەلگەندە تەڭىز سۋى ەداۋىر جەرگە دەيىن تۇششىپ، سارى لايلانىپ جاتىر ەكەن.
اپىر-اي، بۇل جارىقتىقتار دا ادام سەكىلدى ىندىنى كەۋىپ ءولىپ بارا جاتقاندا تۇششى سۋ ءيسىن جەر تۇبىنەن سەزەتىنى-اۋ! ەل باسىنا كەلگەن اشارشىلىقتا جۇرەك جالعار ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن ەلىن، جەرىن تاستاپ بوسقان اش حالىقتاي، كوردىڭ بە، تاڭداي جىبىتەر ءبىر تامشى تۇششى سۋعا بولا تۋ-تۋ تەرىستىكتەن، شىعىستان، باتىستان وڭتۇستىككە ۇيىر-ۇيىرىمەن جوڭكىلىپ اۋعان. قاشىق جولدىڭ قيىندىعىنا قاراماعان. جولداعى تۇڭعيىق قارا يىرىمدەر، ءتۇپسىز قۇردىمدار، الا قاشاتىن اعىستار قاپەرىنەن شىعىپ، كۇن-تۇن سابىلىپ ءولىپ-تالىپ وڭتۇستىككە جەتكەن. ءسۇيتىپ، ءبىر تامشى تۇششى سۋعا بولا امۋداريا ساعاسىنداعى اياداي جەردە ۇيمە-جۇيمە بوپ جاتقان قاراقالپاق، وزبەك بالىقشىلارىنىڭ ۇستىنە تەرىستىكتەن قارا تور جايعان قازاقتار دا جەتكەن-دى. بۇلاردىڭ سوڭىنان "رايىم" كولحوزىنىڭ بالىقشىلارىن باستاپ تاڭقىلداق باسقارما دا جەتتى. قالعان قازاقتار دا اۋ-قۇرالىن ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلىپ جاتتى. ول كۇندەرى سۋ بەتى قايىقتان كورىنبەدى. قىرعىن بالىقتىڭ قىزىعىنا تۇسكەن ءۇش ەل — قازاق، قاراقالپاق، وزبەكتىڭ كاسىپقور كىسىلەرى ۇيقى، كۇلكىسىز كۇن-كۇن، ءتۇن-تۇن بالىق اۋلاپ بەرگەندە تەڭىز جاعاسى قان ساسىپ كەتتى. انا جەردە دە، مىنا جەردە دە بالىق قابىلدايتىن پۋنكت. ولاردان ءسال ارەگىرەكتە ساتىرلاعان اعاش بوشكەلەر. اعاش بوشكەلەردىڭ قاسىندا تاۋ-تاۋ ۇيىلگەن ءتۇز. ءتۇز ماڭى پىشاعى جالاقتاپ بالىق سويىپ جاتقان قاتىندار. وسىناۋ ءۇش ەل تۇگەل جابىلعان ابىر-سابىردا ۇستى-ۇستىنە قۇيىلىپ كەلىپ جاتقان بالىقتى قولما-قول قابىلداپ، تۇزداپ، اۋەمەن دە، قارا جەرمەن دە، سۋمەن دە ۇلكەن قالالارعا جونەلتىپ جاتىر، جونەلتىپ جاتىر. سونىڭ وزىندە ۇلگەرە الماي، الدى ءشىري باستاعان-دى.
نەسىن ايتاسىڭ، جۇرت كوڭىلدى. اسىرەسە سەن ءمازسىڭ. ءبىر ايلىق جوسپاردى ءبىر جەتىدە ورىنداپ، اۋداندىق گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە سۋرەتى باسىلىپ شىقتى. تايداي تۋلاعان بالىقتار اراسىندا بۇل ۇلكەندەۋ ءبىر بالىقتى قولىنا ۇستاپ ىرجيىپ كۇلىپ ءتۇر.
سول كۇندەرى موينىنا فوتواپپارات ءىلىپ، موسى اعاش ارقالاپ جىلتىڭداعان بىرەۋلەر تولىپ كەتىپ ەدى. شاماسى، ءسىرا، سولاردىڭ ءبىرى بۇنى سىرتىنان اڭدىپ ءجۇرىپ، بىلدىرمەي ءتۇسىرىپ العان بولدى-اۋ. سول كۇنى دە بۇنىڭ كىسىلەرى بالىقتى قىرىپ سالعان-دى. سول كۇنى سەن قىزۋى كوتەرىلىپ اۋىرىپ قالعان بۋرىل باس وكىلدىڭ قاسىندا بولعان ەدىڭ دە، سىرتقا كۇن قىزا شىققانسىڭ-دى. قابىلداپ ۇلگەرە الماعان بالىقتار قىرمان استىقتاي جاعادا تاۋ بوپ ءۇيىلىپ قاپتى. قايىقتار قۇيرىق تىستەسىپ ءالى دە كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر، جاعاداعى جۇرتتىڭ ءبارى باسىن اق شىت ورامالمەن شارت بايلاپ العان. ءبارى دە ەكى بىلەگىن شىنتاعىنا دەيىن سىبانىپ، بالاعىن ءتۇرىنىپ اپتى. كويلەگىن سىپىرىپ تاستاعان قاي بىرەۋلەر، كەۋدەدەن جوعارعى جاعىن تىر جالاڭاشتاپ العان. ءبارى جانتالاسىپ، ءبارى ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جاعاعا تۇمسىق تىرەي-تىرەي توقتاپ جاتقان قارا قايىقتارمەن قاز-قاتار قۇرىپ تاستاعان تارازىلاردىڭ ەكى اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى تاچكا ايداپ، ىرس-ىرس زەمبىل كوتەرىپ بەزەكتەپ ءجۇر. "ءبىزدىڭ جىگىتتەر قايدا ەكەن؟ انە ءبىر تاچكا دەدەكتەتكەن... جو-ق، ول باسقا"...
كىسىلەرىن كورە الماي، ابىر-سابىردىڭ ءبىر شەتىندە الاق-جۇلاقتاپ تۇر. بۇنشا كەپ بالىق سوڭىرا كۇن قىزعاسىن قابىرشاعى ءتۇسىپ، ءىشى كەبەدى. ىسىنەدى... سوسىن ءشىرىپ، ەسىل بالىق ىسىراپ بولۋى ىقتيمال.
ىسسىعا قالعىسى كەلمەي، جانتالاسىپ جاتقان كىسىلەر ءبىر كەزدە ابىر-سابىر، شاڭ-شۇڭ بولدى دا كەتتى. بالىعىن بۇرىن وتكىزگىسى كەپ جانتالاسقان كىسىلەردىڭ قولىنداعى تاچكالار بىر-بىرىنە ءبۇيىرىن تارس-تۇرس سوعىپ تارازىعا كيمەلەپ ۇمتىلىپ جاتىر.
— مەنىڭ كەزەگىم.
— ءا، ورتاق... قويىڭ.
— ءاي، اينالايىن، ورتاعىڭدى سوڭىرا كەك بازاردا ايتارسىڭ. كەزەك مەنىكى!
— ءا، ورتاق، مەنى ءجۇدا قاپا قىلدىڭ...
ەندى ءبىر كەزدە شاڭ-شۇڭ بولىپ قالعان داۋىسقا جالت قاراپ ەدى، وسىندا كەلگەلى بالىقتىڭ قانى-جىنى، شىرىشى جۇققان سارى الا ساۋىس تارازى باسىنا جينالىپ قالعان كىسىلەر قابىلداۋشىنى جاعادان الىپ جاتىر ەكەن.
— ءاي، مىناۋ نە ىستەپ كەتتى؟ ءىسى ونبەيتىن جامان قاتىنداي قاعاز شۇقىلاپ كەتكەنى نەسى، ءاي؟
— قاعازىڭدى قوي، بالىقتى قابىلدا.
— بول! بول! — دەپ ىزالى بىرەۋلەر انا جاقتا وجەكتەسە، مىنا جاقتا:
— ءا، اكە، تەزىرەك الىڭ! — دەپ مايىسادى.
ورتتەي ىستىق كۇن تاس توبەگە كەپ تۇرىپ الدى. سەن كىسىلەرىڭدى ىزدەپ، كەلەسى قابىلداۋ پۋنكتىنە بارىپ ەدىڭ، بۇل جەر ءتىپتى ىعى-جىعى ەكەن. اۋ قاراپ قايتقان بالىقشىلاردىڭ جۋىق ارادا اياقسيتىن ءتۇرى جوق.
بۇندا دا قابىلداۋشىنى جاعادان العان كىسىلەردىڭ داۋسى الىستان ەستىلىپ جاتتى:
— ەنەڭدى س...-اي!.. بۋاز قاتىنداي مايماڭداپ اياعىن باسپاي قويدى عوي مىناۋ.
— اقساقال، ءتىلىڭدى تارت.
— ال تارتپادىم... ال كەسشى مەنىكىن؟
سەن كۇلىپ جىبەردىڭ. كوتكەنشەك كوشەن. انە، اناۋ سارى يۆان... ءاي، مىناۋ كىم؟ سارى شايا ما، ءاي؟ بۇل انت سوققان قايدان ءجۇر؟ كەشەلى-بۇگىن و جاقتان كەمە كەلگەن جوق ەدى عوي؟ بۇلاردىڭ بالىقتى قىرىپ ۇستاپ جاتقان حابارىن ەسىتىپ، كەزدەيسوق بىرەۋدىڭ كولىگىمەن تەڭىز باسىن جاعالاپ جەتتى-اۋ؟
"رايىم" كولحوزىنىڭ كىسىلەرى دە وسى ارادا ەكەن. بۇلار دا قان ساسىعان قىرۋار بايلىقتى تاچكامەن تاسىپ زىر-زىر قاعىپ ءجۇر. سەن بۇندا اينالماي، ءوزىڭنىڭ كىسىلەرىڭە قاراي وتە بەرگەنسىڭ-دى. كوزى كەنەت ءبىر كەلىنشەككە ءتۇستى دە، تۇرا قالدى. ءتۇسى تانىس. شىرامىتادى. ءيا، سىردارياعا بارىپ جۇرگەندە "رايىم" بالىقشىلارىنىڭ اراسىنان كورەتىن. ءوزى تىعىنشىقتاي توبىلعى تورى ەكەن. باسىن اق شىت ورامالمەن تاستاي عىپ تارتىپ اپتى. باسىنداعى شىت ورامالداي، ۇستىندەگى شىت كويلەكتىڭ ءبىر ەتەگىن الدىڭعى جاعىنان كوتەرىپ ىشقىرىنا قىستىرىپ العان. وزىنە سۇقتانا قاراپ تۇرعان بوگدە كىسىنىڭ نازارىن ءالى بايقاعان جوق.
كەلىنشەك اۋىلداس جىگىتتەردىڭ وسىناۋ جان الىپ، جان بەرىپ جاتقان ابىر-سابىردا دا قاتارلاسا قالسا، جانارى جالت ەتەتىن سۇعاناق كوزىنە ونشا سەلت ەتپەي، تەك اق شىت ورامال تارتقان ادەمى باسىن باۋىرىنا الىپ جىميىپ قانا قويادى ەكەن. ەكەۋ ارا قولداسىپ كوتەرگەن زەمبىلدىڭ ءبىر باسىن اۋىرسىنىپ جۇرگەن جوق. تەك ونسىز دا وزىنە ىنتىق ەركەكتەردىڭ قىتىعىنا ودان ءارى تيە تۇسكىسى كەلە مە، قالاي، كۇمىس تەڭگەدەي قابىرشىقتار ساۋلاپ توگىلىپ جاتقان كەبىرتەڭ جەردى كەلىنشەكتىڭ قارۋلى اياعى دىك-دىك باسىپ بارا جاتقان. كەنەت كەلىنشەك بويىن ءبىر لەزدە جيىپ الىپ، بۋعان "سەن دە وسىنداي ما ەدىڭ؟" دەگەندەي شىتىنا قارادى. قانشا دەگەنمەن بوگدە كىسىدەن قىسىلدى ما، ءوزىنىڭ الگى ءبىر ادەمى اياق الىسىن انتەك بۇزىپ الدى. زەمبىلدى ەڭكەيىپ جەرگە قويا بەرە ءبىر قولىمەن جالما-جان كويلەگىنىڭ شالعايىن تارتقىلاپ تومەن ءتۇسىرىپ جاتتى.
بۇرىن باكيزاتتان باسقا ايەلگە ءدال بۇلاي قىزىعىپ قاراماۋشى ەدى؛ وسى جولعى قىلىعىنا ءوزى دە تاڭ قالدى. بايقاۋىنشا، جەمە-جەمگە كەلگەندە بۇنىڭ باتىلدىعى جەتسە، توبىلعى تورى كەلىنشەك تايىنايىن دەپ تۇرعان جوق.
بۇل بەتى دۋ ەتە قاپ، كوزىن كەلىنشەكتەن تايدىرا بەردى. كەتىپ بارا جاتىپ كىسىلەردىڭ تاساسىنان الگى جاققا تاعى ءبىر كوز تاستاپ ەدى، توبىلعى تورى كەلىنشەك باسىنا بايلاعان ورامال شەتىمەن كوزىنىڭ الدىندا شۇپىرلەگەن تەردى ءسۇرتىپ، قالايى كرۋجكامەن كولەڭكەدە تۇرعان بوشكەدەن سۋ ىشكەلى ەڭكەيىپ جاتىر ەكەن.
جۇمىستى جاپىرىپ ىستەپ جاتقان كىسىلەردىڭ اراسىنان كوزى سارى شاياعا ءتۇستى. وسى ىسسىدا اق تەر-كوك تەرى شىعىپ زەمبىل كوتەرىپ، تاچكا ايداپ جانتالاسىپ جاتقان كىسىلەرگە سارى شايا "انانى — ءۇيت، مىنانى — ءبۇيت" دەپ، بىرەۋگە "تەزدەت" دەپ، بىرەۋگە، "بول! بول!" دەپ ايقايعا باسىپ ءجۇر. سەنى كورگەسىن ءتىپتى جانتالاسىپ، قابىلداۋشى جىگىتكە جەتىپ بارىپ:
— ءبىزدىڭ كىسىلەردى جىبەر. بالىق قىزىپ بارادى، — دەپ ەدى.
قابىلداۋشى:
— ارى... ارى تۇر! — دەپ، ونى كەۋدەسىنەن يتەردى.
— ءاي، قالقام، ارى تۇرىڭ نە؟ مىناۋ ۇكىمەتتىڭ بالىعى ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم.
— ال بۇنىڭ قىپ-قىزىل بايلىق ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
— بىلەم... بىلەم، اقساقال.
— جوق، بىلمەيسىڭ. بىلمەگەسىن دە ماعان ارى تۇر دەيسىڭ. بۇنىڭ ءقادىرىن سەن بىلمەسەڭ دە، انا جاقتا بىلەتىن كىسىلەر بار. وسى بالىقتى، نانباساڭ، ءقازىر قالاعا اپارشى. جۇرتتىڭ كوزىنە الىستان ءبىر كورسەتشى. سۋمكا ۇستاعان قاتىندار سوڭىڭنان قالاي جۇگىرەر ەكەن. "ەكى ەسە، ءۇش ەسە باعاسىنا سات" دەپ، جالىنىپ، اۋزى-باسىن بوياعان اق جەڭگەلەرىڭ ءوزى سوڭىڭنان اق بالتىرى جارقىلداپ قۋىپ بەرگەندە، ماشينامەن قاشپاساڭ، باسقا كولىگىڭدى قۇتقارمايدى. سەن، قالقام، ابايلا، ۇكىمەتتىڭ قىپ-قىزىل بايلىعىن وسىدان كۇنگە قالدىرىپ ءشىرىتتىڭ بار-اۋ...
— ءاي، سەن ءوزىڭ نە قىلعان كىسىسىڭ؟ ارى تۇر دەگەندى بىلەسىڭ بە؟
— ە، بىلمەسەم — ۇيرەت. ال ايتپادى دەمە... مىنا بالىق شىرىسە ءىسىم سەنىمەن بولادى. قازاق سسر زاڭ كودەكسىنىڭ ستاتياسىنا ىلىگەسىڭ. ىلىكتىرەم.
— كورەرمىز.
— كورەتىنى جوق، قىلمىسقا تارتتىرماسام، اتىم ءوشسىن!
— وي، سورلى. ونان دا انا جاققا بارىپ بالىق تاسىسپايسىڭ با!
شىنىندا دا، بالىق كوپ، كىسى از، جىگىتتەر ۇلگەرە الماي جاتقان-دى. سارى شايا ءۇنسىز شەگىنىپ كەتتى دە، بالىق سالعان زەمبىلدىڭ ءبىر باسىن ۇستادى. ەكىنشى باسىن كوتەرەتىن سەرىك ىزدەپ جان-جاعىنا قاراعاندا، كوزى كوتكەنشەك كوشەنگە تۇسكەنى.
— ءاي، بەر كەل.
— مەن نەگە بارام؟ ءوزىڭ كەل.
— كەل، قولداس.
— ال، قولداسپايمىن. سوندا...
— ءاي، كوتكەنشەك سورلى، ءسوزدى قوي. كەل، كوتەرىس!
— ال كوتەرىسپەگەنىم. سوندا قايتەسىڭ؟
سارى شايا "بۇعان نە ىستەسەم؟" دەگەندەي شي قالپاقتىڭ استىنا قولىن سۇڭگىتىپ جىبەرىپ شەكەسىن قاسىپ تۇر. كەنەت جىمىڭ ەتتى. ءوزى قانشا شاقىرسا دا، اناداي جەردە يت كورگەن تەكەدەي، ءبىر ورىننان تابانى اۋماي ودىرايىپ تۇرعان قىرسىق شالعا ەندى بۇل دا ايباتىن شىعارىپ:
— ءوزىم دە ساعان كوتەرگىزبەيمىن، — دەپ ەدى، بۇندايدا قاشاندا قاسارىسىپ كەرى جىعىلاتىن قارا شال:
— قالاي كوتەرگىزبەيسىڭ؟ — دەپ شاق ەتتى.
— قالايى سول، كوتەرگىزبەيمىن دەگەسىن كوتەرگىزبەيمىن.
— ال مەن كوتەرەم.
— جوق، كوتەرمەيسىڭ.
— كوتەرەم.
كوتكەنشەك كوشەن دەدەكتەپ جۇگىرىپ باردى. كوزى شاتىناپ كەتكەن. شەكە تامىرى بىلەۋدەي. ەندى، ول:
— جوق، كوتەرەم، — دەپ وزەلەنىپ، زەمبىلدىڭ ەكىنشى باسىنان شاپ بەرىپ ۇستادى. ەكەۋى ءبىر زەمبىل بالىقتى كوتەرىپ دەدەكتەپ الا جونەلدى.
"وي، قىرتتار-اي!" دەدىڭ. وسى قىرتتاردى دا ادام دەپ بىلتىر وسى ەكەۋىنە قالاي جۇمىس تاپسىرعانىڭا كۇلىپ تۇرسىڭ. بىلتىر دا ءدال وسى بيىلعىداي بالىقشى اۋىلدىڭ ازاماتتارى جاز بويى جوندەپ تابىس تاپپاي، قاتىن-بالالار تارىعا باستاعان-دى. كۇن كورىس اسا قيىنداعان ءبىر كەزدە شاي-سۋلىق اقشا بولسىن دەگەن ويمەن ءار ۇيدەن ءبىر-بىر قويدان جيناپ، وسى ەكى قىرتقا الداعى بازارعا ۇلگەرىڭدەر دەپ قالاعا قوي ايداتقان-دى. ەكەۋىنىڭ استىنا ءبىر-بىر جارامدى تۇيە بەردى. باس-اياعى جەتپىستەن استام قويدى ءۇش كۇندىك جولدا ىستىققا ۇرىندىرماي، وتىن-سۋىن قاندىرىپ، اۋەنىمەن ايداپ جەتكىزىڭدەر دەپ تاپسىردى دا، ءوزى شالقارعا سالدىرلاق ماشينامەن تارتىپ كەتتى.
قوي ايداعان كىسىلەر ەرتەڭ بازار دەگەن كۇنى الدىن كەشتەتە قالاعا جەتۋگە ءتيىس-تى. ءبىراق ولار ۋادەلەسكەن كۇنى كەلگەن جوق؛ كۇن شىعار-شىقپاستا بازار باستالىپ كەتتى. سەن دىزالاقتاپ جانىڭ شىعىپ بارادى. مىنە، كۇن كوتەرىلدى. ونان ءتۇس اۋىپ، بازار تارقاۋعا قارادى.
قوي ايداعان كىسىلەر سول جوقتان جوق... سۇيتسە، سارى شايا مەن كوتكەنشەك كوشەن الدارىنا سالىپ بەرگەن ءبىر قورا قويدى باسقارما بالا ايتقانداي ەكى كۇن ىسسىعا ۇرىندىرماي، وتىن-سۋىن قاندىرىپ، اۋەنىمەن ايداپ ەرتەڭ بازار دەگەن ءۇشىنشى كۇنى ۋادەلى ۋاقىتتا ۇلى قۇمنىڭ شەتىنە امان-ەسەن ىلىگىپتى-اۋ. باسقارمانىڭ قۇم ىشىنە كىرگەسىن قويدان ايىرىلىپ قالماڭدار، اباي بولىڭدار دەگەن تاپسىرماسىن داقا قاتتى ساقتاپتى. قۇم ءىشىنىڭ ادەتتە قالىڭ وسەتىن قىزىل شاعىلىنا كىرگەن قويلار بەت-بەتىنە بىتىراپ بارا جاتىر ەكەن. كوتكەنشەك كوشەن مەن سارى شايا استىنداعى جۇردەك اتانمەن جەلىپ ءجۇرىپ، ەكەۋى ەكى جاقتاپ قايىرىپ، شاشاۋ شىعارماي، ءيىرىپ ۇستاپتى. قۇم اراسىنىڭ بوي الىپ وسكەن قىزىل يزەنى مەن قارا بۇيرا جۋسانىن قۋالاپ ءجۇرىپ جايىلعان قويلار ەكەۋىنىڭ كوز الدىندا جونى بۇلتىلداپتى دا وتىرىپتى. ءبىر شوقالاقتان كەيىن ءبىر شوقالاق اسىپ، ءبىر ورگە تىرمىسىپ، ءبىر ىلديعا قۇلاپ، ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، سونان ءبىر كەزدە الدارىندا دوڭكيگەن بيىك اق شاعىلدىڭ باسىنا شىققان ەكەن.
جازىلى تۇيە ۇستىندە قوقىرايىپ وتىرعان كوتكەنشەك كوشەن مەن سارى شايانىڭ ىلگەرگى جاعىنان، كوز ۇشىنان ۇلەك مويىن قىزىل ۆودوكاچكا سورايىپ تۇرا قالىپتى. جازىلى تۇيە ۇستىندە قوقىرايىپ وتىرعان مىنا ەكەۋگە مويىن سوزىپ "ءاي، مىناۋ سەندەر مە؟" دەپ تاڭدانا قاراعانداي. "ءيا، ءبىز!.. ءبىز عوي" دەگەندەي بۇلار دا دەرەۋ قوپاڭ ەتىپ كوتەرىلىپ قويىپتى. شالقار شاھارىنىڭ جەر تىستەگەن الاسا ۇيلەرىنەن جالعىز بوي اسىرىپ تۇرعان قىزىل ۆودوكاچكامەن بۇلار وسىلاي ءۇنسىز ءتىل قاتىسىپ العاننان كەيىن تىپتەن كوڭىلدەنىپ كەتكەن.
— ءاي، انا قىزىل مويىندى كوردىڭ بە؟
— ە، كورمەگەندە شە!..
— وسى جارىقتىقتىڭ جەر تۇبىنەن كورىنەتىنى-اق جاقسى.
— ءوزى سۋ تارتادى دەيدى عوي.
— ءاي، قايدام... مەن بىلسەم، ءداۋ دە بولسا، بۇنى ءوزىمىز سياقتى جەر، سۋى باسقا جولاۋشىلارعا بەلگى ءۇشىن سالعان.
— بولسا بولار. انا قاراش، كوش جەردەن "مەن مۇندالاپ" تۇرعانىن.
— ورىستار بىلەدى عوي. وسى قىزىل مويىندى وسى كۇنگى ورىستار ەمەس، باياعى مەكەلايدىڭ ورىستارى سالىپتى دەگەن نە؟
— راس بولار. قاي زاماندا دا بىزدەي ەمەس، بۇل ورىس تاس قالاۋعا شەبەر عوي.
— ءيا، شىركىندەردىڭ ەرىنبەيتىنىن قايتەرسىڭ.
ەكەۋى دوڭكيگەن ەكى اقشاعىل قۇمنىڭ باسىندا سيراعى سەرەيگەن ەكى جازىلى اتان ۇستىندە بىرىمەن ءبىرى الىستان ايقايلاپ ءتىل قاتىسىپ تۇرعان-دى. ايتار اڭگىمەلەرى ءبىتىپ قاپ، كوز ۇشىنداعى قالاعا قاراپ تىم-تىرىس ءتۇر. سارى شايا شي قالپاقتىڭ استىنا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، اق قىلشىق شەكەسىن قاسىپ ويلانىپ قالعان سياقتى. "اپىر-اي، ءا، — دەپ ويلادى، — مىنا قويلاردى عوي ەرتەڭ قالانىڭ قۋ مۇيىزدەرى پىشاق ۇشىنان ءبولىسىپ اكەتەدى. بۇلار ءاتى-جونىن بىلمەيتىن الدەبىرەۋدىڭ قوراسىنا اپارىپ بايلانادى. پىشاعى جالاقتاعان ءبىر قۋ تەرىگە ۇيگەن ەتتى قاداقتاپ ساتادى. ونان ول ەت بۇلار بىلمەيتىن بىرەۋدىڭ قازانىنا تۇسەدى. ونان بىرەر قايناپ، بۋى بۇرقىراعان تاباق-تاباق ەتتى الدارىنا العاسىن-اق سەنىڭ سونشا جەردەن قوڭىن قيسايتپاي، وتىن-سۋىن قاندىرىپ ماپەلەپ باعىپ اكەلگەن اقتىلى الا قويىڭ قالانىڭ قاي قۋىنىڭ قارىنىندا كەتەتىنىن ءبىر قۇداي بىلسە بىلەر، ال، ءبىراق سەنىڭ بىلمەيتىنىڭ اقيقات. ەندەشە، بۇلاردىڭ وزىنە بۇيىرمايتىن نارسەنى وسىنشا وبەكتەيتىن نەسى بار؟ ونان دا قاسىنداعى سەرىگىن كىشكەنە قىلجاقتاپ كوڭىل كوتەرىپ الماي ما؟ ءاي، وسى ءيتتى جۇرت نەگە "كوتكەنشەك" دەپ الدەقانداي قىلادى؟ انە! انەكەي!.. قارا اتاننىڭ ەكى وركەشى اراسىندا يەگى استىندا ۇيىسقان قارا ساقالىن كوككە كوتەرىپ اۋەلەتە ءتۇسۋىن قاراش! ال، مىنا قويلار... ءتايىرى، كۇنى ەرتەڭ قالا الاياقتارىنىڭ قازانىندا قىپ-قىزىل قۋىرداققا اينالاتىن موماقان مىنا جانۋارلار قايدا كەتەر دەيسىڭ، قۇم ءىشىنىڭ شەبىنە ءازىر جايىلا تۇرسىن. جامان قارا شالمەن كىشكەنە تاجىكەلەسىپ كوڭىل كوتەرىپ العاسىن، و، قۇداي يەك استىنداعى قالاعا جوستىرىپ قۋالاپ ايداپ بەرسەك... ە، ءتايىرى، ءبىر قوزعالىپ كەتكەن تۇياق جەر قويا ما؟ باسقارما بالا كەشكى اسىن الدىنا الا بەرگەندە ءبىز دە جەتەرمىز-اۋ".
— ءاي، كوشەن؟
— ۋا، نە؟
— وسى حالىق سەنى نەگە كوتكەنشەك دەيدى؟
— ە، دەسە نەسى بار؟ كوتكەنشەك بولعاسىن دەيدى دە.
— سەن، ەندەشە... مەنىڭ دە كوتكەنشەكتىگىم ءبىر باسىما جەتەتىنىن بىلەسىڭ بە؟
— ە، وندا وسى جۇرت سەنى نەگە كوتكەنشەك دەمەيدى؟
— دەر، دەمەس، ال ءوزىڭ مەنىمەن كوتكەنشەكتەسەسىڭ بە؟
— ە، نەسى بار... كەل!.. كوتكەنشەكتەسىپ كورەيىك! — دەپ كوشەن شاپ ەتتى.
وسىعان دەيىن ەكەۋى دوڭكيگەن ەكى اقشاعىل قۇمنىڭ باسىندا ءبىرىن-بىرى الىستان قايراپ ايقايلاسىپ تۇرعان-دى. الگىدەن كەيىن ەكەۋى دە كەنەت استارىنداعى تۇيەنىڭ باسىن اسىعىس بۇرىپ، كەندىر قامشىمەن وستىرتىپ تارتىپ-تارتىپ قالدى دا، قۇددى ءقازىر ءبىرىنىڭ-بىرى قولىندا ولەتىندەي تاپ بەردى. تايراقتاتىپ جەلىپ كەلدى. مايسا قۇمعا ماي تاباندارى مامىرلاي كىرىپ، باس بىلگەننەن بەرى تالاي بۇيدانى ۇزگەن جىرىق تاناۋلارى شۋىلداپ، ەكپىندەپ جەلىپ كەلگەن ەكى اتان ءبىرىن-بىرى توسپەن قاعاتىنداي ومىراۋلاي توقتادى. جازى ۇستىندە قوقىرايعان ەكەۋدىڭ دە كوزدەرى قىپ-قىزىل، ەجىرەيىپ كەتكەن. ءبىرى باجبيعان ساپ-سارى. ەكىنشىسى شۇڭىرەك، تەبەن ينەدەي قادالا كەتەدى.
— كانە، كەل! كەلە عوي! تاۋەكەلىڭ جەتسە، مەنىمەن كوتكەنشەكتەسىپ كور.
— كەلسەڭ — كەل! تەك قالاي كوتكەنشەكتەسەمىز؟
— قالاي بولسا سولاي. قايسىسىنا دا تۇرام.
سارى شايا قۇم اراسىنىڭ كوگىن قۋالاپ بىتىراي جايىلىپ بارا جاتقان قويلارعا كوز تاستادى. ونان استىنداعى ۇزىن سيراق قارا اتاننىڭ تاناۋىن شۋىلداتىپ كيمەلەپ تۇرعان قيقار شالعا قاراپ ەدى. مىنا ءتۇرى قۇددى كەزەگىن كۇتكەن باتىر سياقتى شۇڭىرەك كوزى شاتىناپ تۇر ەكەن. تەكە ساقال تىكىرەيىپ اۋەلەپ كەتكەن. جاڭا بۇگان "كەلسەڭ — كەل" دەگەندە كويلەك جاعاسىنان قيقارلانا سوزعان ءسىڭىر مويىن ۇزارا ءتۇسىپتى. ە، جاساعان، كۇزگى قارا سۋىقتا ءتۇبىن جەل قازىپ تاستاعان قارا كەڭىردەك جۋساننان اۋسا نە دەيسىڭ. شىنىندا دا، مىنانى جەڭۋ قيىن سياقتى.
قارا شال كوتكەنشەكتەسۋگە كەلگەندە ءوزىنىڭ الدىنا ادام سالمايتىن كوكبەتتىگىنە سەندى مە، ۋىسىنداعى ەكى بۇكتەپ قىسىپ العان كەندىر قامشىنى شوشاڭ ەتكىزىپ جوعارى كوتەرىپ الدى.
— ءاي، قىرت، انا قويلاردى قايىر! — دەپ اقىرىپ ەدى، سارى شايا قايىرماق تۇرسىن، بۇل كەزدە شەت جاعى ىدىراپ بىتپىلداق قۇم اراسىنا شاشىراپ بارا جاتقان قويلار جاققا ءتىپتى نازار سالمادى. ول تەك كوتكەنشەكتەسەتىن سىلتاۋ تابىلعانعا قۋانىپ:
— ءوزىڭ قايىر! — دەپ وزەۋرەپ، انادان بەتەر شاڭق-شاڭق ەتتى. استىنداعى ىلگەرى جۇرگىسى كەپ ۇرىنىپ تۇرعان اق اۋىز سارى اتاننىڭ قىزىل تۇزگەننەن ىستەگەن مۇرىندىعىن جۇلقي تارتىپ ەدى، مۇرنى اۋىرعان اتان ب ا ق ەتىپ، ارتىنا قاراي شەگىنشەكتەپ قالدى. ەندى كوشەن وزىنەن دە اسقان كوتكەنشەك شىققانىنا ءبىر جاعىنان تاڭ قالسا، ەكىنشى جاعىنان سوعان ىزالانىپ:
— جوق، سەن... سەن بار! — دەپ ەرەگىسكە بەلدەسىپ ءتۇستى دە كەتتى. بۇل دا ءۇش كۇننەن بەرى الدارىنا ساپ ايداعان ءبىر قورا قويدىڭ شەتكە شىققانىن جەلىپ ءجۇرىپ قايىرعانعا ۇيرەنىپ العان ەلپىلدەك ادەتپەن تاقىم استىندا تاناۋى شۋىلداپ، ىلگەرى جۇرگىسى كەپ تۇرعان الماس وركەش قارا اتاندى كەندىر بۇيداسىنان تارتىپ-تارتىپ قالعاندا، مۇرنى قانادى. قانمەن بىرگە جان داۋسى قوسا شىققان جانۋار باق-باق ەتىپ، باسى كەگەجەكتەپ كەيىن قاراي ءبىر ەمەس، ەكى باستى.
قويلار باسىن جەردەن كوتەرىپ اپتى. انالىق ساۋلىقتار اۋزىنداعى ءۇزىپ العان قۇم ءىشىنىڭ تامىرى ۇنەمى ىلعالعا ءتيىپ جاتاتىن بالاۋسا ءشوبىن شايناماي، اۋىلدان شىققالى وزدەرىنە باس-كوز بوپ كەلە جاتقان تۇيەلى ەكەۋگە "سەندەرگە نە پالە كورىندى؟" دەگەندەي تاڭدانا قاراپ قاپتى. ەكەۋى قامشىسى شوشاڭداپ، بىرىنە-بىرى كىجىنە-كىجىنە، شاڭق ەتە-ەتە ىلگەرى باسۋدىڭ ورنىنا كەلگەن جاعىنا قاراي كوتكەنشەكتەپ شەگىنە بەردى، شەگىنە بەردى. ءسۇيتىپ، ەرتەڭ بازار دەگەن كۇنى اق پەن قىزىل اراسىندا، نە تىلەكتىڭ ۇستىندە تۇرعان مۇسىلمان قاۋىم باسىن ساجدەگە قويىپ تىلەك تىلەيتىن قاسيەتتى كەزدە كوتكەنشەكتەسۋدى باستاپ كەتكەن بۇل ەكەۋى سونان ەل جاتقانشا بىر-بىرىمەن وجەكتەسىپ، ىلگەرى باسۋدىڭ ورنىنا كەرى باسىپ، ارتىنا قاراي شەگىنە-شەگىنە، اقىرىندا ء ۇلى قۇمنىڭ شەتىنە شىعىپ كەتكەن-دى. ءبىرىن-بىرى سوندا دا جەڭە الماي، ىزاعا بۋلىققان ەكەۋ سونان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن، ونان تاڭ الدىنا دەيىن كوتكەنشەكتەسە-كوتكەنشەكتەسە قۇم ىشىندە قالعان قويلاردان ۇزاي بەرسىن. سونان كۇن شىقسىن. سونان سيىر ساسكە بولسىن. حان ساسكە بوپ شىلدە ايى شىجعىرىپ كۇيىپ بەرگەن-دى. سارى شايا مەن كوتكەنشەك كوشەن ءبىرىن-بىرى سوندا دا جەڭە الماي، كوتكەنشەكتەسە بەرىپتى.
بۇل كەزدە انا جاقتا بازار تارقاۋعا قاراعان-دى. باسقارمادا زارە جوق. "ءسىرا، ولار ساۋ بولماس" دەگەن وي باسىنان كەتپەدى. بازارعا كەلگەن بىرەۋدىڭ اتىن سۇراپ ءمىنىپ، قوي ايداعان كىسىلەرىن ىزدەپ شابا جونەلدى. جامان اتتى باسقا-كوزگە سابالاپ كەلەدى. ءبىر كەزدە ۇلىقۇمنىڭ شەتىنە ىلىكتى. تاپىراقتاپ شاپقان ات سۋسىلداق قۇمعا شاشاسىنا دەيىن كىرىپ القىنا باستادى. بۇل ۇستى-ۇستىنە تەبىنىپ، الاقانداي الا كوز جان-جاعىنا الاقتاپ قاراپ كەلە جاتقان. كەنەت كىرپىگىن قاعىپ قالدى. ونسىز دا ماي ىشكەندەي بوپ كەلە جاتقان جۇرەك سۋ ەتىپ، قۇم ىشىندە قاسقىر قۋعان قوي ىزدەرىنە ۇرەيلەنە كوز تىكتى. ەكى-ۇش جەردە قۇمعا تامعان قاندى كوردى. تاناۋ قاعىپ ىرسىلداپ قالعان جامان تۇعىردى ىزالانا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. تۇعىر ىڭىرانىپ تەزەك تاستادى. الدىنداعى اق شوقالاققا شاۋىپ شىعىپ ەدى، سونىڭ ار جاعى قاسقىر قىرعان قويلار قىزىل الا قان بوپ جاتىر ەكەن. شاماسى، كۇشىگىن اۋىزداندىرۋعا شىققان كوپ قاسقىر ءبىر قورا قويعا ەمىن-ەركىن ءتيىسىپ، وڭ كەلگەنىن وڭ، سول كەلگەنىن سول موينىنان بۇراپ لاقتىرا بەرىپتى. "قۇداي توبەدەن ۇرعان ەكەن. اپىر-اي، سورلىلاردىڭ وزدەرى امان بولسا جارار ەدى؟" و ل ەندى اتىن باسقا-كوزگە توپەپ قۇم ىشىندەگى قاسقىر قۋعان قويدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ شاۋىپ كەلەدى. ات وكپەسىن سوعىپ ىرسىلداي باستادى. ءبىراق بۇل كەزدە قىزىل شاعىل قۇمنىڭ شەتىنە شىعىپ قالعان ەدى؛ ىلگەرىرەكتەگى نار شوقالاقتىڭ ارجاعىنان تۇيە ب ا ق ەتتى. ەندى ءتىپتى زارەڭ قالمادى. ات ۇستىنەن سوزىلىپ، ىلگەرى جاققا قۇلاق تىگىپ ەدى؛ بۇل جولى قىرىلداعان ءالسىز داۋىس شىقتى. قاسقىر القىمداپ جاتقان سياقتى. سەن قولىڭدا قامشىدان باسقا قارۋ جوعىن ۇمىتىپ، جامان تۇعىردى باسقا، كوزگە سابالاپ نار شوقالاقتىڭ باسىنا شاۋىپ شىعىپ ەدىڭ، ءدال يەك استىندا الگى ەكەۋ... و، قىرت! قىرت! قىرتتار!.. قوي ايداتىپ جىبەرگەن ەكى قىرت استىندا بورشا-بورشاسى شىققان ەكى اتاننىڭ ءبۇيىرىن بۇيىرىنە تۇيىستىرە قاتار تۇرىپ، بىرىنە-بىرى كىجىڭدەپ، ىلگەرى باسۋدىڭ ورنىنا كەيىن قاراي شەگىنشەكتەي-شەگىنشەكتەي بەرە قۇمنان شىعىپ كەتىپتى. وزدەرىندە نە ءوڭ، نە ءتۇس جوق؛ ەرىندەرى كەزەرىپ، كوزدەرى شۇڭىرەيىپ كەتىپتى. تاماعى قارلىعىپ، ار جاعىنان تەك قىرىلداعان دىبىس ازەر شىعادى. سوعان قاراماستان، ءالى دە بولسا ءبىرىنىڭ دەگەنىنە ءبىرى كونبەي، وكىرەكتەپ وجەكتەسىپ تۇر ەكەن. سەن ەكى ەتەگىڭ دالاقتاپ شاۋىپ كەلدىڭ دە، ات باسىن قاتارلاسا بەرە كىلت تارتتىڭ. ولار سەنىڭ ىزالى ءتۇرىڭدى كورۋىن كوردى؛ ءبىراق بۇل كەزدە بىر-بىرىنە قانى قاتىپ وشىگىپ العاندارى سونشا، بىرىنە-بىرى كىجىڭدەپ وجەكتەسە بەردى؛ ەكەۋىنىڭ استىندا ءدال وزدەرى سياقتى سىلەسى قۇرىعان اق اۋىز سارى اتان مەن الماس وركەش قارا اتان اياعىنا ازەر ءتۇر. اياعىن ىلگەرى باسايىن دەسە دە، ۇستىندەگى ەكەۋى ب ا ق ەتكىزىپ بۇيداسىن تارتىپ قالادى. سەنىڭ كوزىڭشە دە ولار بىر-بىرىنە: "قويدى سەن قايىر!" "جوق، سەن قايىر!" دەپ قىر-قىر ەتەدى.
ادەپكىدە: "مىنالاردى ەلسىز جاپان تۇزدە جىن ۇرعان شىعار"، — دەپ قالعان-دى. بۇنداي جاعدايدا ءتىل قاتار-قاتپاستىڭ ءجونىن بىلمەي، ەكەۋىنە جالتاق-جالتاق قارادى. سارى شايا سونى سەزدى مە، باسقارماعا بۇنداعى ءمان-جايدى ايتايىن دەپ ەدى، وعان داۋسى شىقپادى. سوسىن، قۇر قامشىسى شوشاڭداپ:
— مىناعان كەشە قۇمعا كىرگەسىن قويدى قايىر، بىتىراپ بارادى دەدىم، — دەي بەرىپ ەدى، كوتكەنشەك كوشەن دەرەۋ قولىنداعى كەندىر قامشىنى سارى شاياعا قاتۋلانا سىلتەپ:
— ە، مەن نەگە قايىرام، سەن... سەن قايىر دەدىم، — دەدى وجەكتەپ، — حالىق سەنى ەمەس، مەنى كوتكەنشەك اتاعان دەدىم.
بۇل ءلام-ميم دەمەستەن اتتىڭ باسىن بۇرىپ، كەلگەن جاعىنا بۇلكىلدەپ جونەلە بەردى. ءوزىنىڭ الگىندە وسى قىرتتار جازىم بوپ قالدى ما دەپ، ەسى شىققانشا دالاقتاپ شاپقانىنا وكىندى. "و، قىرتتار! قاسيەتسىزدەر! بۇل قاسيەتسىزدەردىڭ ونبەس ىستەن ەنەر تاۋىپ، ايدالادا كوتكەنشەك تالاستىرىپ بولىپ تۇرعان سيقىن قاراشى!"
قايتىپ كەلە جاتىپ قۇم اراسىنان قاسقىر تالاعان بەس-التى قوي تاپتى. امان قالعان تاعى ءبىراز قوي قالىڭ شاعىل اراسىنا كىرىپ، بەت-بەتىنە شىعىنىپ كەتىپتى. بۇل كەشكە دەيىن بىر-بىرلەپ ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ، باس-اياعى ونشاقتى قويدى ازەر تاۋىپ قالاعا جەتكەندە، ىلە-شالا سوڭىنان سارى شايا مەن كوتكەنشەك كوشەن دە كەلگەن-دى. سەن ولارمەن تىلدەسپەك تۇرسىن ءتىپتى جۇزدەرىن كورگىڭ كەلمەدى. ءبىراق سارى شايا شاي ءىشىپ، ەس جيىپ العاسىن، سول كۇنى ءبىر جانعا ءتىل قاتپاي، تەمەن قاراپ تۇنجىراپ العان ءىنىسىنىڭ ۇستىنە كىردى دە، تاقىمداسىپ قاتار وتىرىپ الدى.
— جادىگەرجان-اۋ، نە دەسەڭ دە ەركىڭ. قاۋساعان جامان ەكى شالدى ولتىرەم دەسەڭ دە مەيلىڭ. سەنىڭ قولىڭدى قاعاتىن ەشكىم جوق. تەك، اينالايىن... اۋەلى تىڭداشى، — دەپ جالتاق-جالتاق قاراپ قويدى دا، جادىگەر ۇندەمەگەسىن باتىلدانىپ، بۇرىنعىسىنشا سۇڭقىلداپ سويلەپ كەتتى، — وۋ، باياعىلار ءجۇز سيىردى ءجۇز شاقىرىمعا بوقتاماي ايداپ اپارعان كىسى تۇپ-تۋرا جۇماققا بارادى دەمەپ پە ەدى؟ ال، ەندى مىنا قويلار... قويلار شە، بۇل قۇلاعىڭدى س... دەر ءتىپتى سيىردان دا جامان ەكەن عوي...
سەن ونسىز دا قارا تىرناعىڭا دەيىن كۇيىپ وتىرعانسىڭ-دى. جونىنە تىنىش وتىرماي، ەندى مىنا سۇمىرايدىڭ سۇڭقىلداعانى جىنىنا ءتيدى. ءۇنسىز ورنىڭنان تۇردىڭ. ءۇي تولى كىسىلەردىڭ ەش قايسىسىنا كوز سالعان جوقسىڭ. ەكى قىرتتى وتىرعان ورىندارىنان تىرپ ەتكىزبەي ەكى قولىڭمەن كەك جەلكەدەن ءبۇرىپ ۇستادىڭ دا، ءتىس جارىپ تۇك دەمەستەن سۇيرەلەپ الىپ شىقتىڭ. ەكەۋىنىڭ ەكى جاقتان باجىلداپ تىپىرلاعانىنا دا قاراعان جوقسىن. تەك سىرتقا شىققاسىن:
— بار! جوعال! قارالارىڭدى باتىرىڭدار! — دەپ اقىردىڭ دا، قاتتى نۇقىپ ەكەۋىن ەكى جاققا يتەرىپ جىبەرگەنسىڭ-دى.
سارى شايا مەن كوتكەنشەك كوشەن وڭاشا قالعاسىن ەكەۋى بىرىنە-بىرى:
— ءبارى سەنەن!
— جوق، سەنەن! — دەپ كىجىڭدەسىپ جاعالاسا كەتتى. دالانى باسىنا كوتەرىپ، شاڭ-شۇڭداسىپ، ءبىرىنىڭ بەتىن ءبىرى تىرناپ، جاعاسىن جىرتىپ ۇيقى-تۇيقى. جۇرت جينالىپ قالدى. ءبىراق ولاردى اجىراتقان جوق. قۇددى يت پەن مىسىقتىڭ تالاسىن قىزىقتاپ، ءبىرىڭ ەل دە، ءبىرىڭ قال دەپ تۇرعانداي. كوتكەنشەك كوشەن مەن سارى شايا قورا ءىشىنىڭ شاڭداعىن بۇرقىلداتىپ ءبىرىن-بىرى دومالاتىپ، ۇمار-جۇمار الىسىپ جاتقان-دى. كەنەت سارى شايا جان داۋىسى شىعا شار ەتتى. قىزىعىنا قاراپ تۇرعان كىسىلەر، "ءا" دەگەندە نە بولعانىن بىلمەي قالدى. سۇيتسە، استىندا جاتقان كوشەن كۇش الىپ، ۇستىنە ءمىنىپ، مىجعىلاي باستاعان سارى شايانىڭ وڭ قۇلاعى اۋزىنا ءدوپ كەلە بەرگەندە، ءدال تۇبىنەن قىرشىپ الىپتى دا، جەرگە تۇكىرىپ تاستاپتى.
سارى شايا قان ساۋلاعان قۇلاعىن الاقانىمەن باسىپ اتىپ تۇردى. سول ارادا بىرەۋ كيىز كۇيدىرىپ باسايىن دەپ ەدى، سارى شايا كونبەدى. ساپ-سارى باجبىق كوز شاڭ اراسىندا جاتقان ءوزىنىڭ قان-قان قۇلاعىنا قاراپ الدەنە ويلاپ كەتكەندەي قىبىر ەتپەي ءتۇر.
— ويباي سورلى، دارىگەرگە جۇگىر! — دەدى بىرەۋ.
— ءيا، قۇلاعىڭدى ال دا، تەز بولنيساعا جەت! قان ۇيىماي تۇرعاندا قولى بىلەتىن حيرۋرگ ورنىنا تىگىپ بەرەدى، — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.
— جوق! — دەدى سارى شايا. — سوڭىرا سوتقا بارعاندا بۇل دالەلگە كەرەك بولادى. مويىن بۇرعىزبايتىن فاكت! ال، كانە... كۋا بولىڭدار! اكتى جازامىز، — دەگەن ەكەن، سول اراداعى جۇرت ءۇن-تۇنسىز جونىنە تاراپ كەتىپتى.
سارى شايا توپىراق اراسىندا جاتقان قان-قان قۇلاقتى "بۇل سوڭىرا سوتقا بارعاندا كەرەك بولادى" دەپ بەتورامالدىڭ شەتىنە ءتۇيىپ العان-دى.
ءسۇيتىپ، سەن بالىقشىلاردىڭ ورتالارىنان جيىپ بەرگەن شاي-پۇلدىق جاندىعىنان ايرىلىپ، قوي دا جوق، شاي دا جوق، اۋىلعا ءتىرى ماسقارا بوپ ورالساڭ، بۇنداعى جۇرت قىران-توپان. كىسى باسى قۇرالعان جەردە ايتاتىندارى سارى شايا مەن كوتكەنشەك كوشەن. قالاعا قوي ايداتقان قالاشىلاردىڭ جولدا باستارىنان كەشكەن حيكاياسىن اركىم ءارتۇرلى ايتادى. ءتىپتى وسى اۋىلدىڭ ءبىر قۋى دومبىراعا قوسىپ جىر عىپ ايتىپ ءجۇر. ونىڭ جىرىن تىڭداساڭ، كوتكەنشەك كوشەن مەن سارى شايا الدەقانداي بىرەۋ ەمەس، الگى ءبىر قيسسالارداعىداي توقسان ءۇيلى توبىردى قولىنىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن اسىراپ وتىرعان قارا قاسقا اتتى قامبار باتىر. استارىنداعى اق اۋىز سارى اتان مەن الماس وركەش قارا اتان، اتى تۇيە دەمەسەڭ، ناعىز قاس باتىرلار مىنەتىن جەلمايا. تىڭداعان جۇرت ەزۋلەرىن جيا المايدى. كەشەگى كۇنى قاتىن، بالانىڭ شاي-سۋىن ايىرسىن دەپ وزدەرىنىڭ ورتادان شىعارعان قويلارىن قالاعا كىرەر اۋىزدا اقشاعىل اراسىندا قاسقىر قىرىپ كەتكەنى ەشقايسىسىنىڭ قاپەرىنە كىرىپ-شىعىپ جاتقان جوق؛ قايتا وزدەرى سوعان ءماز، اسىرەسە ەكى باتىردىڭ ايدالادا جەكپە-جەككە شىعىپ، ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن كوتكەنشەكتەسىپ كەتكەندە ءبىرىن-بىرى الا الماي، سونان قۇدايعا سىيىنىپ، اتا-بابا ارۋاقتان، اۋليە-انبيەلەردەن مەدەت تىلەپ جالبارىناتىن جەرگە كەلگەندە كۇلكىدەن ىشەكتەرى ءتۇيىلىپ، وتىرعان-وتىرعان جەردە جىعىلىپ جاتقاندارى. بۇ دا كۇلدى. ارى-بەرىدەسىن رەنىشىن ۇمىتىپ تا كەتكەن-دى.
ەندى، مىنە، تاعى دا سول ەكەۋى... سارى شايا — قۋ. ءىش ەسەبىنە تۇگەل. پايداسىنا جەتىك. ال، انا سورلى وزىنە نە ءتيىمدى، نە ءتيىمسىز ەكەنىن دە بىلە بەرمەيدى. تەك كوتكەنشەكتەسسە، كەرى ءسيىپ ەرەگىسكەندە جەڭسە، مۇراتىنا جەتكەنى...
* * *
بۇلار اۋلاپ جاتقان بالىقتاردىڭ نەگىزگى دەنى الابۇعا، شورتان، ءتىستى. اتى بالىق دەمەسە، تۇقىمى ازعان. وزدەرى جانە ارىق.
تەڭىز اشىعالى بالىقتار تەرەڭگە كەتتى. تەك اششى سۋعا ءازىر توتەپ بەرىپ شىداپ جۇرگەن جىرتقىش بالىقتار. ولار دا ءقازىر جەمىن وڭايلىقپەن تابا الماي، كوك تەڭىزدە سابىلىپ ءجۇر. تاڭداي جىبىتەر سۋ ىزدەپ، جانى قىدىرىپ جوسىپ كەتكەن وسى تەڭىزدىڭ ازىن-اۋلاق بالىعىن قۋا-قۋا ءقازىر ارسا-ارساسى شىققان. ەتى ازايىپ، سۇيەگى وسە بەرگەن. اسىرەسە سۇيەكتەرى اربيعان باستا ۇڭىرەيگەن قوماعاي كوز بەن اۋىز عانا.
بۇرىن سۋ استىنىڭ جايىلىمى باي ەدى عوي. قامىس دەيسىڭ بە، قوپا دەيسىڭ بە، ال قوعا مەن بالاۋساداي بالبىراعان تەڭىز ءتۇبىنىڭ بالدىرى قانداي ەدى! بار بالىق سوعان جايىلاتىن. داۋىل بوپ تەڭىز تۇبىنە دەيىن شايقالىپ كەتكەندە الگى قامىس پەن قوپا، قوعا اراسىنىڭ ىعى قاي بالىق ءۇشىن دە قۇددى كيىزى ءبۇتىن اق بوز ۇيدەن كەم بولۋشى ما ەدى؟ ۇيىسىپ وسكەن cap بالاق بالدىر اراسى ءتىپتى بىلق ەتپەيتىن. بالىق اۋلەتى كوكتەمدە ۇيىر-ۇيىرىمەن كەپ ۇرىعىن سونىڭ اراسىنا شاشاتىن. بىرەر ايدان كەيىن بالدىر اراسىندا باۋىرىن كوتەرگەن بالىق اۋلەتىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتارى شۇپىرلەپ تولىپ كەتەتىن. تۇك بىلمەيتىن اڭقاۋ بالا بالىقتار شاپقىلاپ كەپ جىرتقىش بالىقتىڭ اۋزىنا وزدەرى ءتۇسۋشى ەدى-اۋ!
بۇل پاقىرلار ءۇشىن و دا ءبىر داۋرەن ەكەن عوي! اتتەگەن-اي، سورماڭداي ءتىستى مەن شورتان سونىڭ ءقادىرىن بىلمەپتى-اۋ. قامىس اراسىندا تىعىلىپ تۇرىپ وسى تەڭىزدىڭ تىسكە جۇمساق الدەبىر مومىنى جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا تاپ بەرىپ، ءبىر جالماپ جۇتىپ قوياتىن باياعى زامان بۇلارعا ەندى جوق. ءيا، سۋ استىنىڭ قازىرگى تىسكە جۇمساق مومىندارى ءدال ءبىر جەر ۇستىندە جەلمەن جارىسقان ءتۇز تاعىلارىنداي. ءقازىر بۇلارعا دا كۇن كورۋ قيىندادى. بۇلار دا كۇندەلىكتى قورەگىن قىزىل تاناۋ بوپ قۋىپ ءجۇرىپ تابادى.
شورتان تۇزدى سۋعا ءتوزىمدى بولسا دا، ءبىراق سۋدان سىرتقا شىقسا جانى بىرگە شىعاتىن پالەسى بار. انە، ءتىس تولى اۋزى اقسيعان شورتان ءۇي جانىنا ءۇيىپ تاستاعان وتىن اعاشتاي سەكەيىپ-سەكەيىپ جاتىر. كۇنگە قىزىپ ىسىنگەنى ءتىپتى جامان. قۇددى قارنىن ۇرلەپ-ۇرلەپ اڭقاۋ بىرەۋگە الداپ ساتقالى تۇرعان سىعاننىڭ كارى اتى سياقتى.
كەنەت، الدە بىرەۋدىڭ اشىنعان ايقايىنان سەلك ەتتى. ەڭسەسىن تىكتەپ داۋىس شىققان جاققا قاراسا:
— اپىر-اي، مىناۋ ولگەندە كورگەن بالىعىم ەدى. ەسىل ەڭبەگىم زايا كەتتى-اۋ! قايدان شىقسا ونان شىقسىن، سەن ءيتتىڭ بالاسىن... — دەپ، كۇنگە كۇيگەن شويىن قارا جىگىت قابىلداۋشىعا ۇمتىلىپ جاتىر ەكەن. جەردەگى قىزىل وڭەش ايقاي از دەگەندەي، كۇن شىعار-شىقپاستا كوك جۇزىندە قاپتاپ كەتكەن وگىز شاعالالار دا قان ساسىعان بالىقتى بىرىنە-بىرى قيماي، قاناتتارى ساتىرلاپ قيعىلىق ساپ شاڭق-شاڭق ەتەدى.
— ءاي، جىگىتتەر، قويىڭدار! — دەدىڭ سەن.
— جوق-اۋ، بالىق قىزىپ بارا جاتسا، بۇل نەمە كىسىنىڭ ىزاسىنا ءتيىپ، تۇقشىڭداپ قاعازعا قاراي ما... شوت قاعا ما.
— ءجا، ونان دا جۇمىسقا كىرىسىڭدەر. كانە، كىمدە بوس تاچكا بار؟
كويلەكتىڭ جەڭىن شىنتاعىڭنان اسىرا سىبانا بەرگەنىڭ سول ەدى؛ كوزىڭنىڭ قيىعى ءبىر شەتتە وقشاۋ جاتقان اق بالىققا ءتۇستى. تۋعالى تەڭىز كەشىپ جۇرسە دە، بۇرىن سوڭ ءدال وسىنداي ادەمى اپپاق بالىق كورمەگەن-دى. مىناۋ باسقا بالىقتاردان ءاناعۇرلىم ءىرى. كوزى قاپ-قارا. قاناتى قىپ-قىزىل. قابىرشاعى دا كۇمىستەن قۇيعانداي. كۇنگە شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. ءوزى الدەقاشان ولگەن سياقتى. جانى شىعاردا الاقانداي قارا كوز اعىپ تۇسەتىندەي ىرشىپ توقتاپتى. "ءا" دەگەندە اپپاق اق بالىقتىڭ ادەمىلىگىنە تاڭ قالعان. كوزىن الا الماي اربالىپ تۇر. ءدال وسىنداي ءبىر بالىقتى بىلەتىن سياقتى. بىلگەندە قانداي! انادا تۇسىندە كورەتىن اقبالىق، ءيا، سول! سونىڭ ءدال ءوزى. سونداعى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي اپپاق اقشاباق، انە، جانى كەۋدەسىنەن الداقاشان شىعىپ كەتكەن انا-بالىقتان پانا كۇتكەندەي باۋىرىنا بەتىن باسىپ تىعىلا ءتۇسىپتى. سەن تۇگىنە تۇسىنبەي اڭ-تاڭ بوپ تۇرسىڭ. بۇل نە عاجاپ؟! سونداعى ءتۇس پەن قازىرگى مىنا ءوڭىنىڭ ەكى اراسىن انىقتاپ اجىراتا الماي اقىلى دال. الدە؟.. الگى ءبىر تۇسىندە كورگەنى، ويانا كەلسە، اۋماي-توكپەي وڭىندە كەلەتىن كورىپكەل ساۋەگەي بولعانى ما؟ ءاي، قايدام. بۇل ءقازىر جاقسىلىققا كورىنەتىن تۇستەردى كورۋدەن دە قالىپ بارادى. ءيتى قىرىن جۇگىرىپ تۇرعان قازىرگىدەي كەزدە ءتۇس قايدان وڭعارىلسىن. تۇسىندە كورگەن جاماندىق ويانا كەلگەندە اۋماي-توكپەي الدىڭنان شىعىپ جاتادى. كورمەيسىڭ بە، كەمە ۇستىندە تۇسىنە كىرگەن اقبالىق ون بەس كۇننەن كەيىن بۇنىڭ ءوزى جايعان تورعا ءتۇسىپ قان-قان بوپ الدىندا جاتادى دەپ، بۇل، ءسىرا، ويلادى ما؟ و، بيشارا! كارى ارالدىڭ سوناۋ تەرىسكەيىندە شولدەن قىرىلۋعا قاراعان بالىقتاردى باستاپ امان-ەسەن كەپ، ەندى تۇششى سۋعا تاڭدايىن جىبىتە بەرگەندە تۇزاققا تۇسكەنىن كورمەيسىڭ بە؟ تۇزاققا ءوزى ءتۇستى مە؟ الدە، بالاسىن قۇتقارام دەپ شىر-شىرلاپ جۇرگەندە قاندى قارماققا ءىلىندى مە؟ كورىپ تۇرسىڭ. تىرلىك ءۇشىن بۇل پاقىر دا ءبىراز تايتالاسىپتى. سۋ ىشىندە سالدىر-كۇلدىر قيعىلىق ۇرعاندا باۋىزداۋلىقتان ىلىككەن قىل تۇزاق قىلىشتاي تىلە بەرىپتى. ۇلبىرەگەن اپپاق تاماقتان اققان قان ءالى دە تىيىلماي، باۋىرىنداعى اقشاباقتىڭ اپپاق تانىنە تىرس-تىرس تامادى. ءبىر ءتۇيىر قان شەكەسىنە تىرس ەتكەندە اقشاباق ەسىن جيدى. كىپ-كىشكەنتاي اۋزىمەن ەمىزىك سورعان بالاداي ۇستى-ۇستىنە دەم تارتقاندا سۇلىق قالدى. سەن سۋعا جىبەرگىڭ كەپ ۇمتىلا بەرگەنسىڭ-دى. وسى كەزدە ار جاقتان كوتكەنشەك كوشەن دە كەلىپ قالعان ەكەن. ەندى ءبىر اتتاسا اقبالىقتىڭ باۋرىندا جاتقان اقشاباقتى باساتىن ءتۇرىن كورگەندە، سەن جان ۇشىرىپ:
— كوشە-كە... توقتا! — دەپ ۇمتىلا بەرگەنسىڭ-دى.
كوشەن جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن جىگىتتىڭ وسى ارادا نەگە بەزەكتەپ كەتكەنىن بىلگەن جوق؛ تەك ونىڭ جولىن كەس-كەستەپ توقتاتپاق بولعانىنا قىرسىعىپ جىنى كەپ كەتتى. بۇندايدا نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىسىن قايدان ويلاسىن.
— ال، توقتامايمىن. سوندا قايتەسىڭ؟
قارا شال بۇنىڭ ىلگەرى سوزعان قولىن قاعىپ جىبەردى دە، اياق استىندا كىپ-كىشكەنتاي اۋزىمەن ءشوپ-شوپ اۋا قارماپ جانتالاسىپ جاتقان الگى اپپاق اقشاباقتى رەزەڭكە ەتىكپەن بىلش باستى.
— ال، ال توقتامادىم.
سەن سول ارادا كوزىڭدى جۇمىپ، سۇلىق تۇرىپ قالعان ەدىڭ-اۋ. توق ۇرعانداي تۇلا بويىڭ تۇرشىگىپ كەتتى. كوز قاراۋىتتى ما، الدە وڭتۇستىكتىڭ ورتتەي ىستىعىندا ميى قايناپ باسى اينالدى ما، ايتەۋىر، قۇلاپ قالاتىنداي قورقىپ قولىن سوزىپ قاسىندا تۇرعان بىرەۋدەن ۇستاي الىپ ەدى. بۋرىل باس وكىل ەكەن.
— جا-دى-گەر، — دەدى ول، — كۇن وتكەن شىعار؟ چەرت زناەت چتو. مۇمكىن، دارىگەر...
باسىڭدى شايقادىڭ. كوزىڭدى اشۋعا قورقىپ تۇرسىڭ. قوس شەكە سولقىلداپ اكەتىپ بارادى. قۇلاق شىڭىلدادى.
بۋرىل باس وكىل مازاسىزدانىپ:
— اپىر-اي، ءا؟ ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ تۇرعان جوق پا؟ — دەدى.
— جو-و... ءجاي.
سودان ارتىق تىلگە كەلمەي بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن-دى. قوسقا سوعىپ جول دورباسىن الدى. جۇرگەلى تۇرعان كەمەگە ىلەسىپ سول كۇنى اۋىلعا تارتىپ وتىردى. امۋداريادا قالعان كىسىلەرىنە سونان كەيىن سوقپادى. بۇل مىنگەن كەمە اشىق تەڭىزگە شىعا بەرگەندە داۋىلعا ۇشىرادى. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن داۋىل شايقاعان كەمە ەكى قاپتالىن كەزەك سابالاپ قارا جەرگە ءولدىم-تالدىم دەگەندە ارەڭ جەتتى. بۇل ۇيگە اياعىن سۇيرەتىپ، تالتىرەكتەپ كەلسە، الماتىدا ايعا جۋىق دەم الىپ قايتقان باكيزاتتىڭ دا ورالعانىنا ءبىر-اق كۇن بولعان ەكەن. باكيزات بۇنان ول جاقتا بالىق تالاپتارىڭ قالاي بولدى دەپ سۇرامادى. باكيزاتتان الماتى قالاي بولدى دەپ بۇل سۇرامادى.
تەك بىردەڭە دەۋ كەرەك بولعاسىن:
— كۇتە المادىم... كەشىر، — دەپ ەدى، باسقا ەرمەك تاپپاعانداي وسى ساپاردا لاكتاپ قايتقان تىرناقتارىنا قاراپ وتىرعان باكيزات بۇعان سالعىرت ءجۇزىن سالماقپەن بۇردى. بەتىنە بەي-جاي عانا كوز سالىپ وتىردى دا، مىرس ەتتى. تۇك دەمەستەن تۇرىپ كەتتى.
جالعىز قالعاسىن تۇسىنداعى ايناعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، تۇرىنەن شوشىپ كەتتى. جۇدەپتى. ساقال-مۇرت وسكەن. بۇرىن دا ۇستىنە سالاق قارايتىن كىسى ءقازىر ءتىپتى ەبىل-سەبىل. باكيزات ەكەۋى انا جولى ارالداعى تانىس دارىگەردىڭ ۇيىندە قوناقتا بولعاندا دا بۇنىڭ ءتۇرى ونشا وڭىپ تۇرماعان شىعار-اۋ. جانىنداعى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي اپپاق سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ قاسىندا قۇداي قوسقان قوساقتان گورى ۇسقىنسىز كارى اكەگە ۇقساسا ۇقساعان شىعار. وندا جىل باسى ەدى. ءقازىر جىل اياعى. ءبىر قيىندىقتان ءبىر قيىندىق اسىپ ءتۇسىپ بۇرىنعىنى كەيىنگى قيىندىق پەن قايعى-قاسىرەت ۇمىتتىرىپ كەلەدى.
* * *
تەڭىز شايقادى ما، ونان دا بۇرىن امۋداريانىڭ لاي بالىعىنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ قاتتى شارشاعاندىكى مە، سول كۇنى سەن ءۇي ىشىمەن تىلدەسۋگە دە شاماڭ كەلمەي، كەشكى استى ۇيقى كوزىڭە تىعىلىپ وتىرىپ ىشكەن ەدىڭ دە، داستارحان جينالار-جينالماستا توسەككە جىعىلعانسىڭ-دى. قۇرسىن، قالجىراپ جۇرگەن كىسىدە ءپاتۋا بولعان با... ەرتەڭىنە ويانعاندا توسەكتەن ەرتە تۇرىپ كەتكەن ايەلدىڭ جىپ-جىلى ورنىن سيپاپ قالدى. وسى ءتۇننىڭ وكىنىشى جىنىنا ءتيدى. كەشكى استى ەسىل-دەرتىڭ ەرتەرەك ءىشىپ، ءۇي ءىشى كۇندەگىدەن ەرتەرەك جاتقانىن تىلەپ، سونان قاشان كۇن باتقانشا دەگبىرىڭ قالمادى. بۇندايدا ۋاقىت وتە مە. ونىڭ ۇستىنە، كۇيدىرگەندە، ءبىرىنشى كۇنگىدەي، كەلەسى، ەكىنشى كۇنى دە باكيزات جاتار كەزدە ادەيى ۋاقىتتى سوزىپ، اس-سۋدى كەشەگىدەن دە كەش بەردى. ونان جوقتان وزگەنى سىلتاۋراتىپ، انا جاقتا ونى-پۇنى ءۇي شارۋاسىن ىستەپ ءجۇرىپ الدى. ونان ءبىر كەزدە كىشكەنتاي قىزىن قاسىنا الىپ وتىرىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن ساباعىن دايارلاتتى. سەن مىنا جاقتا ىزاڭ ىشىڭە سيماي، اشۋ يەكتەپ، ءتوزىمىڭدى تاۋىسىپ ءدىر-دىر ەتىپ جاتىرسىڭ. استاۋىنان جەرىگەن جىلقىداي ايەلىڭنىڭ استانادان كەيىن نەگە بۇلايشا نەكەلى جار توسەگىنە جولاماي، انا جاقتا ۇزاق ءجۇرىپ العان سەبەبىن جۇرەگى قۇرعىر سەزىپ تە جاتىر. ونان سايىن ىزالى دەنە تەرىگە سيماي ءدىر-دىر...
سونان تەك ءتۇن ورتاسى اۋعان ءبىر مەزگىلدە ەڭبەك وزاتى ۇيىقتاعان بولار دەدى مە، ەسىكتى سىقىرسىز، اقىرىن اشتى. اياعىن دا اقىرىن باسىپ، قاتار تۇرعان قوس كەرۋەتكە جاقىندادى. باكيزات سەن جاتقان توسەككە سوزىلىپ ءبىر قارادى دا، ءوز توسەگىنە بۇرىلدى. كورپە استىنا كىرىپ تىپ-تىنىش بولا قالعان-دى؛ كەنەت تىم-تىرىس ۇيدەن تۇرپايى داۋىس دۇڭك ەتتى: "ال، دەمالىس قالاي بولدى؟" باكيزات بۇنى كۇتپەگەن-دى. ءدىر ەتىپ تىكسىنىپ قالسا دا، ءبىراق مەيلىنشە سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ: "جامان بولعان جوق" دەدى. ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن الگى دۇڭكىلدەك داۋىس: "الماتى قالاي ەكەن؟" — دەدى. باكيزات ءالى دە سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، جاي عانا: "جاقسى عوي" دەدى. بۇل دا، ول دا ءازىر الىم-بەرىم ءتىل قاتىسقاننان ارتىققا باسپاي، الگىدەن كەيىن ىشتەي اڭدىسىپ تىم-تىرىس بولا قالسا دا، ءبىراق بۇنىڭ ارتى جاقسىلىقپەن تىنباسىن ءىشى قۇرعىر سوندا-اق سەزىپ ەدى-اۋ.
از عانا ۇنسىزدىكتەن كەيىن الگى دۇڭكىلدەك داۋىس: "ءازىم قالاي ەكەن؟" دەمەسى بار ما. باكيزات ارجاعىنا قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى: "ەرتەڭ سۇرارسىڭ. ءتۇن ورتاسى اۋدى. ۇيىقتايىق!" سۇيدەدى دە، شىنىمەن دە ۇيقى تىرەلگەن كوزىن جۇما بەرگەنى سول ەدى، بۇل جولى ءدىرىل ەنگەن دۇڭكىلدەك داۋىستىڭ ءۇنى قاتتىراق شىقتى: "ءازىم قالاي ەكەن؟" باكيزات باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الدى. قاراڭعىدا كورمەسەڭ دە، ءبىراق كوڭىلىڭ سەزەدى؛ قۇداي بىلەدى، قارا كوزدىڭ جانارىنا ساتتە سايقال كۇلكى شاۋىپ ۇشقىنداپ كەتتى. دۇڭكىلدەكتى قىزعانىش ورتەپ، ءدىر-دىر ەتىپ ءوزىن ازەر ۇستاپ جاتقانىن بىلسە دە، قورقۋ ورنىنا، سول ارادا قايتا الدەنەگە اياق استىنان كوڭىلدەنىپ: "ءازىمنىڭ نەسىن سۇرايسىڭ، شالشىق سۋدان شاباق اۋلاپ جۇرگەن جوق"، — دەدى دە، كورپەسىن تاس قىپ قىمتاپ، تەرىس قاراپ جاتىپ الدى.
ارينە، مىنا اتىلعان وقتاي اششى ءتىل كوكىرەگىن ءتىلىپ ءتۇستى. تۇك دەي الماي، ءتىلىڭ بايلانىپ ءۇنسىز قالعانسىڭ-دى. تۇنىمەن كوز ىلگەن جوقسىڭ. توسەكتەن ءورت سوندىرگەندەي تۇنەرىپ تۇردىڭ. داستارحان باسىڭدا دا كوزىڭدى كوتەرمەي تۇنەرىپ وتىردىڭ. كۇندىز دە كۇنى بويى قاباعىڭ قارس جاۋىپ تۇنەرىپ ءجۇردىڭ. كەشكى اسقا وتىرماستان قىزىل ىڭىردەن توسەككە باردى دا، كەرەۋەت استىنا تىعىپ قويعان ءبىر بوتەلكە اراقتى الدى. شويىن قارا جۇدىرىقپەن بوتەلكەنىڭ تۇبىنە ءبىر قويىپ تىعىنىن ىتقىتىپ جىبەردى دە، ىدىس ىزدەپ جاتپاستان كەڭىردەگى دۇرسىلدەپ باسىنا ءبىر-اق كوتەردى.
باكيزات ونى كورگەن جوق، ءبىراق وسى كەش بۇنىڭ ءبىر سويقاندى سالارىن ءبىلىپ، قىزىنىڭ بولمەسىنە بارىپ جاتقالى ءبىر جاستىق، ءبىر كورپەنى قولتىعىنا قىسا بەرگەنى سول-تۇعىن. سەن توسەكتەن اتىپ تۇردىڭ. جۇرەگى سۋ ەتسە دە، باكيزات سىر بەرگەن جوق؛ وڭىندە بۇنىڭ ارتىن كۇتكەن سابىرلى اجار بار؛ سول سابىرلى سالقىن قالپىن بۇزباي، نازارىن تىكتەپ ساعان قارادى؛ ءبىراق ۇندەگەن جوق؛ اناسىنىڭ وسى كۇيەۋ بالاسىن كەمسىتپەك بولعاندا "نار قارا" دەيتىنى، ەسىنە ءتۇستى. قالاي تاۋىپ ايتقان. اپىراي، دەسە دەگەندەي. كىممەن قاتارلاسسا دا، جۇرتتىڭ بارىنەن يىعى اسىپ شىعا كەلەتىن نار قارا؛ سەن دە وسىنداي بويلى-سويلى، ءىرى ەركەكتى ۇناتىپ، ىشىڭنەن "سۋپەرمۋجچينا" دەپ ماقتانىش سەزىممەن سۇيسىنە اتاۋشى ەدىڭ؛ نار قارا جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ العان؛ جالاڭ باس؛ جالاڭ اياق، تۇيە تابان جاپ-جالپاق اياقتاردىڭ باشايلارى باقانداي-باقانداي؛ ال باقانداي باشايلاردىڭ سىپىرا ءۇستى سول انا كوك ءمۇيىز تىرناقتارعا دەيىن ءجۇن باسىپ قاراۋىتىپ كورىنەدى؛ سىرلى ەدەندى سالماعىمەن سىقىرلاتا سولق-سولق باسىپ ەسىككە سەنەن بۇرىن جەتتى دە، ىشىنەن تاس بەكىتىپ، كىلتتى قالتاسىنا سالىپ الدى.
— بۇنىڭ نە؟
— سولاي! ەشقايدا بارمايسىڭ.
— جىبەر.
سەن ۇندەگەن جوقسىڭ. قۇلاپ قالاتىنداي قورقىپ، اياعىڭدا ازەر تۇرسىڭ.
— جىبەر! جىبەر دەپ تۇرمىن عوي ساعان!
— جىبەرمەيمىن. اكادەميكپەن ايقۇشاق قابىسقاندا جاقسىسىڭ. ال، نەكەلى بايىڭا زاۋقىڭ جوق. سولاي عوي، ءا؟
— وتىنەم، جىبە...
— جىبەرمەيمىن. ەشقايدا بارمايسىڭ. ەندى مەنى دە كور. بالىقشىنىڭ اكادەميكتەن ايىرماسى بار ما ەكەن.
— قايۋان.
— ا-ا؟
— قايۋانسىڭ!
باسىڭ اينالىپ، بويىڭدى ازەر بيلەپ تۇرسىڭ. ەسىڭ دە كىرەسىلى-شىعاسىلى. ءبىراق ايەلدىڭ نە دەگەنىن بىلەسىڭ. سونان كەيىن ايەلدىڭ بەتىڭە تۇكىرىپ جىبەرگەنىن دە ءبىلىپ تۇرسىڭ. ءبىراق سونان كەيىن... باسە، سونىڭ ارجاعىندا نە بوپ، نە قويعانىن مۇلدە بىلگەن جوقسىڭ-دى. وزىنە سالسا، ءومىر وسى ارادا كىلت ءۇزىلىپ كەتكەن سياقتى. ءتىپتى تەڭىزدىڭ ارجاعىندا بالىقشى قوستا جاتىپ قانشا ويلاسا دا، ايەلدىڭ اۋزىنان سونشالىق جيىركەنىشپەن زىعىرى قايناپ ايتقان الگى جالعىز اۋىز ءسوز بەن ونىڭ دال-دۇلىن شىعارا جىرتقان حالاتتان باسقا ءبىر نارسە ەسىنە تۇسپەگەن-دى. كەرەك دەسە، قاسىندا قانى قايناپ تەپسىنىپ تۇرعان ايەلگە نازار اۋدارعان جوق، ەسەسىنە تومىرىق، دوكىر نەمەنىڭ الپامساداي ءىرى دەنەسى قانداي دا ءبىر ورەسكەل، وجار قيمىلعا انىق باساتىنداي ىشتەي ىزعارلانىپ اۋىرلاي تۇسكەندەي؛ ايەل سونى بايقاسا دا، ونان قورىققان جوق؛ اياعىنداعى وسى جولى استانادان كيىپ كەلگەن قىلمىق ءتۋفليدىڭ قازىقتاي تاقاسىمەن ەدەندى تەسەتىندەي كىجىنە تەۋىپ-تەۋىپ قالدى دا:
— جىبەر! جىبەر! — دەۋىن دەدى؛ كىپ-كىشكەنتاي جۇدىرىق ساتتە ءتۇيىلىپ، بۇكىل دەنە ءدىر-دىر ەتىپ، زىعىرى قايناپ ايتۋىن ايتقانىن بىلەدى؛ ءبىراق سونىڭ ارجاعىندا نە بوپ، نە قويعانىن ويلاۋعا شاماسى كەلمەيدى؛ جو-ق، شاماسىن كەلتىرمەدى؛ قاپىلىستا قۇيىن كوتەرگەندەي مە، الدە تۇتقيىلدان داۋىل سوققانداي ما، نە دە بولسا، ايتەۋىر، ءبىر سونداي عالامات كۇش ايەلدى قاڭباق قۇرلى كورمەي اياعىن جەردەن ءۇزىپ اۋەلەتىپ كوتەرىپ الدى دا، اناداي جەردەگى توسەككە لاقتىرىپ جىبەردى؛ جاستىققا ەتبەتتەي جىعىلدى؛ ەندىگى قارسىلىقتان پايدا جوق؛ قۇتتاي قارسىلىق تا مىنا نار قارانىڭ اشۋىنا وت قويارىن ءبىلدى دە، ءۇنى ءبىتىپ تۇنشىعا جىلادى؛ قانشا جاتقانى بەلگىسىز؛ ونى بىلگەن جوق؛ بىلگىسى دە كەلمەدى؛ ماسقارا قىلعاندا، اردان بەزگەن نەمە ءقازىر اي-شايگە قاراماي، باس سالىپ زورلاسا قايتەدى؟ زارەسى ۇشقانى سونشا، كوزىن تاس جۇمىپ الدى؛ ەشتەڭە كورمەيىن، ويلامايىن دەسە دە، تاس قىپ جۇمىپ العان كوزىنىڭ الدىنا جاراعان قارا بۋراداي ءولىمىن سالا ۇمتىلعان الپامسا ەركەك كەلە بەردى؛ تۇلكى العان بۇركىتتەي بۇگەرلەپ استىنا باسىپ الاتىنداي؛ وعان قارسى قايرات قىلار وزىندە كۇش تە، قاۋقار دا جوعىن ويلاعاندا، سول ارادا و دا ۇرعاشى اتاۋلىنىڭ وسىندايدا دارمەنسىز سورلىلىعىنا باعىپ، باۋىرىنداعى جاستىققا بەتىن باستى دا، ەرنىن قىرقىپ تىستەلەي بەردى؛ ءۇي ىشىندە نە بوپ، نە قويىپ جاتقانىن بىلگەن جوق؛ وسى جاسقا كەلگەنشە سىڭار تامشى تاتپاعان تاقۋا نەمە، الگىدە ءبىر جارتىنى باسىنا ءبىر-اق كوتەرگەسىن تۇك سەزبەي ءۇي ىشىندە تالتىرەكتەپ ءجۇردى دە، اۋىر دەنەسى گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇسىپتى. سوسىن ۋ ىشكەن يتتەي تاقتاي ەدەندە دوڭبەكشىپ جاتىپ: "ويباي-اي! ويباي-اي، مەنى كىمگە ايىرباستادى؟ مەن كىم، ول كىم؟ ول ەكىجۇزدى ارتيست قوي!" — دەپ ءسوزىنىڭ ارجاعىن ايتا الماي، سىرلى ەدەننىڭ مۇزداي تاقتايىنا ماڭدايىن ۇرا بەرىپتى. ءسۇيتىپ جاتىپ، كەنەت سۋ تۇبىنە شىم باتقانداي توڭىرەكتەن تۇك سەزبەي ەسسىز، ءتۇسسىز تالىقسىپ كەتىپتى. نار قارا سونان تەك ەرتەڭىنە كۇندەگى داعدى بويىنشا تاڭ قىلاڭ بەرە ويانىپتى. كىرەسىلى-شىعاسىلى ەسىن ارەڭ جيىپتى. ەسىن جيعاسىن دا باعانا ءبىر جارتىنى ءبىر ءوزى باسىنا ءبىر-اق كوتەرگەن سوڭ تامىرىنان ۇزىلگەن تەرەكتەي، تۇرعان جەرىنە گۇرس ەتىپ قۇلاپ تۇسكەنىن بىلمەپتى؛ ەس-تۇسسىز قۇلاعاسىن جىعىلعان جەردە جان تاپسىرعان كىسىدەي قىبىر ەتپەي جاتىپ-جاتىپ، ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپتى. بۇلدىراعان كوز ايەل ۇستىندە استانادان كيىپ كەلگەن ادەمى حالاتقا ءتۇسىپ، قوس وڭىردەن ۇستاپ الىپ ءوشى كەتكەندەي دار-دار ايىرىپتى. سوسىن باعانا ەسى دۇرىس كەزدە ەسىكتى ىشىنەن تاس قىپ كىلتتەپ العان بولمەدە ىلاڭ سالىپ، تىر جالاڭاش ايەلدى شىرىلداتىپ ارپاڭ-تارپاڭداپ قۋىپ ءجۇرىپ، ءۇي ءىشىن اپ-ساتتە استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپتى دا، تاعى دا ءدال باعاناعىداي گۇرس ەتە قۇلاپتى؛ ەس-تۇسسىز قالاي تالىپ ءتۇستى، سولاي سۋ تۇبىنە شىم باتقانداي قاپ-قارا تۇڭعيىققا تارتىلىپ جۇتىلىپتى دا كەتىپتى؛ سونان تەك ەرتەڭىنە، جازعى تاڭ سىز بەرگەن ەلاڭ-الاڭدا ەس جيىپ، تۇندە ءوزى شىم باتقان الگى ءبىر قاپ-قارا تىلسىمنان وسى دۇنيەگە قۇر سۇلدەرى ورالعان-دى؛ ءبىراق كوزىن اشا المادى؛ شەكە سۇيەگى سىنىپ بارا جاتقان زىلدەي باسىن جەردەن كوتەرە الماي ىڭىرسىپ جاتتى؛ قانشا جاتقانىن بىلمەدى؛ سونان ءبىر كەزدە كىرپىگى استى-ۇستىنە ايقاسىپ كەتكەن كوزىن جىرتىپ ارەڭ اشتى؛ كوزىن اشۋىن اشسا دا، ءبىراق جانارى جۋىق ارادا تىرىلمەدى؛ سولقىلداپ اكەتىپ بارا جاتقان باسىن قوس شەكەدەن قىسىپ الىپ، ءۇي ىشىنە سۇزىلە قاراپ ەدى: كوزىنىڭ الدىن كىرەۋكە كەپتەپ تۇرىپ العان ەكەن؛ جانارىنا ءۇي ىشىنەن كەشەگىنى ەسىنە سالعانداي ەشتەڭە ىلىكپەدى؛ قولىمەن جان-جاعىن سيپالاپ وتىرىپ بايقاعانى — نەگە ەكەنى بەلگىسىز — جەردە جاتىر. جەر بولعاندا دا مۇزداي تاقتاي: باسىندا جاستىق، استىندا توسەك جوق؛ نەگە بۇلاي، تۇسىنبەدى؛ تۇسىنگىسى كەپ، جەردەن كوتەرە الماي جاتقان زىلدەي باسىنا ءسال-پال سالماق سالسا دا، قوس شەكەسى ءقازىر جارىلاتىنداي سولقىلداپ الا جونەلىپ تۇر؛ سوسىن باسىن قوس قولداپ قىسىپ، ءبىراز ىڭىرسىپ جاتتى دا، جانى سايابىر تاپقانداي بولعان ءبىر كەزدە تاعى دا اينالاعا قاراپ ەدى؛ كوزىنىڭ الدىن كولكەشتەگەن كىرەۋكە الگىدەن كورى ازداپ سەيىلگەن سياقتى؛ ءۇي-ىشى وپىر-توپىر. جاستىق ءبىر جاقتا؛ كورپە ءبىر جاقتا؛ قالادا ءۇي تونايتىن ۇرىلار كوبەيدى دەيتىن، سولار ءۇي ءىشىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ كەتپەسە ءقايتسىن؟ ەندەشە بۇنى دا سولار باسىنا ۇرىپ تاياققا جىعىپ كەتكەن بولدى-اۋ؟
— ءاي، قانىشەر...
مىناۋ، شاماسى، ءۇي توناۋشىلار بولار. ءبىراق تانىس بىرەۋدىڭ داۋسى سەكىلدى مە؟
— تۇر، قانىشەر! كور، نە ىستەگەنىڭدى!
ءيا، تانىس داۋىس. وسى ءبىر شالعايىڭا جارماسىپ، شابالاڭداعان قانشىق يتتەي شەكەڭنەن شىعاتىن شاڭقىلداعان ايەل داۋسى قۇلاعىنا قانىق-تى. قاشانعىدان بۇرىن وسى شاڭقىل بۇنىڭ جۇيكەسىن قۇرتىپ بىتپەۋشى مە ەدى؟ توق-تا... سول ءوزى كىم ەدى؟ باسى قۇرعىر كوتەرتپەيدى. نە قىلسا دا، ۇرىلارعا قارسىلاسقاندا قولى قارۋلى بىرەۋ باسىنا ۇرعان بولدى-اۋ؟ سۇيەگىنە زاقىم كەلمەسە نە قىلسىن؟
— تۇر، جاۋىز!..
شاڭقىلداعان داۋىس الگىدەن دە كورى ءزارلى شىقتى؛ قولىنان كەلسە، ورنىنان تۇرعىزباي ءتۇتىپ جەگىسى كەلەتىندەي. كورگىسى كەپ نازارىن تىكتەدى؛ قاراۋىن قارادى؛ ءبىراق جانارىنان جان كەتىپ قالعان با، قالاي؟ قۇلاعىن شاعىپ بارا جاتقان مىنا شاڭقىلداعان اششى داۋىس بولماسا، جانى كەتىپ قالعان جانار قارسى الدىندا تەپسىنىپ تۇرىپ العان ايەلدىڭ اجارىن اجىراتا المادى؛ كوزىنىڭ الدىن كولكەشتەگەن بۇلىڭعىر كىرەۋكەدەن بايقاعانى — ۇستىنە ءتونىپ شاڭق-شاڭق ەتكەن مىنا پالەنىڭ سىرت جاعىندا تۇرعان تاعى بىرەۋ بار ما، قالاي؟
شابالاڭداعان داۋىس قايتا شاڭق ەتتى:
— ءاي، نار قارا، تۇر دەگەسىن تۇر!
ەندى ونى بۇل دا تانىدى؛ كىم ەكەنىن بىلگەسىن، ونان كوزىن تايدىرىپ اكەتتى؛ قاس قىلعانداي، كوك زاپىران لىقسىپ كەڭىردەگىنە كەلىپ قالدى؛ كارى قاقسالدىڭ الدىندا ابىرويىن توككىسى كەلمەي، وڭەشىن بۋىپ بۋلىعا ءتۇستى؛ قىزىنىڭ قوينىندا جاتسا دا، ءومىر باقي ءىشى جىلىپ كورمەگەن زالىم؛ بۇنى ۇيدە دە، تۇزدە دە تاقىمداپ مۇقاتىپ، موشقاپ جەر-جەبىرىنە جەتىپ وتىرعانى؛ بۇعان تاقپاعان اتى جوق؛ تەك سولاردىڭ ىشىندە بۇرىن "قانىشەر" دەگەن ات جوق بولاتىن. باسە، قانىشەرى نە؟ ونى قايدان تاپقان؟ كارى قاقسال بۇنىڭ كىسى ولتىرمەك تۇرسىن، تىپىرلاتىپ سويىپ جاتقان بالىق ەكەش بالىققا دا نازار تىكتەپ قاراي الماي، بۇرىلىپ كەتەتىنىن بىلە مە ەكەن؟
— ءاي، جاۋىز!..
"بۇنىسى نە تاعى؟ ويىنى ما، شىنى ما؟" "جوق، شىن" دەگەندەي كەلەسى دە شابالاڭداعان داۋىس قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن شاڭق ەتتى:
— تۇر دەدىم عوي ساعان! انە، كور نە ىستەگەنىڭدى!
"نە ىستەگەنى نەسى؟ سونداي-اق، بۇل نە ىستەپ ەدى؟"
— تۇراسىڭ با، جوق پا؟
شاپالاق شارت ەتتى؛ كوزىنىڭ وتى جارق ەتسە دە، بۇل ءبىراق سۇلەسوق قالپى، كەۋدەسىنە تۇسكەن باسى سالبىراپ بىلق-سىلق؛ سوعان ىزا بولدى ما، بۇنى ۇرعان الگى ەتى قاشقان قولدىڭ تارامىس ساۋساقتارى ەندى شاپ بەرىپ كويلەگىنىڭ ومىراۋىنان قىسىپ ۇستادى دا، سوسىن ءوڭىرىن اپساتتە ۋىسىنا جيىپ الىپ كەڭىردەگىن قىل وڭەشتەن قىلعىندىرىپ تۇرىپ ءدال يەكتىڭ استىنان ءبىر نۇقىپ، باۋىرىنا تۇسكەن باسىن كەگجەڭ ەتكىزە كىلت جوعارى كوتەردى.
— كور! كور، نە ىستەگەنىڭدى، قارا بەت! قانىشەر!
جاعادان سىعىمداپ ۇستاپ العان تاپ-تاستاي تارامىس قول بوساتار ەمەس؛ قايتا بۋىندىرىپ ولتىرگىسى كەلگەندەي، بۇرىنعىدان بەتەر القىمىن سىعا ءتۇستى؛ سەن قارسىلاسقان جوقسىڭ؛ قۇرىقتاي مويىنىڭ بۋىن ومىرتقاسى بوساپ بىلق-سىلق؛ كارى قاقسال تاعى دا ءدال الگىندەي يەگى استىنان مىقتاپ ءبىر نۇقىپ قالىپ ەدى؛ ءتىسى سارت ەتتى؛ كەۋدەگە تۇسكەن باس كەڭىردەگى ۇزىلەتىندەي كەگجەڭ ەتىپ شالقالاي بەرە قالت توقتادى. كىرپىگىن قاعىپ قالدى؛ كوزى وسى جولى كارى قاقسالدىڭ سىرتىندا تۇرعان ايەلگە ءتۇستى دە، دەنەسى توق ۇرعانداي ءدىر ەتتى. مەڭ-زەڭ باسىن سىلكىپ قاپ قايتا قارادى. ءيا، قاتەلەسپەپتى. باكيزات. تۇرىنەن ادام شوشىعانداي؛ شاشى قوبىراپ كەتكەن. ءۇستى-باسى دا ەبىل-سەبىل؛ اسىرەسە، يىنىندە ازەر ءىلىنىپ تۇرعان البا-جۇلبا حالاتقا كوزى تۇسكەندە قىبىرسىز قاتتى دا قالدى. ءيا، مىناۋ استانادان كيىپ قايتقان حالات. جاعاسى مەن جەڭىنىڭ اۋزىنا قارا جىبەكتەن جىڭىشكەلەپ ءادىپ جۇرگىزگەن. ءبىزدىڭ ەل ەمەس، كىم دە بولسا وتى، سۋى باسقا، ۇسىنىقتى ءبىر ەلدىڭ شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان حالاتتىڭ ءوڭىرى دار-دار ايىرىلىپتى.
— كوردىڭ بە؟ كوردىڭ بە، جاۋىز؟ قانىشەر.
ءيا، كوردى. كورىپ تۇر. باكيزاتتىڭ اياعىنا جىعىلىپ كەشىرىم سۇراعالى ىلگەرى ۇمتىلا بەرگەندە، كارى قاقسال قىزىنا:
— ويباي قاش، مىناۋ ولتىرەدى، — دەدى...
قۇرسىن، يتىرجىڭمەن وتكەن ءومىر عوي! سەن جالت بۇرىلدىڭ دا، تالتىرەكتەي باسىپ بالىقشىلارىڭا كەتكەنسىڭ-دى. باكيزات كەشپەس، وسى جولى ايرىلىسار دەپ ەدى؛ جوق، ۇيتپەدى؛ نە قىلسا دا، ارالارىنداعى ەكى جاپىراق بالا سەبەپ بولدى ما، كىم ءبىلسىن...
* * *
الدە وياۋ، الدە ۇيىقتاپ جاتقانىن بىلمەيدى. قۇلاعىنا اۋەلى الىس-الىستان، تالاي قىر، تالاي اسۋ-اسۋدىڭ ار جاعىنان سىرت-سىرت دىبىس كەلدى. سول ەمىس-ەمىس، سىرت-سىرت ءبىر قىردان كەيىن ءبىر قىر، ءبىر جالدان كەيىن ءبىر جال اسىپ جاقىنداپ كەلەدى، جاقىنداپ كەلەدى. جاقىنداعان سايىن قۇلاق تىگىپ تىڭداۋدىڭ ورنىنا الدەنەگە جۇرەگى دۇرسىلدەپ اكەتىپ بارادى. ءازىر بۇعان سىرى بەلگىسىز، زارەسىن العان سىرت-سىرت شىنىمەنەن جاقىنداپ قالدى ما، الدە كەۋدەسىن دۇرسىلدەتىپ الىپ بارا جاتقان جۇرەك سوعىسى ما، ونى دا انىق ءبىلىپ جاتقان جوق. بار بىلگەنى دەمى القىمعا تىعىلىپ قىسىلا باستاعان-دى. سۇيتكەنشە، قىر جاقتان، اسپان مەن جەر اراسىنان الىپ كوك وگىز كورىندى. تەڭىز ءوڭىرىنىڭ ءتۇز سەپكەن تەرى تۋلاقتاي الا تاعاناق جەرىن كۇتىر-كۇتىر باسىپ جەلىپ كەلەدى...
بۇل كوزىن اشىپ الدى. اقشاعىلتاق اي ساۋلەسى تۇسكەن بولمە ءىشى بوزامىق ەكەن. وڭىندەگى قيىندىق از دەگەندەي، ءتۇس ەكەش ءتۇسى بۇزىلعانىنا قىنجىلىپ جاتتى دا، قاتار تۇرعان كەرۋەتكە كوز سالىپ ەدى. كەرۋەت بوس. ءۇي جىم-جىرت. تەك كوشەنىڭ ارعى بەتىندەگى دىردۋدىڭ جۋىق ارادا اياقسيتىن ءتۇرى جوق. قىزىپ العان كوڭىلدى جيىن كۇلە مە، ءان ايتا ما، ازىلدەسە مە. ءۇيىقتاي الماعاسىن باسىن كورپەمەن بۇركەپ الدى. ولاي-بۇلاي دوڭبەكشىدى. انا جولى شالقارعا قوي ساتا بارعاندا تەمىر جول اۋرۋحاناسىندا ىستەيتىن تانىس دارىگەردىڭ كەڭەسى ەسىنە ءتۇستى دە، جۇزگە دەيىن ىشىنەن قايتا-قايتا ساناپ، قيىر-شيىر بوپ جاتىپ ءبىر كەزدە كوزى ءىلىنىپ كەتكەنى سول ەكەن، بۇل تاعى دا ءدال الگىندەي جامان تۇستەن شوشىپ وياندى. "تۋھ، سايتان العىر. نە بوپ كەتتى، ءوزى؟ العاشقى ءتۇس بۇنان بۇرىن دا تالاي كورىپ جۇرگەسىن بە، ونشا ويىنا الا قويعان جوق-تى. ال مىنادان زارەسى قالمادى. بۇرىن قىر جاقتان قارا جەردى قامىرداي يلەپ دۇرسىلدەپ جەلىپ كەلەتىن الىپ كوك وگىز بۇل جولى ءبىر شالعايى سالبىراپ تەڭىزگە ءتيىپ تۇرعان قارا بۇلتتىڭ ار جاعىنان جەلىپ كەلە جاتتى. ەكى كوزى قانتالاپ كەتكەن. تاناۋىنان كۇس-كۇس دەم شىعادى. دەم العان سايىن داۋىل تۇرعانداي تومەندە تەڭىز تولقىپ، توپىراق بوراپ، الگىندە عانا تامىلجىپ تۇرعان دۇنيە دەم اراسىندا ۇيقى-تۇيقى بولدى دا كەتتى. سول الاي-دۇلەيدە قارا بۇلتتىڭ ارجاعىنان شىققان كوك وگىز بۇرىنعىداي قارا جەردى باسپاي، تەمىر تۇياقتار قاڭىلتىرمەن قاپتاپ تاستاعان اسپاندى دابىل قاققانداي داڭعىرلاتىپ جەلىپ كەلە جاتتى. داڭعىر-دۇڭعىر. داڭعىر-دۇڭعىر. بۇل جاستىقتان باسىن كوتەرىپ العاندا اسپاننىڭ ءدال وزىنەن شىققان الگى دابىل قۇلاعىنان ءالى دە ءسونىپ بولعان جوق-تى. ءبىر عاجابى، كەۋدەسىندە ءدۇرس-دۇرس سوققان جۇرەكپەن بىرگە ءۇي ىشىندەگى شىنى اتاۋلى شايقالىپ ميىن شاعىپ زىڭ-زىڭ ەتە مە؟
بۇل الاقان استىندا ءلۇپ-لۇپ سوققان جۇرەگىن قوس قولداپ قىسىپ الدى. اينالاسىنا ابايلاپ كوز تاستادى. دۇنيەگە جاڭا كەلگەن كىسىدەي كوزى تۇسكەن نارسەنىڭ بارىنە كۇدىكتەنە قاراپ وتىردى دا، بەتىن جاستىققا باسىپ جاتا كەتتى. قۇرسىن، ۇيقى ۇيقى بولمادى. شيرىققان جۇيكەلەر ۇيىقتاپ بارا جاتسا شيىرشىق اتىپ، قول-اياعى سەلك ەتىپ ويانىپ كەتەدى. ويانعان بويدا قايتا-قايتا تۇسىنە كىرگەن الگى الىپ كوك وگىز تاعى دا ءبىر جەردەن شىعا كەلەتىندەي، توڭىرەگىنە الاق-جۇلاق قاراپ وتىرعانى. ەندى جاتقىسى كەلمەدى. جاتسا تاعى دا تۇسىنە جاڭاعى پالە كىرەتىن بولعاسىن تۇرەگەلىپ، توسەكتەن اياعىن سالبىراتىپ وتىر.
باسى زىلدەي. قالايدا بۇعان بىردەڭە كورىندى. كوزى ۇيقىعا كەتكەنىن اڭدىپ تۇرعانداي تۇسىنە نە كوك وگىز كىرەدى، نە باستىقتار كىرەدى. سول نەمەلەردىڭ بۇعان وڭىندە دە باۋىرى ءبىتىپ تۇراتىنى شامالى ەدى؛ ا ل تۇسىنە كىرگەندە ءتىپتى ىزبارلانىپ، يت كورگەن تەكەدەي كوزدەرى ەجىرەيىپ كەتەدى. اۋزىن اشا الماي تۇرعان بۇعان بىرەسە ءتاشىر قارا، بىرەسە قوزى قارىن تاپ-تاپ بەرىپ: "بالىق... بالىق" دەپ بەزەكتەيدى. بۇل تاڭدانىپ الاقانىن جايادى. "اكە-كوكەلەر-اۋ، تەڭىز تارتىلىپ، سۋ اشىپ جاتقاندا بالىق قايدان بولادى؟" دەگىسى كەلەدى.
تاماعى قۇرعاپ قالدى. ءتىلى ءتىل سياقتى ەمەس. جۇرت قۇساپ بۇرىن دا تاقىلداپ تۇرعانى شامالى ەدى، جانى قىسىلعاندا ءتىپتى تيەسىلى سەزىن ايتىپ دەرەكتەسۋگە جاراماي، تاڭدايىنا جابىسىپ العانىن كەرمەيسىڭ بە؟
ءتۇن ورتاسى اۋدى. باكيزاتتىڭ كەلمەسىنە كەزى جەتتى. زاتى جۋاس بولعانمەن، بۇل ءوزى اشۋلانسا ادامدى تىڭدامايتىن تومىرىق ەدى. "ەندى كەلسە دە كىرگىزبەيمىن"، — دەپ، الگىندە ىشىنەن ءبىر بايلامعا كەپ بەكىپ العان-دى. سونان كەيىن كوڭىلىنەن باكيزاتقا ورىن قالدىرماي، اقي-تاقي ايداپ شىققان سياقتى ەدى. سۇيتسە، جوق... وزىنە وڭىندە تىيىم سالسا دا، تۇسىندە دارمەنسىز بوپ شىقتى. بۇل جولى قاسىنداعى توسەكتە بىرەۋ جاتقان سياقتاندى. ءيا، جاتىر. كەۋدەسىنە دەيىن جامىلعان اتلاس كورپە استىنان ايەل ءمۇسىنىن اڭعاردى. ايەل بولعاندا مىناۋ باسقا ەمەس، تۇنىمەن دەگبىرى قالماي كۇتكەن ءوز ايەلى. جاعاسىنا جىڭىشكەلەپ شىلتەر جۇگىرتكەن جىبەك ءىش كويلەكتىڭ جۇپ-جۇقا ءوڭى جاس ايەلدىڭ جۇرەك تىنىسىن جاسىرا الماي تۇر. انا ۇيدە ءان ايتىپ، بي بيلەپ شارشاپ كەپتى. جانە كەش بويى استانادان كەلگەن قوناقپەن بيلەگەنىن دە بىلەتىن سياقتى. سونى بىلە تۇرا قىزعانبايتىنىنا تاڭداندى. ەسىل-دەرتى مازاسىن الىپ تۇرعان كۇدىكتى انىقتاعىسى كەپ، ايەلدىڭ شاشىنا قاراي بەرەدى. قانشا قاراسا دا كوزى ايەلدىڭ شاشىنا تۇسپەي، جۇپ-جۇمىر ادەمى يەگىنىڭ استىنان سىرعاناپ اۋىپ بارا جاتقان اقشاعىلتاق اي ساۋلەسىنە ۇستالىپ قالا بەرگەنى. الاقانداي اقشىل ساۋلەدە كىسى اربايتىن ءازازىل سيقىر بارداي، يەگى استىندا بىلىنەر-بىلىنبەس بۇعاق پەن اپپاق تاماعىن البىراتىپ تۇرىپ الدى. بۇل ونان سايىن تاقاتىن تاۋىسىپ، انە ءبىر ۇيلەنگەن جىلدارداعىداي ەمەشەسى قۇرىپ بارادى. ءقازىر اتىپ تۇرىپ، قاسىنا جەتىپ بارايىن دەسە... قول-اياعىن قوزعالتپاي تەمىر كەرەۋەتكە تاڭىپ تاستاعانداي. نەعۇرلىم تۇرعىسى كەپ ۇمتىلعان سايىن، سولعۇرلىم دارمەننەن ايىرىلىپ، تۇلا بويىنداعى ءبىر مۇشەسىن قوزعاي المادى. سونسوڭ "با-كي-زات..." دەپ دىبىس بەرەيىن دەپ ەدى، وعان داۋسى شىقپادى. ءبىراق ءوز داۋسى وزىنە ەستىلمەسە دە، قاسىنداعى ايەلدىڭ قۇلاعىنا شالىنىپتى. بۇل دىبىس بەرگەندە ول باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الىپ: "باكيزات انا ۇيدەن ءالى كەلگەن جوق قوي" — دەپ ەدى، ونىڭ بەت-وڭىنە ۇڭىلە قاراعاندا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. بۇل نە؟ نە عاجاپ؟ ەرتەدەن بەرى ەمەشەسى ءۇزىلىپ جاتقان مىنا ايەل باكيزات بولماي، باسقا بىرەۋ... باسقا بولعاندا دا مىناۋ بۇنىڭ ەسىگى الدىندا وتىراتىن قىزىل ورامالدى قىز عوي؟ ءيا، سول!
بۇل ويانعاسىن دا قىبىر ەتپەدى. جاڭا عانا قولعا ۇستاتقانداي اپ-انىق كورىپ جاتقان باكيزاتتىڭ، باسىن كوتەرگەندە، ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا جوق الدەبىر باسقا كىسىگە اينالعانىنا قايران. بۇل قالاي؟ ءسىرا، تەگىن بولسا جارار ەدى؟ سوندا... توقتا، بۇل... بۇل نەنىڭ نىشانى بولۋى مۇمكىن؟
"تاڭعا قانشا قالدى ەكەن؟" دەپ ويلادى. تاڭ تاياۋ بولسا كونتورعا بارىپ، سىرداريادا بولعان سوڭعى ءبىر ايدا جينالىپ قالعان قاعازداردى قاراعىسى كەلدى. انا جولى اۋىل ىرگەسىن ۇڭىرەيتىپ كوتەرىلە كوشىپ كەتكەن جيىرما بەس ۇيدەن كەيىن دە كوشەمىز دەپ جاتقاندار از بولماس. اداي شال دا باعانا تەگىننەن-تەگىن كەلىپ جۇرگەن جوق. كونتورعا بارىپ ايتام دەگەن شارۋاسى — كوشۋدەن باسقا نە دەيسىڭ؟
ۇيقىدان كۇدەر ءۇزدى. ونسىز دا كوزى ىلىنسە كەلىسپەگەن بىردەڭەلەر تۇسىنە كىرىپ، زىقى كەتىپ ءبىتتى. اسىرەسە، جاڭاعى ءتۇس بۇعان مۇلدە تۇسىنىكسىز. نەگە جورىرىن بىلمەدى. ون ءۇش جىل وتاسقان ايەلىن بۇل ءتۇسى تۇگىل، وسى كۇنى وڭىندە دە تۇسىنە الماي قويدى. ءجا، ايەلى سولاي بولسىن، ال بۇنىڭ كابينەت الدىندا وتكەن-كەتكەننىڭ بارىنەن قىسىلىپ وز-وزىنەن ابىرجىپ بولاتىن ۇيالشاق قىزدىڭ تۇسىندە ءدال بۇلايشا باتىلدانا قالعانى قالاي؟
اپىر-اي، ءا؟.. بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بۇنى نەگە جورىرىن بىلمەي تىم-تىرىس ۇيدە قىبىر ەتپەي جاتىر ەدى. الدەنە سىقىر ەتتى. بۇل ەلەڭ ەتتى. "قايتالار ما ەكەن" دەپ دەمىن الماي، ارى-بەرى توسىپ ەدى. سىقىر قايتالانبادى. ءبىراق... بۇل جاتقان بولمەنىڭ ەسىگى جارتىلاي اشىق. ءوزى اشىق قالدىردى ما، الدە بىرەۋ اشتى ما؟ ايتسا دا، ەسىكتىڭ ارجاعىندا بىرەۋ تۇرعاننان ساۋ ما؟
باسىن كوتەردى. كوزىن ەسىكتەن ايىرعان جوق. الدە قالاي كىرپىك قاقسا دا قاپى جىبەرىپ الاتىنداي، ۇيقى قاشقان جانارىنا شىر جولاتپاي باعىپ قاپتى. مىناۋ، ەگەر حاتشى قىز بولسا، قارا تورى بەتى وز-وزىنەن ورتەنىپ تابالدىرىقتان اتتاۋ مۇڭ بوپ تۇرعان شىعار؟ شيەدەي قىزىل ەرنىن قانىن شىعارا قىرقىپ المادى دەيسىڭ بە؟ ءبىر باسىپ، ءبىر توقتاپ ەسىككە ازەر جەتكەن شىعار-اۋ؟ ءدىرىل ەنگەن قولىن سوزا بەرگەندە توپساسى مايلانباعان ەسىك سىقىر ەتتى مە ەكەن؟ وقىس دىبىستان ول بيشارا ءدىر ەتىپ، ىلگەرى سوزا بەرگەن قولىن دەرەۋ كەيىن تارتىپ الىپ كەۋدەسىنە قىسىپ تۇرا قالعان بولار؟ ءوزى بارىپ جاردەمدەسپەسە ۇيالشاق قىز ءقازىر-اق جالت بۇرىلىپ تۇرا جونەلەر-اۋ. بۇل "توقتا" دەۋگە ازەر قالدى.
جاستىققا شالقالاپ جاتا كەتتى؛ ءوز وزىنەن مىرس ەتتى. بوساعانى باعىپ وتىراتىن بيشارا قىزدى قاراعاننان-قاراپ قيالداعانى قىزىق. كوزىن ءسال جۇمسا دا، وسى ءبىر ۇيقى قاشقان كەزدە كوڭىل الداۋعا جاراعان ادەمى ەلەستەن ايرىلىپ قالاتىنداي. سوندا بۇل نە؟ ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان ەرمەك پە؟ الدە تەنتەك اقىن ارمان ەتەتىن الگى ءبىر "قاتىنى جاتىپ قاسىندا، قىز ويلايتىن قايران كۇن" بۇنىڭ باسىنان ءوتىپ بولماعان با؟ ول كۇن بىرەۋدەن ەرتە، بىرەۋدەن كەش وتەر. بۇل ءبىراق ونداي كىسىگە ۇقساۋشى ما ەدى؟ باكيزاتپەن قاتار جاتقاندا قايسى ءبىر تۇندەرى بۇنىڭ دا كوز ىلمەي شىعاتىن كەزى بولاتىن. سوندا تەڭىز تىرلىگىنىڭ قيىنداپ بارا جاتقانىن ويلاسا ويلاعان شىعار، ءبىراق الگى تەنتەك اقىن اڭسايتىن قايران كۇندى قيالداپ كورگەن جوق ەدى عوي؟
وسى كۇنگى ءوز باسىنداعى ءحالدى قانشا ويلاسا دا، تۇبىنە جەتە المادى. قالايدا قازىرگى تىرلىگى ءبىر ءتۇرلى. وزگە تۇگىل بۇنىڭ وزىنە تۇسىنىكسىز. تەك، ءبىر تاڭ قالاتىنى، ءبىر سەزىم بۇنىڭ بويىندا ءومىرىن تاۋىسىپ ءولىپ بارا جاتقان وسى ءبىر كەزدە باسقا ءبىر بەيماعلۇم سەزىم جۇرەگىنە ۇرىق ساپ جاتىر ما، قالاي؟ الگى ءومىرىن تاۋىسقان سەزىم تامىرىن تەگىس ءۇزىپ بولماي جاتىپ تا سىر-سيپاتى ءازىر بەلگىسىز جاڭا جاس سەزىم تۇلا بويىنا تامىر جىبەرىپ بالاپان كوك قىلتيا ما؟ ە، بارەكەلدە؟ ەندەشە الگى تەنتەك اقىن دامەلەنەتىن قايران كۇننەن سەنىڭ دە قاشىپ قۇتىلا الماعانىڭ بەلگىلى بولدى.
ەرتەڭگىسىن باسى اۋىرىپ تۇردى. شەشەسى ەكەۋى الدارىنا جايعان داستارقان باسىندا شۇڭكيىپ وتىرىپ شاي ءىشتى.
* * *
بۇل ەرتەڭىنە قوناق كەلگەن ۇيدەن كوڭىلى اۋىرلاپ شىققان ەدى؛ ءوزىن ەسىك الدىنا دەيىن شىعارىپ سالعان اتاقتى جەرلەسىمەن قوشتاسار جەردە قۇرداسىنىڭ قولىن قىسىپ جاتىپ ءجۇزىن جىلىتىپ كۇلىمسىرەۋىن كۇلىمسىرەسە دە، ءبىراق ارعى جاعى جىبىمەي مۇپ-مۇزداي بوپ كەتتى. بىلاي شىعا بەرە مىرس ەتتى. كولگىرلىك دەگەن ءيتتىڭ وزگەلەر سياقتى بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە قولىنان كەلگەنىنە تاڭ قالدى.
وزىنە سالعاندا وسى ۇيگە اياق باساتىن ويى جوق ەدى. اناسى قويمادى. "ەكەۋىڭ ءبىر جىلى تۋىپ ەدىڭدەر" دەدى. "بىرگە ءوسىپ ەدىڭدەر" دەدى. "جاس كەزدەرىڭدە ەگىز قوزىداي جۇپتارىڭ جازىلمايتىن ەدى. وسى ارانىڭ ءتولى بولعانمەن قازىرگى مەكەن-جايى بولەك بولعاسىن و دا قۇدايى قوناق. "الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى شال ارنايى بارىپ سالەم بەرەدى" دەگەن بۇرىنعى قازاق. بار، شىراعىم، بار"، — دەپ قويماعانى. ال باردى. ال سالەم بەردى. ديدارلاستى. ارباستى. كانە، سونان نە تاپتى؟ ءجۇز كورىسكەنمەن ار جاقتارىندا مۇز بوپ قاتىپ جاتقان جۇرەك ءجىبىدى مە؟
بۇل بارعاندا ءازىمنىڭ ۇكى كوز بىدىق اعاسى ەسىك الدىندا جاتقان اياق كيىمدەردى جيىستىرىپ، كۇيبەڭدەپ ءجۇر ەكەن. بۇنى كۇتپەگەسىن بە، ءسىرىسى قاجالعان رەزەڭكە گالوشتى قولىنا ۇستاي تۇرەگەلدى دە، دوپ-دوڭگەلەك ۇكى كوزى ۇياسىنان شىعىپ اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. سوسىن ىلە-شالا ەسىن جيدى. ءبىراق ساسقاندا قولىنداعى گالوشتى قايتەرىن بىلمەي، قوس قولداپ قىسقان كۇيى قالبالاقتادى دا قالدى:
— ال دەگەن... بارەكەلدە، جاقسى كەلدىڭ دەگەن. ءازىمجان ۇيدە. كىر... كىر دەگەن.
قوناق جىگىت شار اينا الدىندا ءتۇر ەكەن. جاڭا عانا قىرىنعان كۇتىمى قاتتى بەتىن قيار سۋىمەن شايىپ، ەندى ءيسى بۇرقىراعان شەتەل كرەمىن جاعىپ الاقانمەن ىسقىلاپ جاتقان ۇستىنە بۇل كىردى. قوناق جىگىت بىردەن بۇرىلعان جوق. ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان بۇنى شار اينادان كورىپ:
— ءا، قۇرداس... كەل! كەل! — دەدى دە، اسىقپاي اقىرىن بۇرىلدى. بۇنى ءدال باياعى جاس كەزدەگىدەي، باس ساپ قۇشاقتاي الاتىنداي قوس قولىن سوزىپ كەلە جاتتى. تەك قولداسار جەردە العاشقى بەتتەگى ىقىلاسىنان كىلت اينىپ، قۇرداسىنىڭ قولىن ساۋساعىنىڭ ءۇش جاعىنان ءسال قىستى دا، بوساتتى.
— وتىر، — دەدى ورىندىقتى يەگىمەن نۇسقاپ.
— ساپار وڭ بولسىن!
— ءيا، ءاۋمين دەگەن، — دەدى ۇكى كوز اعاسى. — ءازىمجان دەگەن... اينالايىن دەگەن، تۋعان جەرىن ۇمىتپايدى دەگەن... ۇمىتپايدى دەگەن... وسى جولى ءتىپتى كۇتپەگەن جەردەن كەلدى دەگەن.
— ءبىر ەسەپتەن، ءقازىر كەلگەنى دۇرىس بولدى. كەيىنىرەك كەلسە، كىم بىلەدى، كوشىپ جاتقان حالىقتىڭ ورنىن سيپاپ قالار ما ەدى...
— اپىر-اي، اپىر-اي دەگەن... تەك، ايتەۋىر، ءتۇبى قايىر بولسىن دەگەن.
ءازىم مىنا ءسوزدىڭ وزىنە تۇك قاتىسى جوق سياقتى ءمىز باقپادى. سەن ءۇي ىشىندەگىلەرگە بايقاتپاي، تەرەزەگە تۇتقان اق جىبەك پەردەگە جالتاقتاپ قاراي بەردىڭ. ءازىم ونى بايقادى ما، جوق پا، بەلگىسىز كوز قيىعىن ساعان كەرەناۋ تاستاپ، ميىعىنان مىرس-مىرس كۇلدى:
— جاس كەزىڭدە تۇيەدەي جۇندەپ جاتسا دا ۇندەمەۋشى ەدىڭ. بايقايمىن، باتىرىم، سەنىڭ دە تەرىڭ جۇقارا باستاعان ەكەن. نەمەنە، ءوزىڭ شاپتىعىپ تۇرسىڭ عوي؟
— ءبىزدىڭ ورنىمىزدا بولساڭ، تەرىڭ جۇقارعان ەمەس، تەسىلگەن بولار ەدى.
— راس، راس دەگەن. ەل جاعدايى قيىنداپ كەتتى دەگەن... قۇرىدى، قۇرىدى دەگەن.
— كەل، وتىر، — دەدى ءازىم تور جاقتا تۇرعان ءبىر ورىندىقتى كورسەتىپ. سەن قوزعالا قويماعاسىن ول كۇلىپ كەپ قولتىعىڭنان الدى دا، ءتور جاقتاعى ورىندىققا اپارىپ وتىرعىزدى. سونان كەيىن دە ءوزىمسىنىپ كەتە بەرەتىن جاس كەزدەگى ەركىندىككە باسىپ، سەنى ىقتيار ەركىڭە قاراتپاي باۋرىنا تارتتى.
— تۋ، چەرت، قۇشاققا سىيمايسىڭ عوي، — دەدى كۇلىپ.
سەن تارتىنشاقتاپ بويىڭدى الىپ قاشىپ وتىرسىڭ.
قارامايىن دەسەڭ دە كوزى قۇرعىر ىقتيار-ەركىڭنەن تىس كوشە بەتتەگى تەرەزەلەرگە تۇتقان اق جىبەك پەردەگە تۇسە بەردى. مۇمكىن، تۇندە كورگەنى باكيزات ەمەس، قايىن ەنەسى بولار؟ ايتسا دا، سول قاقسال جاسى ۇلعايعان سايىن كارىلىكتى مويىنداعىسى كەلمەي، شاشىن جۇدىرىقتاي عىپ جەلكەسىنە ءتۇيىپ الاتىن بوپ ءجۇر عوي.
— شەشەڭ قالاي، قۋاتتى ما؟
— شۇكىر...
— قولىنان تالاي ءدام تاتىپ ەدىم. ۋاقىتىم از بوپ تۇر. دەگەنمەن، كىرىپ شىعارمىن.
— كەلەرىڭدە الدىن الا حابار بەر، قامسىز قالمايىق. سىباعالى مالىڭدى جەپ كەت.
ءازىم كۇتىمى قاتتى بەتىنە سىڭار ءاجىم تۇسىرمەي، سىلق-سىلق كۇلدى:
— اي، قۇرداس-اي، ۇكىمەت قانشا وقىتسا دا قازاقشىلىعىڭ قالمايدى. ەۆروپالىقتار قوناعىن ءبىر ستاكان كوفەمەن شىعارىپ سالاتىن داستۇردەن قۇداي بىلەدى، سەن عوي بەيحابارسىڭ.
سەن قۇرداسىڭا ءۇنسىز بۇرىلىپ، ۇزاق قارادىڭ. وسى جىگىت ءوزى بىلەتىن الدەبىرەۋگە ۇقساي ما، قالاي؟ توقتا، سول ءوزى كىم ەدى؟ كىم دە بولسا، و دا جاقتىرماعان كىسىنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتكىسى كەلگەندە كوز قيىعىن ءدال وسىلاي كەرگي تاستاپ، ءدال وسىلايشا سۇلۋ بەتىنە سىڭار ءاجىم تۇسىرمەي سىلق-سىلق كۇلمەۋشى مە ەدى؟ ءيا، سونداي بىرەۋدى بىلەتىن...
— دوستىم، ءار ەلدىڭ ءوز ءداستۇرى بار. ازيادا وتىرىپ، الدەقايداعى ەۆروپاڭدى قايتەيىن.
— ءسوز بولعانىڭا. اتا-باباڭنىڭ اتى مەن الا شاپانى ءقازىر قاي قازاقتىڭ كادەسىنە جاراپ جاتىر.
ەندى سەن كۇلدىڭ:
— شاپانىن بىلمەيمىن، ال اتىن ءوزىڭ ءمىنىپ كەلگەن سەكىلدى ەدىڭ عوي...
وسال جەرىن ءدال باسىپ ۇستاساڭ دا، ءبىراق ءوڭىن بيلەپ ۇيرەنگەن نەمە بۇل جولى دا ءمىز باقپادى. ول ۇندەمەگەسىن سەن ءسوزدى جالعاپ:
— ماقالاڭدى وقىدىم، — دەپ ەدىڭ،
ءازىم ەسىتسە دە، ءبىراق ەسىتپەگەن سىڭاي تانىتتى. تەك ونىڭ اڭعالاق كوز اياسى ۇشقىسى كەپ قاناتىن قومداي ءتۇسىپ، تۇعىرىنا قايتا وتىرعان ۇكىدەي بىر-ەكى قومپالاڭدادى دا باسىلدى:
— ويباي، ول ماقالا كەرەمەت بولدى دەگەن. كەرەمەت دەگەن. ءازىمجان دەگەن... اينالايىن دەگەن... تابيعاتتىڭ بەرمەسىن تارتىپ اپەرەم دەپ جاتسا، قۇرسىن، قۇرسىن دەگەن... بۇل حالىق قۇرىعان دەگەن... قۇرىعان دەگەن. ماڭدايىنا ىسسى ماي تامسىن دەگەن.
— ءيا، جەرلەستەرىڭە ماقالاڭ ۇنامادى.
— ساعان شە؟
— مەنى قايتەسىڭ. مەنىڭ قاي ءسوزىم سەنىڭ ميىڭا كىرىپ ەدى. ونان دا سەن بۇنداعى حالىقتىڭ نە دەيتىنىن تىڭدا، — دەپ قۇرداسىن سوزگە جەتەلەپ كورىپ ەدى، ول ءبىراق وسى جولى تاعى دا تۇك سەزبەي، تۇك ەسىتپەي كەرەڭدەنىپ الا قويدى. بۇندا كەلسە، ارالدى اۋىزعا المايدى. ال، انا جاقتا ارالدىڭ جەر بەتىندەگى جان العىش جالعىز ازىرەيىلى وسى. بۇلار امۋداريادا جاتقاندا تاعى ءبىر ماقالاسى شىقتى: "ءبىز تابيعاتتىڭ ق ۇلى ەمەسپىز، قوجاسىمىز" دەپتى. "تابيعاتقا ءبىز دە قارسى ەمەسپىز، تەك بىزدەر تابيعاتتىڭ ادام بالاسىنا، الا-بولە سوۆەت ەلىنىڭ وسكەلەڭ شارۋاشىلىعىنا كەلتىرەتىن پايداسىنا قاراي باعالايمىز" دەپتى. "راس، باياعىدا اتا-بابالارىمىز تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىنا تامسانعان. اقىندار سىلدىراپ اققان سۋعا، سىبدىرلاعان جاپىراققا، ايعا، كۇنگە، جۇلدىزعا قاراپ جىر ارناپ ەمەشەسى ۇزىلگەن. ءبىراق، ول داۋرەن ءوتتى. ول كەزدىڭ كوڭىلشەك شالدارىمەن كۇلىپ قوشتاستىق. ءقازىر ءىستىڭ زامانى. ەكونوميكالىق پروگرەسكە قولما-قول سەپتىگىن تيگىزىپ، ءال-اۋقاتىمىزدى وركەندەتەتىن شۇعىل شارالاردى شۇعىل قاراستىرىپ جاتىرمىز. اشىعىن ايتساق، ساناۋلى قۇمىرى قالعان كارى ارالدىڭ ءبىز ءۇشىن ءقازىر نەعۇرلىم تەز تارتىلىپ، تەڭىز استىندا جاتقان پالەنباي گەكتار قۇنارلى جەردى تەزىرەك بوساتىپ الۋدان ارتىعى جوق"، — دەپتى.
جۇرت ماقالانى جابىلا وقىدى. بۇ دا وقىدى. "ىندانى اشىلعان ادام الەمدى اپاتقا ۇشىراتپاي تىنباس-اۋ" دەپ ويلادى. جالعىز ءازىم بولسا ءبىر ءسارى عوي. ءقازىر اسپان استىنداعى ەل بولعان ەل، حالىق بولعان حالىقتان قانشا ازىمدەر شىعىپ، جۇدىرىقتاي جەردىڭ جان العىش جەندەتىنە اينالىپ جاتىر. ەگەر، ادام بالاسىنا اقىل كىرىپ، اشقاراق ىندىنىنا تەز ارادا تيىم بولماسا، كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ، ارالدىڭ كەبى كوپ ۇزاماي جەر بەتىندەگى قالعان كولدەر مەن تەڭىزدەردىڭ دە باسىنا كەلەر-اۋ!
— بىلتىر الماتىعا بارعاندا ويلاماعان جەردەن سەندەردىڭ ءبىر جينالىستارىڭنىڭ ۇستىنەن شىققانىم بار. قىزىل كەڭىردەك بوپ جاتىر ەكەنسىڭدەر. مەنى بايقاماعان شىعارسىڭ. كەيىنگى جاقتاعى ءبىر ورىنعا وتىرا كەتكەم.
— كوردىم. جينالىس سوڭىنان سوعار دەپ وتىرسام، جىپ بەرىپ تايىپ كەتىپسىڭ.
— مازالاعىم كەلمەدى. مەنسىز دە ايعايلارىڭ جەتەرلىك كورىندى. ءبىر اققۇبا جىگىت ءۇش رەت ءسوز الىپ سويلەدى.
— ءيا، كەر اۋىز بىرەۋ. سونىڭ الدىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قۇلاتىپ جىبەرىپ ەدىك. ساعان، ارينە، ونىڭ... ءسوزى ۇناعان بولار؟
— ۇناعاندا قانداي. وزىنە قۇداي باسپەن بىرگە جۇرەكتى دە بەرگەن ەكەن. ەسىڭدە مە، سول اينالايىن، ءسوزىنىڭ سوڭىن "كەلەشەكتە ادامنىڭ بولۋ-بولماۋى تابيعاتتىڭ بولۋ-بولماۋىنا تىكەلەي بايلانىستى"، — دەپ ەدى-اۋ.
— تابيعاتتى قۇرتايىن دەپ جاتقان كىم بار؟..
— قۇرت-قۇرتپا ونى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر. قايسى بىردە جازعاندارىڭدى وقىپ قالاتىنىمىز بار. سوندا ءبىرىڭنىڭ اۋزىڭا ءبىرىڭ تۇكىرىپ قويعانداي، قيت ەتسە، "تابيعاتتىڭ قاتەسىن تۇزەتەمىز" دەۋشى ەدىڭدەر. ءقازىر ونى قويدىڭدار. ەندى ەكونوميكالىق پروگرەستىڭ مۇددەسىنە قاراي پايدالانىپ جاتىرمىز دەيتىن سىلتاۋ تاپتىڭدار.
— بۇل، ءسىرا، مەن عوي؟
— ءيا، سەن.
— ەسىڭدە بولسىن، تابيعات كورمەگە قوياتىن ەكسپونات ەمەس. حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ كۇندەلىكتى مۇقتاجى مەن مۇددەسىنە... — دەي بەرگەندە، سەن كۇيىپ كەتىپ:
— قوي، ءارى! — دەپ قولىڭدى ىزالانا سىلتەدىڭ، — حالىق قامىن شىن ويلاساڭدار ۇمىتپاس ەدىڭدەر عوي!
قاي زاماننان كوكىرەگىڭدە قوردالانىپ جۇرگەن ىزا مەن كۇيىنىشتى العاش رەت سىرتىنا شىعارىپ اشىنىپ سويلەگەسىن بە، سەن ءوزىڭنىڭ انشەيىندە بۋلىعىپ، ىشىڭنەن تىناتىن دا جۇرەتىن تۇيىقتىعىڭنان ارىلعانسىڭ. ازىمگە تايسالماي تۋرا قاراعان الا كوزدىڭ جانارىندا باتىل جىگەر بار. اسىرەسە، ەكىلەنىپ قىزىپ كەتىپ، كيىپ كەتىپ، ومىراۋلاپ سويلەگەندە داۋسى دا جاسىراق كەزدەگى اناسىنىڭ داۋسىنداي ساڭق-ساڭق ەتىپ:
— ءيا، سولاي اكادەميك جولداس-س... — دەدىڭ دە، توقتادىڭ.
"مىنا جامان قايتەدى، ءاي؟" دەدى ءازىم ىشىنەن... سويتسە دە، سىرتىنداعى سالقىن قاندىلىقتى ساقتاپ، ءبورى ايباتىن الدىرا قويعان جوق.
— سەن-ن، اينالايىن، اۋىلدا ءجۇرىپ... — دەي ءتۇستى دە، ءازىم ءسوزى قىنۋسىز شىققانى ۇنامادى ما، اياق استىنان كىلت توقتادى. الگىندە ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا ىلە سالعان كوستيۋمىنىڭ قالتاسىن قاراپ ەمەن ترۋبكا الدى. سوسىن سەن كورمەگەن ءبىر اسەم كوروبكا ىشىندە ءيىسى بۇرقىراعان گاۆايالىق تەمەكىنىڭ ءبىر شۇقىمىن ساۋساق ۇشىمەن ءىلىپ الىپ، ونى دا باپپەن اسىقپاي الگى ەمەن ترۋبكاعا ساپ بارماعىمەن ۇستىنەن اقىرىن نىعىرلاپ باسىپ-باسىپ قويدى. سونان سوڭ دا ءوزىنىڭ وسى دۇنيە ورتەنىپ بارا جاتسا دا ابىرجىپ ساسپايتىن ادەتتەگى ءىش پىستىرارلىق قيمىلىن بۇرىنعىسىنان دا كورى باياۋلاتىپ، الگىندە قالتاسىنان تەمەكىمەن قوسا العان كوروبكا ىشىندە اقسيعان سىرىڭكەلەردىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرىن تاڭداپ، اقىرىندا، ايتەۋىر، كوڭىلى توقتاعان ءبىر تالشىقتى ۇستادى...
وسى جىگىتتىڭ انا جولى دا وسىعان ۇقساس جىنىنا تيگەن ءبىر قىلىعى ەسىنە ءتۇسىپ وتىر. ول بىلتىر جاز ەدى-اۋ. از عانا كۇنگە سوعىپ كەتۋگە كەلگەن قۇرداسىنا وسى ەلدىڭ حال-جايىن سويلەسكىسى كەپ ۇستىنە كىرگەن-دى. تەرەزەلەرىن تۇمشالاپ قىمتاپ تاستاعان ءۇي قارا كولەڭكە ەكەن. تابالدىرىقتان اتتاۋىن اتتاسا دا، بۇل ءبىراق قارا كولەڭكە بولمەدە كوزى ۇيرەنگەنشە اياعىن ىلگەرى باسپاي، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالعان-دى. قاي جاققا جۇرەرىن بىلمەي تۇرعاندا، پەردە تۇتقان ەسىكتىڭ ار جاعىنان قاز داۋىس قاڭق ەتتى:
— كىم دە بولساڭ بەرى كەل!
قۇرداسى قارا كولەڭكە بولمەنىڭ تور جاعىندا بولىسكەي كەرۋەتتە اياعىن اياعىنا ساپ جاتىر ەكەن. سەنى و دا كوردى. ءبىراق تىرپ ەتپەي جاتا بەردى. سەن كەرۋەتكە تاقاپ كەلە بەردىڭ دە، امانداسار جەردە كوز الدىڭا اتام زامانعى ءبىر ەلەس كەپ توقتاپ قالدىڭ. ءلام دەمەستەن جالت بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن ساعان ول ىلە داۋىستاپ:
— ءاي، توقتا! — دەپ ەدى. سەن قايرىلعان جوقسىڭ. جىن ۇرعانداي سىرتقا اتىپ شىقتىڭ دا، جەلگە قارسى ومىراۋلاپ ءجۇرىپ كەتتىڭ. سىرت الاي-تۇلەي. سول باياعى ارالدىڭ ورتتەي ىستىق كۇنى. سول باياعى جىندى جەل. شاڭداعى شىعا بوراعان توپىراق. قۇيىنداي ۇيىتقىعان سەزىم ساعان دا ەشتەڭەنى بايقاتىپ تا، ويلاتىپ تا كەلە جاتقان جوق. ەسىڭە قايداعى-جايداعى ءتۇسىپ، جاڭا، ويدا جوقتا وسى ولكەنىڭ ءبىر جەرىندە سۇيەگى قۋراپ قالعان جەتىنشى اتاسى كوزىنە ەلەستەپ كەتكەنى. كوشپەلى ەلدىڭ ەر-ازاماتى كوپ قىدىراتىن زامان عوي. جەتىنشى اتاسى ءبىر اۋىلدان شىعىپ، ءبىر اۋىلعا ماڭداي تۇزەپ كەلە جاتىپتى. ءشول قيناپ كەلە جاتقان سالت اتتى جولاۋشىنىڭ الدىنان تەرەڭ ساي كەزدەسىپتى. ساي تابانىنداعى سالقىن ساباتتا قىرىق شاتىر. قاڭتارۋلى قىرىق ات. قىرىق نوكەر. تۇسارلىقتان كەلەتىن كوك مايساعا تىزەرلەپ شەگەرىپ تاستاعان قىرىق نار. ءار قايسىسىنىڭ جانىندا تەڭ-تەڭ جۇك. بۇل وڭىردە ءدال بۇنداي سان-سالتاناتپەن حان تۇقىمى بەكزادالار عانا جۇرەدى. سونى بىلگەن جەتىنشى اتاسى حانعا سالەم بەرىپ قوس قولىن ۇسىنعاندا، شاتىردىڭ ءدال تورىندە جاڭاعى ءازىم سياقتى شالقاسىنان جاتقان حان:
— كىسى بويىنداعى مۇشەنىڭ ءبارى ءبىر عوي، — دەپ شۋاش ساسىعان اياعىن ۇسىنا قويىپتى دەيدى... قايدان ەسىنە ءتۇستى؟ نەگە ءتۇستى؟ حان اياعىن ۇسىنعاندا اتاسى بايعۇس نە كۇيگە ءتۇستى؟ قورلىقتان كوزىنە قان تولىپ كەتكەن سورلى تاپ سول ارادا شۋاش ساسىعان اياق حاندىكى مە، قارانىكى مە، ونشاسىن ويلاپ جاتپاي قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپتى دەيدى. ايىزىن سولاي ءبىر قاندىرار-قاندىرماستا قىرىق نوكەر تارپا باس سالىپ سىرتقا سۇيرەپ الىپ شىعىپ، ەتبەتىنەن جىعىپ ساپ دۇرە سوعىپتى دەيدى.
اتاسى پاقىر نامىس ءۇشىن وتقا ءتۇستى. ارى، نامىسى ءۇشىن اجالىنان بۇرىن ءولدى. ال سەن؟.. باسە، سەن شە؟ كوكىرەك تولا اشۋ باياعى قىدىرباي اتاڭشا سىرتقا اقتارىلىپ شىقپاي، ىشىڭدە تۇنشىعا بەرەتىنى نە؟ اكادەميك بولماق تۇگىل، ەكى اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسسە دە استامدىعىن كوتەرە بەرەتىنىڭ نە؟ تۇندە ايەلىن اق جىبەك پەردە ۇستاعان تەرەزە الدىنا وڭاشا الىپ شىعىپ ەمەشەسى ءۇزىلىپ تۇرعانىن كوردى. وسى ۇيدە بىرگە قونىپ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ سونىڭ ءبارىن جانى، جۇرەگىمەن سەزە تۇرا ەركەك باسىمەن قولىنان تۇك كەلمەي، سۇمىرەيىپ ۇيگە قايتىپ كەلگەن جىگەرسىزدىگى... سوعان توزگەنى... سونىسى نە؟
قاز داۋىس ساڭق ەتتى:
— سەن، اينالايىن، اۋىلدا ءجۇرىپ وت باسى، وشاق بۇتىنىڭ كۇنبە كۇنگى قامىنان باسقا دۇنيەنى ويلاۋدى قويعان ەكەنسىڭ. ارينە، بۇگىنگى كۇنگە دە قىزمەت ىستەۋ كەرەك. ءبىراق...
ءازىم تاعى دا كىلت توقتادى. بويىن ىزاعا الدىرىپ، ءوزىن ازەر ۇستاپ وتىرعان ءىرى قارا جىگىتتىڭ قاتتى بۇزىلعان كەسكىنىن بايقادى. سەبەبىن دە ءىشى سەزەتىن سياقتى. — ...بۇل دۇنيەگە بىزدەن كەيىن دە كەلەتىن ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ قامىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەرتەڭگى ۇرپاق ءسىز بەن ءبىز سياقتى تەڭىزدەن شاباق اۋلامايدى. ولار باسقاشا ءومىر سۇرەدى. اتامەكەن، اتا كاسىپ، اتا-بابا سالتى مەن ءداستۇرى، ەسىڭدە بولسىن، ىلگەرى تالپىنعان ۇرپاقتى شالعايدان تارتىپ، ويى مەن ءورىسىن وسىرمەيتىن ناعىز كەرتارتپا قىلىق.
— وي، اينالايىن، تۋساڭ، تۋ دەگەن... دۇرىس، دۇرىس دە-گەن...
— سەن جاقسى جىگىتسىڭ. جانىڭ، جۇرەگىڭ جاقسى. بىلەم حالقىڭا جانىڭ اشيدى...
— ءيا، راس دەگەن. قايتسىن... قايتسىن دەگەن...
— ينستيتۋت بىتىرگەسىن استانادا قالۋىڭ كەرەك ەدى. سەن باكيزاتقا ۇيلەندىڭ دە...
— ءجا، مەنى قايتەسىڭ...
— قايتپەگەندە شە. الىستاعى اۋىلدىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، وي ءورىسىڭ ەسپەي قالدى.
— ە، سولاي دە؟
— قاتتى ايتسام، كەشىر. ءبىراق بىلەسىڭ عوي، دوس جىلاتىپ...
— ايتا بەر!
دەنەدەگى ءدىرىل داۋىسقا كوشىپ، دەمىگىپ بارا جاتقاسىن لاجسىز توقتادىڭ. از ىركىلىپ، قايتا سويلەپ كەتتىڭ:
— حالىقتىڭ بەتكە ۇستاعان از عانا ازاماتى بار. استاناداعى وقىمىستىلاردىڭ ءبىرىسىڭ بە، بىرەگەيىسىڭ بە، ايتەۋىر، اتاعىڭ جەر جارادى. وسى ءوڭىردىڭ حالقى ارامىزدان شىققان ازاماتىمىز دەپ سىرتىڭنان كۇپىلدەسكەندە، بيشارالاردىڭ باسىنداعى بوركى جەلپ-جەلپ ەتەدى...
— تاعى نە ايتاسىڭ؟ — دەدى ءازىم. — بايقاۋىمشا، ماعان ارتىق كەتكەن بىردەڭەڭ بار سياقتى. كوپسىنىپ تۇرعانىڭ بولسا، قايتىپ الا عوي.
— ساعان بەرەرىم دە، الارىم دا جوق.
— ەندەشە ءتىلىڭدى تارت. تايراڭداپ باراسىڭ.
— ۇندەمەۋگە دە بولار ەدى...
— ەڭ دۇرىسى — سول.
— جوق، اينالايىن، باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق. ويىمداعى بويىمدا كەتپەسىن. ىڭعايى كەلگەندە ايتىپ قالايىن. بۇل ەل ءوزىڭدى ارقا تىرەر ازاماتى كورەتىن. ال سەن... سەن... سول حالىقتىڭ تارىققاندا تارتقىلاپ ەمەر اۋزىنداعى اعى مەن باسىنداعى باعىنا جارماستىڭ.
— ءاي، سەن دەگەن... قوي، قوي دەگەن. ءازىمجان سوڭىرا حالىقتى قارىق قىلادى دەگەن...
— اقساقال، ارالاسپاڭىز!
— اعا، ارالاسپا. بۇنىڭ ارعى جاعىندا ايتا الماي جۇرگەنى بار ەكەن. جارايدى، ايتسىن.
— ايتسام، تۋعان جەرىڭە ىستەپ وتىرعان مىنا قياناتىڭدى ەلىڭ دە، جەرىڭ دە كەشپەيدى. قۇداي دەگەن سوقىر شال بار بولسا، تابيعاتتا كيە بار دەگەن راس بولسا، سەن كارى ارالدىڭ كيەسىنە ۇشىرارسىڭ-اۋ.
ءازىم اشۋلانۋ ورنىنا راحاتتانا قارق-قارق كۇلدى. يىعىندا جاتقان بۇرشىك-بۇرشىك سۇلگىنىڭ سالبىراپ الدىنا تۇسكەن شەتىمەن كوزىن ءسۇرتتى.
— ءجا، تاۋسىلىپ قايتەسىڭ. مەنىڭ ارال جونىندەگى ويىمدى ءقازىر ۇقپاساڭدار دا، سوڭىرا كوزدەرىڭ جەتكەسىن تۇسىنەسىڭدەر. كورەرسىڭ، سوڭىرا باسى ءوزىڭ بوپ ماعان ءمارماردان ەسكەرتكىش قوياسىڭدار.
ەندى سەن كۇلدىڭ:
— ساعان؟ ءمارماردان؟ وي، شىركىن، ەسەك دامە-اي! سوندا ساعان ەسكەرتكىشتى نە ءۇشىن قويادى؟ الگى حالىق اڭىزىندا كەلدى جۇتاتىن وسى زاماننىڭ تاجال كوك وگىزى دەپ قويا ما؟
— ءاي، سلۋشاي!.. سەن... سەن دەگەن، ابايلا دەگەن... ءازىمجان ۇكىمەت ادامى دەگەن. جاڭاعى سوزىڭە ءتيىستى جەردە جاۋاپ بەرەسىڭ دەگەن...
ۇستىڭە ءتونىپ تۇرعان مىنا يمەك تۇمسىق قارا كىسىگە تۇسەتىن بۋراداي ەكەن. اۋزىنان تۇكىرىك شاشىراپ بولىپ تۇر. نەسى بار، تاعايىنداسا، باسقارما بولادى دا شىعادى. قوس ۋىس كولحوز تۇگىل بۇنىڭ اكەسىندەي جەرلەردە دە وسى جايساڭداي بىرەۋلەر وتىرعان جوق پا؟ سارى شايا ايتسا ايتقانداي، حالىق اينالايىننىڭ سىرى بەلگىلى: كۇڭكىلدەيدى-كۇڭكىلدەيدى دە كونەدى. كونگەندى ايتاسىڭ مىقتى ءبىر ورىنعا يىعىندا باسى بار، ماڭدايىندا كوزى بار، قانار قاپقا تولتىرعان ەتتەي بىرەۋدى اكەپ كرەسلوعا قونجيتىپ وتىرعىزسا، جەتىپ جاتىر. ال، مىنانى باسقارما سايلاسا كولحوزشىلاردى كلۋبقا جيىپ الىپ: "سەندەر دەگەن قۇرىعان... قۇرىعان دەگەن. انا جاقتا باستىقتار جان الىپ جاتىر دەگەن. پلان... پلان دەگەن... ماڭدايىڭا ىسسى ماي تامسىن دەگەن..." دەپ، جۇرت الدىندا ەكى ەزۋىنەن كوبىك شاشىراپ، جاراعان بۋراداي شابىنىپ تۇرىپ العاندا، كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ، قاي بالىقشى قايقاڭداماس ەكەن.
— ءاي!.. ءاي، سەن دەگەن... نەگە كۇلەسىڭ دەگەن؟..
بايقاپ تۇرسىڭ: جاڭاعى ءسوزىڭ ءازىمنىڭ شىمبايىنا قاتتى باتتى. ورنىنان سوزالاڭداپ تۇرەگەلدى دە، ساعان كوز قىرىن دا سالماي، سىرتىن بەرىپ بۇرىلىپ كەتتى:
— ويىڭداعىنى ايتقان سياقتىسىڭ. قالاي، ەندى ريزاسىڭ با؟
— جوق، ءالى دە ساعان ايتارىم بار.
ساعان شۇيدەسىن كورسەتىپ، سىرتىن بەرىپ تۇرعان ازىمگە قاراپ "اپىراي، وسىنداي بىرەۋدى قايدا كورىپ ەدىم؟" — دەپ ويلاعانسىڭ-دى. قايدا كوردى؟ كىم ەدى سول ءوزى؟ كىم دە بولسا و دا ءدال مىناۋ سياقتى ورنىنان سوزالاڭداپ تۇراتىن. كەردەڭ-كەردەڭ باساتىن. كەكىرەيىپ قارايتىن. ءسوزى دە اۋىزدان شىققانشا ءىش پىستىرىپ بولاتىن بىرەۋ ەدى عوي. ءيا، سونداي بىرەۋدى بىلەتىن.
— ەندەشە قۇماردان شىق. ۆالياي! — دەدى ءازىم.
— بار بالەنى باستاعان بابايەۆ بولاتىن.
— كىم؟
— اكادەميك بابايەۆ. سەنىڭ سۇيىكتى ۇستازىڭ.
— ونداي اكادەميككە ءوزىم ۇستاز بولام دەپ جۇرسەم، سەن دە...
— بىلگەم جوق، كەشىر. قايسىسىڭ قايسىسىنا ۇستاز بولساڭ دا، ايتەۋىر ەكەۋىڭ دە پىشاقتارىڭ جالاقتاپ ارالدىڭ القىمىنا تاقاپ تۇراسىڭدار.
— ءيا، سونسىن... ءسوزىڭنىڭ ىڭعايىنا قاراعاندا بۇل جولى دا قۇداي جولى قۇرمالدىقسىز بىتپەيتىن شىعار، ءسىرا؟
— ءبىز اۋىل ادامىمىز. عىلىمي ءسوز اۋزىمىزعا قايدان ءتۇسسىن.
— بەتىڭ ەندى تۇزەلدى. ارالدىڭ كەلەشەك تاعدىرى — حالىق ەمەس، عالىمداردىڭ قولىندا. ال، عىلىمعا، اينالايىن، ءوزىڭنىڭ اۋزىڭا تۇسە بەرەتىن الگى اۋىل اراسىنىڭ باتا، جانازا... سونداي تاعى نەلەر بار ەدى؟ سو جاعىنا سەن جۇيرىك ەدىڭ عوي؟
— اركىم بىلگەنىن ايتادى. اكادەميك بابايەۆتىڭ ارالعا قارسى بولعاندا ارجاعىنداعى پيعىلى بەلگىلى. وسى وڭىردە تۇراتىن بۇكىل حالىقتىڭ قازىرگى تاڭداعى تاعدىرى مەن بولاشاق ۇرپاقتىڭ... ۇرپاقتاردىڭ تاعدىرىن ول اكادەميك ءوز باسىنىڭ مۇددەسىنە قۇرباندىق قىپ وتىر.
— قۇرباندىققا شالىپ دەسەڭ، ءدال ءوز ءسوزىڭ بولادى دا شىعادى.
— كەكەت...
— جوق، شىنى سول. سەنى بۇرىن قۇدايدىڭ كوكتەن تاستاعان كىتابىن عانا وقيدى دەپ ويلاۋشى ەدىم، سويتسە كەيىنگى كەزدە قولىڭنان عىلىمي كىتاپتار دا تۇسپەيدى دەپ ءجۇر عوي.
"بۇعان كىم ايتتى ەكەن؟ باسقا كىم دەيسىڭ، باكيزات... ءيا، سول ايتقان بولدى".
ءازىم سەنىڭ قاتتى بۇزىلعان تۇرىڭنەن شوشىپ:
— ءجا، سابىر!.. سابىر، — دەپ، سەنى ورنىڭا وتىرعىزعىسى كەپ ەدى، سەن قولىن قاعىپ جىبەردىڭ.
— ارى يتەرىپ، بەرى جىعاتىن باياعى ادەتىڭدى ءالى تاستاماپسىڭ. مەن ساعان حالىق جونىندە سويلەسەم دەپ كەلسەم...
— حالىق قامىن مەن ويلاماي ءجۇر دەيسىڭ بە؟ حالىقتى ويلاعاسىن دا... كەلەشەكتە حالىققا شارۋاشىلىقتىڭ قاي ءتۇرى ءتيىمدى — كۇرىش پەن ماقتا ما، الدە بالىق پا؟ ءبىزدىڭ ايتىسىمىز وسى.
— بوس ءسوز.
— جوق، اينالايىن، بۇل ۇلكەن پروبلەما. تۇيىق تەڭىزدە كەلەشەك جوق. ال كەلەشەكسىز تەڭىزدىڭ تاعدىرىنا بولا، ءتورت ەل، تۇسىنەسىڭ بە، ءتورت ەل بىردەي قاراپ وتىرعان ەكى وزەننىڭ سۋىن حالىقتىڭ اۋزىنان جىرىپ الىپ، ارالعا بەرىپ قويىپ وتىرا المايمىز. سەنىڭشە، حالىق نە بولسا ول بولسىن، تەك تەڭىز امان بولسىن دەۋىمىز كەرەك پە؟ جوق، ول بولمايدى. ءوزىڭ، اينالايىن، بار، ورنىڭا وتىرشى.
— ال وتىردىق.
— ءيا، باسە ءسويتشى. ءقازىر، حالىق جەر بەتىنە سيماي بارادى. دەموگرافتاردىڭ بولجامى بويىنشا، تاياۋ جىلداردا ءالى دە ەكى-ۇش ەسە وسەدى. سونشا حالىقتى بۇرىنعى اتا-بابا كاسىبىمەن اسىراۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن اركىم ايتا باستادى. ەرتەڭ سونشا حالىقتى اسىراۋ عانا ەمەس، جۇمىس تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن دە بالىق شارۋاشىلىعىنان گورى ماقتا، كۇرىش شارۋاشىلىعى ءتيىمدى، دەمەك، كەلەشەگى كۇشتى دەپ، پروگرەسسيۆتىك جولىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
— سول ءتيىمدى شارۋاشىلىعىڭ مىنا حالىقتىڭ تۇبىنە جەتىپ وتىرعان جوق پا؟ كەشە وسى اۋىلدان جيىرما بەس ءۇي كوشكەندە ىشىندە بولعان جوقسىڭ...
— ەسىتتىم. ول ۋاقىتشا كۇيزەلىس. ال بولشيەۆيكتەر...
— قوي ءارى! — دەپ سەن قولىڭدى ىزالانا سىلتەدىڭ. — ەگەر حالىقتىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، كەلەشەك ۇرپاققا جاندارىڭ اشىسا، سەندەر، باسقا-باسقا، تابيعاتقا مۇقيات قارار ەدىڭدەر عوي.
ءازىم جانىنان تەمەكى الىپ جاتىپ، ساعان كوز قيىعىن تاستادى. انا جاقتا بۇنىڭ جاعاسىنا جارماسقان جاۋلار مىنا جاماننىڭ دا اۋزىنا تۇكىرىپ قويعاننان ساۋ ما؟ وباي-اۋ، بۇنىڭ دا ءدال سولارشا سويلەۋىن كوردىڭ بە؟
— اتا-بابامىزدان قالعان بايلىقتىڭ باسى — وسى تەڭىز ەدى. سەنى مەن ءبىز وزىمىزدەن كەيىنگى ۇرپاققا سول بايلىقتان نە قالدىردىق؟ كەشەگى ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە "بالىعى تايداي تۋلاعان" دەپ اقىندار جىرلاعان تەلەگەي تەڭىز ورنىندا سوڭىرا تۇز بەتىنە شىعىپ، شاڭداق بۇرقىراپ، توپىراق بوراپ جاتاتىن ساحارا ءشول مە؟ قىلتيعان كوكتى كۇيدىرىپ جىبەرەتىن ورتتەي اپتاپ اڭىزاق پا؟ سوڭىرا بىزدەن كەيىنگى ۇرپاق قۇس ۇشسا — كاناتى كۇيىپ، اڭ جۇگىرسە — تۇياعى كۇيەتىن ورتتەي ىستىقتا ءبىر تامشى سۋ تاپپاي كەنەزەسى كەۋىپ بارا جاتقاندا، سەنى مەن بىزگە العىس ايتا ما؟ جوق! جوق، باۋىرىم، تەك قارعىس ايتادى! لاعىنەت ايتادى!
— سەن اقىر زاماندى ءتوندىرىپ جىبەردىڭ. بۇكىل ارالدىڭ بەرگەن بالىعىن سوڭىرا ءبىز اق ماقتادان العان ءبىر جىلعى ونىممەن وتەيمىز. سوڭىرا تۇران ويپاتى سياقتى ارال ويپاتى دەپ اتالاتىن تەڭىز استىنان بوساعان وسىناۋ جەردەن ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىز اق ماقتا ءوندىرىپ، دۇنيە جۇزىلىك رەكورد جاسايدى.
— توقتا! سوندا ونىڭ قاي جىلدار بولماق؟ سەندەر حالىقتى نەشە جىلدان كەيىن قارىق قىلماقسىڭدار؟
— ءدال ايتۋ قيىن. ال، شامامەن ايتقاندا... جيىرما جىلدىڭ ار جاعى. ول اقيقات.
— اپىر-اي، ءا؟ اقيقات دەدىڭ-اۋ، سەن؟
— ءيا، اقيقاتتىعىنا انت بەرۋگە بولادى، — دەدى ءازىم. ءبىراق جانارى ويناقشىپ الىپ قاشىپ تۇرعان كوزىن ساعان ۇستاتپادى. سەن قارق-قارق كۇلدىڭ. ارا-اراسىندا: "قايران قوجا ناسىر-اي" دەپ، كۇلكىڭدى تيا الماي جاتقانسىڭ-دى.
— وي، نەگە كۇلەسىڭ؟ سەن... سەن دەگەن... ءسىرا، ساۋ بولماسسىڭ دەگەن... قۇرىعان... قۇرىعان دەگەن.
كۇلكىنى كىلت تىيدىڭ. ءازىم تۇككە تۇسىنبەسە دە، ءبىراق بۇنىڭ ارجاعىندا وزىنە تيەتىن ءبىر قولايسىز نارسە بارىن ءىشى سەزىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ تۇر.
— قوجا ناسىردىڭ اڭگىمەسى بار ەدى عوي. ونى سەن دە بىلەسىڭ.
— بىلمەيمىن. بىلگىم دە كەلمەيدى.
— جوق، سەن تىڭدا. ەسىڭدە مە، ەرىككەن حان قوجا ناسىردى شاقىرىپ الىپ: "ەسەگىمە حات تانىتا الاسىڭ با؟" دەگەندە، قوجەكەڭ ويلانباستان: "ابدەن بولادى، حان يەم"، — دەپ كەلىسە كەتپەۋشى مە ەدى؟
— ە، ول دەگەن... قىزىق دەگەن...
— انە، اعاڭ بىلەتىن بوپ شىقتى. ونى سەن دە بىلەسىڭ.
— ال بىلدىك دەلىك. سوندا ارجاعىندا تۇسپالداپ تۇرعانىڭ نە؟
— ەشتەڭە دە ەمەس. جارىقتىق، قوجەكەڭنىڭ اڭقاۋلىعى ما، الدە اۋليەلىگى مە، كىم ءبىلسىن... حان: "ەگەر، وسىدان ۋادەڭدە تۇرماساڭ باسىڭدى الام"، — دەپ قاھار تىككەندە، ەسىڭدە عوي، ول جارىقتىق قول قۋسىرىپ: "قۇپ تاقسىر، بولسىن! تەك جيىرما جىل پۇرسات بەرسەڭ ەسەگىڭە حات تانىتايىن". — دەۋشى ەدى عوي. سونى ەسىتكەن جاناشىر جاقىندارى قوجا ناسىرعا ۇرىسىپ: "ويباي-اۋ، ەسىڭ دۇرىس پا؟ ەسەك حات تانۋشى ما ەدى؟ ۋادەڭدە تۇرماعاسىن حان باسىندى الادى عوي دەگەندە، جارىقتىق قوجا ناسىر تۇك ساسپاستان: "جيىرما جىلعا دەيىن كىم بار، كىم جوق. جيىرما جىلدا يا حان ولەدى، يا ەسەك ولەدى، يا مەن ولەم"، — دەمەپ پە ەدى. ال، ەندى بۇعان قالاي كۇلمەسسىڭ؟ كۇلمەي كورشى كانە؟
— ءيا، كۇلەسىڭ. قوجا ناسىر قۋ دەگەن... كىسىنى كۇلدىرەدى دەگەن.
— ءجا، بولدى. — دەدى ءازىم اعاسىنا. سىرتىن سىزداتىپ العان.
— تۇسپالىڭدى ءتۇسىندىم. ال، ساۋ بول! — دەدى دە، ارالارىڭدا تۇك بولماعانداي سەنى قولتىعىڭنان الىپ ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالدى.
سۋىق جەل سىرتقا شىققان بويدا دەنەنى تىتىرەتىپ جىبەردى. سەن جالما-جان ءوڭىرىڭدى قىمتاپ جاتىپ: "اپىراي، ءا؟ وسىنداي بىرەۋدى قايدا كوردىم!" دەپ ويلاعانسىڭ-دى. كىم دە بولسا، ءوزى بىلەتىن مەنمەنسىگەن بىرەۋدىڭ كەكىرلىگى... جاڭا قۇرداسىنا قاراعان سايىن كوزىن ادەتتەگىدەن كورى ۇزاعىراق ۇستاپ قالعاندا دا وسى سۇراق ويىن مازالاپ بولعان-دى. قانشا ويلاسا دا ەسىنە تۇسىرە الماي قويعان، ءبىراق ايتەۋىر ءوزى جاقسى بىلەتىن ءبىر كىسى سياقتى قۇرداسى دا جاڭا بۇعان سىزدانا قاراۋدان جاڭىلمادى. استاناعا كەپ وقۋعا تۇسكەن كۇننەن باستاپ وزىنە كولدەنەڭنەن قاتال ساقشى قويىپ، قول-اياعىن قورعاسىن قۇيعانداي اۋىرلاتىپ الدى. اياعىن ارەڭ باسادى. اۋزىن ارەڭ اشادى. ءسوز دە اۋزىنان زارىقتىرىپ ارەڭ شىعادى. قارسى كەلگەن كىسى ءيىلىپ سالەم بەرمەسە، كوزى تۇسپەي كەكىرەيىپ ءوتىپ كەتەدى. ساعان نازار اۋدارعاندا دا اۋەلى قاسى، قاباعىن كەرىپ، اسپاي-ساسپاي اقىرىن بۇرىلادى. وسى كەكىرلىك پەن كەرەناۋ كەربەزدىكتىڭ بۇل ءبارىن بىرەۋدەن اۋدارماي قاعىپ الدى. سول كىم ەدى ءوزى؟
قۇرداسىنىڭ قولدان جاساپ العان وسى ءبىر جاساندى مىنەزىنە تاڭدانىپ كەلە جاتىپ، بۇل كونتوردان ءوتىپ كەتىپتى. اۋىل ارتتا قاپتى. ورىسكە بارماي، اۋىل ىرگەسىندە جايىلىپ جۇرگەن جابۋلى تۇيەنىڭ جانىنا كەپ، ۇيقىدان ويانعان ادامداي اينالاسىنا الاق-جۇلاقتاپ تۇرعان ۇزىن قارا كىسىگە تۇيە ەكەش تۇيە دە "ەسى دۇرىس پا؟" دەگەندەي اۋزىنداعى ءۇزىپ العان ءشوبىن شايناماي، موينىن بۇرىپ، ودىرايىپ قاراپ قالعان ەكەن.
دەرەۋ ىزىنشە كەرى قايتتى. كونتورعا كەلدى. جاڭاعى وي ما، الدە تۇندە شالا ۇيقى بولعاندىكى مە، ورىنىنا كەپ سۇلدەرى قۇرىپ وتىرا بەرگەندە، كۇتپەگەن جەردەن، كەنەت... قۇرداسىنىڭ جاڭا كىمدى اۋدارماي قايتالاعانى ەسىنە ءتۇستى دە، ستولدى سالىپ قاپ:
— وي، كوك سوققان-اي! — دەپ كۇلىپ جىبەردى.
بەس جىل وقىعان ءازىم استانادا تۇراتىن قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ ۇيىندە جاتقان-دى. اعاسى ءۇي سالاتىن ۇلكەن ترەسكە باستىق ەكەن. الماعان وردەنى جوق. قۇرىلىسشىلارعا تيەسىلى قۇرمەتتى اتاققا دا يە بوپتى. كەيىنگى جىلدارى استانادا بوي كوتەرگەن ءساندى سارايلاردى سول سالدى دەيدى. ازىمگە ەرىپ قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ ۇيىندە بولعانى بار ەدى. ە، ە، سوندا كورگەن ەكەن-اۋ. بۇل بارسا، ءازىمنىڭ اعاسى گازەت وقىپ وتىر ەكەن. بۇل سالەم بەردى. ترەس باستىعى گازەتتەن باسىن كىدىرىپ كوتەردى. ىنىسىنە ەرىپ كەلگەن ۇزىن سيراق قارا بالاعا قولىنداعى گازەتتىڭ ءبىر شەتىنەن كوزىنىڭ قيىعىن عانا تاستاعان ەدى. سوسىن ول بۇنىڭ تۇلا بويىنداعى باسقا مۇشەلەرىنەن كورى بۇتىندا تىرتيعان تار شالباردىڭ شولاق بالاعىنان قىزىل توبىعى شىعىپ تۇرعان تەرتەدەي سيراعىنا كۇلكى قاشىرعان كوزدىڭ قيىعىن كەرگي تاستاعان ەدى-اۋ. و دا سويلەگەندە قوڭىر داۋسىن قولدان سوزاتىن. و دا اۋزىنان شىققان ءار ءسوزىن ارعى جاعىنان زوردىڭ كۇشىمەن سىعىپ شىعارعانداي ىڭىرانىپ ەدى-اۋ! اندا-ساندا كۇلە قالعاندا دا، اتاقتى قۇرىلىسشى بەتىنە سىڭار ءاجىم تۇسىرمەي، قۇددى وتى-سۋى مول كول جاعاسىندا قونىسى كەلىسكەن قوڭىر قازدىڭ گا-گا-سىنا كەلەتىن ءبىر كەرەنەۋ ءۇن كومەيىنەن ىرق-ىرق شىققان.
"اي، باۋىرىم-اي، ءارتيسسىڭ-اۋ. تەك سەنىڭ سونداي ەكەنىڭدى ەشكىم بىلمەيدى عوي".
سارى شايا ەسىنە ءتۇستى. وتىرىكشىنىڭ اۋزىنان شىققان شىندىق تا وتىرىك. ايتپەسە، سول بيشارا بىردەڭە بىلەدى. انە، مونشادا ايتقانى شىن بولدى دا شىقتى. جارايدى، سارى شايا ايتقان قيسىننىڭ ءتۇبى شيكى بولسىن. شىنىندا، قۇلاۋعا كەلگەن كولحوزدىڭ باسقارمالىعى كىمگە قاجەت. "اپىر-اي، ءا؟" دەپ بۇل ءوزىن قيناعان ساۋالعا قينالىپ، اينالاسىنا الاقتاپ قارادى. بۇل جىگىت اۋىلعا بۇرىن دا كەلەتىن. ءبىراق كەلەر الدىندا حابار بەرەتىن. ونىڭ سوڭىرا شىعاتىن كۇنى، ساعاتى، پويىزى، ۆاگونى، كۋپەسىنە دەيىن بىلۋگە ءتيىستى كىسىلەردىڭ قاپەرىنە تۇگەل جەتەتىن. ول كەلەتىن كۇنى، اسىرەسە، بۇلار قاتتى ابىگەرگە ءتۇسىپ، ۇلكەن-كىشى ءۇي توبەسىنەن تۇسپەۋشى ەدى. كوكتە قۇس كورىنسە دە، كوز ۇشىنان شاڭ بۇرق ەتسە دە، بالالار شۋ ەتىپ سىيلى جىگىتتىڭ اعا-جەڭگەسىنە دەرەۋ حابار بەرىپ جاتپاۋشى ما ەدى؟ كۇتكەن قوناق اۋدان باسشىسىن قاسىنا ەرتىپ كوكپەن كەلسە، ىلە-شالا تەڭىز باسىن جاعالاپ جەڭىل ماشينا جەتەتىن. ءبىر رەت... ءيا، ول ءتىپتى كەرەمەت بولدى! ءمىنىپ كەلگەن اق كەمەنى بالىقشىلار اۋىلىنىڭ بەت الدىنداعى قولتىققا بايلاپ قويىپ، بۇنداعى اعايىن-تۋمالارىن ارالاپ جاتىپ العاندا، اسىرەسە، شالدار جاعى ايىزى قانىپ: "قۇدىرەتىڭنەن اينالايىن-اي" — دەپ تامسانىپ ەدى-اۋ!
سۇيتكەن جىگىت... جوق، بۇل تەگىن ەمەس! ورنىنان اۋىرلاۋ تۇرەگەلدى. ىزعىعان مۇزداي كابينەتتى ارلى-بەرلى كەزىپ ءجۇردى دە، كەنەت اياق باسىسى اۋىرلاپ تاس توبەدە ءجىپ باۋى سالبىراعان شام استىنا كەلە بەرە قالشيىپ تۇرا قالدى.
باسى زىلدەي. بىرەۋ كەلدى. بىرەۋ كەتتى. بۇل ءبىراق نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن بىلگەن جوق. ءتىپتى الدىنا كەلگەن كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ تا، وقتا-تەكتە وسى كۇنگى ءوز باسىنداعى حال كيىپ كەتە بەرەدى. باكيزات قايدا؟ تۇندە قايدا تۇنەدى؟ وسىلاردى ويلاعان سايىن كوكىرەگىنە بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىكەندەي قادالىپ جاتقان كوپ كۇدىك، كوپ-كوپ ساۋال مازاسىن الىپ مۇزداي كابينەتتە كوز جانارى اداسىپ وتىرعانى.
شاماسى، ءسىرا، ۇيگە كىرگەن لاڭ قايدا بارسا دا بۇلاڭداپ قاسىندا جۇرەتىن كولەڭكە سياقتى قاشىپ قۇتىلا المايتىن ءبىر پالە.
* * *
سول كۇنى جۇمىس الداقاشان اياقتالسا دا بۇل ەل جاتقانشا ۇيگە قايتپادى. باكيزات تۇندە شەشەسى ەكەۋى تاڭ اتقانشا انا ۇيدە قوناقپەن بىرگە بولعانىن سارى شايا باعانا جۇگىرىپ كەپ ءشۇيىنشى سۇراعانداي ايتىپ كەتتى. سونان كەيىن دە ول ءسوزدى ۇدەتىپ:
— مىنالار ءۇنسىز. بۇگىن-ەرتەڭ كولحوزشىلار جينالىسىن شاقىراتىن ءتۇرى جوق. ءبىر ەلدىڭ اۋزى-باسىنا قاراپ وتىرعان باسشىسىن ورنىنان الىپ تاستاۋ وڭاي ما. باتىرعا دا جان كەرەك. كىم بىلەدى، باسقا بىرەۋدىڭ قولىمەن ىستەپ ۇيرەنىپ قالعان قۋ جىگىت جاماناتتى وزىنە اۋدارعىسى كەلمەي وتىر ما. ءسويتىپ، اۋداننان بىرەۋدى كۇتىپ وتىرسا دا ءوزى ءبىلسىن. ايتەۋىر، تەگىن ەمەس، — دەپ، مۇزداي كابينەتتىڭ تورىندە تۇنجىراپ وتىرعان ىنىسىنە قارادى. ساپ-سارى كوزدىڭ جانارىندا "سەن قالاي ويلايسىڭ؟" دەگەن سۇراق بار. ءبىراق، بۇنىڭ ۇندەي قوياتىن ءتۇرىن كورمەگەسىن. — ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق، — دەپ، بۇل ءۇشىن دە جاۋاپتى ءوزى بەردى دە، شىعىپ كەتتى. وڭاشا قالعاسىن بۇل ەندى نە ىستەرىن بىلمەي وتىرعاندا، ەسىك اقىرىن اشىلىپ، ارجاعىنان حاتشى قىز سىعالادى. بۇل باسىن كوتەرگەنشە ول جالما-جان ەسىكتى جابا قويدى. سىرداريادان كەلگەلى وسى قىز ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ ءجيى كىرەتىن بوپ ءجۇر. سونىڭ بارىندە دە تابالدىرىقتان اتتاي بەرە جاۋدىراعان كوزى جاۋتاڭداپ، مۇزداي كابينەتتىڭ ءتۇپ جاعىندا ەڭسەسى ءتۇسىپ وتىرعان ءىرى قارا كىسىنىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراي بەرەدى. سەنىڭ جانىڭا باتقان قيىندىقتى ءوزىنىڭ ناپ-نازىك تالدىرماش دەنەسىنە كوتەرىپ العىسى كەپ تۇرعان تاۋەكەلدى كورەدى. وسى قىز تۇسىنە تەگىن كىرمەگەن سياقتى. دۇنيەدە ءوزىنىڭ دە بىرەۋگە كەرەك ەكەنىن سەزىپ، ەسىگىنىڭ الدىن باققان قارشاداي قىزدان سۇيەۋ ىزدەپ، جۇدەۋ جانىن جىلىتپاق بولعان دارمەنسىزدىگىنە وقتا-تەكتە تاڭدانىپ قاپ وتىرعان-دى.
سىرتتان بىرەۋ كىرگەندەي بولدى. "بۇل كىم ەكەن؟" دەپ ويلادى. باسىن كوتەرمەي سۇلىق وتىرعان كۇيى جابىق تۇرعان ەسىكتىڭ ارجاعىنداعى دىبىسقا قۇلاق تىكتى. حاتشى قىز ەمەس. مىناۋ كىم دە بولسا تاقتاي ەدەندى تەپسىنىپ باسقان بىرەۋ. ەسىككە جەتە بەرگەندە الدەنەگە كىلت توقتادى. سول ارادان نە ارى، نە بەرى باسپاي تۇرىپ الدى. بۇل كىم؟ بۇل كەزدە كەڭسەگە كەلەتىن كىم بولۋى مۇمكىن؟
ەسىك شاپشاڭ اشىلدى. ار جاعىنان... بۇل كۇتپەگەن كىسى كىرىپ كەلە جاتتى. كۇتپەگەن كىسىنى كەرگەندە سەن نە تۇرەگەلەرىڭدى، نە وتىرا بەرەرىڭدى بىلمەي اڭتارىلىپ قالعانسىڭ-دى. قارا ەتىكتىڭ قازىق ەكشەسىن تىق-تىق باسىپ كەلە جاتقان باكيزات ساعان تايانا بەرە كىلت توقتادى.
— جادىگەر، — دەدى ءجۇزىن تىكتەپ. ورنىڭنان قالاي اتىپ تۇرعانىڭدى ءوزىڭ دە بىلگەن جوقسىڭ. قوس قولىڭمەن قولىن ۇستاي الدىڭ. سەنىڭ قولىڭ با، الدە باكيزاتتىڭ قولى ما، ايتەۋىر، ساۋساعىنا ساۋساعىڭ تيگەندە بىرەۋىنىڭ قولى قالتىراپ كەتتى.
— ءباتىش، اينالايىن... كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. قايدا كەتەرىمدى بىلمەي وتىر ەدىم.
سەن تولقىپ تۇرىپ، بايقاماي قولىن قاتتىراق قىسىپ جىبەردىڭ بە، باكيزات تىجىرىنىپ قالدى دا، ۋىسىڭنان تەز تارتىپ الدى.
— ءباتىش، اينالايىن، وتىنەم. تەك كىنالاسپايىقشى. شىنىم سول، شارشادىم. قالعان ۋاقىتتا ءبىز دە ادام قۇساپ ءومىر سۇرەيىكشى.
— ونى ەرتەرەك ويلاۋىڭ كەرەك ەدى.
— ءالى دە كەش ەمەس.
— جوق، كەش.
— قا-لاي؟..
— قالايى سول، ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرى ءبىر شەشىمگە بەل بايلاپ كەلىپ تۇرمىن.
شەكەڭ شىڭىلداپ كەتتى. باكيزاتتىڭ قاتتى بۇزىلعان ءتۇرىن كورىپ تۇر. اۋزىنان شىققان ءار ءسوزىن دە انىق ەسىتتى. ءبىراق وسىنىڭ ءبارى ءوڭى ەمەس، كەيىنگى كەزدە ءجيى كورەتىن بوپ جۇرگەن كوپ جامان ءتۇستىڭ ءبىرى سياقتى. مىناۋ شىنىندا دا ءوڭى ەمەس، ءتۇسى ەكەنىن راستاعىسى كەلگەندەي:
— سەنەن كەتەم، — دەدى باكيزات.
قوس شەكەڭ الگىدەن دە كورى قاتتى شىڭىلداپ، الدەنە دەگىڭ كەلسە دە، ءدال ايتار جەردە اۋزىڭا ءسوز تۇسپەي، سىلەيىپ قالعانسىڭ-دى. سەن ونى كەيىن ءبىلدىڭ. سوسىن قاراپتان-قاراپ كويلەگىڭ جاعاسى بۋىندىرىپ قىسىپ بارا جاتتى. سەن ونى ءتىپتى سەزگەن جوقسىڭ-دى.
— ەسىتىپ تۇرمىسىڭ. سەنەن كەتەم.
ءيا، ەستىپ تۇر. ءار سوزىنە دەيىن انىق ەستىپ تۇرسا دا، ءبىراق وسى سوزدەردىڭ ءمانى دە، ماعىناسى دا ساناسىنا جوندەپ جەتكەن جوق. "كەتكەنى قالاي؟" دەدى ىشىنەن.
— ءوزىڭ كىنالىسىڭ، — دەدى باكيزات.
بۇل سەنىڭ ءومىر بويى ەستىپ كەلە جاتقان ءسوزىڭ بولعاسىن اسەر ەتپەدى. جانە كىنالاسقىسى كەلمەدى. نە دە بولسا، بار كىنانى وزىنە الىپ، مىنا بەتىن اشىپ ايبىق ادامدانىپ الگان ايەل الدىندا باسى سالبىراپ تۇرعان-دى.
— ءاي، سەنىڭ وسى يت مىنەزىڭ-اي! نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ساعان ايتىپ تۇرعان جوقپىن با؟
— شىن... شىن ايتىپ تۇرسىڭ با؟
— ءيا، شىن. سەنەن كەتەم.
— قايتەم. باقىتتى بول!
— بۇل نە — كەكەسىن بە؟
— شىنىم.
— ءوزىڭ كىنالىسىڭ.
— ءيا، سولاي. ءبىراق... ءبىراق، ءاي قۇرىسىنشى، بولار ءىس بولعاسىن، كىنالاسىپ كەرەگى قانشا.
— جوق، ايت!
— ايتسام... بەزبەننىڭ ءبىر باسى مەن بولعاندا، ونىڭ ەكىنشى باسى بار ەمەس پە ەدى؟
باكيزات تۇسىنبەدى. سوسىن، تاڭدانىپ يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— بەزبەن-ن؟
— ءيا، كادىمگى بەزبەن...
باكيزات ىزالانا باستادى:
— پريچەم تۋت... بەز-بەن؟!
— پري توم، دوروگايا... بەزبەننىڭ ءبىر باسى تومەن باسۋى ءۇشىن ەكىنشى باسى جوعارى كوتەرىلۋى كەرەك. وسىنداي ءبىر زاڭدى باياعىدا دا مەكتەپتە...
باكيزات تۇككە تۇسىنبەدى. سوندىقتان ميعا كىرمەيتىن تۇسىنىكسىز سوزدەرگە ىزاسى كەلدى:
— سەن دەنى دۇرىس كىسى بولعاندا، ءبىز الدەقاشان...
— ءيا، الدەقاشان استاناداعى ارۋاقتى سەميانىڭ ءبىرى بوپ وتىرار ەدىك.
— سول وتىرىك پە؟
— راس.
— مامام بايعۇس سەنى قانشا سۇيرەلەدى.
— ءبىراق جەتەلەگەن توبەت قوراعا كىرمەدى.
بۇل جولى باكيزات تۇسىنگەن سياقتى. ساعان الا كوزبەن اتا قارادى دا، تۇك دەمەستەن بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ونىڭ قايىرىلماي ءبىرجولاتا كەتكەنىن ءبىلدىڭ دە، ورنىڭا بارىپ وتىرا بەرگەنىڭ سول-دى. جاڭا، باكيزاتتىڭ سوڭىنان قاتتى جابىلعان ەسىك قايتا اشىلدى. اشۋىن اشسا دا، ءبىراق كىرەر-كىرمەسىن بىلمەگەندەي باكيزات ەسىك الدىندا ىركىلىپ تۇرىپ قالدى.
سەن تۇرەگەلدىڭ. جاڭاعىنىڭ اراسىندا ونىڭ بۇلايشا نەگە ءتۇسى قۋارىپ جۇدەپ قالعان تۇرىنە ءارى ۇرەيلەنە، ءارى تاڭدانا قاراپ تۇرسىڭ.
— جادىگەر... ءبىزدىڭ سويلەسەتىن شارۋامىز بار ەكەن...
— ءيا؟ تىڭداپ تۇرمىن.
— ول... ول ءوزىڭ بىلەتىن جاعداي. ەكەۋمىز شەشەتىن نارسە. بولسا دا، قىز مەنىڭ انامدا قالادى عوي. كىشكەنتايىنان باۋىر باسقان نەمەرەسى. ال...
— بالا جايى عوي؟
— ءيا-ا...
— وعان قينالماي-اق قوي. سەنەن دە، مەنەن دە گورى اجەسىنىڭ باۋىرىندا بولسا، ول بالاعا بوتەن بولمايدى. ال، ال ساۋ بول!
— كە-شىر، — دەدى باكيزات. تۇرعان جەردەن تابانىن ازەر جازدى. ەسىككە دەيىن سۋ كەشكەندەي سۇلدەرىن قوزعاپ مالتىعىپ باردى. ەسىكتى اشقاسىن دا ءسال بوگەلە ءتۇستى دە، سوسىن شيراق باسىپ شىعىپ كەتتى.
سەن قىبىر ەتكەن جوقسىڭ. ارجاعىڭ قۇلازىپ، شوفەر جىگىتتىڭ ەزۋىنەن تۇسپەيتىن اششى تەمەكىنى اڭساپ تۇرعانىڭدى ءوزىڭ سەزگەن جوقسىڭ-دى. باكيزاتقا رەنجىگەن جوقسىڭ، ونى قايتا اياعانسىڭ-دى. وسى جاسقا كەلگەندە سارى دالادا ساعىم قۋعان بالاداي، و دا ءبىر باسىنا باقىت ىزدەپ بارادى. ءبىراق ونىڭ دا كوكىرەگىن تىرناعان جاڭاعى زاردەي اششى قاسىرەت جۇرەك باسىنا زاپىران جيىپ، ۋلاپ تۇرعاندا الداعى ومىردەن نە وپا تابار دەيسىڭ...
* * *
قىسقى كۇن كەشكە تاقاپتى-اۋ. ونى ەندى بايقادى. بۇركەۋ اسپاننان بىرەر ءتۇيىر قار قىلامىقتادى. بۇگىن epتەڭگىسىن مۇز ۇستىنە شىعىپ كەتكەن جالعىز كىسى تۇرعان جەرىنەن ءالى تاپجىلعان جوق. قارنى اشتى. سىرداريادان كەلگەلى نە ءىشىپ، نە قويىپ جۇرگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. تۇندە دە ءۇي ءىشى جاتىپ قالعاسىن كەلدى. سىرتقى ەسىكتى سىقىرسىز اشىپ، اياعىن ۇشىنان باسىپ ىلگەرى ءوتتى. سىرت كيىمىن شالا-پۇلا شەشىپ، قىزىنىڭ كىشكەنتاي كەرۋەتىنە جاتا كەتكەن-دى. توسەگى جايسىز بولدى ما، باسى اۋىرىپ قاپتى. جانە قىزىنىڭ كىپ-كىشكەنتاي كەرۋەتىنەن تەرتەدەي سەرەيگەن سيراعى جەرگە سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. ويانعان بويدا تاقتاي ەدەن قارىپ بارا جاتقان اياعىن باۋىرىنا تارتىپ الدى. وت جاقپاعان مۇزداي ءۇيدىڭ ىزعارىن كورپە استىندا جاتىپ تا سەزدى. مۇزداي باشايلار كورپە استىنا كىرگەسىن دە جۋىق ارادا جىلىنا قويماعاسىن، باۋىرىنا قىسقان اياعىن بىر-بىرىنە ۇيكەپ ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەردى. سودان كەيىن دە قول-اياعىن باۋىرىنا قىسىپ ءبىر ۋىس بوپ بۇيىعىپ جاتىپ، وسى كۇنگى ءوزىنىڭ باسىنداعى قيىندىقتاردى ويلادى. وتكەن ءتۇن سياقتى بۇگىن تاعى دا كىشكەنتاي قىزىنىڭ بولمەسىنە قونىپ شىققانىن ەسىنە الدى. كەشە كەشكىسىن ايەلىنىڭ "سەنەن كەتەم" دەگەنى ەسىنە تۇسكەندە، باشايلارىنىڭ ۇشى مۇپ-مۇزداي بوپ قاتىپ جاتقان اياعىن ۇمىتىپ كەتتى.
ۇيقىسى شايداي اشىلدى. توسەكتەن اتىپ تۇردى. قاراڭعىدا قولىن قايدا سوزسا دا، قاتتى بىردەڭەنىڭ قىرىنا تيە بەرگەسىن، تەرەزەنىڭ پەردەسىن اشىپ جىبەرىپ ەدى، قىسقى تاڭ قوس قابات اينەكتىڭ ارجاعىنان سىز بەرىپ كەلەدى ەكەن. اسىعىس كيىنە باستادى دا، كەنەت قولى قاپتالىنا سۇلىق ءتۇسىپ وتىرا كەتتى. ءاي، بۇل قايدا اسىقتى؟ باسە، قاي شارۋاسىنان قالىپ بارادى؟ كيىمدەرىن قايتادان شەشەر-شەشپەسىن بىلمەي، ەكى ويلى بوپ وتىردى دا، ءوزى تۇنەپ شىققان بولمەگە كوز تاستادى. بۇرىن انە جەردە قۇرتتاي ستول بولاتىن. كىشكەنتاي قىزى تومپيىپ وتىرىپ ساباق دايارلايتىن. مىنا جەردە قىزىنىڭ كىشكەنتاي شيفونەرى تۇراتىن. ال، ءدال مىنا ءوزى جاتىپ شىققان كىشكەنتاي كەرۋەتتىڭ تۇسىندا كىپ-كىشكەنتاي كىلەم ءىلۋلى تۇرۋشى ەدى. كارى قاقسال ءبارىن سىپىرىپ اكەتكەن. كىلەم ورنىندا سوياۋداي-سوياۋداي شەگەلەر بادىرايادى.
باكيزات پەن ءازىم بۇگىن كەشكە جۇرەدى دەپ ەسىتتى. ءازىم اسىعىس كورىنەدى. بۇل ارادان ون شاقىرىمداي جەردە ۇلكەن اۋىل بار ەدى. بۇرىن بالىق زاۆودى بولعان-دى. بۇگىن كەشكە سوعان بارىپ قونىپ، ەرتەڭ ازاندا كەلەتىن سامولەتپەن ارالعا ۇشامىز دەپ، اعا-جەڭگەسىن "بول دا بولدىڭ" استىنا الىپ اسىقتىرىپ جاتسا كەرەك. ۇشسىن. كەتسىن. ولاردىڭ ءجۇزىن سەن دە كورگىڭ كەپ ءولىپ بارا جاتقان جوقسىڭ. تەك اناسىن ويلاعاندا، ءىشى يتتەي ۇلىپ قويا بەرەدى. اپىراي، ۇياسى قالاي بۇزىلدى؟ باكيزات "ءوزىڭ كىنالىسىڭ" دەدى. قايىن ەنەسى دە قيت ەتسە: "ادام بولعان ادام باعىن جارىستا سىناعان"، — دەۋشى ەدى-اۋ. ال، بۇل... جارىستى جاراتپايتىن. باياعىدا، وسى تەڭىزدىڭ باقتى، كەزىندە، باستىقتار: "كورشى كولحوزبەن جارىسقا ءتۇس" — دەگەندە، بۇل زارەسى ۇشىپ، ات-تونىن الا قاشاتىن. قىزىل تاناۋ بوپ جارىسپاي-اق، اركىم ءوزىنىڭ جاعدايىنا قاراي جۇمىس ىستەپ تە زامانا كوشىنە ىلەسۋگە بولادى عوي دەپ ويلايتىن. سونى ەسىتكەندە كارى قاقسال كۇيىپ-پىسىپ: "بۇنى قوي! بۇل كەلە بولمايدى. بۇل ساباز ات بولسا، ولە-ولگەنشە قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن قيقۋ ەسىتپەي كەتەتىن توپىرىش تورى بولار ەدى. سوندا تۇياقتىنىڭ ءبارى ۇستىنەن باسىپ وزىپ، شاڭىنا تۇنشىقتىرىپ جاتار ەدى"، — دەپ تەگىن تۇڭىلمەگەن بولدى-اۋ!
بۇنىڭ ات بولماي، ادام بولىپ تا كەلىستىرىپ جۇرگەنى شامالى. ءانى، كەشەگى قاتارىنىڭ ءبارى قاراسىن كورسەتپەي ۇزاپ كەتتى. الدى — شىرقاپ استانادان شىقتى. كەمى — اۋداندا ءجۇر. ءاجاپتاۋىر قىزمەتكە ىلىگىپ، ەل كوزىندە ەلتەڭ-سەلتەڭ ەتەدى. ءتىپتى انا جىلى كىشكەنتاي كابينەتتە قارا شىبىن قۋالاپ كەتەتىن جۋان جاقايىمعا دەيىن ەسەبىن تاۋىپ بىردەڭەدەن كانديداتتىق قورعاپ، استانادا اياعىن الشاڭ-الشاڭ باسادى. اتاقتى وقىمىستىلاردىڭ ءوزىن قان قاقساتاتىن كورىنەدى. ءيا، قاتارىنىڭ ءبارى باسىپ وزدى. "ءوزى كىنالى. باكيزات ايتسا-ايتپاسا دا، بۇلاردىڭ باسىنداعى باقىتسىزدىققا تەك بۇل... بۇنىڭ ءوزى كىنالى!".
كىشكەنتاي بولمە قۇلازىپ كەتتى. كوشكەن ءۇيدىڭ جۇرتىنا قونىپ شىققانداي كوڭىلى قۇرعىر اڭىراپ بارا جاتقاسىن، اياعىن سۇيرەتىپ سىرتقا شىقتى. تۇندە قار جاۋىپتى. بيىلدىققا تۇسكەن ءبىرىنشى قار. بۇنداي كۇنى اڭشىلار سياقتى بالىقشىلار دا تاڭمەن تالاسا تۇراتىن ەدى-اۋ! ول كەز بولعاندا، مىنا جۇرت اقشا قاردا ۇيدە جاتار ما ەدى؟ اس-سۋىن الدەقاشان ىشەر ەدى. كۇز باسىنان كوك قۇراققا بايلاعان كەرەگە جال اتتاردى قورادان شىعارار ەدى. شاناعا جەگەر ەدى. قازىرگىدەي جاعالاۋ جاڭا ۇستاسىپ جاتقان كوكشە مۇزدىڭ قىزعالداق بالىعىنان سىباعاسىن العانشا جانى قالماي، اسىققان كىسىلەر ءدال مىناداي بوزالا تاڭدا، ءدال مىناداي العاش جاۋعان اقشا قاردا اۋ تيەگەن شانانىڭ ءتوس تەمىرى ۇلپا قاردى سىر-سىر ءتىلىپ، جورتىپ بارا جاتار ەدى-اۋ! بالىقشى ءومىرىنىڭ و دا ءبىر ءسانى ەكەن گوي!
كانتورعا كىرەر الدىندا ۇيقىدا جاتقان اۋىلعا تاعى كوز تاستادى. تەك كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى قوناق كەلگەن ۇيگە قاراماي، كوزىن الىپ قاشا بەردى. اۋىلدىڭ ارەگىرەك جەرىندەگى ءۇيدىڭ قوراسىنان يت ءۇردى. سەن ىشكە كىرگەندە، حاتشى قىزدىڭ دا كەلگەنى سول بولسا كەرەك. ءۇستى-باسىن دۇرىستاپ تا ۇلگەرمەپتى. سەن كابينەتىڭە كىردىڭ دە، ەسىكتى جاۋىپ الدىڭ. ەشتەڭەگە قولىڭ بارمادى. نە ىستەرىڭدى بىلمەي، قۇلازىعان كابينەتتىڭ كولەڭكە ۇيىرىلگەن قابىرعالارىنا قاراپ، الا كوزىڭ اداسىپ وتىرسىڭ.
دۇنيە قالاي تەز وزگەردى. انەبىر جىلداردا وسى جامان كابينەتكە كىسى-قارا قۇلقىن سارىدەن تولىپ كەتپەۋشى مە ەدى؟ ءجۇزىن جەل قاققان جىلتىر قارا كىسىلەر الدىن بوساتپايتىن. وزدەرىنىڭ تەڭىز ۇستىندەگى دارقاندىعىنا باسىپ دابىرلاپ ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتاتىن. ءبىرىنىڭ اناسى، ءبىرىنىڭ مىناسى جەتىسپەي، جاس باسقارمانى جاعادان الىپ، ال تەنتەكتەرى ستول سابالاپ تۇرىپ الاتىن. سولار قايدا؟ جەر جۇتتى ما؟ قايدا-ا؟ قايدا-ا؟! ءوزى دە كەنەت "قايدا" دەپ ايقاي سالعىسى كەپ كەتتى. قان شاپشىعان باسىن قوس شەكەلىگىنەن قىسا قالدى. تىم قۇرىسا، الدە ءبىر پاپكانى باۋىرىنا قىسىپ، ۇستىنە يمەنشەكتەپ كىرەتىن ۇيالشاق قىز قايدا؟ ول قۇرعىرعا نە بولدى؟
كنوپكاعا قول سوزدى. داعدىلى تۇسىنان تابا الماي، سيپالاپ قالدى. مىنا ءبىر تۇيمەدەي نارسەنى ساۋساق ۇشى تيگەن بويدا ەزىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي، بارماعىمەن نىعىرلاپ باسىپ-باسىپ قالىپ ەدى، انا جاقتا شار-شار ەتكەن قوڭىراۋدان ۇرگەدەك قىزدىڭ قايتكەنىن قايدام، بۇل سەلك ەتتى. قاتە ىستەگەنىن ءبىلدى. ەلەڭدەپ ەسىككە قاراعانشا بولماي، ارجاقتان قىز دا كورىندى. سەن ەسىك الدىندا جانارى جاۋتاڭداپ تۇرعان قارا تورى قىزدان قىسىلىپ:
— اينالايىن... قاعاز... قاعازدار جوق پا؟ — دەدىڭ اقىرىن.
قىز باسىن ءيدى. ىلە-شالا قايتا كەلگەندە قولىنا قارنى قاباقتاي سارى پاپكا ۇستاي كىردى.
— كە-شىر... اينالايىن.
قىز ۇندەمەدى. تەك شىعار جەردە ءسال ىركىلدى. سوسىن، قىسىلعان بويىن قايدا قويارعا بىلمەي، ساسقالاقتاپ قالعان ءىرى قارا كىسىگە تاڭدانا قارادى. بەتىن ارى بۇرا بەرە، الدەنەگە ءسال جىميعانداي بولدى. وڭاشا قالعاسىن پاپكانى اشتى. بۇنداعى قاعازدىڭ نەگىزگى دەنى قونىس اۋدارماق بولعان بالىقشىلاردىڭ ارىزى ەكەن. وزدەرى — ون ءۇي. كوبى وزىمەن بالا كۇننەن بىرگە وسكەن قاتار-قۇربى جىگىتتەر. كەشەگى زاماندا اكەسىمەن بىرگە قانجىعالاس بولىپ، كارى تەڭىزگە قارا قايىقتى قاتار سالعان بىرنەشە قارتتى دا كورىپ وتىرعان... وسى كەزدە ەسىك اشىلدى. بۇل باسىن كوتەرگەن جوق. قالىڭ كيىمدى بىرەۋلەر كىردى. تاقتاي ەدەندى دۇڭك-دۇڭك باسىپ كەلدى دە، ءۇش اياق الدىنا كەپ توقتادى. تىزەدەن تومەنگى جاعىن كورىپ وتىر. ۇشەۋىنىڭ دە اياعىندا قونىشى قارا ساننان كەلەتىن بالىقشى ەتىك. باسىن كوتەرىپ قاراماسا دا، ورتاداعى كىسىنىڭ شەتكى ەكەۋدەن الدەقايدا الدەمەندى، ءىرى ەكەنىن اياعىنداعى ۇرتى اق جەمدەنگەن جايىن اۋىز ەتىكتىڭ رەپەتىنە قاراپ ءبىلىپ وتىر.
— ءيا، جەزدە... ەرتەلەتىپ جۇرسىڭدەر عوي.
— جادىگەرجان، سەن دە قولعا تۇسە بەرمەيسىڭ. تىنىم كورمەي، تىرتاقتاپ جۇرەسىڭ...
— ال، وتىرىڭدار! سويلەسەيىك.
— راحمەت، شىراعىم. ۋاقىتىڭدى الىپ قايتەمىز، ساعان قاعاز تاستاپ كەتەيىك دەپ...
ورتاداعى بورەنە اياق ىلگەرى ءبىر باستى. قاسىنداعى ەكى سەرىگى دە بورەنە اياقتىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، ءبىر-بىر اتتاپ ستولعا مىنبەلەپ توقتادى. ءومىر بويى ەسكەك قاجاعان كۇرەكتەي-كۇرەكتەي قولدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ىلگەرى سوزىلىپ، جەڭ اراسىنان ءبىر-بىر جاپىراق قاعاز تاستادى. بۇل الدىنا جالپ-جالپ تۇسكەن ءۇش جاپىراق قاعازعا قول سوزباي، كوزىنىڭ استىمەن قاراپ وتىر. بۇندا نە جازىلعانىن بىلەدى. وسى ءۇش شال بۇدان بۇرىن دا كەلگەن. العاشقى كەلگەندە: "بۇل ارال باياعى اتا-بابالار زامانىندا تالاي تارتىلىپ، تالاي تاسىپتى. وسى جولى دا اڭىسىن اڭداپ كورەلىك. كىم بىلەدى، قۇداي وڭداپ سۋ كوتەرىلىپ، كارى ارال باياعى قالپىنا قايتىپ كەلەر"، — دەپ ءۇش شالدى الدارقاتىپ جىبەرگەن. ولار سوعان ءماز بوپ: "ايتقانىڭ كەلسىن، شىراعىم. جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس"، — دەپ، جوقتان جۇبانىش تاۋىپ كەتىپ ەدى. ەكىنشى رەت كەلگەندەرىندە دە: "سوناۋ شالعايدان ۇلى ءسىبىر وزەنىن ارالعا بۇرعالى جاتىر"، — دەپ، اڭقاۋ شالداردى الدارقاتىپ، شىعارىپ سالعان ەدى. ەندى، مىنە... سول ۇشەۋى تاعى كەلدى. سالماقتى تاعى دا ساعان سالىپ، الدىندا ءۇنسىز ءتۇر. بۇلارعا ەندى نە سىلتاۋ ايتادى؟
— جادىگەرجان، ءبىزدىڭ ءسوزىمىز وسى قاعازدا ايتىلعان. ارجاعىن ءوزىڭ ويلارسىڭ.
— جارايدى، جەزدە، ويلانايىق.
— ماقۇل شىراعىم. ويلان.
— حابارىن كەشىكتىرمەسپىن...
— جاقسى، جادىگەرجان.
قارت بالىقشىلار شىققان ەسىك ىلە-شالا قايتا اشىلىپ، ىشكە جىپ بەرىپ سارى شايا كىردى. اپتىعىپ كەتكەن. جاڭا ەسىكتەن ەمپەلەڭدەپ كىرىپ كەلە جاتىپ، باسىنان بوركىن جۇلىپ العان-دى. اق قۇيقا باستىڭ بورىك استىندا پىسىناعان توبەسىنەن بۋ بۇرقىراپ قويا بەردى.
— اينالايىن، جادىگەرجان، — دەپ ول الدەنەگە كوڭىلىن توقتاتا الماي كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتكەنى. "بۇعان نە بوپ قالدى؟" — دەپ ويلاعانشا، سارى شايا سويلەپ كەتتى. — بىزگە قاراعاندا ساعان مەنەن جاقىن ەشكىم جوق. بىلە بىلسەڭ، مەن، اينالايىن، ساعان اكە ورنىنا — اكە، اعا ورنىنا — اعامىن. يا، يا، قالقام... جالعىز جاناشىرىڭمىن...
قارعىس اتقىردىڭ ءتۇرى قانداي ناشار: انادا قارا شالدىڭ اۋزىندا كەتكەن قۇلاقتىڭ ورنى تىپ-تيپىل بوپ ءبۇرىسىپ قاپتى. تەك ەكىنشى جاقتاعى سىڭار قۇلاعى الدە ءبىر دىبىس توسقانداي، ىلگەرى قاراي ۇمسىنا ءتۇسىپتى. سورلىنىڭ باسى دا باس ەمەس، قاسى دا قاس ەمەس ەكەن. قاس ورنىندا جيدىگەن مەس جۇنىندەي سۇيقىلتىم بىردەڭە سارعايادى. سونىڭ ءبارىن جاڭا كورگەندەي، سەن جاقتىرماي تىجىرىنىپ وتىرسىڭ. سارى شايا ەندى ءمۇلايىمسي جىلامسىراپ:
— سەن اعاڭنىڭ قاي سوزىنە قۇلاق اسىپ ەدىڭ. ايتپاسام ەكەن-اۋ... ايتتىم عوي. باياعى اتا-باباڭ: "قاتىنعا سەنبە، سۋعا سۇيەنبە،" — دەپ قاقساپ كەتپەپ پە ەدى؟ قاتىن — جاۋ! سىرتتاعى جاۋ كوزگە كورىنىپ كەلسە، قاتىن... ويباي-اۋ، بۇل قاتىن قوينىڭدا قۇشاقتاسىپ جاتىپ قۇرتادى عوي. قۇرتتى عوي. قۇرىدىم عوي، قۇرىدىم عوي، ويباي! ويباي! — دەپ ەڭىرەپ جىبەردى.
كادىمگىدەي داۋىس سالىپ، ءوز باسىن ءوزى سابالاپ ەڭىرەپ قويا بەرگەندە، ازا بويىڭ قازا بولعانى. ارينە، اعاڭنىڭ بايبالام سالا كەلگەندەگى ارجاق ەسەبى بەلگىلى: "ايتقانىنا كونە بەرمەيتىن تومىرىق ءىنىسىن قازىرگىدەي ەركەك نامىسى قورلانىپ كۇيىپ تۇرعاندا شابىنا شوق تاستاپ، شيرىقتىرا تۇسپەك. شيرىققان ءىنىسىن نوقتالى باسپاقتاي جەتەلەپ الىپ، ءوزىنىڭ ادەتتەگى ماشىعىنا باسىپ، رۋشىل، جىكشىل جول-جورانىڭ ىزىنە سالىپ باعادى. كەلەسى سوزىندە، شىنىندا دا، ءسۇيتتى:
— بۇرىنعىلار "بوق بولساڭ دا، كوپ بول" دەمەپ پە ەدى؟ مىنالار بىزگە كوپتىگىن ىستەپ وتىر. ءبىزدى كوپ بيداي ىشىندەگى جالعىز ارپاداي تۇنشىقتىرماق. باسقامىزدى قويىپ، ولار ەندى سەنىڭ قوينىڭداعى قاتىنىڭدى تارتىپ اكەتكەلى جاتىر. بۇرىنعى اتا-بابا جەسىر داۋى، جەر داۋى ءۇشىن جانىن بەرەتىن. قىرعىن سالاتىن، قان توگەتىن. وي-باي، ءىنىم-اۋ، بۇل تۇرىسىڭ نە تۇرىس؟ ەنەڭدى ۇرايىن-اۋ، ەركەك ەمەسسىڭ بە؟ ەر نامىسى قايدا؟ ال جارايدى، ەر نامىسىن سەن اياققا باسساڭ باس، ءبىراق رۋ نامىسىنا جان پيدا دەپ ايقايلاپ شىقپايسىڭ با؟ حالقىڭ، انە!.. سىرتتا جينالىپ ءازىر تۇر. جاڭا ءۇي جاعالاپ ءجۇرىپ، وزىڭە قاراعاننىڭ ءبارىن جيىپ اكەلدىم. تەك، باستا! باستاشى ءبىزدى!
ادەتتەگىدەي، اعاسىنىڭ ءبىر ءسوزىن تىڭداپ، ءبىر ءسوزىن تىڭداماعاسىن با، كوبىنە ونىڭ جالپىلداعان اۋزىن كوردى. بەزەڭدەگەن ءتىلىن كوردى.ءتۇبىن قۇرت جەگەن ءتىسىن كوردى. سويلەگەن سايىن جانارى شوقتانا تۇسكەن ساپ-سارى باجبىق كوزىن كوردى. ال شاناش بەتتە ساقال دا، مۇرت تا جوق. تەك ءار جەر-ار جەردە ءسىلتى جاققانداي جيدىڭكى قىلتاناقتار تىكىرەيەدى. سويلەپ تۇرىپ الدەكىمگە ءزار توگىپ، كىجىنىپ-كىجىنىپ قالىپ ەدى، شاناش بەتتەگى الگى قىلتاناقتار ءتىرىلىپ، ايبات شەككەن الدەبىر ماقۇلىقتىڭ كىسى شاعاتىن ۋلى تىلىندەي مىنانىڭ دا ءتىلى ءزار شاشىپ بەزەڭدەي مە؟ مىناۋ، شىنىندا دا، ادام ەمەس، ءۋ-زارىن ءتىلىنىڭ ۇشىنا جيىپ الىپ تۇرعان شايان سياقتانىپ كەتتى. باياعىدا ۇلى اقىننىڭ الگى ءبىر ازا بويى قازا بولاتىن "بەتى — ادام، كوتى — شايان" وسى ەمەس پە؟
— جو-عال!
— ا-ا؟
— جوعال! جوعال دەپ تۇرمىن ساعان!
— ءا، جوعال دەدىڭ بە؟ حي-حي...
كەتۋ ورنىنا، سارى شايا جانىندا تۇرعان ورىندىققا جايعاسىپ وتىرىپ الدى.
— سۇيدەپ شىن ايتتىڭ با، قالقام؟
— ءوي، سار-ى شايان.
— ە، بارەكەلدى. دەگەندەي. جامان اعاڭدى بۇل حالىق "سارى شايا" دەيتىن، سەن "سارى شايان" دەدىڭ بە؟ حي-حي-حي... جەتىستىردىڭ، قالقام، — دەدى سارى شايا. ءزىلسىز، زىعىرسىز، جايباراقات ايتتى. ەسەسىنە سەن تەرىڭە سيماي دولدانىپ تۇرسىڭ. دۇلەي اشۋدان ءدىر-دىر ەتىپ، جۇدىرىعىڭدى زارلەنە ءتۇيىپ العانسىڭ-دى. ونى ءوزىڭ سەزبەسەڭ دە، سارى شايا كورىپ، كوز قيىعىن جەڭىڭنەن شىعىپ تۇرعان شويىنداي قارا جۇدىرىققا تاستادى.
— قالقام-اۋ، مىناۋ قارا گۇرزى عوي، — دەپ جۇدىرىعىڭدى سالماقتاپ ۇستاپ، — سەن تەك بۇنى جۇمسايتىن جەرىن بىلمەي تۇرسىڭ، — دەپ، قيق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
جۇدىرىعىڭدى جەڭىڭە تارتىپ الدىڭ. سول ارادا سەن مىنا شاناش بەتىنە مىسقىل شاپتىرىپ، شىقىلىقتاپ كۇلىپ تۇرعان تۋىسىڭنىڭ تۇلا بويى تولعان جاماندىق ەكەنىن عانا ويلاعانسىڭ-دى. بۇل اۋىلداعى بۇلىك تەك وسىدان شىعىپ، ونسىز دا بەرەكەتى كەتىپ وتىرعان ەلدى ازدىرىپ، ءۇي مەن ءۇيدى، رۋ مەن رۋدى، تۋىس پەن تۋىستى قىرىق پىشاق قىپ قىرىلىستىرىپ بىتكەنىن ويلاعاندا، ءوزىڭدى ۇستاي الماي، سارى شاياعا تاپ بەردىڭ.
— ءاي، ءاي!.. مىنا يت.. قارا بەت، قايتەدى؟ ويباي، ويباي، اعاسىنا قول كوتەرىپ...
سەن ەندى سارى شايانىڭ يت تالاعان مىسىقتاي شارشار ەتكەنىنە دە قارامادىڭ. قاشانعىدان قانىڭدى قايناتىپ بىتكەن تۇلا بويىڭداعى دۇلەي اشۋ مەن ىزانى، قىجىل-كەكتى شويىن قارا جۇدىرىققا جيىپ الدىڭ دا، باسقا، كوزگە بىلش-بىلش ۇرا باستادىڭ. كەنەت سارى شايانىڭ مۇرنى قانادى. جاڭا عانا شار-شار ەتىپ جاتقان سارى شايا مۇرنىنان ساۋ ەتكەن قاندى كوردى دە، الدەنەگە الاقانىمەن بەتىنە جاعىپ-جاعىپ جىبەردى. ءسۇيتتى دە، ءۇنى وشە قالدى. نەگە بۇيتكەنىن بىلگەن جوقسىڭ. ونى ەندى بۇرىشقا تىعىپ قويىپ، قان-قان بەتىنە، ەجىرەيگەن باجبىق كوزىنە، دىبىس شىعارماي تىستەنىپ العان اۋزى-باسىنا اياماي سوعىپ جاتسىڭ، سوعىپ جاتسىڭ...
ۇستىڭە بىرەۋ كىرگەندەي بولدى. "اعاتايلاعان" قىز داۋىسى قۇلاعىڭا كەلدى. "ۇيات قوي" دەگەن سياقتاندى. قايتا-قايتا قولىڭا جابىسا بەرگەسىن قىزدى يتەرىپ جىبەردىڭ. ونى ءوزىڭ بىلگەن جوقسىڭ. تەك جاڭا، تاپ جاڭا ءبىر ول جاعىڭا، ءبىر بۇل جاعىڭا شىعىپ شىر-شىرلاپ جۇرگەن قىز داۋسى كەنەت تىيىلا قالعانىنا تاڭدانىپ، جالت قاراپ ەدىڭ، حاتشى قىز سىرت اينالىپ، يىعىنىڭ باسى سەلك-سەلك ەتىپ جىلاپ تۇر ەكەن. سارى شايانى يتەرىپ جىبەرىپ، سىرتقا اتا جونەلگەنسىڭ-دى. شىعار جەردە قارسى كەلگەن بىرەۋ كەۋدەڭنەن تىرەپ، تۇرا قالدى.
— جولداس-س، بۇنىڭ قالاي؟ — دەدى پارتورگ سەنىڭ الاۋ-دالاۋ ءۇستى-باسىڭا، ءورت سوندىرگەندەي قاپ-قارا كەسكىنىڭە سىزدانا قاراپ، باسىن شايقاپ. — كالحوز مۇشەسىن ساباپ... قان جوسا قىپ. جولداس، بۇل سۇمدىق! ماسقارا! كوممۋنيسكە جات قىلىق...
— اۋەلى... ءىستىڭ ءمان-جايىن ءبىلىپ...
— جو-جوق، جولداس... بىلەتىن ەشتەڭەسى جوق. بۇنى ءبىز... ەسكەرتەم، بۇنى ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى. بىزدە دە باس ەكەۋ ەمەس.
— نۋ ي... ك چەر...
قۇداي وڭداپ، ايتەۋىر، ءوزىڭدى دەر كەزىندە ۇستاپ قالدىڭ. پارتورگ اشۋلى ءسوزدىڭ ارجاعىن ايتسىن دەگەندەي ادەيى توسىپ تۇردى دا، ءبىراق سەنىڭ دىبىس شىعارماي تىستەنىپ العان ءتۇرىڭدى كورىپ:
— مىنا حالىق نە؟ بۇلاردى نەگە جيدىڭ؟ — دەدى.
— قايداعى حالىق؟
— بىلمەيسىڭ، ءا؟!
تۇككە تۇسىنگەن جوقسىڭ. ءبىراق جۇرەگى ءبىر سۇمدىقتى سەزىپ سىرتقا پارتورگتان بۇرىنىراق جۇگىرىپ شىقتى. سۇيتسە... و، ماسقارا! ماسقارا! الگىندە "سارى شايانىڭ "حالقىڭ جيىلىپ تۇر" دەگەن سوزىنە ءمان بەرگەن جوق-تى. ەندى قاراسا، شىنىندا دا، ەسىك الدى ءيىن تىرەسكەن حالىق. ءبارى بۇنىڭ وزىنە قاراعان جاناشىر جاقىن-جۋىقتار. كوبى جاقايىم رۋىنىڭ باس كوتەرەر جىگىتتەرى. ءبارى تۇنەرىپ العان. قايسى ءبىر ۇردا جىق وجار جىگىتتەر توبەلەسكە شىنىمەنەن بەل بايلاپ سايلانىپ شىققانداي، بىلەگىن سىبانىپ الىپتى. ءبىر-بىر سىرعاۋىل، سويىلدى سىعىمداپ ۇستاپ اپتى.
— سەندەرگە نە كەرەك؟ نەگە تۇرسىڭدار؟ — دەدىڭ اقىرىپ.
سارى يۆان مەن كوتكەنشەك كوشەن ىلگەرى شىقتى.
— جادىگەر قاراعىم... بۇگىنگىدەي باسىڭا ءىس ءتۇسىپ تۇرعاندا، مىنا حالقىڭ...
— و، قىرتتار! قىرت-تار! كانە، قارالارىڭدى باتىرىڭدار!.. جوعالىڭدار! جو-عال!..
ءدال ءقازىر ەسىندە جوق. قانتالاعان كوز تۇك كورمەي كەتتى. سول ارادا بىرەۋدىڭ قولىنداعى قامشىنى جۇلىپ العانى عانا ەسىندە.
— جوعالىڭدار! قارالارىڭدى باتىرىڭدار! — دەپ اقىرىپ، اركىمگە ءبىر تاپ بەرىپتى. ەشكىمنىڭ بەتى-جۇزىنە قاراماي، ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە قامشى سىلتەپ، وڭ كەلگەنىن وڭ، سول كەلگەنىن سول ۇرىپتى. جۇرتتا ەس-تۇس قالماعان. انشەيىندە جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن جىگىتتىڭ ەندى ءقازىر قۇددى جىن ۇرعانداي الا كوزى اقيىپ، بەت-اۋزى قيسايىپ كەتكەن. جۇرتتا زارە قالعان جوق.
— مىنا سورلىعا بىردەڭە بولعان شىعار؟
— ساۋ ەمەس.
— جازىم عىپ تاستار... ويباي، ءجۇر! ءجۇر، كەتەيىك!
— قاشىڭدار!
— ءيا، كەتەيىك! — دەپ جۇرت بىقپىرت تيگەندەي، بەت-بەتىنە بەزىپ بارا جاتتى. سارى يۆان مەن كوتكەنشەك كوشەن دە قاشقان كىسىلەردىڭ اراسىندا ساعان قايتا-قايتا جالتاقتاپ قاراپ، ىقتاپ بارادى. تەك شوفەر بالا تۇرعان ورنىنان تاپجىلعان جوق. قولىندا ماشينانى بۇرايتىن تەمىر. جامان ماشينانىڭ استىنان جاڭا عانا شىققانى كورىنىپ تۇر. بەتى-اۋزى، باسىنداعى جىپىرايعان كەپكا مەن ۇستىندەگى كيىمى ماي-ماي.
— وي، كۇلدى-كۇيەلەش يت!
بۇعان دا تاپ بەردى. قامشىمەن شولاق شالباردىڭ بالاعىنان سيديىپ شىعىپ تۇرعان سيراعىن ءدال قىزىل توبىقتان وستىرتا تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ ەدى. شوفەر بىلق ەتپەدى. سەن قامشىنى قايتا كوتەرىپ الساڭ دا، ءبىراق قايتەرىڭدى بىلمەي، قولىڭ اۋادا اسىلىپ تۇرىپ قالدى.
— كەت! جوعال!
شوفەردىڭ كوزىنەن جاس ءمولت ەتتى. قاھارلانا كوتەرگەن قولىڭ سىلق ەتىپ ءتۇسىپ كەتتى. قامشىنى لاقتىرىپ جىبەردىڭ دە، پارتورگ وسى اراعا اكەپ بايلاعان تورى توبەلگە قارعىپ ءمىندىڭ.
— ءاي، جولداس، توقتا! قايدا باراسىڭ؟ سويلەسۋىمىز كەرەك.
Aت تىزگىنىن قولىڭا جيىپ الام دەگەنشە، قاسىڭا قاپتالداسىپ كەلىپ قالعان پارتورگكە بۇرىلدىڭ:
— تەڭىزگە بارىپ، مۇزعا بالىقشىلاردى شىعارۋعا بولا ما، جوق پا كورىپ قايتام، — دەدىڭ دە، اتتى تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتىڭ.
— مۇز ءالسىز عوي. بالىقشىلاردى مۇزعا بۇگىن-ەرتەڭ شىعارۋعا بولمايدى. تەك اينالما، تەز ورال! — دەدى پارتورگ سوڭىڭنان داۋىستاپ...
سەن جۋىق ارادا ورالا قويماسىڭدى ءبىلدىڭ. اۋىل الدىنداعى قارا جاردىڭ قۇلاۋىنان قيالاي ءتۇسىپ، تورى اتتى جاعاعا تۇساپ قالدىرعان ەدىڭ دە، ارجاعىنا جاياۋلاپ كەتكەن ەدىڭ-اۋ. تۇندە جاۋعان كوبىك قار اقىرىن العان اياق استىندا سىقىر-سىقىر. جاپان تۇزگە شىققاسىن دا سارى شايا ەسىنەن ءبىر ءسات شىقپاي، شارىلداپ اياعىنا ورالىپ جاتقانداي. شيرىققان جۇيكەڭ ونان سايىن شيىرشىق اتىپ، سەن ەندى اۋىر ەتىك كيگەن اياعىڭدى ارپاڭ-تارپاڭداپ جەدەلدەتە باسقانسىڭ-دى، ءىشىڭ ورتەنىپ بارادى. تۇلا بويىڭدى كەرنەگەن ىزا اشۋ بىلايعى كەزدەگى سىلبىر ىزىنە جان ءبىتىرىپ اق قاردى ارباڭداپ باسقان ءىزىڭدى تاعى دا ىزدەپ تاپتىڭ. تاپتىڭ دا، مىنە، تاعى دا كوزىڭدى الا الماي اربالىپ تۇرسىڭ. اپىراۋ، بۇگىن بۇعان نە بولدى؟ نەگە ءىز ويىن باۋراپ الدى؟ سونداي-اق، تەڭىزدىڭ ارعى-بەرگى بەتىندە بۇنىڭ تالاي ءىزى جوسىلىپ جاتقان جوق پا؟ سولاردىڭ بىرىنە نازار اۋدارماي كەلىپ، مىنا ءىز كوڭىلى مەن كوزىن ارباپ، بۇعان نەگە وسىنشا ءمان، ماعىنا بەرىپ الەك بوپ تۇر؟ بۇندا نە سىر بار؟ ءفاني جالعانعا كەلگەن، كەتكەن جالعىز بۇل ما ەكەن؟ بۇنان بۇرىنعىلار دا وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتان ءىلتيفات، ىقىلاس دامەتىپ، ولار دا ارتىنا ءىز قالدىرماۋشى ما ەدى. سوندا ولار دا سوڭىرا تاۋ كەزىپ، تاسپەن تىلدەسىپ جۇرەتىن انە ءبىر ءجۇن بەت اپەندە جىگىتتەر ءبىر كەز بەل-ارانعا دۋشار كەلىپ، نازارىنا ىلىگەر دەگەن ەسەك دامە مە؟ سولاي ما؟ سول وي بۇنىڭ دا مازاسىن الىپ تۇر ما؟ ءاي، قايدام... باياعىدا دۇنيە اۋعاندار مەن دۇنيەدە ءدۇبىر سالىپ جۇرگەندەردىڭ اراسى ۇزىلمەي، ۇرپاق پەن ۇرپاقتى، ءداۋىر مەن ءداۋىردى بىر-بىرىنە جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ءتۇپتىڭ تۇبىندەگى كۇرە تامىر — وسى ءىز ەمەس پە؟ باسە، سولاي عوي! الگى بەت اۋزى ءجۇن-جۇن اپەندە بالالار... سول قاراقتارىم تاۋ كەزىپ ءجۇرىپ بەل-اراننىڭ باۋىرىنان تۇلا بويىن قىنا باسقان الدەبىر كوك تاسقا ءتىل ءبىتىرىپ، بۇلاردىڭ دا ءداۋىرىن سويلەتەتىن بولار-اۋ! سوندا جەر بەتىندەگى مىڭ، ميلليون ءىزدىڭ ىشىنەن بۇلاردىڭ ءىزىن دە تابار ما ەكەن؟
جادىگەر مىرس ەتتى. ىزالى اششى مىسقىل بەتىندەگى بار-بار تۇكتەرى بوز قىراۋلانىپ العان سۇپ-سۇر وڭىنەن كوپكە دەيىن ايىقپادى. "وماي!.. وماي شىركىن، — دەدى ءوزىن-وزى مىسقىلداپ. — ومىرىندە تۇك بىتىرمەي، ءبىر تۇتام ءومىردى پۇشايمانمەن وتكىزگەن نەمەنىڭ دامەسىن قاراي كور!".
جادىگەر كوزىن ىزدەن العان جوق. شار-شار ەتكەن سارى شايانىڭ داۋسى دا ءبىر الىستاپ، ءبىر جاقىنداپ قۇلاعىن شاعىپ تۇرىپ الدى. توبەلەس ۇستىندە اڭعارماعان ءبىر نارسە ەسىنە وسى ارادا ءتۇستى. شار-شار ەتىپ جاتقان سارى شايا قاندى كورگەندە ءۇنى نەگە كىلت ءوشتى. ول نەگە سول ارادا مۇرنىنىڭ قانىن بەتىنە الاقانىمەن ۇيكەپ جاعىپ-جاعىپ جىبەرە سالدى دا، جادىگەردىڭ ونسىز دا كىجىنە سىلتەپ جاتقان شويىن قارا جۇدىرىعىنا ءوزى قارسى ۇمتىلىپ، اۋزىن، مۇرنىن توستى؟ كوزىن توستى. نەگە ءۇيتتى؟ باسە، ونىسى نە؟ وزىڭدەي كىسىدەن قىزىل الا قان بوپ تاياق جەگەنىنە قورلانىپ، قولىندا ولگىسى كەلگەن كوكبەتتىك پە؟ الدە، توقتا!.. ءيا، ءيا... وي، سۇم-اي... كوز شىقسا، مۇرىن بۇزىلسا، ءتىس سىنسا، سوڭىرا سوتقا بارعاندا مويىن بۇرعىزبايتىن فاكتى ەكەن-اۋ! سونى كوزدەگەن ەكەن-اۋ! بۇل ونىڭ كىسىنى سۋ تۇبىنە باتىرماق بولعاندا ىستەيتىن ءتاسىلى ەكەن عوي!
اپىر-اي، مىنا سارى شايا، شىنىندا دا، سارى شايان بوپ شىقتى-اۋ. ولىمگە باسىن تىككەندە ءوزىن-وزى شاعاتىن كادىمگى سارى شايان. كورە قال، ول ەندى بۇنىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسەدى. قۇداي بىلەدى، ول عوي، ءقازىر قالتاسىن اكتىگە تولتىرىپ الىپ، اۋدانعا شاپتى. سوتقا، پروكۋرورعا... سوسىن، سالىپ ۇرىپ قوزى قارىننىڭ وزىنە باراتىن بولار؟ ال، باردى: قارالايتىن قاعازداردى الدىنا جايىپ سالدى. سوندا اناۋ كايتەر ەكەن؟ قولىن قارنىنىڭ ۇستىنە تاراقتاپ الىپ، سارى شاياعا كىلمەك كوزى كۇلىمسىرەي قاراپ: "مالادەس!.. مالادەس!" دەر مە ەكەن؟..
كورە قال، سارى شايا اۋداننان ەشتەڭە شىعارا الماسا، وبلىسقا شابادى. وبلىستان شىقپاسا، ونان جوعارىعا بارادى. اياعى جەتكەن جەردىڭ بارىنە بارىپ، بۇنىڭ ۇستىنە بالە-جالەنى ۇيىپ-توگەدى-اۋ! سوسىن، ەلگە قايتىپ كەلگەسىن كىسى باسى قۇرالعان جەردە قيق-قيق كۇلىپ: "ءىنىم بولسا قايتەيىن. تۋرا بيدە تۋعان جوق. جامان نەمە جەتەككە جۇرمەدى. ونىمەن دە قويماي، ماعان تەكەشىك قىلام دەدى. سوسىن قايتەيىن، شىرىك نەمەنى سۋ تۇبىنە باتىردىم دا جىبەردىم. مەنىمەن ويناماڭدار. مەنىمەن ويناساڭ، ءبارىڭدى دە وسىلاي، سۋ تۇبىنە باتىرام"، — دەپ جۇرتقا كورسەتكەن قوقان-لوقىسى-اۋ ول سۇمىرايدىڭ؟
ءيا، بۇل بۇگىن سارى شايا سالعان لاڭنان كەيىن ۇيگە سىيمادى. ىزا مەن نامىس ورتەپ بارا جاتقاسىن تور اتقا قارعىپ ءمىنىپ، تەڭىزگە بەت قويىپ تارتىپ كەتكەندە، اۋىل ءۇيدىڭ سىپسىڭى مەن سىقسىڭىنان عانا اۋلاق بولعىسى كەلگەن جوق-تى. بارىنەن بۇرىن ويرانى شىققان وت باسىندا جۇيكەسى قۇرىپ وتىرىپ قالعان كارى انانىڭ ءجۇزىن كورۋ اسا قيىن سوققان-دى. اتتى جاعادا تۇساپ قالدىرىپ، ال ءوزى بالىقشى اۋىلدىڭ بەت الدىندا جاڭا قاتقان جاس مۇزدىڭ كىسى كوتەرەتىن جەرىنە دەيىن بارعان ەدى دە، توقتاعان ەدى عوي. سول ارادان ءالى تىرپ ەتكەن جوق؛ ىقسىز، پاناسىز اشىق تەڭىز ۇستىندە كۇنى بويى ەكى اياعىنان سارسىلىپ تۇرا-تۇرا ۋاقىت وتكىزە الماي ازاپقا ءتۇستى.
ساعاتى ۇيدە قاپتى. ۋاقىتتىڭ قاي شاما بولعانىن بىلە الماي، قايتا-قايتا اسپانعا قارادى. قانشا قاراسا دا... جاساعان-اۋ، قىسقى كۇننىڭ قىسقا بولاتىنى قايدا؟ ادەتتە، تەڭىزگە شىققان بالىقشى مۇز استىنداعى بىر-ەكى تارتىم اۋدى قاراپ شىققانشا قىسقى كۇن شىبىش ەشكى قۇيرىعىنداي شولتاڭ ەتە قالماۋشى ما ەدى؟ ەرتەدەن بەرى ءبىر ورىندا تابانىنان توزىپ تۇرا-تۇرا شىدامى تاۋسىلعان ءبىر كەزدە قالجىراعان كوزدىڭ جانارىن جيىپ كوككە قاراپ ەدى، الگىندە ەڭكەيىپ بەسىندىككە بارىپ قالعان كۇن ءالى دە سول ورنىندا تاپجىلماي تۇرىپ اپتى. كۇندىزگى سۋىق سۇر بۇلت ءقازىر كوك ءجۇزىن قالىڭداپ باسىپ، تۇتاسا باستاپتى. قيىرشىق قاتتى قار قىلامىقتاي ءتۇستى دە، كەنەت ساپ بوپ تيىلا قالدى. جادىگەر ۇيگە قايتقىسى كەلدى. ويرانى شىققان وت باسىن، شىناشاقتاي سىرقات بالاسىن، كارت اناسىن ويلاپ مازاسىزدانا باستادى. اناسى قايراتتى ەدى. انا جىلى سوعىستا قازا تاپقان ءۇش بالاسى مەن ءبىر اياعىن وققا جۇلعىزىپ كەپ، كوپ كىدىرمەي قايتىس بولتان شالىن جەرلەگەندە دە بەلىن قايعىعا بەرە قويماعان-دى. اسىرەسە، بالالاردىڭ الدىندا قاباعىنا قايعى جولاتپاي، بۇرىنعىسىنداي جارقىلداپ جۇرسە دە، ەكى جىل شالىن قاتتى ىزدەدى. اسىرەسە، العاشقى جىلى بالالارىنا بىلدىرمەي، قاراشا ىڭگەننىڭ بوتاسىن قاراعان بوپ كۇندە-كۇندە اۋىل سىرتىنداعى قورىمعا باراتىن. كوپ مولانىڭ شەت جاعىندا شوككەن نارداي جونى كۇدىرەيىپ جاتقان جاس بەيىتتىڭ قۇبىلا بەتىنە جانتايا قيساياتىن. سوسىن مىناۋ الدەقاشان ءتانى توپىراق بوپ كەتكەن ولىك ەمەس، قۇددى كوك تەڭىزدە بالىق اۋلاپ تيتىعى قۇرىپ كەپ، ەندى كوز ءىلىندىرىپ الايىن دەپ جامىلعى استىندا بۇركەنىپ جاتقان كەشەگى قارا شالىنا ءۇي ءىشىنىڭ ادەتتەگى تىرلىگىن سىر عىپ ايتقانداي، تومپايعان توپىراقتى الاقانىمەن سيپاپ وتىرىپ اڭگىمە شەرتەتىن. سوندا ول: "شالىم-اۋ، جاتسىڭ با؟" دەيتىن. قاجىڭقى داۋسىن سونان كەيىن دە كوتەرمەي، شالىنىڭ كوزى تىرىسىندە كەلىن-بالا ۇيدە جوقتا، وڭاشادا، وت باسىندا ەكەۋارا شاي ءىشىپ وتىرعانداعى جايباراقات اۋەنمەن اڭگىمەنى سونان ارى سوزا تۇسەر ەدى؛ سوندا ول: "كۇيەۋدەگى قىزدارىڭ امان. شۇكىر، ەل قاتارلى بىرەۋدەن كەم، بىرەۋدەن ارتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ال جالعىز بالا... ەسىڭدە مە، ىلعي دا ءبىر جاققا جولعا شىعىپ كەتكەندە، سول شىركىندى سەن ءبىر ءسات ويىڭنان شىعارماي؛ "ە، قۇداي، جالعىزدىڭ جانىنا جاماندىق بەرە كورمە" دەپ سىرتىنان تىلەگىن تىلەپ جۇرەتىن جامان قاراڭ ... و دا، شۇكىر، امان. تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە قوستانىپ بالىق اۋلاپ ءجۇر. باسقا وزگەرىس جوق. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارام ەكەن. قاراشا ىنگەن سۋالادى-اۋ دەيمىن. بوتاسىن باۋرىنا جولاتپاي قويدى..." دەپ دۇنيە سالعانىنا ءبىر جىل بولعان شالىنا وت باسىنىڭ كۇندەلىك جاڭالىعىن ايتىپ، ىشتەگى شەرىن تارقاتىپ قايتاتىن.
ال كەشە شالىنىڭ كوزى تىرىدە بۇلاردىڭ اراسىندا دا ءارتۇرلى جاعداي بولاتىن. ادەتتە، شۇيكەدەي قارا كەمپىردەن بالالار عانا ەمەس، كوزى تىرىدە اكەسى دە ايتقانىن ىستەپ، ىعىن الىپ وتىراتىن. ءۇي ىشىندە الدە ءبىر شارۋانىڭ شەتى شىعا قالسا، اكەسى مارقۇم «اناڭمەن اقىلداس" دەپ، وت باسىنىڭ بيلىگىنەن ءوزى سىرتقارى قالا بەرەتىن. قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن سول جۋاس اكە ءبىر جولى... توقتا... سول ءوزى قالاي بولىپ ەدى؟ ەرتەڭگى شاي ۇستىندە اكەسى مەن شەشەسى تىلگە كەپ قالدى. بۇل وعان ءمان بەرە قويعان جوق. ۇيتكەنى، بولماشى بىردەڭەدەن باستالعان كيكىلجىڭنىڭ اياعى ۋشىعادى ەكەن، داستارحان جينالىپ سىرتقا شىققاسىن تىرىدە ۇمىتىلماستاي ىڭعايسىز وقيعاعا اينالادى ەكەن دەپ، بۇل ءوز باسى، ءسىرا دا، ويلاعان ەمەس-تى. سىرتقا شىققاسىن اكەسىنىڭ ىشتەگى رەنىشى ۇدەپ، اقىر اياعىندا ىزاعا، اشۋعا اينالدى.
ال شالىنىڭ اشۋى اناسىنىڭ كاپەرىنە كىرىپ شىققان جوق. قاراشا ىڭگەننىڭ بىلتىر جازدا كۇزەپ العان بالاق ءجۇنىن قولىنا ۇستاي شىققان-دى. كۇنشۋاققا توسەگەن تەرى تۋلاققا وتىردى دا، دورباداعى ءجۇندى ساۋساعى جىپىلداپ ءتۇتىپ وتىرا بەردى. اكەسىنىڭ جىنىنا تيگەن دە سول بولدى. كەمپىرىنە جەتىپ بارىپ، قاھارىن توگىپ، قالش-قالش ەتىپ تۇرعان سياقتى ەدى؛ جادىگەر ونىڭ قولىنداعى قامشىنى كوتەرىپ العانىن بايقاماي قالدى. ەسىن ەندى جيام دەگەنشە قامشى سارتىلداپ الا جونەلدى. جادىگەر اتىلىپ باردى دا، اكەنىڭ قولىنان قامشىنى جۇلىپ الدى. اجىرايا قاراعان اكەگە بۇ دا ءدىر-دىر ەتىپ، قوس قولىمەن كەۋدەسىنەن تىرەپ تۇرعانىن كەيىن ءبىلدى. وندا دا جەتىپ كەلگەن اناسى اقىرىپ:
— وي، قارا بەت! تارت قولىڭدى شالىمنان، — دەپ جاعىنان تارتىپ جىبەرگەندە، بۇ دا ەسىن جيعان-دى. سۇيتسە، اناسى قامشى ۇشىرىپ تۇسىرگەن قاقىرا جاۋلىققا دا قاراماي، اتىپ تۇرىپ اكە مەن بالا اراسىنا كيمەلەپ تۇرا قالعان ەكەن.
— ءوزى... ءوزى نەگە... سەنى... — دەدى بۇل مىڭگىرلەپ.
— وي، كۇشىك! ءتىسى شىقسا، الا كۇشىك اتاسىن تالايتىن. سەن اقىماق ماعان شالىمنان جاقىن بولماقسىڭ با؟ تۇتاق؟!..
— اپا-اۋ...
— ءتايت ارمان. تىڭدامايمىن. بۇگىن اتاسىن جاعادان العان بالا، ەرتەڭ اناسىن شاشىنان سۇيرەمەسىنە كىم كەپىل. كەت! جوعال، كوزىمە كورىنبە!
سونان قاشان اكەسى كوز جۇمعانشا، بۇل ونىڭ بەتىنە قاراي الماي، ۇياتتان بەتى كۇيىپ جۇرگەن-دى. ەرتەدەگى قازاقتىڭ بىلمەگەنى ءبىر باسىنا جەتەتىن شىعار-اۋ. ءبىراق سول ارۋاعىڭنان اينالايىنداردىڭ اتا-انانى، ارىلەسە ءيسى ۇلكەندى سيلاپ، وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتى يناباتتىلىق پەن يماندىلىققا تاربيەلەگەن سول قاسيەتىن، اتتەڭ دۇنيە-اي،مىنا يمانسىزدار ۇمىتىپ بارادى-اۋ.
* * *
جادىگەردىڭ ۇيگە قايتقىسى كەپ تۇر. وت باسىنا تۇسكەن قيىندىق قانشا اۋىر بولسا دا، اناسىن جالعىز قالدىرماي، قاسىندا بىرگە بولعىسى كەلدى. الدى-ارتىندا نە ىق، نە پانا جوق اڭىراعان اشىق تەڭىز ۇستىندە كۇنى ۇزىن ەكى اياقتان سارسىلىپ تۇرا-تۇرا جىلىگى دە جەمىرىلىپ بارادى. ەرتەدەن بەرى يتتەي تالاپ جاتقان مىنا اشقاراق ويلاردان دا زىقى كەتىپ بولدى. جالعىز كىسىگە جەر بەتىندەگى پالەنىڭ ءبارى ءۇيىر مە؟ كۇنى بويى قاي-قايداعى وي قاماپ، قۇددى يت باۋىرىنان ورگەن كۇشىكتەي قىڭسىلاپ، ۇلىپ، بۇل سورلىنىڭ جانىن شىعارىپ، جابىلىپ تالاپ جاتىر، تالاپ جاتىر. وزدەرى نەتكەن ىزالى! بۇرىن دا بۇنداي وي دا، ۋايىم دا ءبىر باسىنا جەتەتىن. بۇگىن ءتىپتى ءورىپ كەتتى. تۇلا بويىندا ءتىس تيمەگەن ساۋ تامتىق قالمادى. ءبىر ۋداي اششى تىرناق بۇنىڭ اۋىرىپ تۇرعان جەرىن تاعى دا قانىن اعىزا وسىپ الادى. كوكىرەگى قۇرعىر انا جاقتا استاڭ-كەستەڭى شىققان ءۇيدى سەزىپ تۇر. توپىرلاپ كىرىپ-شىعىپ جاتقان ءتۇسى سۋىق كىسىلەردى دە كورەتىن سياقتى. قۇداي بىلەدى، قارت انا ءوزىنىڭ پەش تۇبىندەگى داعدىلى ورنىندا اۋرۋ نەمەرەسىن باۋىرىنا قىسىپ تىرپ ەتپەي، تىستەنىپ العان بولار-اۋ! مىنا استاڭ-كەستەڭمەن ءتىپتى ءىسى جوق. توپىرلاپ كىرىپ-شىعىپ جاتقان ءتۇسى سۋىق كىسىلەردى دە كوزىنە ىلمەي، قاقىرا جاۋلىق قايقايىپ تىپ-تىك بوپ المادى دەيسىڭ بە؟ تەك باۋىرىنداعى نەمەرەنىڭ ۇيگە كەلگەن لاڭنان ەسى شىعىپ كەتكەن.
بۇگىن ازاننان بەرى ءۇي ىشىندەگى دۇنيە-مۇلىكتى الدەبىرەۋلەر قۇشاقتاپ، ەكەۋ-ەكەۋدەن قولداسىپ كوتەرىپ اكەتىپ جاتقان ابىر-سابىرعا اقىل-ەسى كەمىس سورلى بالا... بالاپانى ۇرەيلەنە قاراپ، وكىرىپ جىلاپ جىبەرۋگە باتا الماي ءدىر-دىر ەتىپ وتىر ما، كىم ءبىلسىن؟ ارينە، ولار شۇيكەدەي كەمپىر مەن شىناشاقتاي بالانى ءقايتسىن. دابىرلاپ، داۋرىعا سويلەيدى. دۇرسىلدەپ كىرەدى. كوپ بولمەلى ءۇيدىڭ ءار ەسىگىن سارت-سۇرت اشىپ، ىشتەگى جيھازدى جاۋ تيگەندەي سىرتقا الىپ شىعىپ، ماشيناعا تيەپ استاڭ-كەستەڭ قىپ جاتقاندا كارى قاقسال ولارعا انا جاقتان ءامىر بەرىپ سويلەپ كەلە جاتادى. ۇلكەن بولمەنىڭ ءبىر قابىرعاسىن تۇتاس الىپ جاتقان كىلەمدى نۇسقاپ: "بۇنى دا الىڭدار! بۇل ەڭبەك وزاتىنا بەس جىلدىق جوسپاردى ءۇش جىلدا ورىنداعانى ءۇشىن سىيعا بەرگەن جۇلدە ەمەس، ءوزىمىز العان دۇنيە"، — دەدى-اۋ؟ ءيا، سۇيدەدى. كارى قاقسالدىڭ باسقاشا دەۋى مۇمكىن ەمەس.
اپىراي، اناسى پاقىر بۇل قورلىققا قالاي شىدادى ەكەن؟ ارينە، وركوكىرەك انا ۇرىنارعا قارا تاپپاي تەپسىنىپ جۇرگەن كوك ايىل قاقسالدى ءقايتسىن. كوزىنە دە ىلمەگەن شىعار. ءبىر ءسوزىن جۇرەگىنە دارىتپاي، ءوزىنىڭ ورلىگى مەن ىرىلىگىنە باسىپ تاس ءتۇيىن بوپ بەكىپ المادى دەيسىڭ بە؟ ءوزى بىلەتىن اناسى بولسا، اقيقات ءسۇيتتى. سوسىن، سالعىلاسقان قاتىن ۇرىستان بويىن اۋلاق ۇستايتىن اينالايىن اق اناسى سىرتىنا شىعارىپ ايتپاسا دا، ىشىنەن: "وسى ۇيدەگىنىڭ تۇگىن قالدىرماي تۇگەل ال! سىپىرىپ اكەت!" — دەدى عوي. سوسىن تاعى دا ىشىنەن: "بوق دۇنيەنىڭ اۋسەلەسى بەلگىلى ەدى عوي. ءبىز تۇگىل، اينالايىن اتا-بابانىڭ تىستەسىپ جيعان دۇنيە — مۇلكى ءبىر ۇرپاققا بۇيىرماي، كەزەنگەن جاۋدىڭ جەتەگى مەن قانجىعاسىندا كەتپەپ پە ەدى؟" دەدى عوي. ونان كەشە، بالشيەۆەك بالالاردىڭ زامانىندا قاتىن-بالانى از عانا مالدىڭ اعىمەن الداپ، قوڭىمەن كۇنەلتىپ، ۇستىنەن جونىپ جەپ وتىرعان ەلدىڭ تىشقاق لاعىنا دەيىن سىپىرىپ اكەتپەدى مە؟ سول جىلى قىردا قىس قاتتى بولىپ ەدى عوي. مالىنان ايرىلعان حالىق قارا سۋىق ۇرعان قارا شىبىنداي قىرىلماپ پا ەدى؟ تۋ-تۋ، باياعى اقتابان شۇبىرىندى باسىنا قايتا تۋعان بيشارا حالىق قىستىڭ كوزى قىراۋدا مىنا جاعى رەسەيگە، انا جاعى قىتايعا بوسپادى ما؟ ىزعىرىق بوراندا اشتان، سۋىقتان قىرىلعان قاتىن-بالا، كارى-جاس قاقپاعىمەن قىرىلىپ جاتقاندا، سول جارىقتىقتاردىڭ كەرەك دەسە، سۇيەگى دە كومۋسىز قالماپ پا ەدى؟ سوندا وسى ادىرا قالعىر بوق دۇنيە اش حالىققا جۇرەك جالعار نە اس بولۋعا، نە كومۋسىز قالعان قاراقتارىما كەبىن بولۋعا جاراپ پا ەدى؟ و، داريعا!.. زامانىندا بۇلعاقتاعان قازاقتىڭ تالاي بوزداعىنىڭ تۇندىگى اشۋسىز قالعان اق وردالاردا سول ادىرا قالعىر بوق دۇنيە — قالى كىلەم، قۇندىز ىشىك، تۇلكى ىشىك، قاسقىر ىشىك، جيھاز-مۇلىك جيناۋىمەن قالماپ پا ەدى؟ ۇزاتاتىن قىزدىڭ جاساۋى، جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەكتىڭ وزىمەن كەلگەن دۇنيە-مۇلىك بوسقان ەلدىڭ جۇرتىندا كوزدەن ءبىp-6ip ۇشىپ قالىپ بارا جاتقاندا... وي، دۇنيە-اي، كۇڭىرەنگەن سورلىلار: "التىن، كۇمىس تاس ەكەن، ارپا، بيداي اس ەكەن" دەپ، وزىنەن كەيىنگى ۇرپاققا زارىن قالدىرىپ كەتپەپ پە ەدى؟
تەك جارىقتىق تەڭىز عوي بۇلاردىڭ جانىن ساقتاپ قالعان. وزەن جاعالاعانداردىڭ وزەگى تالعان جوق. ال اتتى كىسى اراعا ءۇش قونىپ باراتىن مىنا تۇرعان شالقار، ىرعىز قارا شىبىنداي قىرىلدى عوي. جادىگەرجاننىڭ اكەسىنىڭ شالقاردا تۇراتىن جالعىز ءىنىسى ءۇي ءىشى تولعان بالا ەدى؛ سودان تەك بىرەۋ قالدى ەمەس پە؟ جاقسى جىگىت ەدى. بيشارا ون بالاعا اس تاۋىپ بەرە الماي جانى قىسىلعاندا ۇيدەگى بەتكە ۇستاعان جالعىز كىلەمدى كوشەگە الىپ شىعىپ ءبىر ءۇزىم نانعا وتكىزە الماپتى. تارىققاندا اسىل دۇنيە تالشىق بولۋعا جاراماعاندا، ارۋاعىڭنان اينالايىن قاينىسى الگى قىرمىزى قىزىل كىلەمدى اياعىمەن تەپكىلەپ-تەپكىلەپ، تابانىنا باسىپ تۇرىپ پىشاقپەن پارشالاپ تۋراپ-تۋراپ تاستاپ ەدى. بۇل سول بوق دۇنيە عوي. كىمنەن قالماعان ادىراعا بولا ارىمدى توگەم. وسى ۇيدە كادەگە جاراعان تاعى قانداي جىلتىراق بار. تۇگىن قالدىرماي، تۇگەل ال! ءبارىن اكەت! ۇستىمدە مىنا قارا شاڭىراق قالقيىپ تۇرسا، قارا بالا امان بولسا، قارا قازان ءۇش مەزگىل قايناسا، ەندىگى قالعان تىرلىككە سول جەتەدى. سوعان قاناعات!..
جادىگەر كوزىنەن ءمولت-مولت اققان جاستى سۇرتپەدى.
* * *
جادىگەر قىراۋىتقان كىرپىك استىنان اق قاردا شۇبالىپ جاتقان ىزدەن كوزىن الماي، سۇلەسوق قاراپ تۇردى دا، كەنەت مىرس ەتتى. ادام شىركىن ءومىر بويى جوقتان جۇبانىش ىزدەپ، ءوزىن-وزى الداۋمەن كەلەدى. بۇ دا بۇگىندىككە سوڭىنداعى مىنا ىزدەن ماعىنا، ءمان تاپپاق بوپ الەك. شىنىندا، بۇندا نە ماعىنا بولۋى مۇمكىن؟ يتىرجىڭمەن وتكەن ءومىر سياقتى مىنا ءىز دە مىقتاعاندا بۇگىن، نە ەرتەڭ جاۋعان ءبىر قار، ءبىر ۇرلەگەن بورانمەن كومىلەدى دە قالادى. ءوزىنىڭ دە وسى ىزدەن ارتىقشىلىعى شامالى. ارپالىستا وتكەن مىنا يت جەگىر ءومىردىڭ اقىرعى دەمى ەرتەڭ ءبىتىپ، قارا جەردىڭ قوينىنا قالاي كىردى، سولاي بوراسىن قار استىندا كومىلگەن الگى ءىز سياقتى سەن دە زىم-زيا جوقسىڭ.
ءجا، سوندا ادام ءومىرىنىڭ ءمانى نەدە؟ ەگەر جارىق دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن ءار پەندە ءوز تىرلىگىنىڭ اقىرى ءبىر جاۋعان قار، ءبىر بوراعان توپىراقپەن كومىلىپ قالاتىن ءىز سياقتى كەمدى كۇن كوڭىل الدار بىردەڭە بولسا... توقتا!.. سوندا، ءباتىر-اۋ، ادام بايقۇسقا جارىق كورۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ انا سورلى جاتىرىندا اق جۇمىرتقا، سارى ۋىزدى توعىز اي، توعىز كۇن شايقاپ، تولعاق ازابىن شەگىپ، تەك اتا-انا عانا ەمەس، اعايىن-تۋما، اۋىل-ايماق جارىق دۇنيەگە تاعى ءبىر ادام كەلدى دەپ ەل-جۇرت بوپ قۋانۋدا قاجەت بار ما ەدى؟
ءجا، دۇنيەگە ادام كەلدى ەكەن. جۇرت قۋاندى ەكەن. ال ەرتەڭ؟... سوڭىراعى كۇن؟.. تىرلىكتە تاتار ءدام سوڭىرا تاۋسىلعاندا شە؟ كەشە تۋعانىڭا قۋانعان حالىق ەرتەڭ ولگەنىڭە اڭىراپ، قارا جامىلىپ جاتسا... كەشە ادام تۋعان انا الگىندە عانا جانىن كوزىنە كەلتىرگەن تولعاقتىڭ ازابى ەسىنەن تارس شىعىپ، اق جاۋلىقتى الشىسىنان ساپ، اياقتى الشاڭ-الشاڭ باسىپ جۇرت الدىنا شىققاندا عوي، سول كۇنى جەر بەتىنە ونان اسقان باقىتتى جان بار ما ەدى؟ ەندى سول انا سوڭىراعى كۇنى كەشە دۇنيەگە اكەلگەن ازاماتتى ىسىرات ساپارىنا جونەلتىپ، باسىنا قارا جامىلىپ، اڭىراپ بەتىن الىپ سالعاندا، مىنا جارىق جالعاندا ونان اسقان باقىتسىز جان بولا ما؟
توقتا! توقتا، سوندا جارىق كۇننىڭ ارتى قاراڭعى ءتۇن بولسا، بۇگىن تۋعان كىسى ەرتەڭ ءولۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلسە، بۇگىنگى قۋانىش ەرتەڭ قارا جامىلار قايعىنىڭ باسى بولسا، وسى ادام كەمدى كۇنگى الدامشى جالعانعا نەگە ءولىمىن سالادى؟ بۇگىن قولى جەتكەن بولماشى بىردەڭەگە ءماز بوپ بوركىن اسپانعا اتقان ادام ەرتەڭ الدەبىر شارۋاسى ويلاعان جەردەن شىقپاسا، قۇددى سۋى تارتىلعان كولدەي كوڭىلى ءپاس بولا قالاتىنى نە؟ نەگە سۇيتەدى؟ نە-گە؟.. ءجا، باسقانى قايتەسىڭ... سەن ءوزىڭ شە؟ كەشە بالىقشىلاردى ويعا، قىرعا سۇيرەگەندە، سەنىڭ دە ارجاق ويىڭ بەلگىلى ەدى عوي. قۇداي قۇراماعان بايلىق پەن بارلىققا ءولىمىڭدى ساتىپ، ءتاڭىرىنىڭ بەرمەسىن تارتىپ الام دەدىڭ. ءسۇيتىپ، امۋداريانىڭ لاي بالىعىنا قارىق بولدىڭ. ءسۇيتىپ، سەنىڭ سىردارياداعى قاماۋ سۋدىڭ بالىعىنا قولىڭ جەتتى. ءىشى-سىرتىڭ مايلاندى. ال، كانە، ويلانشى. سونىڭ ءبارى كەمدى كۇن كوڭىل دەلبەۋ، ءوزىڭدى ءوزىڭ الدارقاتۋ ەمەس پە؟ انە ءبىر ساحارا شولدە قانى كەۋىپ، ەسىنەن تانىپ قۇلاعان كىسىنىڭ ءولى مەن ءتىرى اراسىندا تالىقسىپ جاتقاندا تۇسىندە مەيىرى قانىپ سۋ ىشكەنىندەي عانا الدامشى جۇبانىش ەمەس پە ەدى؟ ءتىپتى سول كوزىڭ تىرىدەگى كەمدى-كۇنگى بايلىق پەن بارلىقتا، ارىلەسە باسىڭا قونعان باقىت شىركىن دە الگى ءبىر تاۋ باسىنا اينالعان بۇلتتاي، ءبىر سوققان داۋىل، ءبىر ۇرلەگەن جەلدەن قالمايتىن ءتۇبى بوس ەدى عوي. سونىڭ ءبارى مىقتاعاندا بايسىراعان دوزاقى قاتىننىڭ ەركەك ءيسى اڭقىعان ماكىرۋ توسەكتە ءبىر اۋناپ تۇرعان ءلاززاتىنان نەسى ارتىق؟ سەن، مىنە، ماڭدايىڭا جازعان ءبىر تۇتام ءومىرىڭنىڭ اقىرعى قادامىن اياعىڭمەن باسىپ تۇرسىڭ. باسقانى قويعاندا، ارپالىسپەن وتكەن كەشەگى كۇندەردەن سەنىڭ جادىڭدا نە قالدى؟ ۋىسىڭدا ۇستاپ قالعان نە بار؟
جادىگەر كۇرسىندى. ەركىنە جىبەرسە، وسى ءقازىر ەڭىرەپ قويا بەرەتىن بولعاسىن دىبىسىن شىعارماي تىستەنىپ العان. وپاسىز ءومىردىڭ وكىنىش پەن كۇيىگى كوكىرەگىن ورتەپ، ۋ مەن دەرت ءىشى باۋىرىن جالاپ بارا جاتقاندا، كانە، ايتشى كىم، قاي پەندە يتشە ۇلىماپ ەدى؟
جادىگەر تۇلا بويى تىتىرەپ باراتقانىن بايقادى. ول نە؟ سۇيەك-سۇيەگىنەن ءوتىپ بارا جاتقان بۇگىنگى كۇننىڭ سۋىعى ما؟ الدە ءوز باسىنا تايالعان تىقىردى سەزگەنى مە؟ ءبىراق ونى ءوزى بىلگەن جوق ەدى.
* * *
كۇن شۇعىل كەشكىردى. جادىگەر بۇگىن ەرتەڭگىسىن كەپ توقتاعان جەردەن ءالى تاپجىلعان جوق. ارتى بەل-اران. ونىڭ ارجاعى — داليعان ارال دالاسى. الدى وكىرگەن تەڭىز. تەڭىز بەن دالانىڭ ەكى اراسىنداعى جاڭا قاتقان جاس مۇزدىڭ كىسى كوتەرەتىن جەرىنە ەتىگىنىڭ تۇمسىعىن تىرەي توقتاعان ەدى. سونىڭ ارجاعى ءالى قاتپاعان. انشەيىندە شەكسىز كورىنەتىن داليعان دۇنيەنىڭ بۇل ءقازىر، تاۋسىلعان جەرىنە كەپ تۇرعانداي. اقىرعى ءىزى، مىنە، اياق استىنا كەپ جىعىلعان. وسىناۋ دۇنيەدە نە العا، نە ارتقا باسار جەر قالماي، جولى تاۋسىلىپ تۇرعانداي.
كانە، قايدا بارادى؟ كىمگە بارادى؟ مىنا ارقىراعان، سارقىراعاننىڭ ارجاعىندا ادام اياق باسار ۇلتاراقتاي جەر بار ما؟ ونىڭ ارجاعىندا، ءسىرا، اسپان، جەر-سۋ، ەل-جۇرت جوقتاي. باياعىدا بالىقشى اۋىلدىڭ قاريالارى وسىناۋ دۇنيەدە وزدەرىنىڭ قولىنان كەلمەگەن ارماننىڭ نەبىر اسقاعىن الدەقاشان يگىلىگىنە اينالدىرىپ العان ونەرلى ەل-جۇرت بولار-اۋ دەگەن وي باسىنا كىرىپ-شىقپاي، ەكى كوزدى تارس جۇمىپ الىپ جۇرگەن كەز بوپتى. سوندا ولار قۇدىرەتتى دەگەننىڭ ءبارىن كوكتە — قۇدايعا، قاسيەتتى دەگەننىڭ ءبارىن جەردە — پايعامبارعا تەلىپتى. سوندا وسى اۋىلدىڭ قاريالارىنا سۋ پايعامبارى سۇلەيمەن كوڭىلى قالاسا، كوك تەڭىزدى قارا جەرشە باسىپ جۇرە بەرەتىندەي كورىنەتىن.
ەگەر، سۇلەيمەننىڭ سول كيەسى باسىنا قونسا، بۇ دا ءقازىر كوز الدىندا وكىرىپ جاتقان مىنا كارى تەڭىزدىڭ ءبىر قياسىن بەتكە ۇستار ەدى دە، الگى سيقىرلى اسپاننىڭ ۇشىمەن كوك تولقىنداردىڭ شەكەسىن تىق-تىق شەرتىپ، كوز كورمەسكە اسىپ كەتەر ەدى؛ وعان ءبىراق قولىندا كيەلى اسا، قاسىندا سۋ پايعامبارى سۇلەيمەن تۇرعان جوق. راس، بالىقشى اۋىلدا سۇلەيمەن دەگەن اپپاق ساقالى بەلىنە تۇسكەن شال بار. اساسىن قوس قولداپ قىسىپ، كۇنشۋاقتا كۇرك-كۇرك جوتەلىپ وتىرعانى. ءومىر بويى سۋ كەشسە دە، باسىنا سۋ پايعامبارى سۇلەيمەننىڭ كيەسى قونباعان. تىرلىكتە تىندىرعانى — ءار ايدىڭ اياعىندا پوشتاشى بالادان الاتىن بەس-ون تيىن پەنسيا. باياعىدا اكەسىمەن بىرگە تەڭىز كەشىپ، تور سۇيرەتىپتى دەيدى. كىم ءبىلسىن، راس شىعار. ال، ءقازىر... سالەم بەرسەڭ، قولىنداعى اساسىن ءدىر-دىر ەتكەن تىزەسىنىڭ اراسىنا قىسا سالادى. سالەم بەرگەن كىسىنىڭ قولىنان تاس قىپ ۇستاپ الادى دا، تۇك ەسىتپەيتىن كەرەڭ قۇلاعىن اۋزىڭا تاقاپ: "ا-ا؟ قاتتىراق ايت!" — دەپ، باسىڭدى الەككە سالادى.
ادام بايعۇس قۇدايدان ءولىپ-وشىپ ءومىر تىلەگەندە، تىرلىكتىڭ اقىرىندا پەندەسىن جارىلقاعان سيقى جاڭاعى بولسا، وندا ول بار بولعىردىڭ دا بەرەكەتى شامالى بولدى.
كۇرسىندى. ءورىپ كەتكەن وي اش كۇشىكتەي جاپان تۇزدە جالعىز تۇرعان كىسىگە جان-جاقتان اۋىز ساپ، ءالى دە بولسا تالاپ جاتىر، تالاپ جاتىر.
جەل كوتەرىلىپتى. ارالدىڭ قۇبىلمالى اۋا رايىنىڭ اياق استىنان بۇزىلاتىن ادەتى. اينالا توڭىرەك قاپەلىمدە تۇكسيىپ، كوك ءجۇزىن سۋىق قارا بۇلت باسىپ كەلە جاتقانىن جادىگەر جاڭا بايقادى. قار جاۋا باستاپتى.
بەتىنىڭ ۇشى تىزىلداپ اشىپ بارا جاتقاسىن الاقانىمەن ۋقالاپ جىبەردى. "بۇل كەزدە كەتەتىندەر كەتىپ بولعان شىعار،" — دەپ ويلادى. جاڭا قاتقان مۇزدىڭ كوبەسىن جاعالاپ، تەڭىزبەن كەتسە، قاراسى كورىنەر ەدى. كوزگە تۇسپەگەنىنە قاراعاندا، ءسىرا، قىر جولىمەن كەتتى مە ەكەن؟ سۇيتكەن شىعار، ءسىرا.
* * *
جادىگەر ىلگەرى جاعىنا قايتا-قايتا كوز تاستاپ، جەلگە قارسى ومىراۋلاپ كەلەدى. كۇن شۇعىل سۋىتتى. اڭىراعان اشىق تەڭىز ءۇستى ۇيقى-تۇيقى. جاعا ءبىر كورىنىپ، ءبىر جوعالىپ قاراسى كوزدەن ءۇزىلىپ كەتىپ تۇرعان-دى. كەنەت ىلگەرى جاقتان، قارا-جاردىڭ قۇلاۋىنان الدەنە قىلاڭ ەتتى. بۇل نە؟ جاعادا جايىلعان مال ما؟ الدە ادام با؟ انىقتاپ قارايىن دەسە دە، قارسى الدىنان سابالاپ ۇرا باستاعان قار مەن جەل كوز اشتىرماي بارا جاتقاسىن جادىگەر بەتىن بۇرىپ قىرىنداپ ءجۇردى. جاڭاعى قارايعان شوقالاق تاساسىنا ءتۇسىپ كەتتى مە، جاساۋراعان كوزدىڭ جانارىن تىكتەپ قايتا-قايتا قاراسا دا، الگىدەن كەيىن كورىنبەي قويدى.
كۇن جارىقتا جاعادا قالعان اتىنا جەتكىسى كەپ ەدى. وعان قارسىدان سوققان جەل مەن قالىڭداپ تۇسكەن قار ءجۇرىسىن ماندىتپادى. "ءا" دەگەندە جادىگەر تۇبىنە دەيىن شايقالىپ كەتكەن تەڭىز سۋى تەز كوتەرىلىپ، ءىسىنىپ كەلە جاتقانىن بايقاعان-دى. مۇز استىنداعى اعىس كۇشەيگەنىن دە سەزە قويعان جوق-تى. تەك ءالسىز مۇز اياق استىندا سىقىرلاپ بۇلك-بۇلك ەتكەندە، شوشىپ كەتتى. قىردان سوققان قاتتى جەل مەن سۋ استىنىڭ اعىسى ادەتتە قازىرگىدەي جاڭا قاتقان جاس مۇزدى شىداتپاي قۋىپ اكەتە بەرۋشى ەدى. جادىگەردىڭ كوڭىلىنە قوبالجۋ ەندى. "جاعاعا قانشا قالدى ەكەن؟" دەپ ويلادى. قار بوراي باستادى. اشىق تەڭىز ءۇستى ۇيتقىپ، اق تۇتەك بوران انىق نىشان بەرە باستادى، ىزعىرىق جەل ۋىلدەپ قوينى-قونىشىنا كىردى. تىتىركەنىپ قاپ، موينىن جاعاسىنا تىعىپ الا قويدى.
كوكتەن قيىرشاق قار ءتۇستى. قارسى الدىنان قادالىپ سوققان جەلدەن كوزى جاساۋرادى. شىپ-شىپ ۇرعان قاردان بۇل ەندى بەتىن الىپ قاشىپ، ءبىر وڭعا، ءبىر سولعا بۇرىلا باستادى. سابالاعان قار مەن ازىناعان جەلگە قارسى ومىراۋلاي بەرگەسىن، سۋ كەشكەندەي مالتىعىپ، تىنىسى اۋىرلادى.
كوڭىلگە بولماسا جەل الگىندەگىدەن دە كۇشەيىپ، ارال ءوڭىرىنىڭ ادەتتەگى قاپتاي سوعاتىن قارا داۋىلىنا اينالعانداي. جاعانىڭ الىس-جاقىنىن بايقاعىسى كەپ، كوزىن ىلگەرى تاستاپ ەدى. قار مەن جەل باسقا، كوزگە ۇرىپ، الگى-الگى مە، ەندى ءتىپتى ەس جيعىزباي سابالاي جونەلگەندە، تاعى دا لاجسىز جالت بەرىپ، بۇرىلىپ كەتتى. جەلدەن الىپ قاشقان بەتىن تەرى قولعاپ كيگەن قولىمەن كولەگەيلەپ، ءجۇزىن وڭ جاعىنا بۇرا بەرگەن-دى. كوزى سابالاعان قار اراسىنان الدەبىر كىپ-كىشكەنتاي نارسەگە تۇسكەنى. ادەپكىدە اڭعارا المادى؛ تەك قايتا قاراعاندا باعاناعى شوجە تورعايدى كوردى. كۇندىز قاسىنا ۇشىپ كەلگەن كىپ-كىشكەنتاي پاقىر باعاناعىدان دا السىرەگەن. جەل جۇلمالاعان ارقا ءجۇنى ۇرپى-گۇرپى. قار مەن جەلگە بۇ دا قايرات قىپ ۇشۋىن ۇشسا دا، ءبىراق اۋادا تۇرا الماي، قۇرىق بويىنداي جەرگە بارادى دا، جالپ ەتىپ جىعىلادى. سونان قاناتىن جيا الماي القىنىپ جاتادى. كىم ءبىلسىن، ءالسىزدى اراسىنا سيعىزبايتىن بۇلاردىڭ دا اراسىنان تەمىر تۇمسىق تەنتەك بىرەۋ شىقتى ما؟
قارعا باۋرىن باسىپ جاتقان تورعايعا قاتارلاسا بەرە قولىن سوزىپ ەدى، تورعاي قوزعالمادى؛ جادىگەر تورعايدى اقىرىن ۇستادى دا، قوينىنا تىقتى. جىلى جەرگە كىرگەسىن قۇس قاناتىن جايىپ سىلكىندى دە، تىنىشتالدى.
جاعا كورىنبەي كەتتى. جەل قاتايعان سايىن جادىگەر دە جاس مۇز جارىق اشا ما دەپ قورقا باستادى. قارسى الدىنان قادالىپ تۇرعان جەل مەن قيىرشاق قاتتى قار كوز اشتىرماي قويدى. جادىگەر جالتاقتاپ بەتىن الىپ قاشىپ ءبىر وڭ، ءبىر سول جاعىنا بۇرىلادى. سابالاپ قاتتى جاۋىپ كەتكەن قار ەندى بۇنىڭ سامايى مەن شىقشىتىنا شىپ-شىپ ۇرا باستادى. كوزى جاساۋراپ، قاسى، كىرپىگىنە مۇز قاتتى. تىنىسى اۋىرلاپ القىنا باستاعاندا، كەنەت الدىنان الدە بىردەڭەگە قاراما-قارسى كەزدەسىپ، كيمەلەي توقتادى. ۇرىككەن جىلقى وسقىرىنعان سياقتى ەدى. جادىگەر كار مەن جەلگە قولىن كولەگەيلەپ جالت قاراپ ەدى، ات شانا الدىن كەس-كەستەپ تۇر ەكەن. اق تۇتەك اراسىنان الاۋ-دالاۋ بوپ شىققان كىسىدەن ۇرىككەن ات ءالى دە تاناۋى پىرىلداپ، وسقىرىنا بەرەدى. شانادان قاسقىر ىشىكتى بىرەۋ ءتۇستى. تۇسە سالا ارجاعىندا كىلەم توسەلگەن جەڭىل شانادا وتىرعان اق شارقاتتى ايەلگە قول سوزدى.
— كوردىڭ بە، ءبىز بۇنى انا جاقتا ىزدەپ الەك بوپ جۇرسەك، ال مىنا جايساڭ بۇندا ءجۇر، — دەدى ول كۇلىپ. سوسىن شاناعا بۇرىلىپ، قاسقىر ىشىككە ورانىپ العان ايەلگە قولىن سوزىپ ەدى، باكيزات شانادان ءتۇسۋىن تۇسسە دە، ءبىراق قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا كوكتەن جاۋىپ، جەردەن بوراپ كەتكەن مىنا اق تۇتەك دۇنيەگە ۇرەيلەنە قاراپ، اياعىن ىلگەرى باسپاي قويدى. سوسىن ءازىم ونى قولتىعىنان الماق بوپ ۇمتىلا بەرگەندە، ءوز دەنەسىن ءوزى بيلەي الماي تالتىرەكتەپ كەتتى.
— ءازىم، كەتەيىك! كەتەيىكشى.
— نەگە؟
— وتىنەم.
— اۋ! بالانى تاپسىرام دەپ ىزدەگەن ءوزىڭ ەمەس پە؟..
— كەشىر. كەتەيىكشى. كۇن بۇزىلىپ كەتتى!
— قورقاسىڭ با؟ چە-پۋحا. ارالدىڭ ءوزىمىز بىلەتىن قارى، بورانى. مەن قايتا، وسىنى ۇناتام، — دەدى ءازىم كۇلىپ. جولعا شىعار الدىندا قىزىپ العانى كورىنىپ تۇر. — ال، قۇرداس، — دەپ ول بۇعان بۇرىلىپ، تالتىرەكتەي باسىپ قاسىنا كەلدى، — ءبىز كەتىپ بارامىز.
جادىگەر قۇددى جاعاعا شىعىپ قالعان بالىقتاي دەمى جەتپەي بارا جاتقاسىن اۋانى اۋزىمەن قارماي بەردى.
— سەنى مەن ءبىز، — دەدى ءازىم ءتىلى كۇرمەلىپ، — قانشا دەگەنمەن... جانا زاماننىڭ ادامىمىز. ءوز باسىم سەزىمنىڭ جەتەگىنە ەرىپ، قىزعانىش دەگەن پالەگە قۇل بولۋعا قارسىمىن.
جادىگەرگە بىردەڭە كورىندى. بۇنىڭ دا ايتار ءسوزى ارجاعىنا كەلىپ تۇرسا دا، دەمى جەتپەي القىنىپ بارا جاتقاسىن تاعى دا اۋزىمەن اۋا قارماپ بىر-ەكى جۇتتى.
— كەشىرىم سۇرامايمىن. ماعان ارتىق كەتكەن دانەڭەڭ جوق. بار بولعانى سەنەن ءوزىمنىڭ بەرگەنىمدى قايتىپ الدىم. ال، ساۋ بول!
ءازىم قاتتى جەل استىندا قۇيرىق-جالى سۋىلداپ، تىقىرشىپ، قوزعالاقتاپ تۇرعان اتقا بۇرىلا بەردى. ءبىر اتتادى ما، جوق پا، قۇلاق تۇبىنەن اتىلعان مىلتىقتاي ءبىر اششى دىبىس تارس-س ەتتى. ءازىم كىلت توقتادى. باكيزات قۇلاعىن باسا قالدى. كەلەسى ساتتە جان ۇشىرىپ ازىمگە قاراي ىرشىپ ءتۇستى.
"ءا" دەگەندە جادىگەر تۇككە تۇسىنبەگەن-دى. كوزى ءازىم مەن باكيزاتتىڭ ارجاعىنداعى اتقا تۇسكەندە عانا جۇرەگى سۋ ەتتى. باۋىرىنىڭ ءدال استىنان قاق ايرىلعان مۇزدا اتتىڭ الدىڭعى اياعى كەتىپ بارادى ەكەن. "ءا" دەگەندە اياعىن جيا الماي قالعان ات تىرپ ەتۋگە قورقىپ، قالشىلداپ تۇردى دا، كەنەت جالت بەرگەلى قوس اياقتاپ قارعىپ ەدى. سوڭىنداعى شانانى وزىمەن بىرگە الا كۇمبىر-سامبىر تەڭىزگە قۇلاپ ءتۇستى.
— ويباي، قۇرىدىق!
اششى داۋىستان جادىگەردىڭ توبە شاشى شىمىر ەتتى. قارا داۋىل قاق ايىرعان مۇز ون بويىنا قاقىراپ، كۇتىرلەپ سىنىپ جاتىر. قاپەلىمدە ىرسيىپ جارىق اشىلىپ، ەكى اراعا سۋ ءتۇسىپ، ار جاق، بەر جاق بولدى دا كەتتى.
— ەندى قايتتىك؟ — دەدى ءازىم. ەسى شىعىپ كەتكەن. ماستىعى دا ساتتە تارقاپ كەتىپتى. كەنەتتەن كيلىككەن مىنا توسىن وقيعا — ىققان مۇز، ازىناعان داۋىل، سابالاپ جاۋعان قار، وكىرگەن تەڭىز — الدە ءوڭى، الدە ءتۇسى ەكەنىن بىلە الماي، الاق-جۇلاق ەتەدى.
— بۇل... بۇل قالاي بولدى، ا؟ قالاي بولدى؟!
— دۇنيە بىردە ولاي، بىردە بۇلاي...
— ا-ا؟
— جاي...
— اپىراي... اپىراي، بۇلاي بولادى دەپ... كىم... كىم ويلاعان.
— ويلا-ويلاما، بولار ءىس بولدى.
— نەگە؟
— بولارى بولدى دەيمىن. ەندى... ولمەستىڭ امالىن ويلا.
— قالاي؟
— ىشىگىڭ قايدا؟ سونى كيىپ العاننان باسقا امال قالعان جوق.
ەسى شىعىپ كەتكەن ءازىم ەشتەڭەنى سەزىپ تۇرعان جوق. جادىگەردىڭ ايتقانى دا ساناسىنا جەتكەن جوق-تى. ءبىر ورنىندا دايەك تۇتىپ تۇرا الماي، بەزەكتەپ جۇگىرىپ كەتتى. قار مەن قارا داۋىل استىندا ەس-تۇسسىز سىلەيىپ تۇرعان باكيزاتقا باردى. وندا دا تۇراقتاماي، ىلە-شالا جادىگەرگە قايتىپ كەلدى. ىق جاعىن الا توقتادى.
— قۇرداس...جاڭا قايتۋ كەرەك دەپ ەدىڭ؟
— قايتۋ كەرەك دەدىم.
— ءبىر امال بار دەگەن سياقتى ەدىڭ عوي؟
— ىشىگىڭدى كيىپ ال دەگەن شىعارمىن. و دا ولمەۋدىڭ امالى.
— اپىراي... ونى قايدا تاستادىم ەكەن؟
كەنەت جادىگەردىڭ كوزى اتقا ءتۇسىپ ەدى، ات قارا جەرگە تارتپاي، ىعىپ بارا جاتقان بۇلاردىڭ سوڭىنان سالىپتى. جال-جال تولقىن اراسىندا جانتالاسىپ، پىر-پىرلاپ ءجۇزىپ كەلەدى ەكەن. قايناعان قاپ-قارا تەڭىزگە باستان اسقان تولقىندارعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، قۇرىقتاي موينىن ىلگەرى سوزا بەرەدى. پىر-پىرلاپ كەلە بەردى دە، سۋ سورعالاعان باسىن مۇزعا سۇيەدى. ۇياسىنان شىققان كوزى بۇعان "بىردەڭە ىستەسەڭشى" دەپ جالبارىناتىن سياقتى. جادىگەر اتتىڭ ساعاق باۋىنا جارماسىپ ەدى، ونىڭ ويىن تۇسىنگەن جانۋار دا قۇرىقتاي موينىن قۇددى سويۋعا سۇيرەگەندەي ىلگەرى سوزىپ، مۇزعا قارعىپ شىققالى ارى-بەرى ۇمتىلدى. جادىگەر قولىنا تيگەن قوس تىزگىندى ارى-بەرى تارتىپ ەدى، السىرەگەن اتتىڭ مۇزدا جاتقان موينى باۋىزداۋلىعىنا دەيىن سوزىلىپ، كوزى الارىپ ىڭىرانا بەردى.
— قايتەسىڭ، — دەدى ءازىم.
جادىگەردىڭ قولىنان ساعاق باۋ شىعىپ كەتتى. وسى كەزدە كەيىنگى جاقتان ۇيدەي سەڭ ەڭكىلدەپ كەلىپ قالعان ەدى. قاتتى جەل قۋعان سەڭ تولقىنمەن ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر ءتۇسىپ اۋدانداپ كەلدى دە، ات سوڭىنداعى شاناعا لاپ بەردى. كەلەسى تولقىن كوتەرىپ العان سەڭ اۋىر سالماقپەن ىلگەرى قاراي ىسىرىلىپ، اتتى بۇگەرلەپ استىنا ءبىر-اق باستى. جان ۇشىرعان جانۋار اقتىق رەت قۇلىنداي شىڭعىردى دا، كوزى الارىپ، قارا قۇردىم تۇبىنە باتىپ بارا جاتتى.
جادىگەر سىرت اينالىپ كەتتى. قارا داۋىل قۋعان سەڭ جاڭاعىنىڭ اراسىندا جاعادان الىستاپ كەتكەن-دى. اۋىل جاق قاپ-قارا. قارا-جار دا، بەل-اران دا كوزدەن ءبىر-بىر ۇشقان تاستاي. قيىرشىق قار بارا-بارا جاپالاقتاي باستادى. اياداي جەردە ۇيلىققان ۇشەۋدىڭ الدى-ارتى — ۇيىتقىعان اق تۇتەك.
جادىگەر ىققا قاراپ موينىن ىشىنە تىعىپ تۇرعان-دى. كەنەت ەسىنە ءىزى ءتۇستى. ەڭكەيىپ، اياعىنىڭ استىنا قارادى. ءبىراق قوينى-قونىشىنا قار تىققىلاپ، الدى-ارتىنان ۇيتقىپ تۇرعان اق تۇتەك كوزىن اشتىرماي، سابالاپ الا جونەلدى. سوندا عانا ءوز ءىسىنىڭ وعاشتىعى ەسىنە تۇسكەن جادىگەر قارلى قارا داۋىلعا بەتىن بۇرىپ، قارسى قاراپ تۇرا قالدى دا، جىندى ادامداي قارق-قارق كۇلدى.
و، ەسالاڭ! ەسالاڭ! وسىناۋ كوكتەن جاۋىپ، جەردەن بوراپ، ۋلاپ-شۋلاپ جاتقان دۇنيەدە الدەقانداي ءىز تۇگىل، ءدال ءقازىر اسپان قايدا، جەر قايدا؟ باتىس قايدا، شىعىس قايدا؟ دۇنيە دۇنيە بوپ جارالعالى سايقال قاتىنداي، ىلعي وپاسىزدىق پەن بايانسىزدىقتىڭ مەكەنى بوپ كەلگەن مىنا سۇم جالعاندا ەسى بار ادام ءدال وسىنداي الاعاي-بۇلاعايدا الدەبىر ءىزدى ىزدەپ، سونان ءمان-ماعىنا تاپپاق بوپ الەك بولا ما؟
و، ەسالاڭ! ەسالاڭ!
ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.
ەكىنشى كىتاپ
سونداي دا ءبىر ءتۇن بولعان
پوي، سەردسە، پريپومني ۆسە سۆوي مەچتى،
پوي، ۆ نەسكونچاەموي تريەۆوگە.سالومەيا نەريس
ءبىرىنشى تاراۋ
باعانادان بەرى جەر تۇگىل اسپانعا دا الاسات لاڭ سالىپ جاتقان قارا داۋىل بۇل كەزدە بۇلتتى دا تۇتكەن جۇندەي دودا-دوداسىن شىعارعان-دى. سول دال-د ۇلى شىققان دودا-دودا بۇلت اراسىنان شارا تاباقتاي تولىق ايدىڭ بوزامىق جۇدەۋ رەڭى ءبىر كورىنىپ، ءبىر جوعالىپ، قاراڭعى مەن جارىق كەزەك الماسا باستادى.
— ءازىم!.. ءازىم — دەدى باكيزات ايقايلاپ. جاڭا عانا اڭىراعان اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ ايقاي جەلى ۋلاپ-شۋلاپ،تولقىندار گۇرىلدەپ-سارىلداپ، كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تاس قاراڭعى ءتۇن بۇكىل بار دۇنيەنى بۋىپ تۇرعان-دى. كەنەت كوكتەن جارق ەتىپ اي ساۋلەسى تۇسكەندە، باعانا كۇن باتار-باتپاستا قىردان سوققان قارا داۋىل قاس قاعىمدا بەت اشىق اڭعارعا قۋىپ الا جونەلگەن ءبىر اۋىلدىڭ اۋماعىنداي سەڭنىڭ باسى-اياعى كەزگە ءبىر شالىندى؛ قار كوكتەن جاۋىپ، جەردەن بوراپ تۇر ەكەن؛ قاسقىر ىشىكتىڭ استىندا باسىن باۋرىنا تىعىپ، دىرىلدەپ تۇرعان ءازىم بۇنى بايقادى ما، جوق پا، ال باكيزات قۋانىپ كەتتى؛ ىشىك استىنان سىرتقا اتىپ شىقتى؛ كەيىنگى جاقتا كوزدەن ءبىر-بىر ۇشىپ قالىپ بارا جاتقان قارا جەردى كورەم بە دەپ ەدى؛ ءبىراق وعان شاماسىن كەلتىرمەدى؛ اتان تۇيەنى جىققانداي ەكىلەنە سوققان ءاۋپىرىم جەل مەن بوراپ جاۋىپ تۇرعان قار باسقا، كوزگە سابالاپ الا جونەلدى؛ اسىرەسە تيگەن جەرىن تەمىردەي قارىپ الىپ تۇرعان ۇسكىرىك جەلگە ءجۇزىن تىكتەپ قاراي الماي، سالعان جەردەن جالت بەرىپ ىقتاپ كەتتى؛ ەندى قايتەرىن بىلمەي جانتالاسقان ايەل جالپىلداپ تىزەسىن سابالاپ جاتقان ەكى شالعايىنا دا يە بولا الماي قالعان ەدى.
— ءازىم!.. ءاا...
ىشقىنعان ايەل داۋسىن ازىناعان جەل ەسىتتىرمەي، اۋىزدان شىعار-شىقپاستا قاعىپ اكەتتى؛ ايەل تايىپ جىعىلدى؛ تالتىرەكتەي تۇرەگەلدى؛ الدى-ارتىنان ۇيتقىپ بوراپ، اۋزى-باسىنا تىققىلاپ جاتقان قاردان قورعانىپ قولىمەن بەتىن كولەگەيلەپ، ىقتاي بەرگەنى سول ەدى؛ ۇيقى-تۇيقى اق تۇتەك اراسىنان رەپەتسىز بىردەڭە قورباڭداپ شىعا كەلدى؛ باكيزات شىڭعىرىپ جىبەردى؛ ىتقىپ ازىمگە تىعىلدى.
— نە-ە؟
— ا-نە...
ەندى ونى ءازىم دە كوردى: ۇسقىن-رەپەتى ادام دەپ ادامعا... اڭ دەپ اڭعا كەلمەيتىن الدە بىردەڭە اق تۇتەك ىشىندە وز-وزىنەن قۇتىرىنىپ بەزەكتەپ ءجۇر.
— بۇل نە؟ — دەدى باكيزات.
ءازىم شەگىنشەكتەپ ايەلدىڭ تاساسىنا تىعىلا بەردى. نە قىلسا دا، بۇلاردى ەندى جىن-شايتان اينالدىرايىن دەگەن بولدى. ءبىراق... سول پالەلەر ەسكى مولا، يەسىز مەكەن-جايلار بولماسا، مىناداي وكىرگەن تەڭىزدە... الدە، كوزىنە قوس كورىندى مە؟
كۇدىگىن انىقتاعىسى كەلگەن ءازىم ىشىك استىنان سىعالاپ، سىرتقا كوز تاستاپ ەدى؛ جاڭاعى پالە قاپەلىمدە كوككە ۇشقانى، جەرگە باتقانى بەلگىسىز؛ الدە زىكىر سالىپ ويناقتاپ جۇرگەندە، مۇز جارىلىپ، قارا قۇردىم جۇتىپ قويدى ما؟
— بااكيزات...
— اا؟..
— جااڭاعى ققاا...
باكيزات ۇمتىلىپ سىرتقا باسىن شىعارا ءتۇستى دە، تەز تارتىپ الدى؛ جاڭاعى بۇل جولى باسقا جاقتان شىققان ەدى؛ اسپان مەن جەر اراسىنداعى الاي-تۇلەي ميىنا كىرىپ شىعاتىن ەمەس؛ ازىناعان جەل مەن وكىرگەن تەڭىز ءقازىر قايتا جىنىن قوزدىرىپ قۇتىرىپ كەتىپتى؛ ءوزى دە ءدال ءبىر زىكىر سالعان باقسىداي، اق تۇتەك بوران اراسىندا ويناقتاپ ارپاڭ-تارپاڭداپ جوسىپ ءجۇردى دە، كەنەت ءوز سانىن ءوزى سابالاپ سەكىرىپ الا جونەلدى؛ باكيزات ىتقىپ ءازىمنىڭ ارعى جاعىنا شىقتى؛ شىڭعىرا جازداعان داۋىس دىرىلدەپ تاماعىندا تۇر. جوق، مىناۋ ادام ەمەس، اڭ دا ەمەس؛ ادامعا دا، اڭعا دا ۇقسامايتىن قورباڭداعان بىردەڭە. الدە، اللا تاعالانىڭ قارعىس اتقان كۇناكار پەندەسىنە كوكتەن جىبەرگەن زاۋال ما؟ باكيزات قاۋىپ-قاتەر توسقان جاقتان كوزىن ايىرماي اڭدىسىپ تۇرعان-دى؛ ءبىر كەزدە جاڭاعى پالە بوراپ جاۋىپ تۇرعان قاردى بۇرقىراتىپ، ءبىر جەردى شىر اينالا جۇگىرىپ جوسىپ-جوسىپ الدى؛ سوسىن كىلت توقتاي قاپ، قوس قولىمەن كەۋدەسىن سوقتى-سوقتى دا تاعى دا ءدال جاڭاعىداي ءوز سانىن ءوزى سابالاپ كەتتى؛ قاسقىر ىشىك استىندا قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقان بۇل ەكەۋىنە كوزى ءتۇستى مە، كەنەت ءجۇرىسىن كىلت وزگەرتىپ بۇلارعا بەتتەدى؛ وكشەسىن وكشەسىنە سارت-سۇرت سوعىپ، ارپاڭ-تارپاڭداپ كەلە جاتقان مىنا ەكى اياقتى رەپەتسىز نارسەنى ءازىم بايقادى ما، جوق پا، ال ونىڭ ءار قيمىلىنان كوز ايىرماي اڭدىسىپ تۇرعان باكيزاتتا زارە قالمادى؛ ازىمگە جابىسىپ، دىبىسىن شىعارماي ءدىر-دىر ەتىپ تۇر؛ كوزىن تىكتەپ قارايىن دەسە دە، جانارىن ۇستاي الماي تايقىپ كەتە بەردى. اناۋ دا بەت قاراتپاي سابالاپ، بوراپ جاۋىپ تۇرعان قار مەن قاتتى جەلگە كەۋدەسىن توسەپ، ومىراۋلاپ تارپاڭ-تارپاڭ باسىپ كەلدى دە، بۇلارعا قاتارلاسا بەرە توقتاپ ەدى؛ باكيزات كىرپىگىن قاعىپ قالدى: ءاي... ءاي مىناۋ، بۇل ويلاعانداي جىن دا، شايتان دا ەمەس، ادام عوي؟ ءيا، ادام! تەك مىناۋ كوكتەن جاۋىپ، جەردەن بوراپ تۇرعان قاردىڭ وزىنەن ادام جوباسىن كەلتىرىپ، جۇمبازداپ سوعا سالعان بىرەۋ؛ جانە ءوزى تانىس پا، قالاي؟ تانىس بولعاندا دا... "توق-تا... ءاي، مىناۋ ءوزىمىزدىڭ... ءيا، سول! و، ناقۇرىس!.." باكيزات كەلەڭسىز نەمەنى كورگىسى كەلمەي، سىرت اينالا بەرە باسىن ىشىككە تىعىپ الدى. جاڭا زارەسى ۇشقانى سونشا اتتاي تۋلاپ كەتكەن جۇرەك ءالى دە ساباسىنا تۇسپەي ءدۇرس-دۇرس سوعىپ تۇر: "دەلىقۇل، ءدايىس. ءدايىس قوي. ويباي-اۋ، دەنى دۇرىس بولسا، ءجون-جوسىعىن ۇقتىرماستان بوزالا تاڭنان قۇلا دالاعا شىعىنىپ كەتەر مە ەدى؟ كورگەن-بىلگەنى ارال. جاتسا-تۇرسا ويلايتىنى ارال. ۋايىم-قايعىسى تاعى سول ارال. قىزىل سيراق بوپ شالشىق سۋدان شاباق اۋلاعاننان باسقا كاسىپ بۇنىڭ قولىنان كەلمەيتىن دە شىعار. ايتا بەرسە بۇل بالا كەزدە دە مال قورانىڭ ماڭىن توڭىرەكتەپ جاڭا تۋعان جاس ءتول — بوتا، بۇزاۋ، لاقپەن عانا ويناعان شىعار-اۋ؟..
ايتپەسە، بۇل دا جۇرت قاتارلى ينستيتۋت ءبىتىردى. جامان-جاقسى ەل باسقارىپ ءجۇر. وسى ەلدىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويعان سىباعا كوك تەڭىز بەن قىزىل قانات شاباق پا؟ وزىندەي كىسىلەر جەر بەتىنىڭ مۇددەسىن قويىپ، الدى، انە ايعا ۇشىپ، عارىش اسىپ جاتىر. ال بۇنىڭ كورگەن-باققانى تەڭىز. سوسىن سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالعان اتا-بابانىڭ بەيىتى. بىلە بىلسە، سول اتا-بابا دا ءبىر جۇرتتا سارى جامباس بوپ شاڭعا كومىلىپ وتىرا بەرمەي، جانتالاسىپ مالى مەن جانىنا ءوpic ىزدەمەپ پە ەدى؟ ءۇي سىرتىنان ءدۇبىر شىقسا ەلەڭدەپ، بەس قارۋى بەلىندە وتىرعانى قايدا؟ بەلدەۋدە اتى ەرتتەۋلى، جەلىدە تۇيەسى قومداۋلى، باۋ-شۋىن بۋىپ، تاس ءتۇيىن ءازىر وتىرماپ پا ەدى؟"
باكيزات وسىمەن وتكىزگەن ومىرىنە وكىندى. باياعىدا قازاقتىڭ ماڭدايىنان جارالىپ تۋعان نارقاسقا جىگىتتەرىن كوزگە ىلمەي، قاسى-قاباعىنىڭ رايىنا زار عىپ قويۋشى ەدى. سولاردىڭ بىرىنە مۇسە تۇتپاي، اسپانداعى ايعا قول سوزىپ جۇرگەندە تاپقانى وسى بولعاسىن اناسى بايعۇس قالاي كۇيمەسىن؟
قۇرىسىن، قىز كەزدە قالاي بۇلعاقتاسا دا، زاتى ايەل بولعاسىن ۇرعاشىدان ۇرعاشىنىڭ ارتىقشىلىعى جوق ەكەن عوي: وسى بوزىم بالىقشىلارعا ەرىپ تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە قوستانىپ جاتىپ الىپ، اراعا اي، اپتا سالىپ كەلگەندە، سول كۇنى بۇل دا وسى اۋىلداعى تومەن ەتەكتى ۇرعاشىلارداي ءۇي ىشىنە اس-سۋىن ادەتتەگىدەن ەرتەرەك بەرەتىن؛ بالالاردى دا ەرتەرەك جاتقىزىپ، ءوزى دە توسەككە جەتكەنشە دەگبىرى قالمايتىن؛ سونان تۇلا بويى ارعى بەتتەگى بالىقشى قوستىڭ ءيىس-قوڭىسىنان ارىلا قويماعان نار تۇلعالى ەركەكپەن تار توسەكتە تابىسقانشا وتتاي جانعان دەنەسى ورتەنە جازدايتىنى ەسىنە تۇسكەندە، ءوز ۇياتىنا ءوزى ولە جازدادى؛ ونسىز دا اڭىراعان اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ ۇسكىرىك ايازىنا شالدىعىپ، الدەن ۋداي اشىپ ءۇسي باستاعان ەكى بەتتىڭ ۇشى ەندى ءتىپتى تاپ ءبىر قانسىراپ تۇرعان جارا اۋزىنا تۇز سەپكەندەي تىزىلداپ الا جونەلدى. "ولەمىن!" — دەدى.
گۇرىلدەپ وكىرىپ جاتقان تەڭىزگە ءبىر-اق باتىپ جوق بولعىسى كەلىپ، ولىمگە شىنىمەنەن بەل بۋا ءتۇستى دە، كەنەت ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. ءازىمدى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى: "جوق! جوق، جالعىز قالدىرمايدى؛ نە كورسە دە بىرگە كورەدى؛ ولسە، بىرگە ولەدى؛ ۇسىسە، بىرگە ءۇسيدى؛ قۇداي بۇلارعا قارا جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن كوپ كورسە، قيماسا، وندا ەكەۋى سۋعا بىرگە كەتەدى. تىرىدە قوسىلا الماعان جارىن قۇشاعىنا تاس قىپ قىسىپ الادى دا، ولگەندە قوسىلادى. كانە، سوندا بۇلاردى كىم ايىرادى؟ ءتاڭىرى مە؟ تاعدىر ما؟ جوق، بۇلاردى ايىرۋ ەندى ولاردىڭ دا قولىنان كەلمەيدى".
— ءاي، ءازىم...
ءدال قاسىنان شىققان توسىن داۋىسقا ەكەۋى دە جالت قاراپ ەدى؛ ادام ۇسقىنى قالماعان الدە بىرەۋ بۇلار جامىلعان ىشىكتىڭ شالعايىن كوتەرىپ، قار-قار باسىن ىشكە سۇعىپ ەنتەلەپ تۇر ەكەن.
— قالايسىڭدار؟
— اا؟..
— حالدارىڭ؟..
— ححاالل...
— ءاي، بۇنىڭ جارامايدى. داۆاي، قيمىلدا...
— جووق... سسەەن... ايتت...
— ايتاتىن ەشتەڭە قالعان جوق.
— اۋىل... اۋىلدا ققالعاندار؟..
— قايدام، تاڭ اتسا...
— دەەمەك... تتاڭ ااتسا...
— وعان ءوزىڭ شىداساڭ...
ءازىم تاڭ اتقانشا شىدار-شىداماسىن ويلاپ كەتكەندەي، ىشىك استىندا ءيىنى ءتۇسىپ تۇرىپ قالدى.
— ءاي، ءجۇر! ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ الايىق.
— تتووقتا!.. ءبىز... ووسى ۇلى تەڭىزگە شىعىپ كەتكەن جوقپىز با؟
— مۇمكىن. تولقىن ىرىلەپ بارادى.
— ااپىراي... ببۇعان ققاالاي دۋشار ببوو...
ءتىسى ساق-ساق ەتتى. ءسوزىن اياقتاي الماي جىلاپ جىبەرگەن سياقتاندى. جادىگەر ونى اياۋ ورنىنا الدەنەگە اياق استىنان جىنى ۇستاپ:
— ءاي، قۇرداس، — دەدى وكىرگەن تەڭىز بەن ازىناعان جەلدەن داۋسىن اسىرعىسى كەلگەندەي ايقايلاپ، — قۇرداس، بايقايسىڭ با؟.. مىنا جەرلەر...
— ا-ا؟
— مىنا جەرلەردى ايتام. سوڭىرا سۋى تارتىلعاسىن، بۇل جەرلەرگە سوقا سالاسىز عوي؟
— سسووقا؟..
— يە، سوقا سالامىز.
— ققاالاي؟
— اۋ، سەنىڭ ۇلى جوسپارىڭدى ىسكە اسىرمايمىز با؟
— ججووسپار؟
— ءيا، سەنىڭ ۇلى جوسپارىڭ بويىنشا الداعى بەسجىلدىقتا وسى جەردىڭ ءبارىن جاپپاي اق ماقتا ەگەتىن القاپقا اينالدىرامىز. تىڭ كوتەرەمىز. دۇنيە جۇزىلىك رەكوردتار...
جادىگەردىڭ كوز وتى جارق ەتتى. "ءا" دەگەندە نە بولعانىن بايقاماي قالعان-دى. ەسىن ەندى جيام دەگەنشە بولماي، تاستاي عىپ ءتۇيىپ العان كىپ-كىشكەنتاي ەكى جۇدىرىق كەۋدەسىن دۇرسىلدەتىپ الا جونەلدى:
— كەت، جوعال! جوعال، قاي-ۋ-ان!
جادىگەر ەرلى-زايىپتى بوپ بىرگە تۇرعان ون ءۇش جىلدا وسى ايەلدىڭ تاپ بۇنشالىق دولىلىق بۋىپ، اشىنىپ ايقايلاعانىن كورگەن جوق-تى. قالايدا، جادىگەر وزىنە ىرزا. نە بولسا، ول بولسىن، مەنمەنسىگەن نەمەنىڭ نامىسىنا تيەتىن جاندى جەرىن ءدال باسقان ەكەن.
* * *
الگىدەن كەيىن ءازىم وزىنە ءوزى كەلە المادى؛ قولى، اياعىنا يە بولا الماي قالشىلداپ ۇشىپ بارادى؛ باكيزات وزىنەن بۇرىن ونى سۋىققا ۇشىپ ولەتىندەي قورىقتى دا، ەكەۋ ارا جامىلعان ىشىكتىڭ كوبىن وعان جاۋىپ، باسى، اياعىن قىمتاپ باقتى؛ سوسىن موينىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان ءتۇبىت شارقاتتى جوندەپ قايتا تارتىپ جاتىپ، ارا-اراسىندا ءوزىنىڭ دە ساۋساقتارىنىڭ ۇشى تىزىلداپ اشىپ بارا جاتقان قولىن ۋقالاپ-ۋقالاپ الدى.
— ءازىم... جانىم، قالايسىڭ؟
ءازىم ءدىر-دىر ەتەدى؛ ءدال ءقازىر ەشتەڭەنى ءبىلىپ تە، سەزىپ تە تۇرعان جوق.
بۇل الگىندە دە تاپ بۇنداي ەمەس-تى: الگىندە ارتتا قالعان ەر-ازامات قاراپ جاتپاس، ءبىر امالىن تابار دەگەن ءالسىز ءۇمىت بار ەدى؛ وعان باكيزات تا سەنگەن-دى؛ بۇل وڭىردە بۇنداي جاعداي بۇنان بۇرىن دا تالاي بولعان؛ سونىڭ بارىندە دە قايتەرىن بىلمەي داعدارىپ قالعان حالىق اراسىنان ءاردايىم قايراتتى بىرەۋ شىعاتىن دا، ۋ-شۋ بوپ جاتقان قاتىن-بالاعا اقىرىپ تيىپ تاستار ەدى؛ سوسىن راسيا ارقىلى ىققان كىسىلەردى اۋدانعا حابارلاپ، ورتالىقتان سامولەت، ۆەرتولەت شاقىرار ەدى؛ سونان كەيىن دە اياق جەتەتىن جەردىڭ بارىنە ات شاپتىرار ەدى؛ ەڭ اياعى تەڭىزدىڭ ارعى-بەرگى بەتىندە قوستانىپ جاتقان بالىقشىلارعا دەيىن حابارلاپ، قولدان كەلەر ارەكەتتى ىستەپ باعار ەدى؛ كىم بىلەدى، توبەدەن جاي تۇسكەندەي بولعان سۇمدىق وقيعادان ەسى شىعىپ تەڭسەلىپ كەتكەن حالىق اراسىنان قايراتى تاسىپ بارا جاتقان بىرەۋ بۇلاردىڭ سوڭىنان سۋعا قايىق سالا قۋۋى دا مۇمكىن عوي؟ سولاي ەمەس پە، ءازىم؟
ءازىم قالش-قالش ەتەدى. "سورلى ولەتىن شىعار"، — دەدى باكيزات: بۇنىڭ اجالىنا بىرەۋ كىنالى بولسا، ول الگى سۇمىراي؛ وعان كىسى ءولتىرۋ تۇككە تۇرمايدى. بۇل كۇيەۋگە شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە اناسى جۇگىرىپ كەپ: "كاپىردىڭ ءتۇرى قانداي جامان ەدى، قورىقپاي قاسىندا قالاي جاتىپ شىقتىڭ؟" — دەپ ەدى؛ سونان كەيىن بۇ دا كۇندە-كۇندە جاتاردا توسەگىنە جۋىماي، بەتىنەن باسىپ تۇراتىن. الگىدەن كەيىن دە اناسى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: "قىزىم، اجالىڭ تۇبىندە وسىدان بولادى"، — دەۋشى ەدى؛ ايتقانى كەلدى دە تۇردى. شىنىندا دا، انادا بۇنى ولتىرە جازداعان جوق پا؟ بۇنىڭ سونداعى جازىعى نە؟ راس، بۇل استانادا دەم الىپ قايتقان كۇننىڭ ەرتەڭىنە ول دا امۋداريادان ورالعان ەدى: بالىق دەسە جانىن بەرەتىن نەمەنىڭ ءولىمىن سالعانى كورىنىپ تۇر. ءۇي ىشىمەن سويلەسۋگە دە شاماسى كەلمەدى. الدىنا قويعان استى دا باسى بىلعاقتاپ وتىرىپ بىر-ەكى اسادى دا، داستارحان جيىلار-جينالماستا توسەككە جىعىلدى. سونان ەرتەڭىنە ويانعاندا قاسىنان جاڭا عانا تۇرىپ كەتكەن ايەلدىڭ جىپ-جىلى ورنىن سيپاپ قالعان-دى؛ بۇل كەلەسى كۇنى دە جاتار كەزدە ۋاقىتتى سوزىپ، ءۇي ىشىنە اس-سۋدى كەش بەردى. ونان ەڭبەك وزاتى انا جاقتا بۇنى كۇتە-كۇتە دەگبىرىنەن ايرىلىپ جاتقانىن بىلسە دە اسىقپاي، ءۇي ءىشىنىڭ ونى-پۇنى شارۋاسىن ىستەپ ءجۇرىپ الدى. شىنى كەرەك، ونىڭ ءقازىر ءبىر بۇلىكتى باستاعالى كوكىرەگى قارايىپ جاتقانىن ءبىلدى. سونى بىلسە دە قورقۋ، سەسكەنۋ ورنىنا يمانى سەلت ەتپەگەنىنە قايران. بۇل نە؟ كوكايىل دولىلىق پا؟ الدە، ايەل بولعان ايەلدىڭ سۇيگەن جىگىتى جولىندا الدى-ارتىن ويلاماي، قالاسا باسىن بايگەگە تىگە سالاتىن انە ءبىر جانكەشتىسى وسى ما؟ سول ارادا بۇل ايەل باسىمەن ەشتەڭەدەن تايىنباي باتىلدانا تۇسكەندە، ونىڭ قىزعانىشتان ءىشى كۇيىپ ولە جازداپ جاتىپ تا ىشىنەن تىنعان ىنجىقتىعى ىزاسىنا ءتيىپ بولىپ ەدى. ىنجىق نەمە ىڭىلداپ ءار نارسەنى ءبىر سۇراعانشا، تاۋەكەلى جەتىپ تۋراسىنا كوشكەندە، بۇل دا تايىنباس ەدى عوي. الماتىعا جۇرەردە: "تىم قۇرىسا، بيىلعى دەمالىستى بىرگە وتكىزەيىك" دەپ الدىنان وتپەسە ەكەن-اۋ. ءبىراق قىڭىر نەمە كوندى مە؟ "مەن كەتسەم، بالىق اۋلانباي قالادى"، — دەپ بەزەكتەدى. ءوزى كىنالى. ءوزى كىنالى بولا تۇرا، بۇنى كىنالاپ... اردان بەزگەن ۇياتسىز نەمە، ءالىم جەتەدى ەكەن دەپ قولىن الا جۇگىرگەنشە، سول ارادا ءداتى جەتىپ ازىممەن بىرگە وتكەن كۇندەردى سۇراعاندا، بۇ دا تايىنباس ەدى؛ بەتى اشىلعان ايەل قۇدايدان جاسىرماعان قىلىعىن سەنەن جاسىرا ما؟ كۇشىڭ جەتەتىنىن كوردىك، ولتىرسەڭ — ءولتىر دەر ەدىم. سۇيگەن جىگىتىممەن ءبىر اي جۇبىمدى جازباي كۇنىم دە، ءتۇنىم دە بىرگە ءوتتى دەر ەدىم. ايەل بايعۇستىڭ بۇل جالعاندا باسىنان ءبىر-اق كەشەتىن عاجاپ، عاجابى نەسى، عاجايىپ ساتتەن العان ءلاززاتتى تۇگىن قالدىرماي ايتىپ بەرەر ەدىم عوي. سول كۇنا ما؟ سول ءۇشىن كىنالى بوپ پا؟ ءپىشتۋ! ايەلدى سۇيگەنى ءۇشىن كىنالاۋعا بولا ما؟ تار توسەكتە تابىسقان ءتاتتى تىلسىمدا جالعىز بۇل ما، بۇنان بۇرىن وتكەن قاي ۇرعاشى، سول انا حاۋ انا زامانىنان بەرگى بار-بار ۋاقىتتا تۇلا بويىن الاۋلاتىپ الا جونەلەتىن انە ءبىر ورتتەي ىستىق سەزىمگە ءوزىن دە، وزگەنى دە ورتەمەۋشى مە ەدى؟ سوندا جازعى تاڭ سارى قاباقتان سارعايا اتقانشا... 0، جاساعان، بۇل دا، بۇل بەيباق تا ءدال كوكىرەگى ۇستىندە تانگە ءتان، جانعا جان جالعاسىپ ءبىر دەنە بوپ تۇتاسىپ كەتكەن سول الگى سارى ۋىزداي ءتاتتى تىلسىمدا، قانشا جىلدان كەيىن قايتا تابىسقان عاشىق جارىنىڭ نە ءوزىن، نە جانشىعان سالماعىن سەزبەپتى؛ بار بولعانى — تاڭىرىدەن وسى ءبىر جانىن، ءتانىن باۋراپ اكەتىپ بارا جاتقان جايساڭ راحاتتىڭ تەز بىتپەي، ۋاقىتتىڭ الدە دە سوزىلا تۇسكەنىن قالاپتى!
كەيىن بۇل دەمالىسىن اياقتاپ ەلگە قايتپادى ما. سوندا باۋىرىندا تەمىر دوڭعالاق تىنىمسىز سارت-سۇرتتاپ قۇيعىتقان كوك شولاق پوەزدا، ءبىر وزىنە جەكە تيگەن وڭاشا كۋپەدە كەلە جاتىپ باسىنان كەشكەن كەشەگى كۇندەردى ويلامادى ما. اپىراي... ءبىر اينالىمعا كەلمەي شولتاڭ ەتىپ وتە شىققان كەشەگى قىپ-قىسقا داۋرەن ادام ومىرىندە يا كەزدەسىپ، يا كەزدەسپەيتىن بالداي ءتاتتى شاقتاي ەلەستەپ ەدى-اۋ! بۇل سوندا بۇنان كەيىن ەش ۋاقىتتا قايتالانبايتىن سول راحات سەزىمنىڭ جانناتتاي جايساڭ مەكەنىن ويلاپ ەدى. ول ءوزى بار ما؟ بار بولسا، قايدا؟ كوكتە مە؟ جەردە مە؟ بۇعان سالسا جەردە دە، كوكتە دە ەمەس؛ ءبىر بولسا، ادام اياعى باسپاعان عارىشتا، الدە كوك پەن جەر اراسىندا ءموپ-مولدىر جۇپار اۋادا ەكەۋدەن-ەكەۋ قۇشاققا قۇشاق ايقاسقاندا، اللا تاعالانىڭ اسەرىمەن تۇتقيىلدان داۋىل تۇرىپ، ءتىلسىز تىلسىمدا تابىسقان قوس جۇرەك، قوس ءتان، قوس دەنە سونان قاشان ءتۇن كۇنگە اۋىسىپ، تاعى ءبىر تاڭ اپپاق بوپ اعارىپ اتىپ، بۇلاردىڭ وزدەرى دە تالىقسىپ تالماۋسىراعانشا تولقىننان كەيىن تولقىنعا كوتەرىپ سوعىپ، شايقالاقتاعاندا تۇرعانداي.
جازعىراسىڭ با؟ جازالايسىڭ با سول ءۇشىن؟ وي، بيشارا! بيشارا-اۋ، ايەل زاتىن عاشىعىن سۇيگەنى ءۇشىن جازعىرۋعا بولا ما؟ سەزىمدى ايىپتاپ، جازالايتىن جەر بەتىندە ءسىرا زاڭ بار ما؟ ءجا، سەن ونى قايدان بىلەيىن دەپ ەدىڭ؛ ونى بىلسە باسىنان سونداي باقىتتى كەشكەن ادام بىلەدى. ايتپەسە دۇنيەگە شىرىن بالداي ءلاززاتتى ءبىر-اق رەت تاتۋعا پەيىل بوپ باسىن بايگەگە تىگىپ كەلەتىن ۇرعاشىنىڭ جانكەشتىلىگىن سەندەي ەسالاڭ اقىماق بولماسا، ەسى دۇرىس كىسى كۇنا دەگەن بە؟ ونى كۇنا دەپ جازالايتىن جەر بەتىندە، ءسىرا، ەل-جۇرت بار ما؟ زاڭ بار ما؟ ەركەكسىرەگەن ايەل دە كۇيلەگەن قانشىق ەمەس پە ەدى؟ كۇيلەگەن قانشىق پەن ەركەكسىرەگەن ايەلدىڭ ارتىن اڭدىپ، زاڭ شىعاراتىن ول ءوزى قانداي ەل، قانداي ۇكىمەت؟
ءبىراق بۇنى ساعان ايتتى نە، ايتپادى نە، سەن ءبارىبىر تۇسىنبەيسىڭ؛ تۇسىنبەگەسىن كەشىرمەيسىڭ؛ سەن، ءسىرا، جەتەڭە بىردەڭە جەتىپ تۇسىنسەڭ، ارجاعىندا تۇسىنەتىندەي تيتتەي تۇيسىگىڭ، ساناڭ، سەزىمىڭ، ار-ۇياتىڭ بولسا، سول كۇنى تۇندە ماعان ىستەگەن ماسقارا سۇمدىققا ءداتىڭ شىداپ بارماس ەدىڭ عوي.
مىنە، وعان دا بەس اي. سونداعى ماسقارا قورلىق ەسىنە تۇسسە، بۇل ءقازىر دە ازارلانىپ ءولىپ كەتە جازدايدى. سوندىقتان ويلاماۋعا تىرىسىپ، ءتىرى جانعا تىسىنەن شىعارماي تىستەنىپ باقتى. ءتىپتى ءبىر كەز كەلەڭسىز نەمەنىڭ دورەكى قىلىعىن كەشىرگىسى كەپ ەدى: "ادام ۇرعاشى شىركىننىڭ قاي قىلىعىن ءتۇسىنىپ بولعان" — دەپ كىنانى وزىنەن ىزدەپ ەدى. شىنىندا دا، بۇعان سول جولى بىردەڭە كورىندى. استانادان سوڭعى ۇلگىمەن تىگىلگەن ءبىراز كيىم اكەلگەن-دى. دەنەسىنە دەنە بوپ قۇيىلا قالاتىن بىرىنەن-بىرى وتكەن ءساندى كيىمدى كۇندە الماستىرىپ، سىلاڭداپ كوشەگە شىعادى، جۇرتى قۇرعىر دا بۇنىڭ كوشەگە شىققانىن اڭدىپ تۇرادى؛ ال بالىقشى اۋىلدىڭ جاستارى بۇنى كورسە ەس تۇسىنەن ايىرىلىپ، سوڭىنان موينى ۇزىلگەنشە بۇرىلىپ قاراپ تۇرعانى؛ ىشىپ-جەپ بارا جاتقان سۇعاناق كوزدەن بۇل دا ىڭعايسىزدانىپ قىسىلسا دا، كەيىن وعان دا ۇيرەندى،
قۇرىسىن، كوڭىلگە جەلىك كىرمەگەي، كوڭىلىنە جەلىك كىرگەن قاي ۇرعاشى سىرتقا شىققىسى كەپ الىپ-ۇشىپ تۇرعان سايقال سەزىمدى جۇرت كوزىنەن جاسىرۋعا شاماسى كەلىپ ەدى؟ بۇل دا جاسىرا المادى. ارى-بەرىدەسىن ءتىپتى جاسىرعىسى كەلمەدى. جۇرت كورگەندى ەندى جادىگەر دە كوردى. انا جاقتان لاي بالىققا قارىق بوپ ولجالى قايتقانىنا قاراماستان، ءتۇسىن بەرمەي تۇنەرىپ الدى؛ ءسۇيتىپ ەكى كۇن ءوتتى، ءۇشىنشى كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋار-اۋماستا ويانىپ، قاتار تۇرعان توسەككە ۇمتىلىپ مويىن سوزىپ قارادى دا، رەزەڭكەسى بوساعان ىشقىرىن ءبىر قولىمەن ۇستاي تۇرەگەلدى؛ سوسىن ايەل جاتقان كەرەۋەتكە القىنا ءتونىپ، ءوز ايەلىن ءوزى تانىماي تۇرعانداي ءۇڭىلىپ قارادى؛ تەرەزەدەن تۇسكەن بوزامىق ساۋلە بۇلدىرلاپ، اجارىن الىپ قاشىپ تۇرعان مىنا ايەل باسقا ەمەس، ءوزىنىڭ نەكەلى جارى ەكەنى ساناسىنا جاڭا جەتكەندەي، سول ارادا ويىنا الدەنە ءتۇسىپ، اتلاس كورپەنىڭ ءبىر شالعايىن اقىرىن كوتەرىپ قاسىنا جاتقالى ىڭعايلانا بەرگەندە، بۇل ويانىپ كەتتى؛ جوق، ويانباس بۇرىن قاسىنا بوگدە بىرەۋدىڭ جاناسىپ كەلە جاتقانىن اۋەلى دەنەسى سەزىپ تىكسىنىپ قالدى؛ سوسىن دەرەۋ كوزىن اشىپ الدى؛ وڭكيىپ ۇستىنە ءتونىپ تۇرعان ەڭبەك وزاتىنا ۇيقىسى ساتتە شايداي اشىلعان سۋىق جانارىن جىلدام تاستاپ، اتىپ جىبەرەردەي شانشىلا ءبىر قارادى دا، ءلام دەمەستەن كورپەنىڭ شەتىن استىنا باسىپ قىمتاپ الا قويدى؛ سونان كەيىن دە كەتپەي، ۇستىنە ءتونىپ تۇرعان الگى نار قاراعا ءلام دەپ ءتىل قاتپاستان، ارى قاراپ اۋدارىلىپ جاتتى؛ تەرىس قاراپ تىم-تىرىس بولا قالعان ايەلگە قول سالۋعا باتپاي، توسەك جانىندا قايتەرىن بىلمەي ارى-بەرى قيپاقتاپ تۇردى دا، شاراسى قۇرىپ ءوز ورنىنا قايتىپ باردى.
كۇندىز شارۋالارمەن سىرتتا بولىپ، ۇيگە ەل ورىنعا وتىرا بەرگەندە كەلدى؛ اس-سۋىن ىشكەن جوق؛ قاپىسى كەتكەن كەشەگى ىزا تارقاماي، قىزعانىش ءىشىن ورتەپ جۇرگەن نەمە وسى كۇندەرى ءتىپتى قاپ-قارا بوپ تۇنەرىپ العان-دى. ونىڭ بۇگىن بولماسا دا، ەرتەڭ ءبىر پالەنى باستاعالى قانىنا قارايىپ جۇرگەنىن جۇرەگى قۇرعىر سەزىپ ەدى؛ شىنىندا دا سولاي بولدى دا شىقتى. كەلەسى كۇنى جاتاردا بۇلىك شىعارىپ، انادا سارى شاياعا ىستەگەن سوراقىلىعىن بۇعان دا ىستەپ، ولتىرە جازدادى. ءبىراق ارسىز ادام ۇياتتى ءقايتسىن، ەرتەڭىنە ماستىعى تارقاعاسىن: "جوق... جوق، مەن ەمەس. مەن ونداي يتتىككە بارمايمىن عوي"، — دەپ ازار دا بەزەر بوپ، ات تونىن الا قاشتى. قولىمەن ىستەگەندى موينىمەن كوتەرۋگە دە قارامادى. باكيزات وعان نەعۇرلىم ىزا بولعان سايىن، نەعۇرلىم ءوزىن ءازىم الدىندا كىنالى سەزىپ ەدى. ءيا، كىنالى: و باستان-اق باعى جانباعان تالانى تاستاي ايەل كىمگە وپا بەرۋشى ەدى؛ ازىمگە دە وپا بەرمەدى؛ باس قوسپاي جاتىپ قىرسىعى ءتيدى؛ بۇكىل استانادا بەتى جىلتىراعان ايەل قۇرىپ قالعانداي بۇعان نەگە ەمەشەسى ۇزىلە قالعانىن قايدام. الدە... الگى ءبىر كوبەلەك ەكەش كوبەلەكتى دە كاناتى كۇيگەنىنە قاراماي، وتقا يتەرمەلەي بەرەتىن قۇدىرەت كۇش ادام ماقىردى دا وسىلاي الدى-ارتىن ويلاتپاي تاۋەكەلگە باستاپ تۇرا ما؟ ونى بىرەۋ قۇپتار، بىرەۋ قۇپتاماس؛ قالاسا كۇنا دەر؛ كۇستانالار؛ سوڭىرا بۇنىڭ مۇزعا ىعىپ، ءۇسىپ ولگەنىن ەسىتكەن جاۋلارى: "قۇدايىن ۇمىتىپ كەتىپ ەدى؛ بالەم، وزىنە دە سول كەرەك" دەپ، ايىزى قانار؛ بۇنىڭ ءومىر-باقي جەلى وڭىنان تۇرىپ، تالابى ىلگەرى باسقانىن كورە الماي ءىشى كۇيەتىن انا جاقتاعى باقتالاس عالىمدار سياقتى، بۇل جاقتا دا تابالايتىن تۋىستار تابىلار-اۋ! جاڭاعى شىرىكتىڭ دە كەكەسىنىنىڭ ءتۇرىن كورمەيسىڭ بە؟ و، قۇداي، قۇدىققا قۇلان قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىنا ويناعان. سۇرىنگەندە قولتىعىنان سۇيەۋدىڭ ورنىنا، جىعىلعانىن كۇتىپ جەلكەگە ءمىنىپ الۋعا ءازىر تۇراتىن وسىندايلاردى قايتەرسىڭ.
انادا استانادا بولعاندا ءازىم جىلاعانداي بوپ: "باسقانى قايتەيىن، مەنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىمدى جادىگەردىڭ تۇسىنبەگەنى جانىما باتادى"، — دەپ ەدى. دەۋىن دەسە دە، ءبىراق سونىسىنا ءوزى وكىنگەندەي اياق استىنان ابىرجىپ الەك-شالەك بولدى دا، قولىن قىنجىلا سىلكىپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى؛ سوندا باكيزات نە دەرگە بىلمەي، باۋىرىنا قىسىپ العان قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ قالعان-دى.
الگىدەن كەيىن الدەنەگە شيرىققان ءازىم اياعىن شالت الىپ شاپشاڭداپ ۇزاپ باراتتى؛ اناداي جەرگە بارعاسىن كىلت توقتادى؛ تاۋ ەتەگىندەگى جازىق القاپقا ينە شانىشسا باتپايتىنداي قاقالىپ شىققان تىپ-تىعىز كوك شالعىننىڭ ءار جەر-ار جەرىنە شوق-شوق وسكەن الدەبىر اق، سارى، قىزىل، القىزىل گۇلدەردىڭ جەل استىندا ىرعالعان مايىسقاق نازىك ساباعىن تۇبىنەن ءۇزىپ-ۇزىپ، اپ-ساتتە ۋىسىن تولتىرىپ الدى.
باكيزات ۇزىن بويلى، اق سارى جىگىتتىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي باقتى دا وتىردى. انە، ەڭسەسىن تىكتەدى؛ ۋىسىنا تولعان گۇلدەردى جان-جاعىنان اينالدىرا قاراپ، ۇناماعان بىر-ەكى تالىن الىپ تاستادى؛ الگىندە وزدەرى كەپ توقتاعان جەردە تىرپ ەتپەي وتىرىپ قالعان باكيزاتقا ول ءالى ءبىر رەت بۇرىلىپ قاراعان جوق؛ ءبىراق قاراماسا دا ونىڭ كوڭىلى سەندە؛ سەن ونى ءبىلدىڭ؛ قارا دا تۇر، ول ءقازىر قايتىپ ورالعاندا قاباعىنداعى جاڭاعى رەنىشتىڭ ءىزى دە قالمايدى.
انە، ايتپادى ما. انادايدان كۇلىمسىرەپ كەپ، قولىنداعى گۇل شوعىن بۇعان سونشالىق ادەپپەن ءيىلىپ ۇسىنىپ تۇرعان مىنا يناباتتى جىگىتتىڭ قازىرگى جۇزىندە الگىندە ونى شيرىقتىرعان رەنىشتىڭ ءىزى دە قالماپتى.
— راحمەت!
وسى جىگىتتىڭ نە ىستەسە دە ايەل جىنىسىنىڭ ويىن تاۋىپ، قۇلقىنان شىعاتىن دا تۇراتىنىن قايتەرسىڭ؛ بولماشى ىلتيفاتپەن تاعى دا ىرزا قىلدى؛ سوعان كوڭىلى تولقىپ كەتسە دە، ءبىراق الگىندە ونىڭ اۋزىنان اڭداۋسىزدا شىعىپ كەتكەن نازدان كەيىن بۇنىڭ دا كوڭىلىن لايلاعان رەنىش قول-اياعىن اۋىرلاتقانداي ورنىنان قوزعالمادى. "ول نوقايدان ءبارى شىعادى"، — دەپ ويلاپ، ءدال ءقازىر انا جاقتا سۋى تارتىلىپ قاراڭ قالعان تەڭىزدىڭ قاي جەرىندە بوز الا تاڭنان بالىق اۋلاپ جۇرگەنىن ءبىر قۇدايدان باسقا ەشكىم بىلمەيتىن ەڭبەك وزاتىنا ىشىنەن ىزاسى قايناپ وتىر.
— گۇلىڭ تاماشا ەكەن.
اقىرىن شىققان داۋىسىن ءازىم تۇگىل بۇنىڭ ءوزى ازەر ەسىتتى؛ سوسىن قاسىنا كەپ وتىرعان ازىمگە نازار اۋدارىپ قاراماستان قولىنداعى گۇل شوعىن يىسكەلەپ كەتتى؛ جاڭا عانا جۇلعان اق، سارى، قىزىل، نارتتاي القىزىل گۇلدەردىڭ تىشقان قۇلاقتانىپ ەدىرەيىپ-ەدىرەيىپ تۇرعان كىپ-كىشكەنتاي جاپىراقتارىنان ءالى دە جەر ىلعالى مەن تاۋ سامالى ارىلا قويماعان-دى: ۇلبىرەگەن ۇلپا جاپىراقتار ەرىنگە تيگەندە كىسى دەنەسىن تىكسىنتپەي، قايتا ءبىر ءتۇرلى جاس بالا ءتانى جاناسقانداي ماپ-مايدا سيپالادى؛ باكيزات جىگىتكە ءدان ىرزا؛ كۇن مەن جەل اياسىندا وسكەن دالا گۇلدەرىن بۇدان بۇرىن ءدال بۇنشالىق جانى تەبىرەنە جاقسى كورگەن ەمەس-تى.
ەكەۋى دە ءۇنسىز؛ اركىم ءوز ويىمەن الەك. ءازىمنىڭ الگىندە ابايلاماي اۋزىنان شىعىپ كەتكەن نازدىڭ ءالى دە بولسا ارعى جاعىن كۇتىپ وتىر؛ ارجاعىندا قانداي دا بولماسىن بۇل بىلمەيتىن ءبىر اۋىر رەنىش جاتقانى انىق؛ ونى، ءبىراق، ۇستامدى جىگىت ءدال بۇگىن ايتار دەپ ويلاماعان-دى؛ جانە ءدال مىنا كوكتەم اياقتالىپ، جاقىندا عانا كىرگەن جىلى جازدىڭ سارى شۋاعى تاۋ بوكتەرىن كىلەم تۇكتەندىرىپ بالبىراپ تۇرعان، وسىناۋ ىزدەسە تاپتىرمايتىن شاقتا، قاي زاماننان بەرى ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشالانىپ شىققاندا ايتا قويماس دەپ ويلاعان-دى؛ ءۇنسىز وتىرعان ءازىم الدەنەگە ءبىر ىرعالىپ قويدى؛ سوسىن جانىندا تارام-تارام، تىلدەي-تىلدەي جاپىراقتارى قىز بۇرىمدانىپ جەلكىلدەپ تۇرعان جالعىز ءتۇپ شوپكە نازار اۋداردى؛ باسقالاردان بوي اسىرىپ تۇرعان تاۋ ءشوبىنىڭ ءبىر تالىنا قول سوزىپ ءۇزىپ الدى؛ سوسىن ونىڭ تال-تال تارامىن بىر-بىرلەپ ءۇزىپ وتىرىپ سويلەپ كەتتى؛ ايتقانى ءوز باسىنداعى قيىندىقتار؛ كوبى بۇنىڭ بۇرىننان ەستىپ جۇرگەن اڭگىمەلەرى، وزدەرىنەن ءازىمنىڭ باعى دا، بەدەلى دە ارتىلىپ، ال تالانتى بولسا-بولماسا دا اسىپ بارا جاتقانىن كورە الماي كۇندەيتىن انا جاقتاعى باقتالاس پاسىق شىركىندەر كەيىنگى كەزدە اۋىز بىرىكتىرىپ اپتى؛ ءقازىر قولى جەتكەنى بۇنى جاعادان الىپ، جەتپەگەنى شاۋجايعا جارماسىپ جاتقان كورىنەدى؛ ءتىپتى بۇنى كوپتەن بەرى قولداپ جۇرگەن ۇلكەن كىسىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنا دا ەسەبىن تاۋىپ وت تاستاپ، ارازداستىرىپ ۇلگىرىپتى؛ ءازىمنىڭ جانىنا اسىرەسە سول قاتتى باتادى ەكەن.
باكيزات ونى اياپ، قولىنان كەلەر باسقا قايران بولماسا دا، تىم قۇرىسا، كوڭىلىن اۋلاعىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق اۋزىنا وڭتايلى ءسوز تۇسپەدى؛ سوعان قينالعانداي قاسىندا وتىرعان جىگىتكە جالتاقتاپ قاراي بەردى؛ جاناشىر جاناردى ءازىم بايقادى ما، جوق پا، بەلگىسىز؛ ءشوپ ۇستاعان قولىن جالما-جان ىلگەرى سوزىپ، تۇلا بويى تۇك-تۇك الا قۇرتتى بەل ورتاسىنان تىستەپ، كەنەدەي قادالىپ جاتقان ءىرى سارى قۇمىرسقانى شىپىرتىپ ۇرا باستادى.
باكيزات جىميىپ قويدى؛ بۇرىن-سوڭ باسىنا كەلمەگەن ءبىر وقشاۋ وي مازالاپ وتىر؛ مىناۋ بۇل بىلەتىن بۇرىنعى ازىمگە ۇقسايتىن دا، ۇقسامايتىن دا سياقتى؛ بۇل بىلەتىن بۇرىنعى ءازىم بۇنان باسقالاۋ ما ەدى، قالاي؟ ول ءازىم بىرەۋگە بۇلايشا مۇڭىن شاقپايتىن سياقتى ەدى؛ سەبەبى جۇرتقا بۇل ءزابىر بەرمەسە، جۇرتتان بۇل ءزابىر كورىپ جاپا شەكپەيتىن؛ سوسىن بۇل بىلەتىن ءازىم ادەتتە، باسقانى سويلەتكەندى ۇناتاتىن؛ ال ءوزى ءسونىپ قالعان ترۋبكانى تۇتاتىپ جۇپار ءيىستى تەمەكىنىڭ سۇيقىلتىم اقشۋدا ءتۇتىنىن اڭدا-ساندا ءبىر بۇرق ەتكىزىپ قويعانى بولماسا، قالعان ۋاقىتتا قاسىنا وتىرىپ aپ، قۇلاعىنىڭ تۇبىندە سۇڭقىلداعان كىسىنى سالعىرت تىڭدايتىن؛ ونداي سۇڭقىلداقتاردىڭ وتىرىك ايتاردا قۇيرىعىنا قۇرت تۇسكەندەي قىمىڭداپ، قيپالاقتاپ اپ قايتا سويلەپ الا جونەلەتىن ۇزاق سونار اڭگىمەسىن بولمەيتىن؛ تەك جالىعىپ بارا جاتسا، الگىندە ءوزى شىنتاقتاپ وتىرعان بىلعارى ديۆانعا شالقاسىنان اۋناپ ءتۇسىپ، اياعىن سوزىپ جىبەرەر ەدى؛ سوسىن قالعىپ بارا جاتسا ارا-تۇرا اۋزىن اشىپ ەسىنەپ قويىپ، ۇيقى قىسقان كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ ماناۋراپ جاتىپ تىڭدار ەدى؛ وسىدان بىلاي قاراي ونىڭ ىقىلاس قويىپ ىنت-شىنتىمەن تىڭداپ جاتقانىن، نە قاسىندا ەرتەدەن بەرى ەكى ەلى اۋزى ءبىر ەلى تىنىم تاپپاي وتىرعان مىنا سۇڭقىلداقتىڭ جاڭا عانا الىستاپ، ارىدەن شىققان داۋسى، ەندى قاپەلىمدە قاسىنان ەستىلىپ، ءبىراق ءبارىبىر ميىنا ءبىر ءسوزى كىرسە، كوپ ءسوزى كىرمەي، تەك كۇڭگىرلەگەن داۋىس قۇلاعىن الديلەپ جاتقانىن ادام بىلمەيتىن.
ءيا، بۇل بىلەتىن بۇرىنعى ءازىم وسىنداي بولاتىن. ال سول كۇنى... ءيا، سول كۇنگى ءازىم بۇنى شىنىمەنەن تاڭعالدىردى؛ ۇنەمى ول سويلەدى؛ بۇل تىڭدادى، ول مۇڭىن شاقتى؛ بۇل ەت باۋىرى ەلجىرەپ ايادى: سۇيتسە سابىرلى جىگىت سول كۇنى بۇعان جايشىلىقتا ءتىرى جانعا تىسىنەن شىعارماي تىستەنىپ كەلگەن سىرى ىشىنە سىيماي بارا جاتقاسىن بۇگىن ادەيى شەرىن تارقاتىپ اقتارىلعىسى كەپ، بۇنى قالا سىرتىنا الىپ شىعىپتى. بۇنى سەن كەيىن ءبىلدىڭ. ال الگىندە قالا سىرتىنا بەت الىپ كەلە جاتقانداعى ويىڭ مۇلدە باسقا ەدى؛ تاپ بۇگىن ارال جايى اڭگىمە بولادى دەپ ويلاعان جوقسىڭ-دى. قايدام، ەركەككە قاراعاندا ايەل زاتى سۇم بولسا بولاتىن شىعار.
ايتسا دا، سول كۇنى ەرتەڭگىسىن ءازىم توسەكتەن ءالى تۇرا قويماعان بۇعان تەلەفون سوعىپ: "ءباتىشجان، ۇيقىڭنان وياتىپ جىبەرگەن جوقپىن با؟" — دەپ، اۋەلى كەشىرىم سۇراعانداي بولدى دا، ىلە-شالا قايتا سويلەپ: "بۇگىن دەمالىس قوي. جانە كۇن اشىق ەكەن. زاۋقىڭ شاپسا، قالا سىرتىنا شىعىپ، بىلاي... سەيىلدەپ قايتساق قايتەدى؟" — دەگەندە، نەگە ەكەنىن قايدام، بۇل مىرس ەتە جازداپ، ابىروي بولعاندا اۋزىن دەرەۋ الاقانىمەن باسا قالعان؛ ءبۇيىرىن بۇلكىلدەتىپ اكەتىپ بارا جاتقان سايقال كۇلكىنى بۋلىعىپ ارەڭ-ارەڭ ۇستاپ تۇر.
قالاي بولادىسى نەسى؟ ارينە، جاقسى بولادى؛ بۇل تەك سونى ايتايىن دەسە جاڭاعى ءبۇيىرىن بۇلكىلدەتكەن سايقال كۇلكىگە بۋلىعىپ تۇر؛ انا جاقتا ءۇنسىز توسىپ تۇرعان كىسىنى ۇزاق ۇستاپ قالعانىن بايقاماپتى؛ سۇيتكەنشە قۇلاعىنا قىسقان ترۋبكانىڭ ارجاعىنان بايسالدى قوڭىر داۋىس قايتا ءتىرىلىپ: "باسقا شارۋاڭ بولسا..."، — دەگەندە شوشىپ كەتتى؛ بۇل ءتىل قاتام دەگەنشە، ول ترۋبكانى تاستاپ قوياتىنداي قورقتى؛ ساسىپ تۇرىپ نە دەگەنىن بىلگەن جوق؛ تەك كەرەۋەتىنەن اتىپ تۇرىپ اپىل-قۇپىل، تەز-تەز كيىنىپ، تەز جۋىنعانىن بىلەدى؛ جۋىنىپ جاتىپ تا، كيىنىپ جاتىپ تا، ونان اينا الدىنا بارىپ جەلكىلدەپ جەلكەسىنە تۇسكەن شاشىن تاراپ جاتىپ تا، ارا-اراسىندا تەرەزەگە جۇگىرىپ بارىپ، تەنتەك اقىن ايتاتىن سايقال قالانىڭ ورتالىقتاعى ەڭ ءساندى قوناق ءۇيىنىڭ بەسىنشى قاباتىنان سىرتقا ەنتەلەي موينىن سوزىپ ەدى؛ ە، مىنە...مىنا سالا قۇلاش قارا سونىكى؛ بەسىنشى قاباتتان قاراعاندا كۇمىس ينەدەي كورىنەتىن انتەنناسى، ايناسى، اينەگى كۇن ساۋلەسىنە جارقىلداپ قوناق ءۇيدىڭ الدىنا كەپ بۇيىرلەي توقتادى؛ الگىندە بەتىنە شاپقان سايقال كۇلكى ەندى ءقازىر كوبىنە شارالى قارا كوزدىڭ جانارىندا شوقتانىپ، تۇنگى شايتان وتىنداي لىپ-لىپ ەتتى.
ءيا، بۇلار ءقازىر قالا سىرتىنا شىعادى؛ سەيىلدەپ قايتادى؛ ال، ەكەۋدەن-ەكەۋ قالا سىرتىنا وڭاشالانىپ شىققان ەركەك پەن ايەلدىڭ سەيىلىنىڭ اقىرى نەمەن تىنارىن ويلامايىن دەسە دە، قايتا-قايتا ەسىنە سالىپ ەركىنە قويماي تۇرتكىلەپ جاتقان ارجاعىندا شايتان تۇرعانداي. ابزالى، ايەل كوڭىلىنە جەلىك كىرمەگەي... ال كوڭىلىنە جەلىك كىرگەن ايەل نەدەن تايىناتىن ەدى؛ بۇل دا ءوزى جاقسى كورەتىن ەركەكپەن ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشالانعاسىن باتىلدانا ءتۇستى؛ قالا سىرتىنا شىقپاي جاتىپ، قاسىندا قاتار وتىرعان جىگىتكە جانارى شوقتانعان قارا كوزى كۇلكى شاقىرىپ، قايتا-قايتا جالتاقتاپ بولدى.
ءازىم ونى بايقادى ما، جوق پا، سىر بەرمەدى؛ كۇن قارىماسىن دەپ كيگەن قارا كوزىلدىرىك اينەگىنىڭ ارجاعىنان كوزىن تۋرا الدىنا قاداپ العان؛ شىناشاعىنا التىن جۇزىك ساپ، بىلەگىنە التىن ساعات بايلاعان قولىن اۋىق-اۋىق رولدەن الىپ، سۋسىلداپ كوزىنە ءتۇسىپ كەتە بەرگەن شاشىن ارتىنا جاتقىزا قايىرىپ تاستاپ، ءۇنسىز وتىر.
قارا ماشينا قالادان قالاي شىقتى، سولاي تاۋعا تارتتى؛ سالدەن سوڭ اسفالت جولدان جالت بەرىپ، تاۋ ەتەگىن كولبەي يرەلەڭدەپ الا جونەلگەن جالعىز اياق ۇرى جولعا ءتۇسىپ ەدى؛ سونى كۇتىپ وتىرعانداي ايەل ەندى ءتىپتى باتىلدانىپ، ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن ءتۇر تانىتتى؛ كۇلىمدەگەن قارا كوزدىڭ قيىعىن ازىمگە قاداپ العان.
— باراتىن جەرىمىز الىس پا؟
— جوق... الدىمىزداعى انە ءبىر كوك توبەنىڭ استى. اعاشى، سۋى بار اسەم جەر. ءقازىر كورەسىڭ.
جاڭاعى ۇرى جول بۇلار باراتىن جەرگە جاقىنداعان سايىن قۇددى تازى قۋعان تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنداي ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر بۇلتاقتاپ ويعا ءتۇستى، قىرعا شىقتى؛ ەندى جەتتىك پە دەگەندە ات تۇسارلىعىنان كەلەتىن قالىڭ قاۋعا كىرىپ، اينەكتى الدىڭعى جاعىنان سىرت-سىرت سابالاپ الا جونەلگەن كىسى بويى كوك شالعىندى تۇمسىعىمەن ءتىلىپ ءىزىن بىلدىرمەۋگە قارادى؛ جولسىزبەن ۇزاق ءجۇرىپ، تاۋ قويناۋىن ءبىراز سۇزگىلەگەن ماشينا جولىندا جاتقان الدەبىر تاسقا باۋرىن دۇڭك-دۇڭك سوقتى؛ ءتورت دوڭعالاق كەزەك ءسۇرىنىپ شايقالاقتاپ كالعاندا قاتار وتىرعان بۇلاردىڭ يىقتارى قاعىسىپ قاپ ەدى؛ قالادان شىقپاي جاتىپ كوڭىلىنە جەلىك كىرگەن كەلىنشەك بۇعان ءتىپتى ءماز بولا سىقىلىقتاپ كۇلىپ جاتىر:
— مىناۋ قانداي تاماشا... ءشوپ اراسىندا جاسىرىنىپ جاتقان تاعى وسىنداي تاستار جوق پا؟
— ءباتىش، مىنە... كەلدىك.
بالاپان كوكتى باۋرىنا جيعان بەس-التى ءتۇپ ءشيدىڭ جانىنان جايلاپ وتكەن ماشينا تۇمسىعىن تاۋ وزەنىنە تىرەي توقتادى؛ وزەننىڭ بۇلار توقتاعان جاعى تەپ-تەگىس جازىق؛ ءار جەرگە قولدان وتىرعىزعانداي قاداۋ وسكەن اق قايىڭ قىز بەلىندەي بۇرالىپ، ال جاسىل القاپتىڭ شالعاي شەتى سوناۋ تاۋ ەتەگىن بوكتەرلەي كوز ۇشىنا اسىپ كەتىپتى.
— تاماشا!..
— يە، كەرەمەت! جارىقتىق، جەتىسۋ — جەر جانناتى دەسە دەگەندەي عوي...
شىركىن، سول كۇنگى تاۋ بوكتەرى-اي! ءتۇس تاقاۋ بولسا دا، كۇن قىزۋى كيىزدەي قالىڭ كوكتىڭ ينە باتپايتىن تىعىز اراسىنا ءالى دە دەندەپ جەتە قويماعان؛ قىر ادامى بىلە بەرمەيتىن الدەبىر ۇپ-ۇساق قىلقاناق گۇلدەر ءازىم ەكەۋى جاڭا ماشينادان تۇسە سالا تولارساقتان كەشىپ كەتكەن الگى تىپ-تىعىز قالىڭ كوكتىڭ ءار جەر-ار جەرىنەن بوي وزدىرىپ، ناپ-نازىك مايىسقاق ساباعى سوناۋ تاۋ بەتتەن سوققان ءسال لەپكە اقىرىن ىرعالادى؛ سەن جاڭا ماشينادان تۇسە سالا ءازىم جۇلىپ بەرگەن گۇلدى يىسكەپ، قالا تىرلىگىندە كەزدەسە قويمايتىن وسى ءبىر وزگەشە تازالىق پەن تىنىشتىققا سۇقتانىپ قىزىعا قاراپ كەلە جاتقانسىڭ-دى؛ ءازىم كەنەت الدەنەگە مىرس ەتتى؛ بۇل تەگىن ەمەس؛ بۇنىڭ ارى جاعىندا قاڭداي دا بولماسىن رەنىش جاتقانىن ءىشىڭ سەزدى دە، سونى ءوز اۋزىنان ەسىتكىڭ كەپ جالت قاراعانىڭشا بولماي، ول سويلەپ كەتتى:
— تۋعان جەرىڭ ءۇشىن جانىڭدى جالداپ جۇرەسىڭ. ءبىراق سونىڭدى ءبىلىپ، ەڭبەگىڭدى باعالاپ جاتقان ءبىر پەندە بولماعاسىن جىگەرىڭ قۇم بولادى ەكەن.
بۇل جاڭا ماشينادان تۇسە سالا اياعىنداعى ءتۋفليدى ءبىر-بىر سىلكىپ شەشىپ كەتكەن-دى؛ سونىڭ راحاتىن ەندى كوردى؛ كىلەم تۇكتى كوك مايسانى جالاڭ اياعىمەن قورعالاقتاماي كەشىپ كەلە جاتىپ، ءازىمنىڭ تاعى ءبىر تەبىرەنىپ باستاعان سىرىن ىنتالانا تىڭداپ ەدى؛ ءازىم تىڭداۋشى تابىلعانعا كوڭىلدەندى مە، قىزىپ كەتىپ، ءسوز اراسىندا انە ءبىر جىلدارى تاسى ورگە دومالاپ، ءوزى دە ءدال ءبىر ۇلكەن كىسى جاساعان باياندامادان كەيىن ىلە-شالا ءسوز الىپ مىنبەدە سويلەپ تۇرعانداي قولىن قىزۋلانا سەرمەپ-سەرمەپ قالدى؛ تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن كارى ارالدىڭ كەيىنگە قاراتپاي ءقازىر، ءقازىر بولعاندا دا تاپ وسى ءقازىر، قولما-قول شەشەتىن كۇردەلى ماسەلەلەردى ايتقاندا جىپىلداپ اۋزى-اۋزىنا جۇقپادى.
ءيا، قالايدا سول كۇنگى ءازىم سەنى تاڭعالدىردى؛ ءسوزى دە، ءوزى دە تاڭ قالدىردى؛ انشەيىندە اۋزىنان ءسوز ىڭىرانىپ شاققا شىعاتىن مىرعام جىگىتتىڭ ءدال بۇلايشا اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي جىپىلداپ سويلەي الاتىنىنا قايران قاپ، جالتاقتاپ قاراي بەردى؛ سوسىن وسى جىگىتتىڭ باسىنا ەرتەگى دۇنيەلەر بولماسا، وسى دۇنيە شىندىعىندا ونشا ۇشىراسا قويمايتىن قيالي ادەمى ويلاردىڭ قالاي سيىپ تۇراتىنىنا تاڭعالدى؛ يە، بۇل بايعۇستىڭ ۇيقى، كۇلكى كورمەي ارقا ەتى ارشا بوپ ءجۇرىپ جاساعان تاماشا، عاجاپ جوسپارلارى ەرتەڭ جوعارىعا بارعاندا دەر كەزدە شەشىمىن تاپپاي، كوپ كابينەتتىڭ ءبىرى بولماسا بىرىندە، تۇقشىڭداعان بىرەۋدىڭ قاعازدارىنىڭ اراسىندا جاتىپ قاپ سورلاتادى عوي؛ ايتپەسە، ازىمدە قاپى جوق؛ ونىڭ ويى ىسكە اسسا، نەسىن ايتاسىڭ، تەڭىز تارتىلعالى ارال ءوڭىرىنىڭ يت بايلاسا تۇرعىسىز اپپاق تۇزى اسپانعا شىعىپ، بۇرقىراپ جاتاتىن قۋ دالاسى كۇنى ەرتەڭ-اق قۇلپىرىپ شىعا كەلەر ەدى عوي؛ سوندا بۇل ءوڭىر جەتىسۋدان كەيىنگى ەكىنشى جەر جانناتىنا اينالار ەدى-اۋ! ءيا، سوڭىرا تەڭىز سۋى ابدەن تارتىلىپ قۋ تاقىرعا اينالعاسىن بۇل ولكەنىڭ الدىمەن اتا كاسىبى وزگەرەر ەدى؛ بالىقشىلىقتى تاستاپ، جاپپاي ديقانشىلىققا اۋىسقان بولاشاق ۇرپاق بىلەك سىبانىپ جىبەرىپ، تىڭ يگەرۋگە كىرىسەر ەدى-اۋ! ولار تىڭ جەرگە سوقا سالام دەگەنشە، انا جاقتان ءبىر باسشى قيقۋلاپ ۇران تاستاسا بولدى، كورپە-توسەگىن ءبۋىپ-تۇيىپ ءازىر وتىراتىن، اينالايىن، كوپ ۇلتتى سوۆەت ەلىنىڭ ۇل-قىزدارى، قاتىن-بالاسىن جەتەلەپ تۇس-تۇستان اعىلىپ بەرەر ەدى؛ سوناۋ مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا ىرىپ-شىرۋگە قاراعان ازعىن ەلدىڭ اپەرباقان جاستارىنا يت ۇقساسىن؛ ءساتى ءتۇسىپ وسىدان ءازىمنىڭ ۇلى ويى ىسكە اسىپ، بۇلار دەگەنىنە جەتتى بار ما، اتاقتى تۇران ويپاتىنىڭ جانىنان جاقىندا پايدا بولعان ارال ويپاتىنا تىڭ كوتەرۋگە جينالعان، الگى اينالىپ كەتەيىن، قىرىق سىدىك سوۆەت جاستارى كۇنى ەرتەڭ ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي، ءبىر ەنەنىڭ باۋرىن ءبولىپ ەمگەن تەل قوزىداي بوپ ءبىر بوتەلكەنى ءبولىپ ءىشىپ، ءبىر سەلەتكەنى بولە-جارا اششىلاپ، تۋىس بوپ باۋىرلاسىپ شىعا كەلەر ەدى-اۋ! سوسىن ولاردىڭ ارالارىنداعى قىل وتپەستەي ءتاتۋ-تاتتى دوستىعىن ۇلان بايتاق سوۆەت ەلىنىڭ بۇكىل گازەتى قۇتىرتىپ جازار ەدى؛ مىنا جاقتان راديو، تەليەۆيزور جارىق دۇنيەگە جار سالىپ جاتقاندا، انا جاقتا بولسا-بولماسا دا قىسقا كۇندە قىرىق جينالىس وتكىزىپ، قيقۋلاسىپ جاتاتىن باستىقتار بيىك مىنبەدەن ۇستى-ۇستىنە ۇران تاستاپ، كوسموناۆتار شۇرق-شۇرق تەسىپ تاستاعان كوك اسپاندى ءدال ءبىر جەل كوتەرگەن كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىندەي جەلپىلدەتەر ەدى-اۋ!
ءجا، ءومىر جەتسە، وعان دا جەتەرمىز؛ ول زاماندا بالىقشىلاردىڭ كۇن سايىن ىرگەسىن قۇم باسىپ، قارا جەرگە كىرىپ بارا جاتقان تامدارىنىڭ ورنىنا ءازىم جوسپارلاعان اق شاڭقان اسەم ۇيلەر، ساۋلەتتى سارايلار بوي كوتەرەر ەدى-اۋ! قالا ورنار ەدى-اۋ! بۇعان ءازىم باياعىدا-اق "كوممۋنيزمنىڭ ۇلى قۇرىلىسى" دەپ ات قويعان. ءازىم سونداي ۇجماق ءومىردى قازىرگى ۇرپاق كەلەشەكتە ءسوزسىز كورەدى دەپ جەڭسىك بەرمەيدى. كورگەندى ايتاسىڭ، ءباتىشجان، سوڭىرا سەن ءوزىڭ دە سۋى تارتىلعان تەڭىز ورنىنا ورناعان سول ساۋلەتتى قالانىڭ ءساندى ءبىر ۇيىندە تۇراسىڭ. تۇرعاندى ايتاسىڭ، ءدال انا نيەۆا پروسپەكتىسىنەن بىردە كەم سوقپايتىن سالقار كوشەدە كوممۋنيزمنىڭ بەلسەندى قۇرىلىسشىلارىمەن بىرگە كەشكى قوڭىر سالقىندا سەيىلدەپ قىدىراتىن دا كۇن بولادى ءالى!
بۇنىڭ ءبارىن بۇرىن اكادەميك ءازىمنىڭ ماقالالارىنان وقيتىن؛ ەندى سونى تاۋ ەتەگىندە، اق قايىڭ وسكەن الاڭدا وتىرىپ ءازىمنىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتكەندە ەسى شىعىپ كەتتى؛ ەسىتكەن قۇلاقتى ەلىكتىرمەي قويمايتىن سيقىر اڭگىمە ءبىر ساتتە ءجان-تانىن باۋراپ الدى؛ سونىڭ اسەرى مە، ەندى بۇل دا وسى كۇننەن باستاپ ارال بولاشاعىن ءدال ازىمشە ويلاپ، ءدال ازىمشە قيالداپ، ۇنەمى تەبىرەنە تولقىپ كەتەتىن بولدى؛ سوندايدا سۋى ءقازىردىڭ وزىندە جارما-جار تارتىلىپ، كوپ جەر ءتۇبى كورىنىپ قارا قويىرتپاقتانىپ جاتقان تەڭىز سوڭىرا، سوڭىرا بولعاندا اكادەميك ءازىمنىڭ عىلىمي بولجامى بويىنشا باسى-اياعى ون، ارىلەسە ون بەس جىلدىڭ و جاق-بۇ جاعىندا ابدەن تاڭقىلداپ كەۋىپ قارا جەرگە اينالعان كەزدە، ءساتى ءتۇسىپ، پارتيا قولداپ، ۇلى كوشباسشى كوسەمنىڭ ماڭگى ءتىرى ارۋاعى جەلەپ-جەلەپ دەگەنىنە جەتسە، كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ، كۇنى ەرتەڭ تەڭىز تۇبىنەن دۇركىرەپ كوتەرىلگەلى تۇرعان ءبىر سونداي عاجايىپ تاماشا ءومىر بۇنىڭ كوز الدىنا شىلدەدە ساعىم كوتەرگەندەي كىلكىپ تۇرىپ الدى؛ بۇل باسى جۇمىر پەندەنىڭ ماڭدايىنا جازعان ءبىر تۇتام تىرلىكتە يا كورىپ، يا كورە الماي پۇشايمان بوپ وتەتىن ۇجماق قوي.
قۇسقانات قيالدان تۋاتىن عاجايىپ ەرتەگى دۇنيە بولسا وسىنداي-اق بولار-اۋ! ەندى سەن دە قۇددى ەرتەك تىڭداعان بالاداي ەسىڭ شىعا ەلىتىپ باراسىڭ. ءازىم بولسا ارۋاق قونعان شابىتتى اقىنداي. ادام بالاسىنىڭ سول، اناۋ جارقىن بولاشاعى — كوممۋنيزمنىڭ قىزىقتى كۇندەرى تۋرالى قىزىنا سويلەپ، قيالىڭدى قاناتتاندىرىپ باقتى. سەن بولساڭ، اتاقتى اكادەميكتىڭ اۋزىنا قاراپ اربالىپ قالعانسىڭ-دى. سونان تەك اكادەميك ءسوزىن بىتىرگەندە ەس جيدى؛ نە دەگەن عاجاپ! تاما-شا! ۋرا-ا!.. باسقا ءسوز اۋزىنا تۇسپەي، ازىمگە بۇرىلىپ الاقانىن شارت-شارت سوقتى.
— ءازىم...
— يە، ءباتىش؟
— سوندا قالاي... سوڭىرا تارتىلعان تەڭىز ورنىنا سالىناتىن ۇيلەردە دە... انا استاناداعىداي ىستىق سۋ، ۆاننا، ساۋنا...
— ارينە... ونداعى ۆاننا، ساۋنا استاناداعىدان الدەقايدا جاقسى بولادى. ويتكەنى، كەرەك جابدىقتىڭ ءبارىن شەت ەلدەن ساتىپ الامىز عوي.
— تاما-شا! تەك وعان التىن، ۆاليۋتا...
— تابىلادى. تابامىز. جاڭا ايتتىم عوي، سوڭىرا تەڭىز تارتىلعاسىن ارال ويپاتىنان تىڭ يگەرىپ، ماقتا ەگەمىز. ال اق ماقتانى — اق التىن دەپ بەكەر ايتپاعان...
— تەك سول قاشان بولادى؟
— ءدال ايتۋ قيىن. ونىڭ ءبارى تەڭىزدىڭ تارتىلۋىنا بايلانىستى.
مىنادان كەيىن بۇل، شىنىندا دا، عاجاپ ەرتەك تىڭداعانداي ەكى كوزى شوقتانىپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ الىپ ۇشىپ بارا جاتتى. ءوزى دە سول اناۋ الداعى عاجاپ ءومىردى اڭساعانداي بەتى الاۋلاپ، الابۇرتىپ كەتكەن ەدى. تەك اتتەگەنە-اي... كەسىر قىلعاندا تەڭىزى قۇرعىر جۋىق ارادا تارتىلا قويار دەيسىڭ بە.
ءازىم ءالى سويلەپ وتىر؛ بۇل جولعى ءسوزى وكتەم؛ وركوكىرەك كىسىنىڭ ىرىلىگى: گاگارين عارىشقا ۇشقان كۇننەن باستاپ ادام بالاسىنىڭ تابيعاتقا تابىنعان تاۋەلدىلىك زامانى ءوتتى دەدى؛ ەندىگى جەردە اقىن ايتسا ايتقانداي، تابيعات تەك ادامعا تابىنادى دەدى؛ تەك ادامنىڭ قۇدىرەتىنە باس ءيىپ قۇلدىق ۇرادى دەدى؛ تابيعاتتى ادامنىڭ اياعىنا جىعىپ بەرگەن كۇننەن باستاپ، اينالاڭا قاراشى، جەڭىمپاز سوۆەت حالقى نەبىر اساۋ وزەندى ارناسىنان بۇرىپ، كەرى اعىزىپ جىبەرىپ جاتقان جوق پا؟! سۋى تارتىلعان قانشا كول قىلتاناق ءشوپ شىقپايتىن قۋ تاقىرعا اينالدى! كولى نەسى، انە كەشەگى تەلەگەي تەڭىزگە قارا! بىزگە تەڭىزىڭ دە بۇيىم بولماي قالدى! قوس داريانى ساعاسىنان قىلعىندىرىپ بۋىپ تاستاعاندا تەڭىزدىڭ ءوزى باس-اياعى جيىرما، جيىرما بەس جىلدا ءتۇبى كورىنىپ شىعا كەلدى عوي! ءباتىشجان، كۇش — اتاسىن تانىمايدى! كۇشتىڭ قۇدىرەتىن ەرتەڭ كورەسىڭ! ەرتەڭ تەڭىزدەن تارتىپ العان جەردى حالىق يگىلىگىنە جاراتىپ، جاپپاي سوقا سالامىز. تىڭ يگەرەمىز. ماقتا ەگەمىز. ونىڭ ءبارى سوڭىرا تاريحقا التىن ارىپپەن جازىلادى. سول كۇننەن باستاپ جاعراپيا ءپانىنىڭ وقۋلىعىنا ارال ويپاتى دەگەن اتپەن ەنەتىن ۇشى قيىرسىز ماقتا القابى جازدا جاپپاي قاۋىز جارىپ، اق ۇلپالانىپ ءبورتىپ الا جونەلەدى. ءباتىش-جان، بايقاپ وتىرسىڭ عوي... اق ماق-تا! اقىندار ونى اق التىن دەر!
— ءباتىشجان، ءبىزدى الدا سونداي ءبىر تاماشا، عاجاپ كۇندەر كۇتىپ ءتۇر. ال مەنىڭ ءوز باسىما ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. سەن ونى بىلەسىڭ عوي.
ءيا، بىلەدى. بىلگەندە قانداي! سەندە اتاق تا، داڭق، دارەجە دە جەتەدى: اكادەميكسىڭ. جاقىندا سەنى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىندى. ارينە، شاپپاي بەرسىن. سەنى الادى دەگەن دابىرا ەلدەن تاراپ، استانا تۇرسىن، انا جاقتا يت ارقاسى قياندا جاتقان بالىقشى اۋىلدا دا دۇڭكىلدەپ، كورشى-قولاڭ اعا-جەڭگەڭنەن ءسۇيىنشى سۇراپ، الدەن قۇتتىقتاپ جاتىر. كەشەگى كۇنى قاتالاپ ءولىپ بارا جاتقان قاتىن-بالا شەلەگى داڭعىراپ دالا كەزىپ كەتكەندە، سەن جاتپاي-تۇرماي تابانىڭنان تاۋسىلىپ ءجۇرىپ سۋ قويماسىن تاپپادىڭ با؟ انادا استانادا بولعاندا بۇنى ينستيتۋتىنا اپارىپ، ءوزىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن جاسالعان جەر استىنداعى سۋ قويماسىنىڭ كارتاسىن كورسەتپەدى مە. سوندا مىناۋ ءبىر كۇتپەگەن قۋانىش بولعاسىن با، كەنەت كوزىنە جاس كەپ قالىپ ەدى عوي. ۇلكەن كابينەتتىڭ ءبىر قابىرعاسىن تۇتاس الىپ جاتقان كولدەي كارتا الدىندا ەرتەڭ وسى ەلدىڭ ىرىسى بولعالى تۇرعان اعىل-تەگىل بايلىققا سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، ءدىر-دىر ەتكەن ەرنىن قايتا-قايتا تىستەلەپ، دەمىن جۇتىپ تۇردى دا، كەنەت ءازىمدى باس سالىپ قۇشاقتاي an، ەرنى تيگەن جەردىڭ ءبارىن ءشوپ-شوپ سۇيگەن-دى.
جاساعان-اۋ، مىناۋ تەلەگەي تەڭىز عوي! جەر بەتىندەگى ارال تەڭىزىنەن جەتى قات جەر استىنداعى ءازىم اشقان تەڭىز الدەقايدا ۇلكەن. سۋى دا مول. جانە ءوزى قانداي تەرەڭ! قازينەسى كەڭ قۇداي-اۋ، قايسى ءبىر قۋاڭشىلىق جىلداردا قىلتاناق شىقپاي، شاڭداعى بۇرقىراپ جاتاتىن سۇرەڭسىز قازاق دالاسىنىڭ استى كولداريا ەكەن عوي! ءازىم بولماعاندا بۇل ەل اعىل-تەگىل مول سۋدىڭ ۇستىندە وتىرىپ تا مال-جانى شولدەن قىرىلا جازداپتى-اۋ! وسى جۇرت ءازىمنىڭ كارتاسىن نەگە الدىنا جايىپ قويىپ، ويى، قىرىنا كوز جەتپەيتىن كەڭ دالانىڭ كەز كەلگەن جەرىنە بۇرعى سالمايدى؟ سوندا ءازىم ايتسا ايتقانداي، اق شاڭداعى اسپانعا شىعىپ جاتقان ارال ءوڭىرى جاپپاي سۋارمالى ەگىسكە اينالار ەدى-اۋ!
جۇرتى قۇرعىر سونى نەگە كورمەيدى؟ الدە كورگىسى كەلمەگەندە كوزىن ادەيى تاس قىپ جۇمىپ الا ما؟ ءسىرا، كوزى تىرىدە قاسىندا قاتار جۇرگەن زامانداستار جانىن ۇقپاعاندا ءتاڭىرى تۋمىسىنان ارتىق جاراتقان ۇلى جانداردىڭ اقىلدان ازاپ شەگىپ، دۇنيەدەن سانامەن سارعايىپ پۇشايمان بوپ وتەتىنى سودان با؟ سونى ويلاعاندا سەن قايسى ءبىر تۇندەرى كوز ىلمەي شىعاتىنسىڭ. سوندايدا قاسىڭدا ارعى بەتتەن تيتىعى قۇرىپ كەپ، باسى جاستىققا تيەر-تيمەستە قور ەتە قالاتىن ەڭبەك وزاتىمەن جاتقان قانداي ازاپ! سەن شىداماي ءبىر جاستىق، ءبىر كورپەنى قولتىعىڭا قىسىپ، باسقا بولمەگە بارىپ جاتاسىڭ. سونان قاشان تاڭ سارعايىپ اتقانشا باسىڭا قايداعى-جايداعى كەلەدى. انا جاقتا ارالدىڭ ۇلى پەرزەنتى دە ويى ونعا ءبولىنىپ، توسەكتە دوڭبەكشىپ جاتقان سياقتانادى. كەيىن سونداي ۇيقىسىز تۇندەر كوبەيدى. سول ۇيقىسىز تۇندەردىڭ بىرىندە بيىل قالايدا ءازىمدى كورگىسى كەلدى، قالايدا جازعى دەمالىستى استانادا وتكىزۋگە بەل بايلاپ ەدى. ءبىر ەسەپتەن ەڭبەك وزاتىنىڭ ەرىپ بارماعانى جاقسى بولدى. سوعان ءوزى ءدان ريزا.
مىنە، ەكەۋى قاتار كەلەدى. تاۋ ءوڭىرىنىڭ بيىل اسىرەسە، قاقالىپ وسكەن كىلەم تۇگىندەي تىپ-تىعىز كوگىن قاتار باسىپ كەلە جاتىپ كوز قيىعىن ازىمگە تاستاپ ەدى. جاساعان-اۋ، بۇنىڭ دا سامايىن اق شالعان با؟ شاماسى، حالقىن ويلاپ قينالاتىنى عوي. ءازىمدى اياپ كەتتى دە، قولىن ۇستاپ ءۇنسىز قىسىپ ەدى، ءتىلسىز ىقىلاسىڭدى و دا ءۇنسىز قابىلداپ باسىن ءيدى. وسىدان كەيىن ءارقايسىسى ءوز ىشىنە ۇڭىلگەندەي ۇزاق ۇندەمەدى. ءازىمنىڭ نە ويلاعانىن قايدام، ال بۇل وقىمىستى جىگىتتىڭ جاڭا بۇعان اعىنان جارىلىپ تەبىرەنىپ ايتقان سىرىنىڭ اسەرىنەن ءالى دە مالتىعىپ شىعا الماي قويدى. ونىڭ ايتقاندارىنا اقىلى جەتپەي بارا جاتسا — تاڭ قالادى. سونشا كەمەل وي مەن كەمەڭگەر دانا اقىل ءبىر ادامنىڭ باسىنا قالاي سياتىنىنا قايران. قاسىندا قاتار كەلە جاتقان ادەمى اق سارى جىگىت وزدەرىنەن، وزدەرى نەسى، وسىناۋ جارىق جالعاندا جەر باسقان جۇمىر باستى پەندەنىڭ بارىنەن ورەسى وزىق تۋعان وقشاۋ جان سياقتانىپ كەتكەن-دى. سونان با، ول جاڭا ەلىم، جەرىم دەپ تەبىرەنە سويلەپ كەتكەندە دۇنيە شىركىن جاعراپيا ءپانى وتەتىن كلاستا تۇرعان ءدال انا بالالاردىڭ گلوبۋسىنداي، جۇدىرىقتاي بوپ دوڭگەلەنىپ جۇرە بەرگەن ەدى-اۋ! سوزدەرى قانداي ۋىتتى! تىڭداعان سايىن ءبىر قۇدىرەت كۇش ادامدى ءۇيىرىپ-ۇيىرىپ الادى دا، سوسىن قيالىن كوككە سۇيرەپ، اتا-بابا كوكسەگەن ادامزاتتىڭ قول جەتپەس جارقىن بولاشاعىنا الا جونەلەدى. قاي اقىن ەدى؟ قاپ، اتى اۋىزعا تۇسپەۋىن قاراشى. كىم دە بولسا، وتىز جەتىنشى جىلى اتىلىپ كەتكەن ءبىر سورلى: "جەر اينالماي تۇرمايدى دۇنيە جاي، كەلەر، كەتەر ادامزات ءىز قالدىرماي"، دەپ ەدى-اۋ!
راس قوي. اي وتەر. جىل وتەر! جىلدار وتەر-اۋ! دۇنيەدەن بۇلار دا وتەر. بۇلار وتكەن دۇنيەگە سوڭىرا بۇلاردان كەيىن قازاقتىڭ عىلىم قۋعان تالاي ۇل-قىزدارى كەلىپ XX عاسىردىڭ اياق كەزىندە ءومىر كەشكەن وسى كۇنگى ۇرپاقتىڭ ءومىرىن زەرتتەمەس دەيسىڭ بە؟ سوندا ولار دۇنيە بايلىعىن ساراڭ قاتىنداي باۋىرىنا باسىپ العان تاسباۋىر تابيعاتپەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ بەرمەسىن تارتىپ العان، ساداعاڭ كەتەيىن، سوۆەت ءداۋىرىنىڭ جەڭىمپاز قۇرىلىسشىلارىنىڭ ەرلىگىنە اۋىز اشىپ، كوز جۇمار-اۋ! ايتسا دا اناۋ بايقوڭىر كوسمودرومى! سوناۋ كۇندە-كۇندە ءۇي ىرگەسىن دۇڭكىلدەتىپ بومبا جارىپ، جۇمىر جەردى سىلكىلەپ جاتقان سەمەي پوليگونى! سوناۋ ارقادا بەتەگەلى، بوزدى اتا مەكەنىڭە تەمىر سوقا ساپ، قوڭىن ايىرىپ جىرتىپ جاتقان تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ ەرلىگى نەگە تۇرادى؟ ال كەشە قوس دارياڭدى قىلعىندىرىپ ساعاسىنان بۋىپ تاستاعاندا، اسپان استىن الىپ جاتقان تەلەگەي تەڭىزگە سىڭار تامشى تاتىرماي قويعان قۇدىرەتكە قالاي تابىنباس! قالاي تاڭدانباس! ءتىرى بولساق، سوناۋ 2000 جىلدىڭ ارجاعىندا دا داڭقى جەر جارعان تالاي بەسجىلدىق بولار. اكادەميك ءازىمنىڭ ەسىمى سول بەس جىلدىقتاردا دا سۋى تارتىلعان تەڭىز ورنىنان تىڭ يگەرىپ، دۇنيە جۇزىلىك رەكوردتار جاسايتىن ەڭبەك وزاتتارىنىڭ اۋزىندا شامشىراقتاي اڭىزعا اينالار-اۋ!
سول كۇنى بۇل ءوزىن حاۋ انادان كەيىن جارىق دۇنيەگە كەلگەن ۇرعاشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باقىتتىسى سەزىپ ەدى. مىنە، بالاۋسا كوك بالبىراپ تۇرعان تاۋ ەتەگىندە سوڭىرا اتى تاريحقا التىن ارىپپەن جازىلاتىن ارالدىڭ ۇلى پەرزەنتىمەن قولتىقتاسىپ قاتار كەلەدى. بۇنداي باقىت قازاقتىڭ قاي ۇرعاشىسىنا بۇيىرعان. تەك قۇداي بۇعان ونى كوپ كوردى عوي. ءجا، بۇنى كۇناسى ءۇشىن قارعاسىن. ال ءازىمنىڭ جازىعى نە؟ جاتسا-تۇرسا ويلاعانى وسى ەلدىڭ قۋ تاقىرىن گۇلدەتەم دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي تابانىنان تاۋسىلىپ جۇرگەن جوق پا؟ بۇرىن بۇنداي قيىندىق باسىنا تۇسپەي بۇلا بوپ وسكەن سورلى سۋىققا ءتوزىمسىز بوپ شىقتى. مىنا تۇرىمەن ءقازىر-اق سۋىققا ۇشىپ ولەدى. ارقا تىرەر ازاماتتان ايرىلعان سورلى حالىق قورعانسىز، پاناسىز قالادى-اۋ.
باكيزات ءازىمدى ىق جاعىنا الىپ، ءۇستى-باسىن قىمتاي باستادى. جۇتاعان ەلدى جارىلقاماسا دا، جىلدا-جىلدا كەلگەن سايىن جۇرتتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ جۇباتىپ كەتۋشى ەدى؛ ول اسىرەسە سوڭىرا تەڭىز تارتىلىپ، بۇل ولكەنىڭ جاپپاي اق ماقتا القابىنا اينالاتىنىن ايتقاندا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي ەسى شىعىپ كەتكەن جۇرتتىڭ اراسىندا ءارقاشان ىنت-شىنىمەن ىقىلاس قويىپ تىڭدايتىن باكيزاتقا وسى جىگىت عالىمنان گورى شابىتتى اقىنعا ۇقساۋشى ەدى؛ ءيا، اقىن دەسە اقىن! ءازىم كەلگەن سايىن وسى اۋىلدا قياليلار كوبەيىپ، ەكى كىسى باس قوسسا، قايداعى جوقتى سوعىپ كوكىپ وتىرعاندارى. سوندايدا جەلوكپەلەۋ بىرەۋ: "اپىراي، سول كۇندى دە كورەر مە ەكەنبىز"، — دەپ اۋەيىلەنىپ، اركىمگە ءبىر قاراپ الاقتاپ وتىرعانى. سەن دە سول كۇندى اڭساپ ىلعي قيالداناتىنسىڭ. انادا استانادا بولعاندا ءبىر اي قۇلاعىن الديلەگەن عاجايىپ حيكايا ما، اڭىز با، ەرتەك پە، ايتەۋىر ادامنىڭ اڭسارى اۋىپ، ارمانىن ۇزدىكتىرگەن الداعى جارقىن بولاشاقتى وسى جولى تاعى دا ايتسا ەكەن دەپ، ءازىمنىڭ اۋزىنا قاراپ بولىپ ەدى؛ نەگە ەكەنىن قايدام بۇل جولى ءازىم ولار جەتەلەگەن اڭگىمەگە اياق باسپادى. سوسىن شىدامىن تاۋىسقان جۇرت:
— ءازىمجان-اۋ، نە ويلاعانىڭ بار؟ اۋزى-باسىنا قاراپ وتىرعان تەڭىز تارتىلدى، بالىق قۇرىپ كەتتى. كاسىپ قالماعاسىن شاماسى كەلگەندەر قاتىن-بالاسىن جەتەلەپ كوشىپ جاتىر. ارقا تىرەر ازاماتىم... اسقار تاۋىم-اۋ، سەن بۇعان نە دەيسىڭ؟
— ءيا، شىراعىم، قاتارىڭنان وزىپ تۋعان بالا ەدىڭ. مىنا داعدارعان حالقىڭا اقىل تاپ. ءجون سىلتە!
— ءوزىڭنىڭ الگى وسى ەلگە ورناتام دەگەن ۇجماعىڭ قايدا، سول قاشان بولادى؟ سونى تەزدەتپەيسىڭ بە؟ تيتىقتادىق... تيتىعىمىز قۇرىدى عوي، شىراعىم، — دەپ جۇرت جان-جاقتان جامىراپ ەدى؛ بۇرىن بۇندايدا جەلدەي ەسە جونەلەتىن جىگىت، بۇل جولى الدەنەگە جەرلەستەرى سۇيرەگەن جاققا اياق باسپادى. ەلگە كەلگەن سايىن الگى ءبىر جۇرتقا ۋاعىزدايتىن جارقىن بولاشاقتى دا اۋىزعا المادى. ءتىپتى بۇلارمەن ول جونىندە سويلەسكىسى كەلمەي، سالعان جەردەن سىرعاناقتاپ قاشىپ:
— بولادى... بولادى، اقساقال. كىشكەنە شىداڭدار، — دەدى دە، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. جۇرت اڭ-تاڭ. سەن دە تۇككە تۇسىنگەن جوقسىڭ. سىرتقا شىعىپ بارا جاتقان جىگىتتىڭ الدەنەگە يىعىنىڭ باسى انتەك جىعىلىپ، اسىرەسە جاۋىرىن تۇسى سىرتىنان قاراعاندا قۇددى كيىم استىنا جاستىق تىققانداي كۇدىستەنىپ، ءسۇدىنى قاشىپ كەتكەن ەكەن.
جوق، مىناۋ بۇل بىلەتىن ءازىم ەمەس. باسە، بۇرىنعى ءازىم بولعاندا، ءوز اۋلىنا ءوزى ۇرلانعان كىسىدەي حابار-وشارسىز قاراڭعى ءتۇندى جامىلىپ كەلەر مە ەدى؟ سوسىن تۇزى جەڭىل الدەبىرەۋلەردەي بۇگىن كەلە سالا ەرتەڭىنە كەتەم دەپ اپالاق-قۇپالاق اسىقپاس ەدى عوي. جوق، بۇنىڭ بۇل جولعى قىلىعى بۇلار بىلەتىن، جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن مىرعام، ماڭعاز جىگىتكە مۇلدە ۇقسامادى. ابىروي اتاعى اسپانداپ تۇرعان قازىرگى شاقتا بۇعان ءوزىنىڭ بۇرىنعى اسىپ-ساسپايتىن مىرعامدىعى قاڭداي جاراسقان بولار ەدى. جانە ونىڭ وسى جولعى كەلىسىنىڭ ءجونى بولەك بولعاسىن قاسىنا كىسى-قارانى كوبىرەك الىپ قوڭىراۋلاتىپ كەلەتىن ءجونى بار ەدى عوي. سوندا ەرتەڭ وزىنە ومىرلىك جار بولعالى وتىرعان بۇنىڭ دا اعايىن، تۋما الدىندا ابىرويى كوتەرىلىپ، توبەسى كوككە جەتىپ قالار ەدى. بۇل بولسا دا بەتىنە كۇلە قاراعان قايمانا كوپ ەركەككە قولدى بولا كەتەتىن الدەبىر استىمەن الىسقان ۇرعاشى ەمەس ەدى عوي.
جوق، بۇل جولعى ءازىم بۇنى قايران قالدىردى. بۇرىنعى ءازىم بولعاندا ءوزىن الدەقانداي كورەتىن بۇنداعى اعايىن، تۋمامەن دە سالعان جەردەن اپاق-شاپاق ارالاسىپ كەتپەي، ولار مەن ءوزىنىڭ اراسىن الشاقتاپ ار جاق، بەر جاق قىپ ءبولىپ تۇراتىن شەكارا قالدىرار ەدى. ارعى جاققا ولاردى، بەرگى جاققا ءوزىن ۇستاپ، ۇنەمى ارا قاشىقتىعىن ساقتاپ وتىرار ەدى. ەگەر، جازاتايىم، اعايىن-تۋمالاردىڭ ىشىندە ادىراڭداعان اۋمەسەر بىرەۋ؛ "وي، ازاماتىم، كەلدىڭ بە؟" — دەپ ارسالاڭداپ، الگى شەكارانىڭ رەسمي سالتىن بۇزىپ قۇشاقتاماق بولعاندا، بۇرىنعى ءازىم بولعاندا، سول ارادا ءتۇسى سۇپ-سۇر بوپ سۋىپ سالا بەرەر ەدى-اۋ. بويىنا جۋىتپاي الارا ءبىر قارار ەدى عوي. سوندا جاڭاعى ادىراڭداعان نەمە قايتەرىن بىلمەي، الاقانىمەن قۇيرىعىن كەزەك سيپاپ قيپالاقتاپ قالار ەدى.
سونى كورگەندە مىنا جاقتا تۇرعان قالعان اعايىن وزىنەن-وزى قىسىلىپ، شەگىنشەكتەپ كەيىن ىعىسا بەرەر ەدى. سونان سوڭ اتاقتى جىگىت پەن وزدەرىنىڭ ەكى اراسىن بىلدىرمەي، ءبولىپ تۇراتىن الگى شەكارادان بۇل اۋىلدا ءبىر ادام ءارى قاراي اتتاپ باسپاي، ءتىپتى كەشەگى كۇنى اكەسىنىڭ كوزىن كورگەن ۇلكەندەر دە ءازىمنىڭ الدىندا ادەپ ساقتاپ ىزىلىپ باعار ەدى. وسىدان كەيىن ءازىمنىڭ ءوزى دە شەكارانى قاپىسىز كۇزەتكەن قاتال ساقشىداي، ولاردىڭ الدىندا ءوزىن ۇستاۋداي-اق ۇستاپ باعار ەدى-اۋ: وسى ساتتەن باستاپ ەندى ونىڭ وتىرعان-تۇرعانى ەسەپتەۋلى. ءسوزى ساناۋلى. قيمىل-قوزعالىسى ولشەۋلى. كۇلكىسى ەكەش كۇلكىسى دە الدەبىر ساراڭ قولدان سىعىمداپ شىعارعانداي ءوزىنىڭ ءقادىرىن ساقتاي بىلمەيتىن جاركەلەش بىرەۋلەرشە كىم بولسا سوعان قوسىلىپ جىرقىلداي بەرمەي، اندا-ساندا، وندا دا وسى ءتۇس وزىنە ءتيىمدى دەپ تاپقاندا عانا ءىشىن بۇلكىلدەتىپ ىرق-ىرق كۇلەر ەدى.
جاسىراتىنى جوق، ساعان دا وسى ءازىم ۇنايتىن. وسى ءازىمنىڭ ءوزى كورىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ بىردە-بىرىنە ۇقسامايتىن وسىنداي ەرەكشە ارتىقشىلىعى ۇناۋشى ەدى. جانە سەن بىلەتىن بۇرىنعى ءازىمنىڭ ىشىمدىككە اۋەستىگى جوق سياقتى ەدى. اسىرەسە ەلگە كەلگەندە تاتىپ المايتىن. باياعىدا وزىمەن بىرگە وقىعان كەيبىر قاتار-قۇربىلار قيىلىپ: "الىپ جىبەر، مىنا حالقىڭ ساعان قاراپ وتىر"، — دەپ وزىمسىنەتىنى بار. ءبىراق ولار قانشا قيىلسا دا دىنىنە بەرىك جىگىت ەرنىنە تيگىزەتىن دە قوياتىن. قىستاعاننان ەشتەڭە شىقپاسىن بايقاعان الگىلەر ەندى اتاقتى جىگىتتىڭ بۇنىسىنا دا ىرزا بولىپ: "بۇل اينالايىن سولاي عوي" — دەگەندە، مىنا جاقتان كوتەرمەشى بىرەۋلەر قوسىلا كەتىپ: "وۋ، بۇيتپەسە بۇل ءازىم بولا ما!" — دەپ قوستاپ، گۋىلدەگەن جۇرت كەش بويى ازىمگە جان-جاقتان سۇقتانىپ تا، تاڭدانىپ تا، تابىنىپ تا جاتقانى. ءيا، سەن بىلەتىن بۇرىنعى ءازىم... جوق، بۇل تەگىن ەمەس، نە قىلسا دا بۇندا بۇلار بىلمەيتىن ءبىر گاپ بار. ءىشى قۇرعىر بىردەڭە سەزدى. تەك نەگە جورىرىن بىلمەدى. كوڭىلگە ەنگەن كۇدىكتەن تىنىشى كەتكەنى سونشا، سو كۇنى كەش بويى ازىمنەن كوز ايىرمادى. بايقاپ وتىر: ءازىم الدىنا كەلگەن اراقتى قايتارمادى. ادەپكىدە قىستىڭ كوزى قىراۋدا اتسوقتى بوپ شارشاپ كەلگەسىن ىشكەن شىعار دەپ ويلاپ ەدى؛ جوق، ول كەلەسى كۇنى دە الدىنا كەلگەنىن-كەلگەندەي قاعىپ تاستاپ، توس ايتاتىن تاعى كىم بار دەگەندەي داستارحان باسىندا دۋىلداعان جيىنعا كوزى تەلمەڭدەپ دامەتە قارادى. ءسۇيتىپ وتىرىپ قىزىپ قالدى. قىزعاسىن كوڭىلدەندى. كوڭىلدەنگەسىن كۇلكى كوبەيدى، اركىمگە ءبىر ىرجالاقتادى. ارى-بەرىدەسىن اراق قۇيعان ريۋمكانى ازىرقانىپ: "بۇنى ىشەمىز بە، الدە كوزگە تامىزامىز با؟" — دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىردى دە، وزىنە ۇلكەن ريۋمكا سۇراپ الدى.
سەن:
— ەندى ىشپە، — دەپ سىبىرلاپ ەدىڭ، ءازىم قىزىپ قالعانىنا قاراماي:
— جارايدى، ءباتىش. قويدىم، قويدىم، — دەپ كۇتپەگەن جەردەن جوپ-جوندەم بولا قالدى. سوسىن ستولعا قول تايانىپ، تۇرەگەلە بەرەم دەگەندە، دەنەسىن بيلەي الماي تولىقسىپ بارا جاتقاسىن، سەن ونى جالما-جان قولتىعىنان سۇيەدىڭ دە، وڭاشا بولمەگە اپارىپ ديۆانعا جاتقىزدىڭ. ءازىم ۇرىسادى دەپ قورىقتى ما، وڭاشا شىققاسىن جاس بالا سياقتى ءبىر ءتۇرلى ەلپىلدەپ، نە دەگەنىڭنىڭ بارىنە وڭاي كونىپ، وڭاي كەلىسىپ جىپتىكتەي بولا قالعانى. "ەندى انا جاققا بارما، جاتىپ تىنىعىپ ال"، — دەپ ەدىڭ، "جاقسى، جاقسى" — دەپ بۇعان دا كەلىسىپ، باسىنىڭ استىنا سالعان جاستىققا شالقالاپ جاتا بەرە سەنى باۋراپ وزىنە تارتتى. سوسىن قۇشاعىنان بوساتپاي، قاتتى قىسىپ، اۋەلى ماڭدايىڭنان، سوسىن كوزىڭنەن، يەگىڭنەن، ەكى بەتىڭنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى دە، ءبىر كەزدە ەرنىمەن ەرنىڭدى ىزدەپ تاۋىپ جابىسىپ ۇزاق ءسۇيدى. سەن دە دەگەنىنە كونىپ، باۋىرىنا تارتقان ىستىق قۇشاققا الاۋلاعان بەتىڭدى باستىڭ دا تىپ-تىنىش بولا قالدىڭ. سونان ءبىر كەزدە ىستىق قۇشاقتار قايتا اجىراسا بەرگەندە، ءازىم:
— زناەش، ءباتيش... — دەدى.
— ءيا، ءازىم...
— ك چەرتۋ الماتى...
ويىنى، الدە شىنى ەكەنىن اجىراتا الماي قالدىڭ دا، انىق-تانىعىن وزىنەن بىلگىڭ كەپ، نازارىڭدى تىكتەپ ەدىڭ، ول الدەنەگە تايساقتاپ كوزىن الىپ قاشتى.
— ءباتىش... جانىم، ءقازىر مەنەن ەشتەڭە سۇراماشى.
— جارايدى، سۇرامايىن. تەك، سەن جاڭا...
— وي، ول ءجاي... انشەيىن...
— سولاي ما؟
— ءيا، سولاي. جال-پى...
— ءيا؟..
— جالپى، بىلگىڭ كەلسە... شىنىمدى ايتايىن، استانا نادوەلا منە...
— قالاي؟
— ءباتىش... ءبىز باسقا قالادا تۇرامىز...
شىنى سەكىلدى. ءىشىڭ مۇزداي بولدى. ءالى دە بولسا سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، ديۆاندا جاتقان جىگىتتىڭ جانىنا وتىرىپ، شاشىن سيپاپ:
— قوي، قالقام، ويناساڭ دا ونداي نارسەنى ايتپا، — دەپ ەدىڭ.
— شىن... شىن ايتام، ءباتىش. ءبىز باسقا قالادا تۇرامىز، — دەدى ءازىم.
— جانىم-اۋ، سوندا بۇنىڭ ءجونى قالاي؟ باستىقتارعا جاقپاي قالىپ، باسقا جاققا جۇمىسقا جىبەرىپ جاتىر ما؟
— قورىقپا... اكادەميككە قايدا دا جۇمىس تابىلادى.
— بىلەم عوي، ءبىراق...
— ايتتىم عوي، ءباتىش... باسقا قالادا تۇرامىز... وتىنەم، ول جايىندا ءازىر ەشتەڭە سۇراماشى! سۇراما!
— جارايدى، سۇرامايىن. باسقا قالادا تۇرامىز دەدىڭ عوي. سوندا ول ءوزى قايداعى قالا؟
— كەيىن... كەيىن ايتام...
تۇككە تۇسىنگەن جوقسىڭ. سوسىن وزىڭشە دولبار جاساپ، بۇرىنعى سەمياسى بەتكە شىركەۋ بوپ، باسقا جاققا لاجسىز ءجۇز تاسالاي تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى ما دەپ ويلادىڭ. الايدا ونى كەيىن ءازىمنىڭ وزىنەن بىلگىڭ كەلدى. وسى كەزدە سارت ەتىپ ەسىك اشىلدى دا، بۇلاردىڭ ۇستىنە بىرەۋ باسا كوكتەپ كىرىپ كەلدى:
— ءازىمجان-اۋ... اۋ، سەن... قايدا، قايدا ءجۇرسىڭ دەگەن. انا جاقتا ۇلكەندەر... ۇلكەندەر دەگەن...
— ءقازىر.
— ال، شىراعىم، بول! تەز... تەز دەگەن، — دەدى دە، اعاسى شىعىپ كەتتى.
* * *
استانادا تۇرۋ ساعان ارمان ەدى-اۋ! اناسى پاقىر دا انادا استاناعا بارىپ قايتقالى استانا دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى؛ سونان بەرى ايتاتىنى استانا؛ كۇندىز اڭساسا، تۇندە تۇسىنە كىرەدى؛ تۇسىندە ىلعي استانادا جۇرەدى؛ استانادا تۇراتىن قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىنا قيانداعى بالىق كولحوزىنان قىدىرىپ كەلىپ جاتقان الدەبىر سالپى ەتەك كەمپىر ەمەس، اق شاڭقان اسەم ۇيلەردى تاۋ باۋرايىنا تاقاپ سالعان سۇلۋ قالانىڭ ءسانى مەن سالتاناتىنا ەتەنە بوپ باۋىر باسىپ العان ەجەلگى تۇرعىنى سياقتانىپ، كۇندە-كۇندە كوشەگە شىعادى. ءبىر جولى قارلى شىڭنان ەسكەن كەشكى قوڭىر سامالدا سەيىلدەپ جۇرگەندە ورتالىقتاعى گۇلزارعا ارلان ءيتىن جەتەلەپ كەلگەن وسى قالانىڭ ءدال وزىندەي قىزىل ەرىن ءسانقوي كەمپىرىمەن شۇيىركەلەسە قاپتى: سالعان جەردەن سوزدەرى جاراسىپ، اۋزى اۋزىنا جابىسا قالعانى سونشا، جاڭا عانا قاسىندا ويناپ جۇرگەن نەمەرە قىزىنان كوز جازىپ قاپ، ۇيقىسىنان شوشىپ ويانسا... قۇرىسىن، ءوزىنىڭ ىرگەسىن قۇم باسقان جاپىرىق ءۇيى. جاپىرىق ءۇيدىڭ قاپىرىق اۋاسىنان وكپەسى قىسىلىپ، اق تەر-كوك تەر بوپ القىنىپ قالعان ەكەن؛ كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ اپالاقتاپ جان-جاعىنا قاراپ ەدى؛ كوزى قۇرعىر دا تۇسپەيتىنگە ءتۇسىپ، قول سوزىم جەردەگى اينادان ءوزىن كورىپتى؛ ءوزىنىڭ ودا-وداسى شىققان بۋرىل شاشىن كورىپتى؛ كۇن ساناپ ءاجىمى قازىلىپ بارا جاتقان شاندىر بەتىن كورىپتى دە، تۇنىمەن جامباسىن تەسىپ شىققان تاستاي توسەكتە قولى تۇككە بارماي، كوڭىلى قۇلازىپ جۇدەپ وتىرىپ قالىپتى...
قۇرىسىن، دۇنيە بايانسىز بولعاسىن، ءتۇس قايدان باياندى بولسىن؛ ءتۇس سەكىلدى تۇرلاۋى جوق تاركى دۇنيەدە دە تىرناق ىلىگەر تياناق قالماعان؛ ءبارى جالعان: ءبارى الدامشى؛ بايانسىز؛ بايانسىز بولماسا، جاڭا عانا جاسىل جاپىراق جامىلعان جۇمىرتقاداي اپپاق ۇيلەر قايدا؟ وتكەن-كەتكەنگە ءتىلى شىقپاعان جاس بالاشا الدەنەنى بىلدىرىقتاپ سىلدىر-cىلدىر اعىپ جاتقان جاڭاعى ارىق قايدا؟ سوسىن ءبارى كوز بوياۋشىنىڭ قولىنداعى الدامشى سيقىر بولماي، شىن بولسا، نەگە عايىپ بولدى؟
وسىنداي تۇستەن كەيىن اناسى ىشىنەن ازىپ، ءبىر جاندى كورگىسى كەلمەي بولمەسىنە تىعىلىپ الاتىن. ۇرىنارعا قارا تاپپاعاندا قۇسى ىلعي كۇيەۋ بالاسىنا ءتۇسىپ: "ءاي، ەڭبەك وزاتى، قالايسىڭ؟ بەس جىلدىق جوسپاردى ءۇش جىلدا ورىنداي الاسىڭ با؟" — دەپ مىرس-مىرس كۇلەتىن.
قايتا ءازىم كەلگەسىن قاباعى اشىلدى. بەتىندەگى قۇرىسقان-تىرىسقاندار قۇددى ىستىق سورپا بۇرىككەن تەرىدەي ساتتە ءجىبىپ، جۇزىنە جىلى راي جۇگىردى. اسىرەسە، ءازىمدى كورگەندە جاس سابيگە ەمىرەنگەن اناداي تاس جۇرەگى ءجىبىپ، ءۇنى دە بۋراسىراعان كارى ىڭگەندەي ىڭىرسىپ شىقتى.
بۇلار جۇرەتىن كۇنى بىرگە كەتەم دەپ الەك شىعارىپ ەدى؛ ءازىم انا جاققا ورنالاسقاسىن ءوزىم ادەيى كەلىپ كوشىرىپ اكەتەم دەپ الداپ-سۋلاپ ازەر كوندىردى؛ اناڭنىڭ ءتىلىن تاپقان ەپتىلىگىنە ىرزا بولساڭ دا، ءبىراق استاناسىن تاستاعانعا ىرزا ەمەسسىڭ. ارينە، بۇل تەگىن ەمەس؛ بۇندا بۇل بىلمەيتىن ءبىر سىر بار. كوكىرەككە جابىسقان كۇدىك ءقازىر دە مازا بەرمەي تۇر. ءبىراق اسپان استىنا الاعاي-بىلاعايدى سالىپ جاتقان وسىناۋ قارا داۋىل، قاراڭعى ءتۇن، بوراپ جاۋعان كاردان زىقى كەتىپ، قول-اياعى قالشىلداپ تۇرعان سورلىدان بىردەڭە سۇراۋعا ءداتى بارمادى.
ءازىم ىشىك استىندا ىعى كەتىپ، بۇرسەكتەپ قولىن قولتىعىنا تىعىپ العان؛ قالش-قالش ەتەدى. "بيشارا ولەتىن شىعار"، — دەدى باكيزات. وسى وي باسىنان كەتپەي قويدى. بۇلار ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ جۇرگەلى وتىرعاندا، قىڭىر نەمە قىرسىعى ۇستاپ، قۇلا دالاعا شىعىنىپ كەتىپ سورلاتتى عوي، ايتپەسە بۇلار وسى حالگە دۋشار بولار ما ەدى. "ءبارى سونىڭ كەسىرى. سول، سول سۇمىراي كىنالى"، — دەدى باكيزات. بۇيدەپ ىشىنەن ايتتى ما، الدە جانى شىن كۇيگەندە شيرىعىپ تۇرىپ ىقتيار-ەركىنەن تىس ىشقىنىپ داۋسى شىعىپ كەتتى مە، ونى ءوزى دە بىلگەن جوق. وسى نەمەگە زىعىرى قايناعاندا ىلعي اناسى ەسىنە تۇسەدى. انە ءبىر تۇستا اناسى قاباعى اشىلماي قويعان كۇيەۋ بالاسىنىڭ ءتۇسىن ۇناتپاي: "قىزىم، ەڭبەك وزاتى نەگە كوڭىلسىز؟ بۇعان نە بولدى؟ الدە سوسيالدى جارىستا جەڭىمپازدارعا بەرەتىن كوشپەلى قىزىل تۋدى كورشى كولحوز جەڭىپ اكەتتى مە؟" — دەپ مىرس-مىرس كۇلىپ ەدى؛ ەرتەدەن بەرى باسىن كوتەرمەي تۇنجىراپ وتىرعان جادىگەر وسى تۇستا قايىن ەنەسىنە اتىپ جىبەرەردەي الارا قارادى دا، الدىنا كەلگەن استى ىشپەستەن تۇرىپ كەتتى. سىرتقى ەسىك سارت ەتىپ جابىلىپ، قىزىمەن ەكەۋى وڭاشا قالعاسىن: "كوردىڭ بە، الگىنىڭ ءتۇرىن. نە پالەنىڭ ءبارىن ىشىنە جيىپ، ءۇنسىز سازارىپ الادى. سوسىن تەمىر ىستىكپەن پىسكەكتەپ جاتساڭ دا، ارجاعىنان سىڭار ءسوز شىقپاي سازارىپ الاتىنىن قايتەرسىڭ. قۇداي بىلەدى، بۇل كىسى ولتىرگەندە دە ءدال وسىلاي بەتى شىمىرىكپەي سازارىپ الاتىن بولار"، — دەپ ەدى اناسى. ايتقانى كەلدى دە تۇردى. انادا استانادا بولىپ قايتقاندا بۇنى ازىمنەن قىزعانىپ ولتىرە جازداعان جوق پا؟ ءتىپتى كەشە ءوزىنىڭ تۋىسى — سارى شايانى دا جۇرتتىڭ كوزىنشە اراشا بەرمەي شىرىلداتىپ ساباپ، بەتى-اۋزىن دالاداي قان قىلدى عوي. بالاسىنداي كىسىدەن تاياق جەگەسىن قايتسىن، بيشارا الاۋ-دالاۋ بوپ سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ: "ويباي، حالقىم، قايداسىڭ؟ مىنا يت ءولتىردى عوي مەنى. باستىق بولسا قايتەيىن. سوۆەت زاڭىندا باستىق ەڭبەك ادامىن ساباسىن دەگەن ستاتيا بار ما ەكەن؟ بۇل سوۆەت ادامىنىڭ قۇلقىنا جاتپايتىن جات قىلىق. بۇنى اشكەرەلەۋ، جاۋاپقا تارتۋ كەرەك"، — دەپ ايقاي سالسىن. يت تالاعان مىسىقتاي شارىلداپ جاتقان داۋىستان يمانى ۇشقان حالىق — كارى-جاس تۇگەلدەي ۇيلەرىنەن جۇگىرە شىعىپ، سارى شايانى قاۋمالاپ جينالىپ قالسىن. اناسى، بۇنى دا قوياردا-قويماي جەتەلەپ اپارعان ەدى.
— قىزىم، كوردىڭ بە؟ ازىمگە كەتكەنىڭ جاقسى بولدى، ايتپەسە، بۇل سەنى دە ولتىرەتىن ەدى، — دەدى اناسى. ولتىرەر-ولتىرمەس، ال اعاسىن ءولىمشى قىپ ساباپ، كۇرەك ءتىسىن سىندىردى. مۇرنىن قاناتتى. جۇدىرىق قاتتى تيگەن وڭ كوزى شىعا جازداپ، قانتالاپ ءىسىپ كەتكەن-دى.
قاھارعا مىنگەن سارى شايا جينالىپ قالعان حالىق الدىندا قالشىلداپ: "ال، اعايىن، ءبىلىپ قوي، مەن ەندى ونى قۇرتام. قول-اياعىنا كىسەن سالعىزىپ، تۋرا يتجەككەنگە ايداتام. جارىق دۇنيە كورسەتپەيمىن. ەندىگى جەرگە ونىڭ كۇندىزىن دە — ءتۇن، ءتۇنىن دە — ءتۇن عىپ، تۋرا تامۇقتىڭ تۇبىنە جىبەرەم. سۇيتەرمىن-اۋ مەن ونى!" — دەدى دە، سارى شايا سول ارادا مۇرنىنان اققان قاندى بەت-اۋزىنا ۇيكەپ جاعىپ-جاعىپ الدى. قوينى-قونىشىن كۋالەرگە قول قويعىزىپ، ءمور باسقان اكتىگە تولتىرىپ الىپ، دەرەۋ اۋدانعا شاپقان-دى.
اناسى ايتسا-ايتپاسا دا، جالعىز تۋىسىن كوك الا تورعايداي قىپ ساباعان قانىپەزەردەن نە ءۇمىت، نە قايىر. ونان ادامگەرشىلىك كۇتىپ "انە-مىنە كەلىپ قالار"، — دەپ كۇنى بويى ەكى كوزى ءتورت بولىپ، جولىنا قاراپ جۇرگەن بۇندا ەس جوق. اشۋ-ىزا الدى-ارتىن ويلاتپاي، نامىس وتىنا ورتەنگەن نەمەنىڭ بۇلار قاشان اتتانىپ ءجۇرىپ كەتكەنشە اۋىلعا ورالماسىن بىلمەدى مە؟ وسى دالانىڭ ءبىر جەرىندە جارالى تاعىداي جەرگە سىيماي جۇرگەنىن دە ءبىلدى عوي. سونى بىلە تۇرا نەگە كۇتتى؟ بۇل كەزدە ءبىراق قىزىپ قالعانىنا قاراماستان ءازىم دە: "كۇن رايى بۇزىلىپ بارادى"، — دەپ جولعا ەرتەرەك شىققىسى كەپ قۇلاق قاعىس قىلدى؛ سەن دە قارسى بولماي: "ءقازىر، ءقازىر" — دەدىڭ؛ دەۋىن دەسەڭ دە، ءبىراق ەندى جۇرمەك بوپ جەمە-جەمگە كەلگەندە قارا كەمپىردىڭ قولىندا قالىپ بارا جاتقان دىمكەس بالا... بالاسى قۇرعىر دىڭكەسىن قۇرتىپ ەتەكتەن باسا بەردى؛ قۇدايدان ماڭدايىنا بارماقتاي ب ا ق تىلەگەن ايەل سورلى باسىن بايگەگە تىگىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋىپ شىقسا دا، جەمە-جەمگە كەلگەندە ارتىنا قارايلاپ ءجىپسىز بايلانا بەرەتىن ادەت ەمەس پە؟ بۇل دا ءدال جۇرەر الدىندا دىمكەس بالاسىن تاعى دا ءبىر كورىپ، باۋىرىنا قىسقىسى كەلدى دە، ورنىنان اپىل-قۇپىل اسىعىپ تۇردى؛ "قايدا باراسىڭ؟" — دەگەن ازىمگە ءجونىن ايتپاي، ءجۇردىم-باردىم جاۋاپ بەرىپ "ءقازىر... ءقازىر كەلەم"، — دەدى؛
ءدال ءقازىر ءوزىن قولدى-اياققا تۇرعىزباي، قۇيىنداي ءۇيىرىپ اكەتىپ بارا جاتقان جۇرەگى، الدە اياعى ەكەنىن بىلگەن جوق؛ اسىققاندا يىنىنە دە ەشتەڭە ىلمەپتى؛ ۇيدەن جۇگىرىپ شىققاندا ويىنا العان شارۋاسىن ورىنداۋدىڭ تۇك قيىندىعى جوق سياقتانعان-دى؛ ءيا، كوشەنىڭ ارعى بەتىندە تۇرعان ۇيگە جەلەڭ بويىمەن جۇگىرىپ بارادى دا، بالاسىن باۋىرىنا تاس قىپ قىسادى؛ تەك جىلامايدى؛ تەك ماۋقىن باسىپ بەتىنەن سۇيەدى دە، كىدىرمەي قۇشاعىن جازادى؛ وندا تۇرعان نە قيىندىق بار؛ قىسىلاتىن دا تۇگى جوق؛ سورلى بالانى، تۇلا بويى تۇڭعىشىن باۋىرىنا قىسىپ، ماۋقىن باسقاسىن... سوسىن... ايتسا دا، سوسىن قايىن ەنەسى بار ەكەن عوي. باسە، ونى ءقايتتى؟ ەر مىنەزدى قايسار انانىڭ جايى بەلگىلى. ۇياسىن بۇزعان قۇستاي، شاڭىراعىن شايقالتىپ كەتىپ بارا جاتقان كەلىنىن كورۋىن كورسە دە، ءبىراق ول ءوزىنىڭ پەش تۇبىندەگى داعدىلى ورنىندا قىبىر ەتپەي، باسىنداعى قاقىرا جاۋلىق قايقايىپ وتىرىپ العاندا، بۇل سوندا... اپىراي، بۇل سوندا ءقايتتى؟ وعان نە بەتىمەن كورىنەدى؟ ۇندەمەي ءوتىپ كەتسە قايتەدى؟ تىلدەسۋگە ءداتى جەتپەي، بەتى كۇيىپ بارا جاتسا، امال قانشا ەرنىن قيمىلداتىپ قوشتاسۋدىڭ ەمەۋرىنىن ىستەسە ىستەگەنى، ىستەمەسە، اياعىن شيراق باسىپ... ءبىراق قايدام، ءدال سول ارادا سۇلدەرى قۇرىپ اياعىن باسا الماي سورلاماسا...
بۇعان قالاي دا بىردەڭە كورىندى. سىرتقا قالاي شىقتى، سولاي جاڭا ىشتە وتىرعانداعى باتىلدىعىنان ايىرىلىپ، اياعىن ىلگەرى ءبىر باستى ما، جوق پا، قالشيىپ تۇرىپ قالدى. قاس قىلعانداي، سول ارادا ەسىنە ءبىر اي بۇرىن كورگەن ءتۇسى قۇرعىر ءتۇسىپ، تۇرعان جەرىنەن تابانىن جازا الماي، جۇيكەسى قۇرىپ سالا بەرگەنى. ءتۇس كورەردىڭ الدىندا بىرەر كۇن بۇرىن قىزۋى قاتتى كوتەرىلىپ، اۋىرىپ جاتقان-دى. كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. تۇسىنە تۇلا بويى تۇڭعىشى كىرىپتى. سورلى بالا كەمىس بولعاسىن قاتارىمەن قوسىلىپ ويناپ كەتە الماي، سىرتقا شىقسا بولدى، ىلە-شالا ۇيگە جىلاپ كەلەتىن. كوبىنە-كوپ وزىندەي كەمىس بالالار ءزابىر بەرەدى. ونداي بالالار ءقازىر تەڭىز وڭىرىندەگى اۋىلداردا كوبەيىپ بارادى. ولار قولىنا تۇسسە ايامايدى، ءالى جەتكەنى السىزگە جابىلىپ جىعىپ سالادى دا، سوسىن ءوز قىلىعىنا وزدەرى ءماز بوپ سانىن شاپاتتاپ، قارقىلداپ كۇلىپ ءجۇرىپ، قولىنا نە تۇسسە سونىمەن ۇرادى. ءبىر جولى بۇنىڭ بالاسىن دا توپىراققا اۋناتىپ جىعىپ سالىپ، شىرىلداتىپ ساباپ جاتقان ۇستىنەن شىقتى. زارەسى ۇشقان بالا وكىرىپ جىلاپ بۇنىڭ باۋىرىنا كىرىپ جابىسىپ الدى. قانشا دەسە دە، انانىڭ اتى انا، بۇل دا بالانى تاس قىپ قۇشاقتاپ قوسىلا جىلاعان-دى. ءالى دە بولسا قاستارىنان كەتپەي، اۋىزى-باسىن قيساڭداتىپ سەكىرىپ ءجۇرىپ العان ەسۋاس بالالارعا بۇل سوندا نە رەنجي، نە ۇرىسا الماي، تەك ءىشى ۋلانىپ، ءۇنى ءوشىپ وتىرىپ قالعان-دى. سول جولى دا تۇسىندە دىمكاس بالا سىرتتان اڭىراپ جىلاپ كەلگەن ەدى.
"سورلى بالانىڭ ءبىر جەرىن مايىپ قىپ تاستاماسا ءقايتسىن؟" — دەپ زارەسى ۇشىپ، اۋىرىپ جاتقانىنا قاراماي توسەكتەن اتىپ تۇرىپتى. كەرەۋەتتىڭ باسىنا ىلە سالعان جەڭىل حالاتتى يىنىنە ءىلدى مە، جوق پا، اياعىنا ءسىرىسى جوق جىلى شاركەيدى سۇقتى ما، جوق پا، ايتەۋىر جىلاعان بالانىڭ داۋىسى شىققان جاققا جانۇشىرا جۇگىرىپتى؛ ءبىراق ەسىك الدىنان ارى اسپاي كىلت توقتاپتى؛ ويتكەنى جىلاعان بالانىڭ داۋىسى بۇل ويلاعانداي اۋىزعى بولمە ەمەس، باسقا جاقتان، باسقا بولعاندا، تۋرا قارا كەمپىردىڭ بولمەسى جاقتان شىعىپتى دا، بۇل اڭتارىلىپ تۇرىپ قاپتى؛ لۇپىلدەپ قاتتى سوعىپ كەتكەن جۇرەگىن قولىمەن باسىپ تۇرىپ، ۇمتىلىپ بالانىڭ داۋىسى شىققان جاققا قۇلاق تىگىپتى؛ تىڭ تىڭداپ ارى-بەرى تۇرىپتى؛ ەنەسى بۇل كەزدە تۇيە قورادا جەلىنىندە ءبىر شايلىقتاي عانا ءسۇت قالعان قاراشا ىنگەننىڭ باۋرىندا جابىسىپ تۇرعانىن بىلسە دە، وسى بولمەگە كىرەردە الدەبىردەڭە ءارقاشان بۇنىڭ اياعىن ىلگەرى باسقىزباي، كەجەگەسىن كەيىن تارتاتىن دا تۇراتىن ادەت؛ وسى جولى دا ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا قولىن جۇرەكسىنىپ سوزىپتى؛ سىقىرسىز اشىلعان ەسىكتەن باسىن ىشكە سۇقتى ما، جوق پا... سۇيتسە، و، جاساعان... جاڭا سىرتتان ءزابىر كورىپ جىلاپ كەلدى دەگەن بالا ۇيقىدان ويانا سالا، جىلى كورپە استىنان شىققىسى كەلمەي بۇيىعىپ جاتىپ:
— ازە... ا-زە... قايداسىڭ، كەل! كەل! — دەپ داۋىستاپ جاتىر ەكەن.
بۇل جەتىپ بارىپتى؛ اياعىنداعى شاركەيدى سىلكىپ شەشىپتى دە، بالانى توسەكتەن تۇرعىزباي، باس سالىپ قۇشاعىنا قىسقالى ۇمتىلا بەرگەن ەكەن؛ ۇيقىلى-وياۋ بالا كوزىن اشىپ اپتى؛ انشەيىندە ءبىر تۇندىك استىندا بىرگە تۇرسا دا، ءبىراق ءارقاشان بۇعان قاتىسى جوق جابدان بىرەۋدەي كوزىنە ىلمەي، باسى قايقايىپ وتە شىعاتىن سۇلۋ كەلىنشەكتىڭ ەندى ءقازىر اياق استىنان سيقىرلانىپ، بۇنىڭ اجەسى ەكەۋى عانا جاتاتىن توسەككە كىرىپ كەلە جاتقان جادىگويلىگىنەن قورىققان بالا اڭىراپ اتىپ تۇرىپتى:
— ا-زە!
— اينالايىن، مەنەن نەگە قورقاسىڭ؟ مەن... مەنن...
— كەت! كەت! تەن زامانسىن. ازە-ە...
— جارايدى، كەتەيىن. تەك جىلاماشى.
— زىلايمىن.
— جىلاساڭ جىلا، تەك ايقايلاماشى.
— كە-ت! ايقالايم... ا-زە...
ءيا، سەن سوندا قۇشاعىڭنان جۇلقىنىپ شىعىپ، دالاعا تۇرا جونەلگەن بالانىڭ داۋىسىنان شوشىپ ويانعانسىڭ-دى. وسى تۇستەن كەيىن كۇنى بويى وزىنە-وزى كەلە الماي، قىزۋى قاتتى كوتەرىلدى؛ دەنەسى ورتەنىپ، كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقاسىن، ۇستىنە جامىلعان كورپەنى تەپكىلەپ-تەپكىلەپ، اياق جاققا جۇمارلاپ تاستاعان؛ ءقان-سولسىز بەت ولىكتەي قۋارىپ، قيمىلسىز كوزىن ءۇي توبەسىنە قاداپ سازارىپ الدى؛ وزىنە، الدە وزگەگە ىزالانعانى بەلگىسىز؛ كوكىرەگىن ورتەگەن رەنىشتى ادەيى كۇشەيتە تۇسكىسى كەلگەندەي، سول كۇنى انا جاقتا اسقا شاقىرعان داۋىسقا دا سەلت ەتپەي، ءۇي توبەسىنە كىرپىك قاقپاي قادالىپ قاراپ جاتىپ وسى بالانىڭ تولعاعى الابولە اۋىر بولعانىن ەسكە الدى: تاجىريبەسىز جاس كەزى عوي، ءىشى تۇينەپ اۋىرىپ تۇرعانىنا قاراماي، كىربيىپ مەكتەپكە كەتتى؛ ايى-كۇنى جاقىنداعالى بويىنداعى بالا بۇنان بۇرىن دا انا جاتىرىن تارلىق ەتكەندەي تىنىشسىزدانىپ، اسىرەسە، تۇنەمەلىككە قاراي بىردە انا ءبۇيىرىن، بىردە مىنا ءبۇيىرىن ءتۇيىپ قالاتىندى شىعارىپ جۇرگەن؛ سورلى بالا جارىق دۇنيەگە كەلگەنشە سونشا نەگە اسىققانىن قايدام، سول كۇنى ءتىپتى قاتتى تىنىشسىزدانىپ ەدى؛ سوعان قاراماي، كىربيىپ جۇدەپ مەكتەپكە بارۋىن باردى-اۋ؛ بالىقشى اۋىلدىڭ ۇياڭ بالالارى بۇل كەلگەندە ادەتتەگىدەي ءوزدى-وزىنىڭ ورنىندا قولىن پارتاعا سالىپ تىم-تىرىس بوپ وتىرا قالعان كلاسقا كىرۋىن كىردى-اۋ؛ جاعراپيا ءپانى وقۋلىعىنىڭ سول كۇنى وتەتىن بەتىن اشۋىن اشتى دا، ءبىراق ءدال ساباق باستاردا جۇرەگى كوتەرىلىپ، سۇيەك-سۇيەگى قاقىراپ بارا جاتتى؛ الدىنا سيماي شەرميگەن قارنىن كوتەرىپ وتىرۋ دا قيىنداپ بارا جاتقاسىن ءىشىن ستولدىڭ قىرىنا قاتتىراق تىرەدى دە، الدىندا دىمى قۇرىپ بۇعىپ-بۇعىپ قالعان بالالارعا قينالعانىن سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ باقتى؛ ءبىراق شىدامى قانشاعا جەتەرىن بىلگەن جوق؛ اۋەلى قول-اياعىنا ءدىرىل ەندى؛ سوسىن-اق ءوز دەنەسىن ءوزى بيلەي الماي، تۇلا بويداعى ال-دارمەن اپ-ساتتە اياعىنىڭ باسىنا كەتتى، ماڭدايىنان بۇرق ەتكەن مۇزداي تەر قاپەلىمدە كىرپىگىن شىلاپ، كەلەسىدە بىرەر تامشى كوزىنە تامدى؛ جانارى بۋلانىپ بارا جاتقاسىن كوزىن سۇرتكىسى كەلدى مە، الدە ءزىل تارتىپ بارا جاتقان ماڭدايىن الاقانىنا سۇيەگىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، وڭ قولىن سولەكەت قوزعاپ جوعارى كوتەرگەنىن بىلەدى؛ بىردەڭە دەپ سويلەپ تۇرعانى دا ەسىندە سياقتى ەدى؛ ءبىراق نە دەگەنى ەسىندە قالماپتى. تەك انىق بىلگەنى اۋزىنداعى ءسوزدى اياقتاۋعا شاماسى كەلمەي، جەتكەن جەرىنەن ءۇزدى دە، سوسىن سۇلدەرى قۇرىپ بارا جاتقاسىن ستول شەتىنە شىنتاعىن سۇيەپ وتىرا كەتتى؛ ءبىراق ونى ءوزى بىلمەدى؛ بالالار بۇعىپ قالعان؛ دەم العان تىنىستارى دا سەزىلمەدى؛ قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلگەن جوق، سونان ءبىر كەزدە كوزىن اشقانى، الدە جانارى ءتىرىلىپ، كوزىنە قۋات ورالعانى بەلگىسىز؛ ايتەۋىر الدىندا پارتاعا باسىن بۇعىپ كالعان بالالاردى كورۋىن كورسە دە، ءبىراق ەشقايسىسىنىڭ ديدارىن دۇرىستاپ ايىرا المادى؛ الگىدەن كەيىن ال-دارمەن ورالمادى ما، الدە كوزىنە قۇيىلعان تەر كولكەشتەدى مە، بالالار بۋلانعان اينەكتىڭ ارجاعىنا شىعىپ كەتكەندەي الىستاپ كورىندى؛ ۇرپيىسكەن جۇزدەر بەرمەن باسپاي، الدەنەگە ارىدەن بۇلدىرادى؛ بۇل تىنىسى تارىلىپ، دەمى جەتپەي بارا جاتقاسىن كۇرسىنىپتى؛ سوسىن وسىعان دەيىن دىبىسىن شىعارمايىن دەپ تىستەنە-تىستەنە قارىسىپ قالعان جاعىن ارەڭ جازىپ:
— بالا-لار... — دەپتى اقىرىن، — ۇيلەرىڭە قايتىڭدار...
مىنا بالالار بىلايعى ۋاقىتتا ورىندارىنان سارت-سۇرت اتىپ تۇرىپ، جاپىرلاي ەسىككە ۇمتىلار ەدى؛ بۇل جولى ءبارى دە دىبىسىن شىعارماي تىمىرايىپ العان؛ ءۇن دە، دىبىس تا جوق؛ وزدەرى قۇددى سۋ ىشىندە قوزعالعانداي؛ پورتفەلىن باۋىرىنا قىسىپ العان بالالار ەسىككە قاراي بۇيىرىمەن جىلىسىپ شىعىپ بارادى؛ سوڭعى بالانىڭ ارتىنان ەسىك قالاي جابىلدى، بۇ دا سولاي ەرتەدەن بەرى وزىنە دەم الدىرماي القىمىنان الىپ بۋىندىرىپ تۇرعان تاس شەڭگەلدىڭ ۋىسىنان ءبىر-اق بوسانعانداي: ۋف-ف!.. كۇرسىنگەن دەممەن بىرگە داۋىسى دا قاتتى شىعىپ كەتكەن ەكەن. جاڭا بالالاردىڭ سوڭىنان جابىلعان ەسىك ىلە-شالا قايتا اشىلىپ، ارجاعىنان توپىرلاپ الدەكىمدەر كىردى؛ ءالى كىرىپ جاتىر؛ ساسقالاقتاعان ابىر-سابىر اراسىنان الدەكىمدەر الدەبىرەۋگە الدەبىردەڭە دەدى؛ بۇنىڭ قۇلاعىنا كوپ كىسىنىڭ دابىرى جەتسە دە، ابىر-سابىر اراسىنان ءالى ءبىر ءسوز ەستىلگەن جوق؛ ايتەۋىر الدەنەگە جانتالاسقان، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ابىگەرى شىققان بىرەۋلەر؛ بۇلار دا الگى بالالار سياقتى بۋلانعان اينەكتىڭ ارجاعىندا سۋ ىشىندە قالقىپ كەلىپ، قالقىپ كەتىپ، جانتالاسا قۇيقىلجىپ ابىگەرى شىعىپ ءجۇر؛ ولار قانشا قاپىلىپ، ەتەگىنە سۇرىنسە دە، ءبىراق ونان بۇنىڭ قينالعان جانىنا كەلىپ جاتقان جەڭىلدىك جوق؛ قايتا مىنالاردىڭ ابىر-سابىر ابىگەرى ۇرەي تۋعىزدى ما، كەنەت وكپەسى قىسىلىپ، تىنىسى بۇرىنعىدان دا گورى قاتتىراق تارىلىپ تالىقسىپ كەتتى مە، قالاي، ايتەۋىر ابىگەرى شىعىپ جۇرگەندەردىڭ بىرنەشەۋى جۇگىرىپ كەپ، قولداسىپ كوتەرىپ سىرتقا الىپ شىقتى؛ شاماسى، قولداسىپ كوتەرگەن كىسىلەر كولحوزدىڭ سالدىرلاق ماشيناسىنا مىنگىزگەن سياقتى؛ ىلە-شالا كۇلدىرلەپ-سالدىرلاپ الا جونەلدى؛ قاتارىنان ەكى رەت تولقىن شايقاعان قايىقتاي دۇڭكىلدەتىپ كوتەرىپ سوققاندا، قۇددى جۇلىنى ۇزىلگەندەي جانى ىشقىنىپ كەتتى؛ جان ۇشىرعان ايەل داۋىسىمەن جارىسا شىعىپ شار ەتكەن ءسابي ءۇنىن سالدىرلاق ماشينانىڭ سارتىل-سۇرتىلىنان شالا-پۇلا ەسىتتى مە، جوق پا، سونىڭ ارجاعىن بىلمەي، ەسىنەن تانىپ تالىقسىپ كەتكەن-دى.
سونان ءبىر كەزدە ەسىن جيعانىن بىلەدى؛ زىپ-زىلدەي كىرپىگىن قوزعاپ، كوزىن ازەر اشقانىن بىلەدى؛ كوزىن اشۋىن اشسا دا، ءبىراق دۇنيە ءباز-باياعىداي تۇمان با، بۋ ما، ءتۇسسىز بوزامىق بىردەڭە ءبارىبىر دۇرىستاپ كورسەتپەي كولكەشتەپ تۇرىپ الدى دا، كوزىن قايتا جۇمدى؛ جاڭا بۇنىڭ ىشقىنىپ جان ۇشىرعان داۋىسىمەن جارىسا شىققان الگى ءبىر شار ەتكەن ءسابي ءۇنى قۇلاعىنا قايتا كەلدى؛ جارىق دۇنيەگە كەلۋ ءۇشىن اناسىن ءولىم اۋزىنا اپارىپ قايتارعان شارانا قانداي ەكەن دەپ ويلاۋىن ويلاسا دا، ءبىراق ونى كورۋگە زاۋقى شاپپادى؛ كەيىن ەنەسى اق شۇبەرەككە تىڭقيتىپ وراعان قۇنداقتى باۋىرىنا اكەپ سالعاندا دا ەمىرەنۋ ورنىنا، الدەنەگە مىنا تيتتەي قىزىل شاقانىڭ اكەسىنەن اۋماي قالعانىنا تاڭعالدى.
قاسىنان كەتپەي تۇرىپ العان ەنەسى:
— ەمىز! — دەپ ەدى؛ بۇل سەلت ەتپەدى؛ ءوزىن ايران-اسىر قىلعان جاڭاعى وعاش سەزىمنەن ايىعا الماي، نارەستەنىڭ وڭىنە تاڭدانا قاراپ قالعان-دى.
ەنەنىڭ داۋىسى ەندى قاتتى شىقتى:
— شىراعىم، ەمىز. بۇعان ءقازىر انانىڭ ۋىز ءسۇتى كەرەك.
ەنەنىڭ اقىلى كوكىرەگىنە قونسا دا، ءبىراق ءالى دە بولسا ءوزىن قايران قالدىرعان الگى ۇقساستىقتى انىقتاي تۇسكىسى كەلگەندەي اق شۇبەرەك اراسىنان ازەر كورىنگەن قىزىل شاقانىڭ ءبىر شوكىم بەتىنە ءتىپتى ۇيلەسپەيتىن قوڭقاق مۇرىن مەن رابايسىز ۇلكەن اۋىزعا قاراپ سۇلىق جاتىر؛ ءوزىن تاڭقالدىرعان وسى ءبىر تۇسىنىكسىز سەزىم ويلاماعان جەردەن وقىس كيلىكتى دە، كوكىرەككە كەلەر اقتىڭ تامىرىن تاس قىپ بۋىپ تاستادى ما، الدە قاتتى تولعاقتان تۇلا بويىنداعى سۇيەك-سۇيەگى ارسا-ارساسى شىعىپ جاتقان تۇمسا كەلىنشەك سياقتى تۇڭعىش دۇنيەگە كەلگەن مىنا قىزىل شاقا دا الگىندە ءوزى شىققان انا جاتىرى مەن ءوزى كەلگەن وسىناۋ جارىق دۇنيەنىڭ ارا جىگىن انىقتاپ اجىراتا الماي، اۋزىنا اپارعان ەمشەكتى جوندەپ الا الماي قويدى ما؟ ايتەۋىر، ءارى-سارى حالدە؛ مۇرنىن قايتا-قايتا تىجىرىنا بەرگەسىن بۇل دا كوكىرەگىن قىمتاپ الا قويدى. جاساعان-اۋ، جادىگەر دە بىردەڭە ويىنان شىقپاعاندا ءدال وسىلاي تاناۋىن تىرجىڭداتاتىن.
اق شىقسىن دەپ ەنەسى نە ىستەمەدى: قالجاسىنا جاس سورپا كەرەك دەپ قوي دا سويدى؛ لاق تا سويدى؛ دارىگەردى كۇندە اكەلدى؛ اياق جەتەر جەردە العىزباگان قوجا، موللا قالمادى؛ ءبىر جەردە دۇعاسى قابىل بولعىش اۋليە شىعىپتى دەسە، سالدىرلاق ماشينا شاڭىن بۇرقىراتىپ جوستىرتىپ الا جونەلەدى؛ ءبىراق، نە پايدا، بۇل بوتاسىن الماعان تۇمسا ىڭگەندەي ەمىرەنبەدى؛ قولدان كەلگەن ارەكەتتىڭ ءبارىن ىستەسە دە كەۋدەسىنە اق كەلمەي قويدى.
سوسىن قارا كەمپىر قالجاعا سويعان اق لاقتىڭ جۇپ-جۇقا شاپ تەرىسىنەن ەمىزىك ىستەپ، تۇڭعىش نەمەرەسىن ءوزىنىڭ باۋىرىنا سالىپ ەدى؛ سونان با، ايتەۋىر العاش دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ وسى بالانىڭ قالاي وتىرعانى، قالاي ەڭبەكتەگەنى، ءتاي-تاي قاز تۇرىپ اپىل-تاپىل اياق باسقانى ەسىندە قالماپتى؛ ەندى ءقازىر قارا سيراق ويىن بالاسىنىڭ كۇن ساناپ كوز الدىندا ءوسىپ كەلە جاتقانى كاپەرىنە كىرىپ شىقپايتىن.
راس، وسى بالا بويىنا بىتكەسىن قىز كەزدەگى جەلىك قالار دەپ ويلاعان-دى. اسىرەسە، ەرتەڭ ەتەگىنە ورالعان سابيگە ەمىرەنىپ، ەتباۋىر ەلجىرەر؛ ىقىلاس، پەيىل بالاعا اۋعاسىن كوكىرەگىن ورتەگەن سەزىم دە ساباسىنا تۇسەر، ۇمىتىلار دەپ ويلاعان؛ ءازىمدى دە ۇمىتارمىن دەپ ويلاعان جوق پا؟ مىنە، بالالى بولدى؛ ءبىر ەمەس، ەكى بالاعا انا بولدى؛ ءبىراق ۇمىتا الدى ما؟ باياعىدا، العاش تەڭىز جاعاسىندا كورەتىن ادەمى اق سارى جىگىت ارادا قانشا جىل وتسە دە، قاس قىلعانداي، كوڭىلدەن دە، كوزدەن دە كەتپەي تۇرىپ الدى؛ اسىرەسە جاتاردا كورپەسىنە كىرىپ كەلە جاتادى؛ ۇيگە كىرسە وزىمەن ىلەسە كىرەدى؛ شىقسا شالعايلاسا بىرگە شىعادى؛ سوسىن بۇل كوشەدەگى حالىق اراسىنان سونى ىزدەپ جان-جاعىنا جالتاقتاپ كەپ جاتقانى.
ءيا، ۇمىتا المادى؛ قايسى بىردە قاسىندا كۇيەۋى جاتىپ تا ءارقاشان بالىقشى اۋىلدىڭ بەت الدىندا شالقىپ جاتقان كوك تەڭىزدىڭ جاعاسىندا انە ءبىر اڭگۇدىك الا كوز قارانىڭ جانىندا سۋعا تاس اتىپ وتىرعان ۇزىن بويلى اق سارى جىگىت ەلەستەۋشى ەدى؛ سول كۇنى قىز بەن جىگىت بىر-بىرىنەن ءاتى-جونىن سۇراسپاي جاتىپ، ەسىرىك تولقىنعا ەرەگىسكەندەي قاتار مالتىپ تەرەڭگە قۇلاش ۇرمادى ما؟ بىرىنەن-بىرى قالىسپاي قاتار ءجۇزىپ كەلە جاتىپ ەكەۋى بۇرىلىپ بىرىنە-بىرى قاراپ قويادى؛ جاعادان ۇزاپ كەتتى، الدە ەرەگىس، الدە ءىش باسەكە قامشىلاعانداي؛ جۋىق ارادا جاعاعا قايتاتىن ءتۇرى جوق-تى؛ كەنەت كۇتپەگەن وقيعا بولدى: جاڭا عانا قاسىندا قاتارلاسا قۇلاش سەرمەپ كەلە جاتقان جىگىت كەنەت ەكى قولى ەربەڭدەپ تۇڭعيىققا باتىپ بارا جاتتى؛ قىز شىڭعىرىپ جىبەردى؛ جان داۋىسى جاعادا قالعان انا الا كوز اڭگۇدىككە كەتتى مە، جوق پا، بەلگىسىز؛ سۋعا كەتىپ بارا جاتقان جىگىتكە ءدال ءقازىر قول ۇشىن بەرەر بۇنىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم جوعىن ءبىلدى دە، دەرەۋ سۇڭگىدى؛ قول-اياعىنان ءال كەتىپ، سۋعا باتىپ بارا جاتقان جىگىتتىڭ بەلىنەن قۇشاقتاي الدى دا، تەڭىز سۋىن بىر-ەكى قاقالا-شاشالا جۇتىپ، جاندارمەن جوعارىعا قالقىپ شىعا بەرگەن-دى. سول ساتتە... جاڭا عانا بۇنىڭ قۇشاعىندا ەس-تۇسسىز سۇلىق جاتقان جىگىت كەنەت ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى؛ جاڭا عانا جانسىز ولىك تارىزدەنىپ، بىلق-سىلق بولا قالعان جاس دەنە ءبىر ساتتە دۇرك جالىن اتىپ، قارا كوزى جارق-جۇرق ەتكەنى؛ قىز قۇشاعىن جازىپ الدى؛ "ءا" دەگەندە ساقىلداپ كۇلگەن جىگىتكە قوسىلىپ كۇلە ءتۇستى دە، كەنەت تيىلا قالدى. ونىڭ قىلىعىنا نە رەنجىرىن، نە ىزالانارىن بىلمەي، بار بولعانى ءتۇسىن سۋىتىپ، قاباعىن ءتۇيىپ الدى. ول بولسا ءماز. كۇلكىسىن تىيماستان قولىن سوزىپ ۇمتىلا بەرگەندە، سەن جولاتپاي الاقانىڭمەن سۋ شاشتىڭ دا، جالت بەرىپ جاعاعا قۇلاش ۇردىڭ.
شىركىن، ول كۇننىڭ نەسىن ايتاسىڭ! ەكەۋى جاعاعا جەتكەنشە قاتار ءجۇزىپ كەلە جاتىپ، ءاتى-جونىن سۇراسىپ تانىسىپ الدى. سول جىلى بۇلار ينستيتۋتقا ءتۇستى. سونان باستاپ جۇبى جازىلمادى. تاڭ اتقانشا ۋ-دۋ بولاتىن دا جاتاتىن جاستار كەشى، جاستار تويى، جاستار مەرەكەسىندە يىقتاسىپ كاتار وتىراتىن. بيلەسە بىرگە بيلەيتىن. ءان ايتسا دا بۇل ىلعي ازىمگە قاراي قيسايىپ، يىعىنا باسىن سالىپ وتىرىپ ايتاتىن. كوشەدە دە قولتىقتاسىپ بىرگە ءجۇردى. جانى، جۇرەگى بىرگە تىنىستاپ، ءبىرىن-بىرى قۇيتتاي كورمەسە دە ىنتىعىپ تۇراتىن ەدى-اۋ...
باكيزات وكىرىپ جىبەرە جازدادى؛ ارجاعىندا يەكتەپ اكەتىپ بارا جاتقان اششى وكسىكتى ارى-بەرى تەجەپ، يەگى كەمسەڭدەپ تۇردى دا، كۇشى جەتپەي بارا جاتقاسىن، بەتىن ءازىمنىڭ كەۋدەسىنە باسىپ، دىبىسىن شىعارماي تۇنشىعا جىلادى. وسىدان كەيىن ول وزىنە كەلە المادى. ونىڭ ۇستىنە وسىناۋ ىشقىنىپ سوعىپ تۇرعان ءاۋپىرىم جەلدەن، وكىرگەن تەڭىزدەن، وكىرەكتەگەن اۋمەسەر تولقىنداردىڭ گۇرىلى مەن سارىلى، ءسات سايىن بىرىنە-بىرى شاپشىپ ءسۇزىسىپ قاپ جاتقان سەڭدەردىڭ ساتىر-سۇتىرىنان قۇلاعى ءبىتىپ قالدى. وقتىن-وقتىن باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتىپ تۇر. وندايدا قۇلاپ قالاتىنداي قورقادى دا، ەكەۋ ارا جامىلعان ىشىك استىندا بۇنىڭ ءدال وزىندەي قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقان ازىمگە جابىسىپ ۇستاي الادى.
ازىمگە قوسىلۋ قاشانعى ارمانى ەدى؛ قۇداي بۇعان ءبىر جاپىراق باقىتتى دا قيمادى. سونداي-اق، بۇل نە جازدى؟ نە پيعىلىنان تاپتى؟ قارا كەمپىردىڭ قارعىسىنا ۇشىرادى ما؟ الدە سورلى بالانىڭ كوز جاسى جىبەرمەدى مە ەكەن؟ ءسۇيتتى مە؟ ءسۇيتتى-اۋ؟
— جوق!.. جو-ق...
زارەسى ۇشقان ايەل ءازىمدى قوس قولداپ ۇستاپ جابىسا ءتۇستى. سۋىق ۇردى ما، الدە، ءتىپتى قورقىنىش پەن سۋىق قوسىلعاندا، ونسىز دا كەۋدەدەن ازەر شىقپاي تۇرعان جان زاھارعا كەتتى مە، ايتەۋىر، تۋ، انا قارا تاباننان باستالعان ءدىرىل تۇلا بويىن تۇگەل جايلاپ قالشىلداتىپ اكەتىپ بارادى. بۇل نە؟ ءتۇس پە؟ ءوڭ بە؟ كىسى قازىرگىدەي شىرعالاڭعا ءتۇسىپ، باسى قاتىپ ءجۇرىپ ءتۇس پەن ءوندى اجىراتا الماي، شاتاستىرىپ الۋى مۇمكىن عوي. ءيا، ءيا، اسىرەسە ءدال مىنا قارا داۋىل، قارلى، قاراڭعى تۇندە جۇيكەسى ءجۇن بوپ، تيتىعى قۇرىعان شاقتا بۇل دا كىسىنىڭ تۇسىنە كىرەتىن كوپ ساندىراقتىڭ ءبىرى بولسا شە؟ ءيا، ءتۇس بولۋى مۇمكىن عوي! بۇنان بۇرىن دا ءدال وسىنداي بولماسا دا، وسىعان ۇقساس قورقىنىشتى بىردەڭەلەر تۇسكە كىرىپ شىرت ۇيقىدان شوشىپ ويانباۋشى ما ەدى؟ ءبىر جولى قورىققانى سونشا، تاس قاراڭعى ۇيدە اتىپ تۇرىپ، قاسىنداعى توسەكتە قاننەن-قاپەرسىز شالجايىپ ۇيىقتاپ جاتقان ەڭبەك وزاتىنىڭ قوينىنا كىرىپ كەتتى. ەڭبەك وزاتى ويانباي، ىڭىرانىپ ارى قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى. سوسىن اۋزىنان شۇبىرعان سىلەكەيىن جۇتىپ تامساندى-تامساندى دا ساعان بۇرىلدى. ۇيقىلى كوزىمەن قۇشاقتاي العاندا، سەن بۇرىن ونىڭ دەنەسى دەنەڭە تيسە جيىرىلا قالاتىن ادەتتەگى تىجىرىنشاقتىعىڭ ۇستاپ، تىكسىنىپ، بويىڭدى تارتىپ الۋدىڭ ورنىنا، قايتا ونىڭ باۋىرىنا ءوزىڭ تىعىلىپ، باسىڭدى جالما-جان كورپەمەن بۇركەپ الا قويعانسىڭ-دى.
باكيزات وسىنىڭ ءبارى الدە ءوڭ، الدە ءتۇس ەكەنىن انىقتاعىسى كەلگەندەي ءازىمنىڭ ءۇستى-باسىن سيپالادى. سوسىن ونىڭ ىشكى تىنىسىنان بەلگى بەرىپ بۋلانىپ تۇرعان اۋزى مەن مۇرنىن سيپاپ، ءالى دە بولسا كوڭىلىن تولقىتقان كۇدىكتى قاي ورىنعا قويارىن بىلمەدى. ونان سايىن ءتىلى جەتكەنشە تاڭىرىگە جالبارىنىپ، ءازىم ەكەۋىنىڭ باسىنا تۇسكەن مىنا اقىرزامانداي اۋىر حال ءوڭ ەمەس، انەبىر باستىعىرلىققاندا كورەتىن جامان ءتۇستىڭ جالعاسى بولعاي دەپ تىلەدى. ءبىراق... توقتا... ەگەر بۇل ءوڭى بولماي، ءتۇسى بولسا قالاي بولعانى؟ وندا ءوزىنىڭ دە ءومىر بويى اڭساعان، الگى ءبىر ايەل پاقىرلاردىڭ تاڭىرىدەن تىلەيتىن بارماقتاي ب ا ق باسىما قوندى ما دەپ ءماز بولعان قۋانىشى دا ءوڭى ەمەس، ءتۇسى بولعانى ما؟
"قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىراعان شىعارمىن"، — دەدى باكيزات. بارماقتاي باققا بولا باۋىرىنان شىققان كەمتار بالانى كوزى قيىپ قالاي تاستادى؟ قۇداي ونى قايدان كەشىرسىن. كەتۋگە انىق بەل بۋعاندا، بۇعان شىنىندا دا بىردەڭە كورىندى. وبال، ساۋاپ دەگەندى ۇمىتتى. بەتى اشىلىپ ايبىق ادامدانىپ العاسىن ايىلىن جيمادى. اسىرەسە سىرتقا شىققاندا، جۇرتقا قۇددى "مەنى كور!"، "ماعان قارا!" دەگەندەي ناساتتى ءجۇزى جايناڭداپ سالا بەرەتىن.
كۇندەس قاتىنداردىڭ قۇدايى بەردى. ولار ءبارىن كوردى. ءبارىن ءبىلدى. نە كورسە، نە بىلسە، ىمى-جىمى ءبىر كەلىنشەكتەر سونىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ، بىرىنە-بىرى سول بويدا دەرەۋ جەتكىزىپ جىمىڭداسا قالادى. بۇل قالاي ۇيدەن شىقسا، سولاي الگى ىمى-جىمى ءبىر قاتىندار دەرەۋ بۇنى ىمداپ، باسى ءتۇيىسىپ پىش-پىشتاسىپ جاتقانى. بۇل سونى كورۋى كورسە دە، تەك ەسىتپەدى. ءبىراق كوكىرەگى سەزەدى. ە، قۇداي، بايىن تاستاعان قاتىننىڭ سىرتىنان ءتىل بەزەگەندە بال تامباي، ءزار توگىلمەۋشى مە ەدى. مىنالار دا بۇنى نە قارىق قىپ جاتىر دەيسىڭ!
كوپ بولسا:
— و، سور ماڭداي، ءوز ىرىسىن ءوزى ماڭدايعا تەۋىپ، — دەر.
— تۇتاق، كورەرسىز قارىق بولعانىن، — دەر.
— كۇنىنەن بۇرىن كۇيلەگەن قانشىقتاي، قۇشاعىنداعى اناداي نار قاسقا بايدى تاستاپ، و سورلى، — دەر.
— باقىتتى، بازارلى ەكەن دەپ باسقا ەركەكتىڭ ەتەگىنەن ۇستاعاندا، ەندىگى قالعان ومىردەن وپا تاپقانىڭدى دا كورەمىز، — دەر-اۋ!
— و، ءجۇزىقارا! و، قارابەت! — دەپ ءبارى جابىلا بۇنىڭ تۋلاعىن كوككە قاعىپ جاتقان شىعار! قاق! قاعىڭدار! قاعىڭدار!
بۇل سىرتىنان كۇڭكىلدەگەن قاتىنداردى كورگەندە قىسىلۋ ورنىنا، قايتا ءبىر ءتۇرلى كوڭىلدەنىپ كۇلكىگە بۋلىعاتىندى شىعاردى. ەگەر سول ارادا كىسى-قارانىڭ كوزىنەن اۋلاقتا بولسا، بۇل ىشەگى ۇزىلگەنشە كۇلەر ەدى؛ بۇل كۇندەرى كوز بەن سوزگە ىلىگىپ نىسانادا جۇرسە دە، ءبىراق سونىڭ ءبىرىن جىر دەمەدى عوي.
ءيا، بۇعان بىردەڭە كورىندى. ماسقارا بولعاندا، ومىردە ىستەمەگەنىن ىستەپ، ءدال جۇرەردە اراق ىشكەنى نەسى؟ باسە، سونىسى نە؟ جارايدى، قالاعانىنا قولى جەتكەنىنە قۋانعان شىعار. شىعارىپ سالعان قىرۋار حالىقتىڭ قوشەمەت، قۇرمەتى كوڭىلىن وسىرگەن شىعار. ءبىراق سول يۋ-قيۋ جيىن اراسىندا قىزىپ العان الدەبىرەۋلەر "جەڭەشە"، "اق جەڭەشە"، — دەپ ارسالاڭداپ كەپ، "ءبىز ساعان قاينى بولامىز. قۋانىشىڭ قۇتتى بولسىن! ال، سونىڭ قۇرمەتىنە..."، — دەپ، ىرجالاقتاپ اراق ۇسىنعان ارسىز نەمەلەردىڭ قولىن نەگە قاعىپ جىبەرمەدى؟ جاركەلەش نەمەلەرگە قوسىلىپ، جوقتان وزگەگە جىرقىلداپ كۇلەتىندەي نە بار ەدى؟
راس، ەكى جاقتان دا جۇرت كوپ جينالدى. ىعى-جىعى جيىن ۇلكەن ءۇيدىڭ ءتورت بولمەسىنە سيماعاسىن جاستار جاعى ىسىرىلا-ىسىرىلا سىرتقا شىعىپ كەتتى. سىقىرلاعان ايازدا توڭىپ-جاۋراپ بارا جاتقاسىن تەنتەكتەۋ بىرەۋلەر الگىدە ىشتەن الا شىققان بوتەلكەلەردى قوينىنان شىعاردى. تۇبىنەن جۇدىرىقپەن ءبىر ۇرىپ، تىعىنىن ىتقىتتى دا، ءتىس سىندىرعانداي مۇزداي اراقتى اۋەلى باقىتتى جۇبايلار ءۇشىن ءىشتى. اۋزىنىڭ ەبى بار بىرەۋ ادەمى سىلتاۋ تاۋىپ، اعا-جەڭگەنىڭ قۇرمەتى دەپ تاستاپ-تاستاپ الدى. سىقىرلاعان ايازدا شىدامىن تاۋىسقان جاستار دىزالاقتاسا دا، ىشتەگىلەردىڭ جۋىق ارادا جىلى ورىننان قوزعالا قوياتىن ءتۇرى جوق. ءتورت بولمەنىڭ تورتەۋىندە دە اراققا قىزعان كوڭىلدى كىسىلەر گۋ-گۋ، دۋ-دۋ. الا-بولە كىسى-قارا اۋزى-مۇرنىنان شىققان ۇلكەندەر وتىرعان تورگى بولمە قاپىرىق. جاپپاي ەتكە تويىپ، ىستىق سورپا، ىستىق شايعا قانىپ، اق تەر-كوك تەرى شىققان كىسىلەر قىزارا ءبورتىپ العان. ءتىلىنىڭ ەبى بار قايسى بىرەۋ كويلەگىنىڭ ومىراۋىن جەلپىپ قويىپ، ءازىمدى ماقتاپ الا جونەلدى.
— اينالايىن-اي، ءقايتسىن، حالقىم دەپ قۋ جانى قۋىرداق بوپ ءجۇر عوي.
— ءيا، ءبىز ءىس باسىنداعى ازاماتتىڭ قاي تىرلىگىن بىلە بەرەمىز. بۇلاردى انا جاقتا شالقايىپ، ماشينا ءمىنىپ، حان ورداسىنداي سارايعا تالتاڭداپ كىرىپ، شالقاقتاپ شىعىپ جۇرگەنگە ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل دەيمىز عوي. سۇيتسە، كوردىڭ بە... تۋعان ەلدىڭ تاعدىرى جاتقىزباي، قىستىڭ كوزى قىراۋدا جەر تۇبىنەن كەلۋىن كەلسە دە، ىلە-شالا جۇرەم دەپ شىدامىن تاۋىسىپ وتىر.
— ءاي، بايقادىڭدار ما، وسى جولى ءوزى جۇدەپ كەتكەن بە، قالاي؟
— ويباي، ۇلكەن جۇمىس ادامدى جەپ تاستايدى عوي...
— اپىراي، ءا؟.. نە قىلسا دا، انا جاقتا ءازىمسىز شەشىلمەيتىن ءبىر ۇلكەن ءىس كۇتىپ تۇرعان بولدى-اۋ؟
— ءيا، سولاي!
— سولاي دەدىڭ بە، ءاي؟ ال، ول سوندا قانداي شارۋا ەكەن؟ ا؟ ا؟
جۇرتتىڭ ءبارى ەندى انا جاقتا ءازىمدى كۇتىپ تۇرعان مەملەكەتتىك ۇلكەن شارۋانى بىلگىسى كەپ ءار قيسىندى ءبىر ايتىپ قاۋقىلداستى. ءبىراق سونىڭ ءبىرى كوڭىلگە قونبادى. سوسىن شالشىق سۋدان قىزىل كانات شاباق اۋلاعان جامان بالىقشىلار ۇلكەن ورىنداعى ۇكىمەت ادامىنىڭ ىسىنە اقىلى جەتپەسىن ءبىلدى دە، كوڭىلى باسىلىپ قالدى. سول كەزدە ولاردىڭ بارىنەن تومەنىرەك وتىرعان جىلتىر قارا توقپاقتاي وندىرشەگىن ءبىر بۇلت ەتكىزە تاماعىن كەنەپ، قوزعالىپ قويدى. جۇرت جاپپاي سوعان قارادى.
— وسى نە بىلگەندەرىڭ بار؟ ءبىزدىڭ ءازىمجان تەڭىز سۋىن تارتىلدىرىپ، قۋ تاقىرعا اينالدىرام دەپ ءجۇر عوي.
— ە، نەسى بار، تەڭىزدەن تاقىر جاسايدى. ونىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى.
— اپىراي، ءا؟! كول بولسا، كولشىك بولسا ءبىر ءسارى، ال تەڭىزدى، تەلەگەي تەڭىزدى تارتىلدىرۋ... بۇل نە الامات... نە دەگەن كۇش، ءا؟!
— ويباي، ايتپا. قۇداي بولماسا، بۇل جالعاندا باسى جۇمىر پەندە دە بۇرىن سوڭ تەڭىزدىڭ سۋىن سارقىپ، قارا جەرگە اينالدىرام دەگەن ادامدى كوزىم كورىپ، قۇلاعىم ەسىتسە نە دەيسىڭ.
— ءيا، مىناۋ قۇداي بولماسا، ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس. الامات! ويباي-اۋ، كۇش — اتاسىن تانىعان با.
— راس-اۋ! ال ەندى قۇدايدىڭ وزىمەن تايتالاسقاندا، ءازىمجان، نە قىلسا دا ءبىز بىلمەيتىن ءبىر قۇدىرەت كۇشكە سەنىپ تۇرعان بولدى-اۋ؟!
— ءيا، بالا وسال بولمادى. تەك، ازاماتىم، كۇپىر بوپ قۇدايدىڭ كارىنە ۇشىراپ جۇرمەسە ءقايتسىن.
— ءتايت! وتتاما! وسىنىكى دۇرىس، ەنەسىن ۇرايىن... جىعىلساڭ ناردان جىعىل. كۇشتى ەكەنىڭدى بىلەيىن، قىرت-سىرتتى قوي دا، تۋرا قۇدايدىڭ وزىمەن قۇدىرەت تالاستىر. ىرگەدەگى كولدى جۇتقان كوك وگىزدەي، كۇشىڭ تاسىپ بارا جاتسا، كەبەنەماتري، وسىلاي نەگە تەڭىزدى تارتىلدىرماسقا، جۇرت كۇشىڭدى كورسىن. ال، كانە... وسى ءۇشىن ءبىر الىپ جىبەرەيىك!
ەتكە تويعان كىسىلەر ريۋمكا سوعىستىراردا ورىندارىنان ىڭىرانا قوزعالدى. شىنىلار سىڭعىر-سىڭعىر. كەڭىردەكتەر قىلق-قىلق، ءدۇرس-دۇرس. بۇل كەزدە قالا تۇگىل قيانداعى اۋىلدىڭ دا سالتىنا اينالعان قازىرگى ءۇردىس بويىنشا داستارحان جينالعاسىن دا قولىنان ريۋمكانى شىعارماي، ورىندارىنان ىڭىرانا-ىڭىرانا تۇرەگەلگەن كىسىلەر ەندى داستارحان باسىندا شايقالاقتاپ، تەڭسەلىپ تۇرىپ تاعى دا ءازىم ءۇشىن توست كوتەردى. وسى جولعى توستى قىزىپ قالگان بىرەۋ ءدال مىنبەدەن ۇران تاستاعانداي ساڭق ەتىپ:
— ازاماتىم! اينالايىنىم! — دەپ ەدى، بۇعان ءدان ريزا جۇرت سىڭعىر-سىڭعىر شىنى قاعىستىردى. تاعى دا كەڭىردەكتەر قىلق-قىلق، ءدۇرس-دۇرس. بۇلاردى كورگەن قالعان جۇرت تا ورىندارىنان ريۋمكالارىن ۇستاي-ۇستاي تۇرەگەلىپ، ەندى انا بولمەدە دە، مىنا بولمەدە دە اۋەلى "جول اياق" دەپ، سوسىن "كەتەر اياق" دەپ الدى. ەندى بولعان شىعار دەپ ەسىككە قاراي بەتتەي بەرگەن ەكى جاستى ەرتەدەن بەرى قاسىندا قاۋمالاپ جۇرگەن قوشەمەتشىلەر ءدال شىعار جەردە جولىن بوگەپ، تاعى ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ "ءسات ساپار ءۇشىن الماسا بولمايدى" دەپ قيىلىپ تۇرىپ الدى.
ءازىم قاتتى قىزعان. اياعىن الىپ جۇرە الماي تالتىرەكتەي بەرەدى. كىم نە ايتسا، سوعان كونىپ، كەلىسە كەتەتىن كوڭىلشەك. جاڭاعىلاردان قۇتىلا بەرگەندە بويىن بيلەي الماي تالتىرەكتەپ كەتتى. دەرەۋ قولتىعىنان ۇستاي العان باكيزاتقا بويىن سۇيەپ، اياعىنا ازەر-ازەر تۇرعان ءازىمدى جۇرت تاعى بوگەدى. بۇل جولى ءازىم مەن باكيزاتتىڭ وسىنداعى كوپ تۋىس، كوپ جەكجات، كوپ-كوپ اعايىندارى قاۋمالاپ ورتاعا الىپ ەدى. ەكى جاسقا بۇلاردىڭ دا ەمەشەسى ءۇزىلىپ، كەزەك-كەزەك باۋىرىنا قىسىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ جاتىر.
ىشتەرىندەگى ۇلكەندەر جاڭا داستارحان باسىندا ايتقاندارىن بۇل جەردە تاعى قايتالاپ ەكى جاسقا باۋىرى تولا بالا تىلەپ، باقىت تىلەپ، باتاسى مەن تىلەگىن قوسا جاۋدىرىپ جاتقاندا، مىنا جاقتا كوڭىلشەك جەڭگەلەر كوزىنە جاس الىپ، ءبىراق قۋانىش ۇستىندەگى كوز جاسى وزدەرىنە دە ەرسى كورىنىپ، جىلاپ تۇرىپ كۇلىپ ءاپى-شاپىسى شىقتى. سول كەزدە بىرەۋ:
— اۋ، بولدى عوي. الدى ءتۇن، بالالار جولدا قيىندىق كورىپ قالار. اۋا رايى بۇزىلىپ بارادى، — دەپ ەدى؛ وسى ءسوز قامشى بولدى ما، قاۋمالاپ تۇرعان جۇرت قاق جارىلىپ ارالارىنان جول بەردى. وسى ءساتتى كۇتكەندەي كەكسەلەۋ ءبىر ايەل ەتەككە سالعان قۇرت ارالاس مۇز كامپيتتى ۋىسىن تولتىرا كوسىپ الدى دا، ەكى جاستىڭ ۇستىنە شاشتى. جۇرت لاپ قويدى. قولى جەتكەن دە، جەتپەگەن دە جەردەن شاشۋ تەرىپ توپىر بوپ جاتقاندا، سىرتقا شىعىپ ۇلگىرگەن ءازىم مەن باكيزاتتى ەندى بۇل جاقتا جاستار ورتاعا الىپ اپىر-جاپىر. قويىننان بوتەلكەلەر شىقتى. پارت-پارت شامپاندار اتىلدى. اق كوپىرشىك بۇرقىراپ اق قارعا توگىلدى. بىجىلداپ ستاكاندارعا قۇيىلىپ، اۋەلى باكيزاتقا ۇسىندى. باكيزات ونى ىشكەنىن بىلەدى. سونان كەيىن... ءيا، سونان كەيىن ءبىر ءاپايتوس ءاۋپىرىم قارا انادايدان جەڭەشەلەپ، جولىنداعىلاردى قاعا-سوعا، قارق-قارق كۇلىپ كەلدى دە، ءاي-شاي جوق قويىنىنان بوتەلكە، قالتاسىنان قىرلى ستاقان شىعاردى. بۇل دا ەسىندە. سوسىن قىرلى ستاقانعا كەنەرىنەن اس ىرا اراق قۇيىپ، اۋەلى ازىمگە، سوسىن قويار دا قويماي بۇعان ۇسىنعانى دا ەسىندە.
— ال، اعاسى، شاقىرساق كەلمەيسىڭ. ءىنىڭنىڭ ۇيىنەن تاتاتىن سىباعالى ءدامىڭنىڭ رەتى وسى ارادا بۇيىرىپ تۇر. ال! ال، الىپ جىبەر!
سەن ازىمگە ىشپە دەپ ىمداعىڭ كەپ ەدى؛ ول سونى بىلگەندەي ساعان قاراماي، كوزىن باسقا جاققا الىپ قاشا بەردى. ونىڭ ىشكەنىنە ىرزا بولعان جىگىت:
— وي، جاسا!... — دەپ قارق-قارق كۇلىپ ارقاسىنان قاقتى دا، سوسىن وسى دالانىڭ كۇنىنە كۇيىپ، جەلىنە قاقتالعان شويىن قارا بەتىن ساعان بۇردى. سەن ءسال قوزعالساڭ دا قولىڭداعى كەنەرىنەن اسا مولتىلدەگەن سۇيىقتى توگىپ الاتىنداي قورىقتىڭ دا، قىرلى ستاقاندى قوس قولداپ ۇستاپ ءبىر ورىندا تىرپ ەتپەي تۇرعانسىڭ-دى.
— جوق، جوق، بولمايدى. اينالايىن اق جەڭەشە... جەڭەشەكە، الىپ قوي!
سەن مۇزداي ستاقاننىڭ ەرنەۋىنە ەرنىڭدى تيگىزدىڭ دە تەز تارتىپ الدىڭ.
— جەڭەشە، جارامايدى. بىلمەيتىن شىعارسىڭ، بۇل اۋىلداعى سەنىڭ ەڭ جاقىن قاينىڭ مەن... مىنا مەن بولام، — دەپ توسىنە ءدۇرس-دۇرس سوقتى دا، سوسىن باعانادان بەرى تالاي بوتەلكەنى وزىمەن بىرگە ءبولىپ ءىشىپ، ەندى ءقازىر قىزارا ءبورتىپ تۇرعان جاستارعا قاراپ، — جىگىتتەر، سولاي ما؟ دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با، ا؟ — دەدى.
— دۇرىس، دۇرىس. تۇك قاتەسى جوق...
— ال، اق جەڭەشە... سەنىڭ باسىڭا قونعان باقىت باسقا قازاق ايەلدەردىڭ ءوڭى تۇگىل تۇسىنە دە كىرگەن جوق. ءاي، جىگىتتەر، دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با؟
— دۇرىس.
— دۇرىس.
— كوردىڭ عوي، مىنا جىگىتتەر دە قوستاپ تۇر. ال، كانە، كوزدى جۇم دا تارتىپ جىبەر! ايدا!..
مىناۋ ىشكىزبەي قوياتىن ەمەس؛ سەن قايتەرىڭدى بىلمەي ازىمگە قاراپ ەدىڭ؛ ءازىم ءىش دەگەندەي باسىن يزەدى؛ ءازىمنىڭ قۇپتاعانىن كورگەسىن جاستار جاتتى دا جابىستى؛ جانە "جەڭەشەلەپ" ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ جاتقاسىن كوڭىلىن قيمادى؛ انشەيىندە يىسىنەن ازار دا بەزەر بولاتىن مۇپ-مۇزداي پالەنى قاقالا-شاشالا ءىشىپ سالدى: ونى انىق بىلەدى؛ سوعان دەيىنگىلەردىڭ دە ءبارى ەسىندە؛ تەك سونان كەيىنگىلەر... ايتسا دا وڭەشىنەن ازەر وتكەن جاڭاعى پالە ساتتە بۋىنىنا ءتۇسىپ، تىزەسى دىرىلدەپ الا جونەلدى؛ اياعىنا باسىپ تۇرا الماي، ءالى قۇرىپ بارا جاتقاسىن قاسىنداعى بىرەۋگە سۇيەندى؛ جوق، بۇل سۇيەنگەن جوق؛ وزدىگىنەن اياعىنا باسىپ تۇرا الماسىن بىلگەسىن، سول ارادا بۇل الگى قارق-قارق كۇلە بەرەتىن ءاپايتوس ءاۋپىرىم قارانىڭ قولىنا قۇلاي كەتتى.
سونىسى وزىنە قىزىق كورىندى دە قاراپتان-قاراپ سىقىلىقتاپ كۇلدى؛ كۇلكى بۋىنىنا ءتۇسىپ بويىن بيلەي الماي بىلق-سىلق بولىپ بارا جاتتى. ەندى بۇل ءوزىن كوتەرىپ العان ءىرى قارا جىگىتتىڭ قۇشاعىندا سىقىلىقتاپ كۇلىپ جاتقاندا تاعى دا باعاناعىداي ساقىرلاعان قۇرت، ىرىمشىك ىعى-جىعى حالىقتىڭ ۇستىنە جاۋىپ كەتتى؛ ساعان بۇل ءتىپتى قىزىق كورىندى؛ كىم ەكەنىن ايىرا الماي قويعان جاڭاعى قارۋلى كىسى سەنى بالا قۇرلى كورمەي، كوتەرىپ اپارىپ ەسىك الدىندا قاڭتارۋلى تۇرعان اتشاناعا وتىرعىزىپ، قاسقىر ىشىككە وراپ جاتقاندا دا، سەن كۇلكىڭدى تىيعان جوقسىڭ؛ سونىڭ ءبارى شالا-پۇلا ەسىڭدە؛ ونان باسقا تاعى نە بوپ، نە قويعانىن بۇل كەيىن ەسىن جيعاسىن قانشا ويلاسا دا، ءتۇس ەكەنى دە، ءوڭى ەكەنى دە بەلگىسىز، باسى جوق، اياعى جوق بىتىسقان بەرەكەسىز بىردەڭە. سول بىتىسقان بەرەكەسىز بىردەڭەلەردىڭ سونشاما نەگە قىزىق كورىنگەنىنە تۇسىنبەدى. بىرىنەن-بىرى وتكەن تاماشا، قىزىق بولعاسىن كۇلە بەرىپتى. كۇلە بەرگىسى كەپتى. ابدەن ىشەگى تۇيىلگەنشە كۇلە بەرەر مە ەدى، تۇكىرىگىنە شاشالعان بىرەۋ بۇلاردىڭ ءدال قاسىنان تۇتىعا ءتىل قاتتى:
"ءازىمجان... سەن دەگەن... بىزگە قاراما دەگەن. ءبىز دەگەن... كىشكەنە كەشتەۋ شىعامىز دەگەن. كەلىن ەكەۋىڭنىڭ كيىم-كەشەكتەرىڭ مەن جولدا ىشەتىن-جەيتىن تاماقتارىڭدى الىپ ارتتارىڭنان قۋىپ جەتەمىز. ءيا... ءيا، دەگەن. وڭ ساپار... وڭ ساپار دەگەن. ءيا، اللا... اللا دەگەن!"
اتتانار الدىنداعى ابىر-سابىردىڭ ىشىنەن وسى ءسوز دە ەسىندە قاپتى. سوسىن بىرەۋدىڭ:
— كۇن رايى جامان، بالالار بۇگىن ەرۋلەپ، ەرتەڭ ەرتەلەتە جۇرسە قايتەدى؟ — دەگەن قۇلاق قاعىسى ەستىلدى. ونى باسقالار دا قوستاپ ەدى؛ ءبىراق جاڭاعى تۇكىرىگىنە شاشالعان تۇتىقپا داۋىس دۇڭك ەتتى:
— وتتاما دەگەن. ءازىمجان اسىعىس دەگەن. ەرتەڭ ارعى بەتتەگى اۋىلدان ازاڭعى سامولەتپەن ۇشادى دەگەن. ايدا تارت! تارت دەگەن!
ات اعىزا جونەلدى؛ شىم قىزىل كىلەم جاپقان جەڭىل شانا تۇندە جاۋعان ۇلپىلدەك اپپاق قاردى تەمىر توسىمەن سىر-سىر ءتىلىپ كەلەدى؛ تەك اندا-ساندا كار استىندا دۇڭكيىپ كومىلىپ قالعان الدەبىر توماردىڭ ءتۇبىرى مە، ىندىكەش پە، شۇقىر ما، سونداي بىردەڭەلەر كەزدەسىپ قالعاندا زىرلاپ كەلە جاتقان اتشانا كەنەت باۋىرىن سوعىپ ەكى جاققا كەزەك دۋداڭداپ شايقالاقتاپ كەتكەندە بولماسا، قالعان ۋاقىتتا جىل بويى ارقاسىنا ەر تيمەي، بالىقشى اۋىلدىڭ سىرتىنداعى قارا وتقا جايىلىپ، كەرەگە جالدانىپ العان كۇيلى ات ارى-بەرىدەسىن ەتى قىزىپ ەلىرىپ، ءتورت اياعى دەنەسىن سەزبەي كەتتى؛ شەبەر بىرەۋدىڭ قولىنان شىققان ەكى كىسىلىك جەڭىل شانانى بۇيىم قۇرلى كورمەي قۇستاي ۇشىپ كەلەدى؛ تۇياقتان ۇشقان قار تاناۋىنا كىرىپ، قايتا-قايتا پىسقىرىپ، ەكىلەنىپ تارتقان اتتىڭ ەكپىنىنەن تۋرا قارسى الدىنان سوققان وتكىر جەلگە دەلبە ۇستاعان ءازىمنىڭ ەكى بەتى دۋ-دۋ قىزارىپ العان؛ قاسى، كىرپىگى، بۇكىل ومىراۋى قاتتى سىدىرعان اتتىڭ ءتورت تۇياعىنان ۇشقان قار.
ءازىم قىزۋ. جانە شىعارىپ سالعان جاڭاعى قوشەمەتشىل كوپتىڭ كەۋ-كەۋىنە كوڭىلدەنىپ ەلىرىپ اپتى؛ اۋىلدان شىعا بەرە اتقا قامشى باستى؛ سالعان جەردەن باۋىرىن كەرىپ قاتتى سىدىرىپ كەتكەن جاراۋ اتتىڭ ساۋىرى جىلت-جىلت ەتەدى؛ ءازىم قوس قولداپ ۇستاعان دەلبەنى قايتا-قايتا سەرمەپ ساۋىرىنا شارت-شارت ۇرادى دا، ارا-اراسىندا قيقۋلاپ دەلەبە قوزدىرا تۇسەدى. ەتى قىزعان ات ارى-بەرىدەسىن ارىنداپ كەتتى؛ كۇن كەشتەتە كوتەرىلگەن جەل دە ءقازىر قاتايىپ، تۇندە جاۋعان كۇرپىك قاردىڭ بەت جاعى الدەن تۇتىگىپ، اق جۇلگەلەنىپ سۋسىپ كوشە باستادى.
بوراعان قار دەلبە ۇستاعان ازىمگە ءتىپتى جايسىز؛ اسىرەسە، ءتورت اياق توپىلداپ قۇستاي ۇشقان اتتىڭ باۋىرى ۇيقى-تۇيقى بوراسىن؛ تۇياقتان ۇشقان قار ارتقا قاراي ۋىستاپ شاشقانداي ءازىمنىڭ ومىراۋى مەن بەتىنە شىپ-شىپ ۇرىپ كەلە جاتقان-دى. اعىزىپ كەلە جاتقان ات كەنەت قار استىنداعى الدەبىر قازان شۇڭقىرعا اياعىن تىعىپ، باسىن باۋىرىنا الا قوس تىزەرلەپ قۇلاي جازدادى؛ ءبىراق ءسىڭىرلى، مىقتى جانۋار بىر-ەكى ومبىلادى دا، ىزىنشە بويىن بيلەپ الدى.
اۋىلدان شىقپاي جاتىپ شانادا شالقالاپ جاتىپ العان ايەل قارسى الدىنان سوققان وتكىر جەلدەن بەتىن قاشىرتپاي ءبىر ءتۇرلى جايلى راحاتتا بەسىك تەربەتكەندەي شايقالاقتاپ كەلە جاتقان-دى. كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن؛ تۇسىنە كىرگەنى، الدە ۇيقىلى-وياۋ تەربەلىپ كەلە جاتىپ كەمپىردىڭ قولىندا قالعان بالاسى ەسىنە تۇسكەنى بەلگىسىز، ساسقالاقتاپ باسىن كوتەرىپ الا بەرە:
— مۇرات! مۇراتجان! — دەپ، داۋىسى ىشقىنا قاتتى شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. قىزۋى ساتتە تارقاعان ەدى. جەل شۇعىل كوتەرىلىپتى. كوك ءجۇزىن ءتۇسى سۋىق بۇلت باسىپ، اينالا توڭىرەك تۇنەرىپ، بىلايعى ۋاقىتتا كوك جيەككە كەز جەتپەي داليىپ جاتاتىن تەڭىز ءوڭىرىنىڭ باسى-اياعى ءبۇرىسىپ ءبىر ۋىس بولا قاپتى. ال الدى-ارتىندا ىق قالماعان اڭىراعان اشىق تەڭىز ءۇستى بولسا-بولماسا دا تۇتىگىپ بوراپ جاتىر ەكەن. سەن بۇزىلعان ءتۇسى سۋىق دۇنيەگە شوشىنا قارادىڭ.
— ءازىم، اينالايىن... قايتايىق! وتىنەم! وتىنەم!
وسىعان كورىنگەن شىعار، سورلى بۇنى تىڭدامادى عوي.
اتتىڭ جەلىگى مەن انا پالەنىڭ قىزۋى قوسىلىپ ەلىرىپ العان. نە قىلسا دا، قۇداي بۇلارعا كورەسىنى كورسەتەيىن دەپ الدا كۇتكەن ازاپ پا، الدە اجالعا باستاپ تۇردى ما، ايتەۋىر بۇنى تىڭدامادى، تىڭداماق تۇگىل سول ارادا قايتا بۇرىنعىدان بەتەر ەكىلەنىپ ەلىرە ءتۇستى.
كەنەت ول:
— انە!.. انە، جادىگەر... اناۋ سول! سول جايساڭنىڭ ءوزى! — دەپ دەلبە ۇستاعان قولىن دەرەۋ ىلگەرى سوزىپ، بۇل كەزدە بوراپ جاۋىپ كەتكەن اق تۇتەك قار اراسىنان قىلاڭ بەرگەن جالعىز قارايعاندى كورسەتتى.
ەندى ونى سەن دە كوردىڭ. ءيا، سول! ءدال ءوزى. قارسى الدىنان سوققان قىردىڭ اتان تۇيەنى جىققانداي ءاۋپىرىپ سوققان قارا جەلى مەن بوراپ جاۋعان قارعا قىڭباي ومىراۋلاپ باسىپ كەلەدى ەكەن.
ەكىنشى تاراۋ
اپىراي-اي، بۇل نەدەن قاتەلەستى؟ نەگە بۇلاي بولدى؟ وسىعان دەيىن بۇل نيەت قىلعان ءىستىڭ ءبارى ىلعي دا ويلاعان جەرىنەن شىعاتىن دا تۇراتىنى قايدا؟ ءسىرا، نە قىلسا دا، ءبىر جەردە قاتەلەستى عوي؟ سوندا... توقتا... بۇل جازعان نەدەن قاتەلەستى؟ نەدەن قاتەلەستى ەكەن؟
* * *
ايتسا دا، سول كۇنى بۇنى ۇلكەن ۇيگە شاقىرعان ەدى-اۋ. بار پالە سودان باستالماسا ءقايتسىن؟ جانە بەر جاعىنداعى الدەكىم ەمەس، ۇلكەن كىسىنىڭ ءدال ءوزى شاقىردى دەگەندە، بۇل تۇرا جۇگىرەتىندەي ورنىنان اتىپ تۇرۋىن تۇرسا دا، ءبىراق كوزى قابىرعاداعى قوڭىراۋلى ساعاتقا ءتۇستى دە، قايتا وتىردى. "نەگە شاقىردى ەكەن؟ جاقسىلىق بولعاي ەدى؟" الدەنەگە الىپ ۇشىپ بارا جاتقان جۇرەگىن ارەڭ باستى. جۇرەك جاقسىلىققا دا الىپ ۇشادى دەۋشى ەدى عوي.
"ءيا، اللا، — دەدى ىشىنەن، — بالە-جالاڭنىڭ بەتىن اۋلاق قىلا كور". ءبىر كەزدە قارشادايىنان مەكتەپتە قۇدايسىزدار ۇجىمىن باسقارىپ، كولحوز كلۋبىنىڭ ساحناسىنان "قۇداي جوق! قۇداي جوق"، — دەپ تاقىلداپ تۇراتىنى ەسىنەن تارس شىعىپ، ەندى ءقازىر كوسەم پورترەتىن ىلگەن ات شاپتىرىم كابينەتتە اكادەميك باسىمەن جاراتۋشى جاپپار يەگە جالبارىنىپ ەرنى كۇبىرلەپ وتىرعانىن ءوزى دە بايقامادى.
بۇرىن بۇندايى جوق-تۇعىن. وسىنىڭ ءبارى انادا پارتكوميسسياعا شاقىرعاننان كەيىن بولدى. سونان بەرى ۇلكەن ۇيدەن جۇرەگى شايلىعىپ قاپتى. سوندا كورگەن قورلىعىن بۇل كەيىن ءتىرى جانعا تىسىنەن شىعارماي تىستەنىپ باقسا دا، جاماندىق ەستىلمەي تۇرا ما، جۇرتى قۇرعىر قاپەلىمدە قۇلاقتاندى دا كەتتى. نە قىلسا دا، سول كۇنى بۇنى تەرگەۋگە العان قاسقا باس: "اكادەميككە ءتاپىرىش كورسەتتىم"، — دەپ ماقتان ءۇشىن اركىمگە ايتقان سياقتى. ءتۇبى وسىلاي ناسىرعا شابارىن قاسقاباسپەن سوزدەرى جاراسپاي، سالعان جەردەن ىلكەم-شالىس تۇسكەننەن-اق بىلگەن-دى. قاپ، نە قىلاسىڭ... بۇنىڭ وزىنەن دە بولدى. تىم قۇرىسا، قازىرگىدەي باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ اڭگىمەلى بولىپ تۇرعاندا قيقارلانباي، شاقىرعان ۋاقىتقا ءدال بارعاندا الدە قايتەر ەدى؟ ال بۇل جاتتى دا قيتىقتى.
بۇرىن بۇل ۇيدەگى باستىقتاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا ءوزىمسىنىپ ەركەلەپ بارۋشى ەدى؛ ەندى ماڭدايشاسىنا يەسىنىڭ ءاتى-جونى جازىلعان الاقانداي قاڭىلتىر ىلگەن ەمەن ەسىككە كەلدى دە، قۇددى ماڭدايى تارس ەتىپ تاس قابىرعاعا تىرەلگەندەي قالت توقتادى؛ وزىنەن بۇرىن كەلگەن تورت-بەس كىسى وتىر ەكەن؛ جۇپىنى كيىنگەن جۇدەۋ بىرەۋلەر ەكەن؛ مىنالار سياقتى، بۇل دا ەمەن ەسىككە باسا-كوكتەپ كىرە الماي قورعالاقتاپ قالعان باتىلسىزدىعىن جۋىپ-شايعىسى كەلگەندەي، يىعىن قومداپ قورازدانىپ الدى؛ سوسىن بۇندا ءىستى بوپ كەلگەن الدەبىرەۋ ەمەس، جۇرتتىڭ سۇراۋىمەن ساحناعا شىعاتىن انشىدەي تاماعىن كەنەپ تىنىس-دەمىن كەڭىتىپ الدى؛ سوسىن بارعان جەرىن وكىرەكتەپ پىسىمەن باسىپ جۇرەتىن ءوزىنىڭ انشەيىندەگى وركوكىرەك مەنمەندىگىنە باقتى دا، ەمەن ەسىكتى قىمسىنباي جۇلقىپ اشتى؛ ىشكە دە باسا-كوكتەپ كىرىپ بارۋىن باردى؛ تابالدىرىقتان دا اتتاۋىن اتتاسا دا، ءبىراق ونان ارى باسپاي قالشيىپ تۇرا قالدى؛ وزىنە-وزى سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەندەي كىرپىگىن قاعىپ قالدى؛ سوسىن "قايدا كەلدىم؟" دەگەندەي كەكىرەيىپ، اۋەلى قارسى الدىندا باسى ستولعا كىرىپ كەتكەن قاسقا باسقا قارادى؛ قاسقا باس تۇقشيىپ قاعازعا ۇڭىلە قاپتى؛ بۇنى بايقامادى ما، بايقاسا دا ۇلىقساتسىز كىرگەنگە قيتىقتى ما، باسىن قاعازدان كوتەرمەي تۇقشيا قاپتى؛ مىنا ءتۇرى بۇعان ءبىر شوكىم بەتىنەن بۇرىن، اۋەلى نەبارى سابىن قايناتقان ساراڭ قاتىنداردىڭ بۇزاۋشىعىنداي باستىڭ ءدال توبەسىندە جالتىراعان الاقانداي قاسقاسىن كورسەتكىسى كەپ، ادەيى تومەن قاراپ تۇقىرايىپ العان سياقتى؛ سەن، ارينە، ۇلكەن ۇيدە دە ءدال وسىنداي قاعازباستى تۇعىجىمدار از ەمەسىن بىلەتىنسىڭ؛ وندايلار بۇنىڭ ينستيتۋتىندا دا جەتكىلىكتى؛ سەن، ءبىراق، ەش ۋاقىتتا دا وسىنداي تۇعىجىم تىرلىكتىڭ ءتۇپ استارىن ويلاپ كورگەن جوقسىڭ؛ تەك ۇلكەن ەل بولعاسىن ونىڭ الىپ تىرىلىگىنە وزدەرىندەي ءىرى تۇلعالارمەن بىرگە ءدال وسىلارداي قۇمىرسقا ولەرمەندىكپەن قىبىر-قىبىر، جىبىر-جىبىرلاپ بولىمسىز دا ءونىمسىز بىردەڭەلەر ىستەپ جاتاتىن بىرەۋلەر كەرەك سياقتاناتىن؛ انا جىلى سوعىستى جەڭىسپەن اياقتاعان ۇلى كوسەم گرۋزين شارابى تولعان حرۋستال فۋجەردى جوعارى كوتەرىپ، سايىپقىراندارى الدىندا ايتاتىن "ۆينتيك" وسىلار. دەسە دەگەندەي: شويىننان قۇيعان الىپ ماشينا اپىرىپ-جاپىرىپ ءدۇرس-دۇرس سوعىپ جاتقاندا، سونىڭ ءار جەرىندە كەنەدەي جابىسقان كىپ-كىشكەنتاي بىردەڭەلەر جانتالاسا تۇقشىڭداپ تىق-تىق، شىق-شىق ەتپەۋشى مە ەدى؟ ارينە، سەن ونىڭ نە ىستەپ جاتقانىن بىلمەيسىڭ، بىلگىڭ دە كەلمەيدى؛ سوندىقتان وعان ونشا باس اۋىرتپاي "ءبىر قاجەتى بار شىگار" دەي سالاتىنسىڭ؛ ادام با، ماشينا ما — تۇعىجىم تىرلىكتىڭ ءتۇبى ءبىر؛ ول تاڭداندىرمايدى؛ قاسقا باستىڭ دا تۇعىجىمدىعىنا تاڭدانىپ تۇرعان جوقسىڭ؛ سەنى تەك تۇقىراڭداپ قاعازدان باسىن كوتەرمەي جاتقان قاسقا باستىڭ وتىرعان ورنى تاڭداندىرىپ ەدى؛ تابالدىرىقتان اتتاعان كىسى ەندى ءبىر باسسا ماڭدايى تارس ەتىپ توردەگى قابىرعاعا تيەتىندەي تىم قوراش؛ وسى ءبىر كۇركەنتايدىڭ ۇياسىنداي تىم كىشكەنتاي، تىم قوراش كابينەتتىڭ تورىندە تۇقشىڭداپ قاعازعا ۇڭىلگەن تۇعىجىم قوجاسى ءتىپتى كىسى كوڭىلى تولمايتىن قوراش-اۋ قوراش! سەن ەندى اكادەميك باسىڭمەن سول قوراش كابينەتتە تۇقشىڭداعان مىنا ءبىر قوراش كىسىنىڭ الدىنا ءىستى بوپ كەلگەنىڭە جاتتىڭ دا قورلاندىڭ.
كەنەت كوڭىلىڭە كۇدىك قاشتى: "وسى ءوڭىم بە؟" ەگەر ءتۇسى بولماي، ءوڭى بولسا بۇل قورلىق باسىنا قالاي كەلدى؟ بۇعان وسىنداي جەرگە كەلۋ لايىق پا ەدى؟ ءجا، كەلگەن ەكەن، كەلگەسىن ەندىگى تۇرىسىنىڭ ءجونى قالاي؟ بالكىم، بۇنى شاقىرعان مىنا تۇقىراق ەمەس، بۇدان گورى سالاۋاتتىراق باسقا بىرەۋ بولار؟ بۇرىن سوڭ باسىنا بۇنداي ءىس ءتۇسىپ كورمەگەسىن ساسىپ ءجۇرىپ، قاتەلەسىپ باسقا ەسىكتى اشپاسىن؟ ءسۇيتۋى مۇمكىن عوي؟ ەندەشە مىنا تۇقشىڭداعان تۇعىجىم نەمە قاعازدان باسىن كوتەرمەي تۇرعاندا بىلدىرمەي شىعىپ كەتسە قايتەدى؟ بۇل جاڭا كىرەردە شالا-پۇلا جاپقان ەسىككە قاراي ارتىمەن شەگىنشەكتەي بەرگەندە... قاسقا باس قاعازدان باسىن كوتەردى:
— ءيا؟..
بۇل نە دەرىن بىلمەدى؛ قاپەلىمدە نە ىلگەرى، نە كەيىن بارارىن بىلمەي، قاراپتان-قاراپ تىزەسى دىرىلدەدى؛ قاسقا باس ونى بايقادى ما، جوق پا، بەلگىسىز؛ الدىندا قالشيىپ تۇرعان نار قاسقا كىسىگە نازارىن تىكتەدى؛ ادەپكىدە "بۇل كىم ءوزى؟" دەگەندەي شەگىر كوزىن سىعىرايتىپ تاڭىرقاي قارادى؛ ءيا، تانىدى؛ بۇرىن ىلعي ۇلكەن ءۇيدىڭ دالىزىندە كەزدەسەتىن؛ كەزدەسكەن سايىن بۇل ەلپ ەتىپ سالەم بەرسە دە، ءبىراق ول كوزىنە ىلمەي كەكىرەيىپ وتە شىعاتىن؛ سول مەنمەنسىگەن تاكاببار اكادەميك الدىندا تۇر؛ جانە بۇرىنعى مەنمەندىگىنە باسپاي، ادەپ ساقتاپ جىپتىكتەي بولا قالعان يناباتتىلىعىنا ءىشى جىلىپ كەتتى؛ ورنىنان اتىپ تۇرىپ ورىندىق ۇسىنا جازدادى دا، ءوزىن ازەر ۇستادى؛ بىلايعى كەزدە كوزىنە ىلمەيتىن تاكاببار عالىمنىڭ قازىرگى تۇرىسىنىڭ ءتۇپ استارى ەسىنە تۇسكەندە، ءبىر شوكىم بەت كۇيگەن تەرىدەي بۇرىسە قالدى؛ سوسىن باتپان سالماق پايدا بولا قالعان بوكسەسىن ءسال كوتەرىپ، الدىندا تۇرعان اكادەميككە ساۋساعىنىڭ مۇزداي ۇشىن ۇستاتتى دا، قولىن ىرىكپەي تەز تارتىپ الدى؛ سوسىن بارىپ وعان يەگىمەن ورىندىق ىمداپ "وتىرىڭىز" دەدى.
قاپ، جاڭا شىعىپ كەتكەندە بولادى ەكەن. كىسى ءىستى بولعاندا وسىنداي تۇككە تۇرمايتىن شۇلتىكەيلەردىڭ دە باسىنىپ، شىكىرەيە قالاتىنى جىنىنا ءتيىپ تۇر: "ۆينتيك!". جارىقتىق، ايتپايتىن، ايتسا تاۋىپ ايتاتىن ەدى عوي.
ە، قۇداي، ادام قور بولايىن دەسە قاپەلىمدە. ستولدىڭ ارجاعىندا جەمتىگىن اڭدىعان كۇشىگەندەي بۇنى كوزىنىڭ استىمەن باعىپ، الدەنەگە اڭگىمەنى باستاماي وتىرعان مىنا نەمەنىڭ ءبىر شوكىم بەتىنە ءالى نازار سالعان جوق.
— شاقىرىپ جاتىر دەگەسىن...
— ءيا، شاقىردىق...
— جۇمىستى تاستاپ كەلگەم. مۇمكىن بولسا، تەزىرەك...
— تەزىرەك دەيسىز، ءا؟..
— ءيا، تەزىرەك...
— جوق، بۇندا كەلگەسىن ءبىراز اينالاسىز. شارۋانىڭ رەتى سولاي... يتاك...
قاسقا باس قولىن قۇشىرلانا ۋقالاپ ورنىنان تۇردى. ستولدىڭ بەر جاعىنا وتپەي، ارجاعىندا سىر جاققان ەمەن پاركەتتى سىقىر-سىقىر باسىپ ءجۇر.
— ارىز كوپ. مىنانى كوردىڭىز بە؟
كىلت بۇرىلىپ ستول ۇستىندە جاتقان جۋان سارى پاپكانىڭ كوككە تويعان قوزىنىڭ قارنىنداي بۇلتيعان ءبۇيىرىن ۇستىنەن باسىپ-باسىپ قويدى.
— وسىنىڭ ءبارى ارىز. اتى، اتاعى بار دىڭداي عالىمدار جازعان.
— تۇسىنەم. قازاق عالىمدارى اتى، اتاعى وسە باستاسا ارىزدى كوبەيتەدى.
— جوق، ءسىز كۇلمەڭىز.
— كۇلىپ تۇرعام جوق. تانىس قىلىق قوي. سونى بىلگەسىن، بىلاي... انشەيىن...
— بىلاي انشەيىن دەيسىز. ماقۇل، ماقۇل... ال مىنا ارىزداردىڭ قايسى ءبىرى كوز جاسىن قاعازعا بۇرشاقتاتىپ وتىرىپ جازعان. بۇعان نە دەيسىز؟
— نە دەيىن... عىلىمدى قويعاسىن كوز جاسىن بۇلاپ ارىز. جازباعاندا نە ىستەيدى.
قاسقاباس جاقتىرماي قاباعىن شىتىپ قالدى. سوسىن قولىن ارتىنا ۇستادى. سىرلى ەدەنگە ەندى سالماعىن سالىپ سىزدانىپ باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
— ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى باقىلاۋعا الىپ وتىر. ءبىز بۇنى اياقسىز قالدىرمايمىز.
تۇقىراق وزىنە-وزى ىرزا بولعانداي يىعىن قومداپ قوديلانا ءتۇستى؛ سوسىن جەلكەسىن كۇجىرەيتىپ، موينىن ىشىنە تىعىپ الدى؛ ۇستىندەگى كيىمدى دە قارا سۇر كەسكىنىنە لايىقتاپ تاڭداپ العانداي: ءمولت قارا كوستيۋم؛ قارا گالستۋك؛ قارا تۋفلي؛ باسىنان اياعىنا دەيىن قاراعا كومىلىپ الىپ قىت-قىت كۇلىپ قاسىنا كەلە بەرگەن ءتاشىر قارانىڭ بار ءبىتىمى قۇددى قارا بۇيە سياقتانىپ كەتتى؛ اسىرەسە ونىڭ تاس توبەسىندە جالتىراعان الگى ءبىر الاقانداي قاسقاسىنا دەيىن شاعار الدىندا ءۋ-زارىن تىسىنە جيىپ، بۇرجيە قالاتىن ناعىز... مىناۋ شىنىندا دا ناعىز قاراقۇرت قوي. "نە عىپ تۇرسىڭ، شاق! شاقسايشى!" — دەپ ايقايلاعىسى-اق كەپ اشۋ، ىزا يەكتەپ ءدىر-دىر ەتىپ تۇر؛ بۇل نەعۇرلىم جانى كۇيىپ جارىلا جازداعان سايىن ول سۇم سوعۇرلىم جايباراقات؛ شەگىر كوزىن سىعىرايتىپ العان؛ اۋەلى بۇنىڭ اياعىنان باسىنا اسىقپاي ءبىر قاراپ شىقتى؛ سوسىن الدەنەگە قىت-قىت كۇلدى؛ مىنە، قاسىنا كەلدى؛ قاتارلاسا بەرە توقتادى؛ قايتپەك كەرەك، بۇعان دا كوندى؛ ەندىگى تاعدىرىنىڭ ءبىر ۇشى وسى قاسقا باستىڭ قولىندا.
وسىدان كەيىن وزىمەن-وزى وڭاشا قالسا، كوز الدىنا قىت-قىت كۇلگەن ءتاشىر قارا ەلەستەيتىن بولدى؛ تۇندە ۇيىقتاعاندا دا تۇسىنە نە ءتاشىر قارا كىرەدى، نە قاراقۇرت كىرىپ شوشىپ ويانادى؛ بۇنى نەگە جورىرىن بىلمەدى؛ ءتاشىر قارا تاستاي قاراڭعى ءۇيدىڭ ءبىر جەرىنەن شىعا كەلەتىندەي ەكى كوزى الاقتاپ وتىرعانى؛ سوسىن شامدى سوندىرمەي، سامالاداي عىپ جاعىپ قويىپ ۇيىقتايتىن بولدى.
وسىنداي جامانداردىڭ ءزابىرى وتكەندە، بۇل كەشەگى جاقسى كۇندەرىن ەسكە الاتىن: ءيا، ول كۇندەردىڭ نەسىن ايتاسىڭ! ول كۇندەردە بۇنىمەن اقىلداسام دەپ ات ءىزىن قۇرعاتپاي اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن يۋ-قيۋ كىسىدەن ەسىك الدى قۇر بولمايتىن؛ تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى ەسىگى الدىندا كەزەك كۇتىپ تۇراتىن سول الگى كانديداتتىق قورعايتىندار مەن دوكتورلىقتان دامەسى بارلار قايدا؟ الداعى اكادەميا سايلاۋىنا تۇسەتىندەر ول كەزدە بۇل ۇيگە كىرسە، بىرگە كىرىپ، شىقسا، بىرگە شىعىپ، الدىن وراپ جۇرگىزبەۋشى ەدى عوي؟ اق داستارقان جايعان دامگە قايتا-قايتا شاقىرىپ، قاتىنى ءبىر جاعىنان، ءوزى ءبىر جاعىنان مايلى قاسىقتاي جىلپىلداپ تۇرۋشى ەدى-اۋ! سوسىن بۇنى داستارقاننىڭ تورىنە اكە-كوكەلەپ وتىرعىزار ەدى؛ ايەلى ءبىر جاعىنان، ءوزى ءبىر جاعىنان ەلپىلدەپ الدىنا تارەلكا قويار ەدى دە، ۇيىپ-توگىپ اس سالار ەدى؛ ءبىر قولىنا ۆيلكا، ەكىنشى كولىڭا پىشاق ۇستاتار ەدى؛ سوسىن قايتا-قايتا توست كوتەرىپ ءوزىن ماقتار ەدى؛ ايەلىن، بالاسىن ماقتار ەدى؛ اكەسىن، شەشەسىن، اكەسىنىڭ اكەسىن، شەشەسىنىڭ شەشەسىن ماقتاي كەلە ءتىلىنىڭ ەبى بار قۋلار تۇقىم تەبەرىگىنىڭ ءبىر جەرىنەن سەن ءوزىڭ بىلمەيتىن ءبىر اسىل قاسيەت تاۋىپ، اۋزى تالعانشا دارىپتەپ الا جونەلەتىن ەدى عوي؛ سونى تىلگە تيەك قىلعان الگى سۋماقاي: "قۋ تاقىرعا ءشوپ شىقپايدى. ول بەسەنەدەن بەلگىلى. قازاق توپىراعىنان شىعىپ جاتقان قازىرگى كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن كورنەكتى عالىمداردىڭ ءبارىنىڭ دە تۇپكى تەگىندە دەگدار بىرەۋ بولماسا، ويباي-اۋ، انا پالەنشەكەم، انا تۇگەنشەكەم، مىنا ارامىزدا وتىرعان ءاز-اعاڭ سياقتى اتى شۋلى ۇلى عالىمدار شىعىپ، جەتى قات جەر استىنان سۋ قويماسىن... جوق، سۋ قويماسى نەسى، تەلەگەي تەڭىز تاپقان، سول تەلەگەي تەڭىزدىڭ كارتاسىن جاساعان ۇلى عالىم ءۇشىن..."
داستارحان باسىندا ريۋمكاسىن الدەن كوتەرىپ قوپاڭداي باستاعان كىسىلەر ورنىنان دۇركىرەي اتىپ تۇرار ەدى؛ ءبارى جاپىرلاپ جەتىپ كەلەر ەدى؛ بۇنىڭ الدىندا ءبارى يىلىپ-بۇگىلىپ، ريۋمكالارىن سىڭعىر-سىڭعىر سوعىستىرىپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرى بەتىڭنەن سۇيەر ەدى عوي. بۇعان اسىرەسە داستارقان يەسىنىڭ ىقىلاسى ەرەكشە بولۋشى ەدى-اۋ! ايەلى ەكەۋى ەكى جاعىنان كەپ ءشوپ-شوپ سۇيگەندە ەرىندەرى بەتىڭە جەلىمدەي جابىساتىنى قايدا؟ سونان كەيىن دە قۇشاقتارىن جازا الماي، قايتا-قايتا باۋىرىنا قىسقاندا كوڭىلى قۇرعىر بوساپ، كوزىنە جاس كەپ قالا جازدايتىن دا، سوسىن ەرتەڭگى سايلاۋدا اق شاردى تەك اق داستارقان يەسىنە عانا بەرۋگە نىق بەل بۋاتىن. اۋ، كەشەگى اعىل-تەگىل اق داستارقان، اعىل-تەگىل ىقىلاس، سىي-قۇرمەت جۇيكەسىن قۇرتىپ تۇرعاندا، ونىڭ عىلىمعا نە قوسىپ، نە قوسپاعانىن ءقايتسىن. داستارقان يەسى ءجون بىلەتىن جاقسى جىگىت سياقتانعان. بۇل دەگەندە شىعاردا جانى باسقاسىن قايتەرسىڭ! ەگەر سول ارادا بۇل وتقا ءتۇس دەسە تايىنباس ەدى! ونى ايتاسىڭ، قالبالاقتاعان سورلى، بۇل ەگەر ءسال ىڭعاي بىلدىرسە، رەتىن تاۋىپ استىڭا ايەلىن سالىپ بەرۋگە دە ءازىر ەدى-اۋ! بۇنىسى، ارينە، ساعان ۇناۋشى ەدى؟! سۇيتسە، سونىڭ ءبارى باستاعى ب ا ق پەن قالتاداعى اق شاردىڭ قۇدىرەتى ەكەن: وسى قازاق ايتا بەرەتىن الگى ۇيىنە كۇلىپ كىرىپ، كۇڭىرەنىپ شىعاتىن كوپ كولگىر، كوپ سيقىر، كوپ-كوپ مايموڭكە جادىگويلەر كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ ءدانىن شوقيتىن تورعاي ەكەن عوي؛ باسىڭا كۇن تۋعاندا سولاردىڭ بىردە-بىرى قاراسىن بەرۋگە جاراماي، ۇرىككەن تورعايداي زىم-قايىم زىتىپ بەردى؛ ەندى ولار ماۋەلەپ ءپىسىپ تۇرعان باسقا ءبىر جەمىستى اعاشتىڭ بۇتاعىنا بارىپ قونادى؛ ەندىگى سونىڭ شىرىنىن جالاپ، جەمىسىن شوقىپ، جاسىل ساياسىندا بۇلبۇل بوپ سايرايدى.
سوندا، توقتا... وسى جۇرتتىڭ وپاسىز تاركى دۇنيە دەپ قارالاي تۇڭىلەتىنى بەكەر بولماعانى ما؟ الگى بولدىم، تولدىم دەگەن ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل كىسىلەردىڭ دە باسىنا ءبىر كۇن بار، ءبىر كۇن جوق بايانسىز باقتان اتا-بابانىڭ قارالاي تۇڭىلگەنى تەگىن بولماعانى عوي؟ ءباتىر-اۋ، سوندا قولدىڭ كىرىندەي كەمدى-كۇنگى ىرزىق-نەسىبەگە شاشىلعان نەسىپكە ۇيمەلەگەن سول الگى جادىگوي، كولگىر نايساپتاردىڭ سارالا ەتەك جەزوكشەلەردەن ايىرماسى قايسى؟ توسەك قىزىعىنىڭ ءدامىن ءبىر ءتۇن بىرگە تاتقان ەركەكتىڭ قۇشاعىنان ەرتەڭىنە بوسانىپ شىعا سالا "سەنى قايدا كوردىم؟" دەگەندەي، قۇيرىعى بۇلتىڭداپ جونىنە تارتىپ كەتە باراتىن سايقالدار سونى سايقالدىقتان ىستەسىن. مىقتاسا ول ءتانىن ساتتى، ال جانىن ساتقان يمانسىزدار... ولار... ءجا، توقتا!.. ولار يمانسىز بولعاندا، سەن... باسە، سەن ءوزىڭ... ءوزىڭ شە؟ ءا، ءتيىمسىز نارسەنى ويلاعىڭ كەلمەيدى؟
بۇل قاتتى جۇدەدى؛ ۇيقىسى بۇزىلدى؛ تاڭ الدىندا كوزى ءىلىنىپ بارا جاتسا، ءتۇس كورىپ شوشىپ ويانادى؛ قاراڭعى ءۇيدىڭ ءبىر جەرىندە كورىنبەي تىعىلىپ العان ءتاشىر قارا قىت-قىت كۇلەدى؛ بۇل ونى كورگىسى كەلمەي ىرگەگە قاراي اۋدارىلىپ تۇسكەندە، جامباسىنىڭ استى سىقىر ەتىپ شوشىپ باسىن كوتەرىپ الادى؛ جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قارايدى؛ ءبىراق بۇكىل ۇيدە بۇنىڭ كەۋدەسىندە ءدۇرس-دۇرس سوققان جۇرەكتەن باسقا سەزىك تۋعىزعانداي وزگە دىبىس جوق؛ سوسىن قاتتى شانشىپ كەتكەن كەۋدەسىن قوس قولداپ ۇستاپ مىقشيىپ وتىرادى دا، قايتا قيسايادى؛ ءبىراق كوزدەن ۇيقى قاشقان؛ كەۋدەسى شانىشقاسىن جۇرەكتىڭ ءدارىسىن ىشەدى؛ شەكەسى سىنىپ بارا جاتقاسىن باستىڭ ءدارىسىن ىشەدى؛ ءبىراق باسى قۇرعىر ءبارىبىر زەڭىپ تۇر؛ قۇلاعى شۋىلدايدى؛ ەكى قۇلاقتىڭ ەكەۋىنە دە شەگىرتكە كىرىپ الىپ، ميىن شاعىپ شىرىلعا باساتىن دا جاتاتىن سياقتى؛ سونان زىقى كەتكەسىن قۇلاعىن سىرتىنان بارماعىمەن نىعارلاپ بىر-ەكى باسسا، الگى دىبىس كادىمگىدەي ساپ بولادى دا، قولىن تارتىپ السا، قايتادان شىرىلعا باسادى.
جۇرەگى قۇرعىر ءبىر پالەنى سەزدى؛ اسىرەسە ۇلكەن كىسى شاقىراتىن كۇنى زىقى كەتتى؛ قاراعاننان قاراپ وتىرىپ جۇرەگى ابلىعىپ، تۇنىمەن كوز ىلمەدى؛ ەرتەڭىنە زىلدەي باسىن زورعا كوتەردى؛ توسەكتەن اياعىن سالبىراتىپ جىبەرىپ، كىربيىپ جۇدەپ وتىر ەدى؛ ەسىك سىقىر ەتتى؛ ادەتتەگىدەي ۇستىنە كىرۋگە باتا الماعان ايەلى ىشكە باسىن جاسقانشاقتاي سۇعىپ:
— شاي ءازىر... — دەدى دە، جالت بەرىپ ەسىكتى جالما-جان جابا بەرگەن-دى، سەن:
— توقتا!.. — دەدىڭ.
جاۋتاڭداعان جاسىق جانار ەسىكتەن قايتا سىعالادى.
— كيىمدەرىم ءازىر مە؟
— ءازىر، ءازىر... جۋىپ، وتەكتەپ...
— توقتا! سەن يىنگە سۇعىلماعان سۋ جاڭاسىن ازىرلە!
قالبالاقتاپ جۇگىرە جونەلگەن ايەل ىشىنەن: "ۇلكەن ۇيدەگى ءبىر مىقتىعا باراتىن بولدى عوي"، — دەپ تۇيگەن-دى. جوق، بۇل ەشقايدا دا بارمايتىن. ول كۇنى ۇلكەن كىسىگە شاقىرعان حابار بۇعان ءالى جەتكەن جوق-تى. ءۇستى-باسىنا ءسىرا دا ۇقىپتى قارايتىن جىگىت كيىمدەرىن استاناداعى ەڭ تاڭداۋلى پورتنويعا تىكتىرەتىن دە، سوسىن جاي كۇندەرى دە ايت-تويعا باراتىنداي قىرىن جىقپاي سىقيىپ كيىنەتىن. قاي جەرگە بارسا دا، قاتارلاسا كەتكەن كىسىلەردەن نار قاسقا سۇلۋ جىگىتتىڭ ءوزى عانا ەمەس، ۇستىندەگى ينە-جىپتەن جاڭا شىققانداي جۇتىنىپ تۇرعان كيىمدەرى دە جۇرت نازارىنا بۇرىن شالىناتىن. ول كيگەن كيىمدەردىڭ ەلدە جوق ۇلگىسى مەن ەشكىمنەن، ەش جەردەن كەزدەسپەيتىن اسىل ماتاسى، اسىل ماتانىڭ، اسىرەسە، ءمىنسىز تىگىسىنەن استانا ايەلدەرىنىڭ ەسى شىعىپ: "جىگىتتىڭ سۇلتانى عوي! قازاقتا بۇنان اسقان مادەنيەتتى جىگىت جوق!" — دەپ تامسانىپ جاتقاندا، مىنا «اقتا سونى قۇلاعى شالىپ قالعان اققۇبا جىگىت مىرس ەتەتىن: "پورتنوۆسكايا كۋلتۋرا!"
پارتكوميسسيادا بولعاننان كەيىن بۇل ءۇستى-باسىنا بۇرىنعىدان دا مۇقيات قارادى. كىسى ءىستى بولعاندا، اسىرەسە، جۇرتى قۇرعىردىڭ باس پەن اياققا شۇقشيا قارايتىن مىنەزىن بىلەدى. ساقال، مۇرتىن قىرعان با، جوق پا؟ كويلەگى شاعالاداي اق پا، جوق پا؟ كوستيۋم، شالبار كۇندەگىدەن قالاي، قىرى جىعىلعان ،با، جوق پا؟
حالىق اينالايىن دا جاس بالاداي قىزىق قۇمار: بۇگىن ءبىر باستىق كەتىپ، ەرتەڭ ءبىر باستىق كەلىپ ابىر-سابىر بوپ جاتسا ءتىپتى قۇبا-قۇپ؛ اۋدارىس-توڭكەرىسسىز تىنىش ومىردەن گورى، تىم قۇرىسا، مەستكوم جينالىسىندا ايقاي شىعىپ، پۋتيەۆكانى اس قازانى اۋىراتىن كوليت، گاستريتى بار كوپ بالالى جەسىر ايەلگە بەرمەي، تاعى دا كوڭىلدەس كەلىنشەگىنە بەرىپ، جۇرت الدىندا ماي ۇرلاعان مىسىقتاي جۇمعان اۋزىن اشا الماي، ءجۇنى جىعىلىپ وتىرعان باستىققا جابىلىپ، يتتەي تالاپ جاتسا، مىنا جاقتا سوعان قىبى قانعان قاتىنداردىڭ قۇدايى بەرىپ، سول كۇنى جۇمىستى قويىپ، حيي-ي-لاپ كۇلىپ جولى بولادى؛ ولار ءازىم پارتكوميسسياعا شاقىرىلىپتى، پارتكوميسسيانىڭ باستىعى دا ەمەس، سوندا ىستەيتىن الدەقانداي تۇقىراق بىرەۋ وعان "وتىر" دەپ تە ايتپاستان تۇرعىزىپ قويىپ تاپىرىشكە الىپتى دەپ ەسىتسە، ە، وندا بەس قابات ينستيتۋتتىڭ توبەسى داۋىل سوققان ءۇيدىڭ تۇندىگىندەي جەلپىلدەپ كەتەر-اۋ!
بۇل سونى ءبىلدى؛ سونى بىلگەسىن جۇرت الدىندا ءوزىن بۇرىنعىداي بارىنشا نىعىز ۇستادى؛ ءۇستى-باسىن بۇرىنعىداي ساندەپ باقتى؛ باسىنا ۇيىرىلگەن بۇلتتى بۇل بىلدىرمەيىن دەپ قانشا تىرىسسا دا، ءبىراق ءيىسشىل يتتەي تىمىسكىلەپ جۇرەتىن قۋلار ءبارىبىر ءبىلدى؛ باسقادان بۇرىن ونى الدىمەن ءوزىنىڭ كىسىلەرى ءبىلدى: ديرەكتوردىڭ كابينەتى نەگە ولىك شىققان ۇيدەي تىم-تىرىس؟ تەلەفوندار نەگە كومەيىنە قۇم قۇيىلعانداي ءتىل-جاعى بايلانا قالعان؟ ءبارىنىڭ ءۇنى وشە قالعانى نەسى؟ بۇرىن وسىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جىلان شاققان بالاداي جاعى سەمبەي شارىلداپ جاتاتىنى قايدا؟ وسى تەگىن بە؟ جۇرت جۇمىستى قويدى. بەس قابات ءۇيدىڭ قۋىس-قۋىسىنىڭ ءبارى سىبىر-سىبىر، جىبىر-جىبىر، پىش-پىش. ايتاتىندارى — ۇلكەن كىسى نەگە سىرت اينالدى؟ ۇلكەن ءۇي نەگە شاقىرۋدى قويدى؟ تەلەفوندار نەگە تىم-تىرىس؟
انە، وڭ جاق شىنتاعى استىندا مەلشيىپ العان مەڭىرەۋ تەلەفوندار ءتىلىن جۇلعانداي؛ وسى كۇندەرى بارىنەن بۇرىن ءتىلى جۇلىنعان تەلەفوندار بۇنىڭ جانىنا قاتتى باتتى؛ كەيدە قاستاسقان بىرەۋ سىمىن قيىپ كەتكەندەي كورەدى دە، وڭ شىنتاعى استىندا ءيىن تىرەسكەن قىزىل، جاسىل، اق، سارى تەلەفوندارعا قول سوزىپ، ءارقايسىسىنىڭ ترۋبكاسىن ءبىر كوتەرىپ تىڭداپ كورەدى؛ جوق، ىستەپ تۇر؛ بۇل تەك وزىنە جاقىن تۇرعان كوكىرەگىندە جۇدىرىقتاي التىن گەربى بار، ءپىل سۇيەگى تەڭدەس اق سارىعا قول سوزبادى؛ بۇدان ءۇمىت ۇزگەلى قاشان؛ ۇلكەن ۇيدەگىلەر بۇرىن وسى التىن گەربتىمەن كۇنىنە ءبىر تەلەفون سوقپاسا، نە سول ۇيدە كۇن سايىن قيقۋلاسىپ جاتاتىن سان ساپالاق جينالىسقا، ماجىلىسكە، كونفەرەنسيا، پلەنۋم، اكتيۆ، سەزدەرگە الدەقالاي قاتىسپاي قاعاجۋ قالسا، قاتىسۋىن قاتىسىپ، ءبىراق جارىسسوزدە جۇرتتان بۇرىن سويلەمەسە، بۇل سويلەگەندە جۇرت دۋىلداتا قول سوقپاسا، ەڭ ارىسى جينالىستىڭ پرەزيديۋم قۇرامىنا كىرمەي، مىنا جاقتا كوپشىلىك اراسىندا قالىپ قويسا دا، سول كۇنى ۇيقىسى بۇزىلاتىن؛ ول كۇندەر ءوتتى؛ ەندى، كەرەك دەسە، مىنا مەلشيگەن مەڭىرەۋ تەلەفونداردان دا كۇدەر ءۇزىپ كوزىن الا بەرگەنى سولتۇعىن؛ جاڭاعى التىن گەربتى تەلەفون انا تەلەفوندارداي شار ەتپەي، كومەيىنە كۇمىس قوڭىراۋ ورناتقانداي سىپايى ءۇنى سىڭعىر ەتتى؛ كۇمىس قوڭىراۋدا كىسى شوشيتىنداي ەشتەڭە بولماسا دا، بۇل ورنىنان اتىپ تۇردى؛ نەگە بۇيتكەنى ساناسىنا جەتىپ ۇلگىرمەي، قاراپتان-قاراپ قالتىراپ كەتكەن قولى ترۋبكانى ارەڭ كوتەردى.
— ال... ال-لو...
داۋسىنا ءدىرىل ەنىپ، دەمى جەتپەي بارادى؛ قان شاپشىعان قوس شەكەدەگى تامىرلار قاتتى سوعىپ، قۇلاعى شىڭىلداپ، انا جاقتان اقىرىن شىققان داۋىستىڭ ءقازىر، بۇل ماسقارا بولعاندا، نە ايتقانىن ەسىتپەي قالاتىنداي قورىقتى.
— سا-لەمەتسىز بە؟ ءيا... ءيا، تىڭداپ تۇرمىن. كەشىرىڭىز... نەشەدە دەدىڭىز؟
— ءتورت.
— قۇپ... سىزگە بارايىن با؟
جوق، ۇلكەن كىسىگە...
قابىرعاداعى ساعاتقا قاراپ ەدى، ون ەكى؛ دەمەك، ءالى ۋاقىت بار. نەگە شاقىردى ەكەن؟ بۇل بىلەردە، ادەتتە، ۇلكەن كىسى ايلاپ، جىلداپ سۇرانعاندا كىسىنىڭ كىسىسىن تاڭداپ، تالعاپ قابىلداۋشى ەدى؛ ءيا، ول وزدىگىنەن ەشكىمدى شاقىرماۋشى ەدى عوي؛ اپىراي، ءا؟.. بۇندا نە سىر بار؟ بۇل كۇندە بۇنىڭ بارى-جوعىن باسقا تۇگىل دوستارى ۇمىتا باستاعاندا، ۇلكەن كىسىنىڭ ەسكە العانى... جاقسىلىق بولسا جارار ەدى. ال ەگەر... ەگەر دە؟.. ارعى جاعىن قازبالاۋعا قورىقتى؛ قاراپتان-قاراپ قولى، اياعى مۇزداپ بارا جاتقانىن ءىشى قابىل المادى؛ ءبىراق تاعدىرى ءدال ءقازىر نە ارى، نە بەرى بولعالى تۇرعاندا، كوڭىلىن جاماندىققا بەرگىسى كەلمەدى؛ جوق، جوق، قۇداي جاماندىقتىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن! ەسىنە قىزىل بەت كومەكشى ءتۇستى. ايتسا دا، ۇلكەن كىسى قىرىنا العان كىسىلەردى ادەتتە ول قىرىپ جىبەرە جازداۋشى ەدى عوي؟ ال باعانا بۇعان تەلەفون سوققاندا، ونىڭ ادەتتە كىسىنىڭ توبەسىن تەسە جازدايتىن دۇڭكىلدەك داۋسى قۇلاعىنا ءزىلسىز دە ءزارسىز ەستىلگەن سياقتى ەمەس پە ەدى؟ سوعان قاراپ ۇلكەن كىسى بۇنىڭ اناداعى بىلمەستىك قاتەسىن ءبىر جولعا كەشكەن، رايىنان قايتقان ەكەن دەپ قالىپ ەدى.
قوڭىراۋلى ساعات ءۇشتى سوقتى. ءبىر ساعاتتان كەيىن ۇلكەن كىسىنىڭ قابىلدايتىنىن ويلاعاندا ءۇمىت پەن ۇرەي قوسارلاپ، نە قورقارىن، نە قۋانارىن بىلمەي، كوكىرەگى تاعى دا ابلىعىپ كەتتى. "ءيا، اللا، — دەدى ىشىنەن، — ءوزىڭ قولدا!"
قوڭىراۋلى ساعات... لىپ ەتىپ ورنىنان اتىپ تۇردى. ۇلكەن كىسىنىڭ الدى قاشان بارسا دا ەل تىزگىنىن ۇستاعان وڭشەڭ ىعايلار مەن سىعايلارعا لىق تولى بولاتىن. بۇل وسىنداي ورايى كەلىپ تۇرعاندا شاقىرعان ۋاقىتتان ءسال بۇرىنىراق باراتىن دا، الگى ەل تىزگىنىن ۇستاعان ىعايلار مەن سىعايلاردىڭ اراسىندا ەلتەڭ-سەلتەڭدەپ كوزگە ءتۇسىپ قالعاندى ادەتكە اينالدىرىپ، ماشىقتانىپ العان-دى. قول، اياعى، جەپ-جەڭىل. جۇرەگى الىپ ۇشقانى بولماسا، كوڭىلىن جاماندىققا بەرمەدى؛ كوزىنە تۇسكەن شاشىن ادەتتەگى ماشىقپەن كەيىن قاراي سىلكىپ تاستادى دا، اياعىن شيراق الىپ شاپشاڭداپ سىرتقا شىقتى؛ سۇلىك قارا توسىپ تۇر ەكەن؛ اسىققاندىكى مە، بۇل جولى ءوزىنىڭ ارت جاقتاعى داعدىلى ورنىنا وتىرماي، شوفەردىڭ جانىنداعى ورىنعا شالقالاپ جاتا كەتتى دە، يەگىن كوتەرىپ: "ۇلكەن ۇيگە" دەدى؛ موتور ءدۇر ەتتى؛ سۇلىك قارا سۋعا سالعان قايىقتاي باۋىرى جەر سىزىپ جىلجي جونەلدى؛ الگىندەي ەمەس، الابۇرتقان جۇرەك اپتىعى باسىلىپ، تۇسىنداعى اينەككە كوز سالدى؛ قالا ءىشى كۇندەگىدەي، بۇگىن دە بەرەكەسىز، ىعى-جىعى ەكەن؛ "ۆينتيكي" ، — دەدى ىشىنەن؛ ۇلى كوسەمنىڭ تاپقىرلىعىنا تولقىپ شابىتتانىپ كەتكەنى سونشا، تاس كوشەدە تۇياعى سىرتىلداپ ارلى-بەرلى جوسىپ جۇرگەن مىنالار بۇعان شىنىمەنەن يلەۋىنە جەم تاسىعان قۇمىرسقاعا ۇقساپ كەتتى.
پاقىر پەندەنىڭ تىرلىكتە بىتپەيتىن دە قويمايتىن شارۋاسى-اي! ەرتەلى-كەش دورباسى سالاقتاپ، ەمپەلەڭدەپ اسىققان بىرەۋ؛ قايدا اسىعاتىنىن، نەگە اسىعاتىنىن ادام ءبىلىپ بولمايتىن ۇلكەن قالانىڭ ادەتتەگى بەرەكەسىز دە تۇسىنىكسىز تىرلىگى ارى-بەرىدەسىن جالىقتىرا باستادى؛ كوك الا ءتۇتىندى بۇرقىلداتىپ اعىلىپ جاتقان ماشينادان كوز سۇرىنەدى؛ ارقاسىنا تاۋداي توپىراق ءۇيىپ، تاس، اعاش، كىرپىش تيەپ الىپ ىڭىرانعان وڭشەڭ بەلاز، كاماز، كرازدار؛ ۇلكەن قالانىڭ الدەبىر جەرىندە بەسجىلدىق جوسپاردى ءۇش جىلدا ورىنداماق بوپ وتانعا، پارتياعا انت بەرىپ، ەندى انە قىزىل تاناۋ بوپ جانتالاسىپ جاتقان الدەبىر الىپ قۇرىلىسقا اپارا سالا قۇياتىن ىستىق قارا ماي، سىلقىلداعان كوك سوقتا سەمەنت تيەگەن كوكقاسقا ساموسۆالدار ارىلداپ اعىزىپ كەلە جاتقاندا، قۇداي وڭداپ، الدىنان الا تاياقتى، قىزىل كارتۋزدى بىرەۋ شىعا قالسا قۇبا-قۇپ؛ وندا تەمىر تورموز شاقىر-شۇقىر ەتەدى؛ قالعان ۋاقىتتا قۇددى تاۋدان دۇركىرەي قۇلاعان توپان سۋمەن قوسىلا دومالاعان دوڭبەك تاستارداي گۇرىلدەپ، دۇرىلدەپ كەلە جاتقان الگى كاماز كراز، بەلازدار كۇندە-كۇندە ۇيىنەن بوز الا تاڭمەن تالاسا جەم ىزدەپ شىعىپ، ەندى الدەبىر كوشەنى قىسقا مويىننان كەسىپ وتە بەرگەن الدە كەمپىر، الدە شالدىڭ زارەسىن ۇشىرىپ بىتەدى.
ايتسا دا، بۇگىنگى قالا قانداي كوڭىلسىز؛ كوپتەن بەرى جاڭبىر تامباي رەڭى قاشقان سۇر اسفالت، سۇرعىلت ۇيلەر ءتۇتىن مەن شاڭعا تۇنشىققان؛ سول ءتۇتىن مەن شاڭعا تۇنشىققان سۇرقاي قالانىڭ بۇدان دا گورى سۇرقىن قاشىرىپ جۇدەتە تۇسكىسى كەلگەندەي، ساپىرىلىسقان كوشەدە سۋمكاسى سالاقتاعان ەبىل-سەبىل بىرەۋلەر؛ تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى دۇكەن جاعالاپ جوسىپ جۇرگەندەرى؛ بۇگىن دە سولاي، ەرتەڭ دە سولاي؛ بار كۇندەردىڭ بارىندە دە جەم ىزدەپ تاس كوشەدە تۇياعى سىرت-سىرت.
ءبىر عاجابى: مىنا سۋمكا ارقالاپ، دۇكەن جاعالاپ جوسىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا جاستار جوق؛ ءپاتشاعارلار اس ىشپەيتىن ءىشى بىتەۋ مە؟ الدە شەتىنەن كەكىرىگى ازعان وسى قالانىڭ ۇل-قىزدارى ىستىققا شىقپاي ۇيدە كولەڭكەلەپ جاتا ما؟ بۇنىڭ كۇندە-كۇندە كورەتىنى كىل كارى-قۇرتاڭ؛ كەزەرگەن ەرىن؛ كىرتيگەن كوزدەر؛ انا كوشەدە دە، مىنا كوشەدە دە سولار مىقشىڭداپ سەتكە، سۋمكا، دوربا كوتەرىپ قالت-قۇلت، بۇكشەڭ-بۇكشەڭ؛ انە سەتكا تۇبىندە تومپايعان كوك بازارداعى كورەي شالدان ساتىپ العان تورت-بەس تال جۋا، بەس-التى ءتۇيىر كارتوپ كوتەرگەن كەمپىر جارى جولدا دەمىكپەسى ۇستاپ، بۇكتەتىلگەن بەلىن جازا الماي، تاياققا سۇيەنىپ ىرسىلداپ تۇر؛ ال ايران، ءسۇت تۇسكەن انە ءبىر دۇكەننىڭ ءىشى-سىرتى ۇيمە-جۇيمە حالىق؛ بۇلار دا وڭشەڭ كارى-قۇرتاڭ؛ بۇلار دا شاڭ-شۇڭ؛ انە، قولىنا ەشتەڭە ىلىكپەي، وڭىرىندەگى تۇيمەلەر ءۇزىلىپ الاۋ-دالاۋ بوپ شىققان بۋرىل باس بىرەۋ قولىنداعى بوس سۋمكانى قۇلا دالاعا كىجىنە سىلتەپ، الدەكىمگە ىزالى بىردەڭەلەردى بات-بۇتتادى دا، تاعى ءبىر دۇكەنگە سۇرىنە-قابىنا جۇگىرە جونەلدى.
مىناۋ بۇنان بۇرىن دا كورىپ جۇرگەن تىرلىگى؛ ءبىراق بۇل بۇرىن وسىندايلارعا كوڭىل اۋدارماۋشى ەدى؛ ءقازىر الداعى كەزدەسۋدى ويلاعىسى كەلمەدى دە، تۇسىنداعى اينەككە قايتا ءتوندى: مىنالار كوممۋنيزم قۇرىپ جاتقان باقىتتى ەلدىڭ پەندەسى ەمەس، بۇل بىلمەيتىن، بۇعان بەلگىسىز، باسقا دۇنيەدەن كەلگەن بوگدە بىرەۋلەر سياقتى؛ سوسىن بۇنىڭ ءوزى دە شاڭ مەن ءتۇتىن استىندا تۇنشىققان وسىناۋ تىرلىككە الدەقالاي توسىننان تاپ بولىپ، تۇسىنە الماي تاڭىرقاي قارايتىنداي.
اپىراي، مىنا يت ءومىر قاشان دا وسىلاي ما؟ كەشە دە، ارعى كۇنى، ونان ارعى، ارعى كۇندەر، اپتالار، ايلار، جىلداردىڭ بارىندە دە ءدال وسى قازىرگىدەي شاڭ، توزاڭ، ءتۇتىن استىندا سۋمكا، سەتكا، دوربا ارقالاپ، بۇكەڭ-بۇكەڭ دۇكەن جاعالاپ، ءسۇت جەتپەگەندە، ايران جەتپەگەندە، تىم قۇرىسا، كوك بازاردىڭ جايماسىندا كورەي شالدىڭ جۋاسى، ءسابىزى، سارىمساعى ۇزىلمەي، وزبەك اعايىندار مەن ۇيعىر اعايىنداردىڭ ورىگى، مەيىزى، جەمىس-جيدەگى ۇزىلمەي، قىمبات تا بولسا، ايتەۋىر، قۇداي وڭداپ اقشاڭا تابىلىپ تۇرعانىن داتكە قۋات قىپ، ءشول دالادا ساعىم قۋعانداي جىعىلىپ ءسۇرىنىپ، يت تىرلىكتىڭ تۇبىنە جەتە الماي وتە مە؟
بۇل وي سەنىڭ باسىڭا جاڭا كەلدى. ال باسقالار شە؟ باسقا بولعاندا... انا، قوينىنا بوتەلكە تىققان ۇرپەك باس جاستار بىردەڭە ويلاي ما؟ وسى ەلدىڭ، جەردىڭ، سۋدىڭ ەرتەڭگى قوجالارى نە ويلايدى ەكەن؟ ولار، ءسىرا، بىردەڭە ويلاي ما؟ ءسىرا، ويلانا ما؟ الدە ەرتەلى-كەش شاڭ-شۇڭ مەن وپىر-توپىر اراسىندا جاعا جىرتىلىپ، جەڭ جۇلىنىپ، تۇيمە ءۇزىلىپ جاتاتىن دۇكەندەردەن اۋلاقتا، تاۋ سۋى سىلدىر-سىلدىر اققان تىنىش، تازا كوشەلەردە، فونتان، سكۆەر، پارك ساياسىندا يت جەتەلەپ سەرۋەندەگەن اپەندە قىزدار مەن قوينىنا بوتەلكە تىققان الگى اپەندە بوزبالالار قىدىرىپ ءجۇرىپ، بىر-بىرىنە الدەقالاي كەزدەسە قالعاندا "چاو!" دەپ قول كوتەرىپ، ءبىراق توقتاماي ءوتىپ كەتىپ، ۋايىم-قايعىسىز ۋاقىت وتكىزە مە؟ بولسا دا، ءوز باسىڭ قالا جاستارى انا جاقتا ءۇي توناپ، كىسى ءولتىرىپ جاتسا دا قاپەرىڭە كىرىپ شىققان ەمەس. ال، انە ءبىر قازاق جاستارىنا كوسەمسىپ، قوس ۋىس جينالىس بولسا كەڭىردەك كەرىپ قيقۋلاپ شىعا كەلەتىندەر شە؟ سولاردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى قولى قالت ەتكەندە شەت جاقتاعى كىشىگىرىم دۇكەندەردىڭ قاعا بەرىسىنە بوي تاسالاپ تىعىلىپ تۇرىپ توڭىرەگىنە كوز سالسا عوي، تالايدى كورەر ەدى؛ باسقاسىن قويعاندا، ولار شەتەلدىك سيگاردىڭ باسىنە كەلىسپەي، "نۋ ستاريك!" — دەپ بۇرتاڭداپ تۇرعان وسى قالانىڭ بۇيرا باس، جەلكىلدەك شاشتىلارىن كورەر ەدى عوي. اكە-شەشەسى بولماسا، باسقا كىسى كەسكىن-كەيپىنە قاراپ نە ۇلتىن، نە جىنىسىن ايىرىپ بولمايتىن وسى قالانىڭ قۇددى مەڭدۋانا جەگەن ەسەكتەي ۇرىنارعا قارا تاپپاي قاقتىعىسقان، سوقتىعىسقان تاعى تالاي شي بورباي ۇرپەك باستارىن كورەر ەدى-اۋ.
ءيا، مىنا تىرلىك بۇگىن بۇعان قاتتى اسەر ەتتى؛ تۇسىنداعى اينەككە قانشا تونسە دە، وسىلار مەن وسىندايلارعا، سوسىن سۋمكاسى سالاقتاعان انە ءبىر كارى-قۇرتاڭدارعا مەكەن بولىپ بارا جاتقان مىنا قالادان كوز قۋاناتىن ءجىبى ءتۇزۋ بىرەۋ كورە الماعانىنا قايران قاپ وتىرعاندا، كەنەت... و، توبا! توبا! تىلىنە ورالعان وسى ءبىر جالعىز اۋىز ءسوزدى كۇبىرلەۋگە عانا شاماسى كەلدى؛ تۇسىنداعى اينەككە قايتا ۇمتىلدى؛ قىز با، الدە كۇيەۋگە جاڭا شىققان كەلىنشەك بولسا دا ءوزى ءبىلسىن؛ ايتەۋىر وسىناۋ كىسى بويىن ەڭسەلەپ باسا تۇسكەن جەر بەتىندەگى جۇدەۋ تىرلىككە قازينەسى كەڭ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن كوكتەن جىبەرگەن جالعىز كوز قۋانىشىنداي ءبىر ادەمى بيكەشتى بۇل جانىنا تاقاپ كەلگەندە كوردى؛ كوردى دە ەسى شىقتى. ۇلكەن كىسىگە كەلە جاتقانى دا جادىنان شىعىپ كەتتى؛ جايلى ورىندىققا دەنەسىن جىعىپ سالىپ شالقالاپ جاتقان سامارقاۋ كۇيدەن شۇعىل سەرگىپ، بويىن جيىپ الدى. پەريزات!... عاجاپ! بوزالا تاڭنان جەم ىزدەپ سۋمكاسى سالاقتاپ ءسۇرىنىپ-قابىنعانداردىڭ اراسىندا دۇنيە قامى كاپەرىنە كىرىپ شىقپاي، قازىق وكشە ءتۋفليدى قىدىڭ-قىدىڭ باسقان سۇڭعىلا بيكەش بۇنىڭ جانارىن بىردەن ارباپ الىپ ەدى.
تەك، اتتەڭ... اتتەگەنە-اي، بۇل مىنا بيكەشتىڭ باسى مەن اياعىن قىزىقتاپ كوز جۇگىرتەم دەگەنشە ىلديعا قاراي مولتىلدەپ كەلە جاتقان ماشيناسى قۇرعىر ءقازىر-اق اعىزىپ وتە شىعار ما ەكەن؟ سورلاتقاندا، كەرەك دەسە، بۇل كوز قۇمارىن دا قاندىرا الماي... جوق... ساداعاڭ كەتكىر شوفەر بالا، ءسىرا، بۇنىڭ ارجاق ويىن اڭعارعان سياقتى؛ قىزبەن قاتارلاسا بەرە ءجۇرىسىن كىلت تەجەپ ءىلبىدى دە قالدى: جانە جاياۋ كىسىلەر ءجۇرىپ جاتقان تروتۋارعا بۇيىرلەپ جاقىن كەلگەنى سونشا، سەن ەندى وزباي دا، قالماي دا قاپتالداسىپ قاتار كەلە جاتقان قىزعا قول سوزساڭ جەتەتىندەي؛ قىز دا سونى بايقاعانداي، دەرەۋ بويىن جيىپ الدى؛ ەلىكتىڭ لاعىنداي قارا كوزى بۇعان قاراعاندا كىرپىگىن قاعىپ، جاۋتاڭداپ قالدى: نە قىلسا دا مىنا قىزدىڭ تابيعاتىندا ءالى دە بولسا باستىقپاعان ۇركەكتىك بار ما، قالاي؟ ادەمى قىر مۇرىننىڭ ەلبىرەگەن جۇپ-جۇقا تاناۋى نەگە انتەك ءدىر ەتتى؛ باسقا كەزدە قالاي كيىنەتىنىن قايدام، ال ءقازىر الدە ايەل اينالايىنداردىڭ ەركەككە ۇناعىسى كەلگەندە ءوزى بىلەتىن ونەرىن ايانباي-اق سالىپ باققانى بايقالادى: ارجاعىنان اپپاق دەنەسى كورىنەتىن سەلدىر شىت كويلەكتىڭ جەڭى دە، جاعاسى دا جوق؛ تىلتيعان ەتەگى دە تىزەسىنەن جوعارى شاۋىپ، وقتاي ءتۇپ-تۇزۋ سيراعى مەن اپپاق سانى سوقىر بىرەۋ بولماسا، كوزى بار كىسى كورسە جانارىن ارباپ، جەلىمدەي جابىسا قالاتىن ءازازىل سيقىرى بارداي؛ ەگەر جازاتايىم قازىرگى ايەلدەر ول جەر-بۇل جەرىن شۇبەرەكپەن جاسىراتىن ءۇردىستى تاستاپتى-مىس دەگەن لاقاپ شىقسا، ءسىرا، مىنا بيكەش ۇستىندەگى الگى بولار-بولماس لىپانى باسقالاردان بۇرىن سىپىرىپ تاستاۋدان تايىنباس ەدى: سوسىن بەتى جىلتىر ۇرعاشى كورسە ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ قالىپ، سوڭىنان اۋكەسىن سالا ۇمتىلاتىن ەركەكتەرگە بۇل دا ءوزىنىڭ، انا كوككە تويعان مارقا قوزىنىڭ قۇيرىعىنداي ۇستىندەگى دەنەمەن دەنە بوپ قابىسقان جۇپ-جۇقا شىت كويلەك استىندا بۇلتىلداعان جۇپ-جۇمىر بوكسەسىن، قىلدىرىقتاي بەلىمەن جۇرت كوزىنە جالاڭاش توسقىسى كەلەتىن دە تۇراتىن البىراعان تۇلكى ساعاق اپپاق موينىن، ونان دا باسقا تۇلا بويىنداعى تاعى تالاي بار-بار كوز تارتار جەرىن "ال، كانە، كورىپ الىڭدار" دەگەندەي ەشكىمنەن يمانى سەسكەنبەستەن سىلاڭداپ كوشەگە شىعار ەدى-اۋ! "ءيا، تايىنباس ەدى، كوشەگە شىعار ەدى"، — دەدىڭ؛ شىنىندا دا مىنا بيكەشتەن ءبىر سونداي باتىلدىق بايقاعانسىڭ-دى.
بۇل ءوزىن وسىدان ارتىق ۇستاي الماي قوزعالاقتاپ كەتتى؛ ەندى ءسال كىدىرگەندە ىلبىگەن ماشينادان سىرتقا اتىپ شىعىپ، بارا سالا قۇشاقتاي الاتىنداي ەدى؛ قىز سونى بايقادى؛ نايزا كىرپىك استىنان ساعان بىرەر ۇركەكتەپ قارادى دا، ار جاعىندا اعىلىپ جاتقان كىسىلەردىڭ اراسىنا زىپ بەرىپ كىرىپ كەتتى؛ ەندى قايتا كورىنبەدى؛ سەن ارى-بەرى مويىن سوزىپ قارادىڭ دا، كورە الماي، كۇدەر ۇزگەسىن كوزىڭدى الدىڭا تىكتەپ ەدىڭ؛ ماشينانىڭ باعانادان بەرى بۇلايشا نەگە باۋىرىن جازا الماي بۇگەجەكتەپ قالعان سەبەبىن ەندى ءبىلدىڭ؛ "ۇلكەن كىسىگە كەشىگىپ قالماسام نە قىلسىن"، — دەپ ويلاپ جانىنداعى شوفەرگە قاراپ ەدى؛ انشەيىندە باستىعىنىڭ ارجاق ويىن ايتقىزباي اڭعارىپ ەلپىلدەپ تۇراتىن جىگىت بۇل جولى سەلت ەتپەي، سۇپ-سۇر بوپ كوزىن الدىنا تىگىپ اپتى؛ شوفەر قاراعان جاققا بۇل دا كوز تاستاپ ەدى؛ سۇيتسە... الدا ءىلبىپ بارا جاتقان الدەقانداي ءبىر القام-سالقام ەسكى جۇك ماشينانىڭ ۇستىندە باسى باۋىرىنا تۇسكەن ايەل، ەركەگى ارالاس بەس-التى كىسىنىڭ ورتاسىندا سىرلانباعان تاقتاي تابىت تۇر ەكەن؛ مۇردە جاتقان ماشينانى جالعىز بۇلار ەمەس، بۇلاردان كەيىنگى ماشينالار دا باسىپ وزۋعا ءداتى جەتپەي، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شۇبالىپ تىرناداي تىزىلە قاپتى، سەن تاعى دا: "كەشىگىپ قالماساق ءقايتسىن"، — دەپ تىنىشسىزدانساڭ دا، ءبىراق سىرتىڭا شىعارىپ ءتىس جارعان جوقسىڭ؛ مىنا جۇرتتىڭ باسىنا تۇسكەن شاراسىزدىق ساعان دا ءتۇسىپ ىشىڭنەن تىنىپ: "اجال شىركىننىڭ ءتۇسى قانداي سۋىق"، — دەپ كوزىڭدى باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتىڭ؛ سۇرىكتى ساعاتى جەتكەندە بۇل پالەدەن كىم قاشىپ قۇتىلعان: تەك اجالى قۇرعىر كىسىگە كەلسە ءدال قازىرگىدەي جەمىس اعاشتار جاڭا گۇلدەپ جاتقان كوكتەمدە كەلگەن قانداي جامان؛ انا قاراشى، بيىلدىققا بۇلت اينالماي قويعان شايداي اشىق اسپان قانداي ءموپ-مولدىر؛ كوك نىلمەن جاڭا عانا شايىپ تازارتىپ العانداي، تاس توبەدە كۇلىڭ-كۇلىڭ ەتەدى؛ اپىراي، مىنا شاڭ استىندا تۇنشىققان قالانىڭ ۇستىندە شالقالاپ جاتىپ العان كوك ءنىل اسپان مەن جارىق كۇندى بۇل جالعاندا ەندى قايتا كورمەي، ماڭگى باقي كوز جۇمعان قانداي پاقىر ەكەن؟ كىم ەكەن؟
وسىلاي ويلاۋىن ويلاسا دا، بۇل ءبىراق مىنا سالدىرلاق ەسكى ماشيناداعى تابىتتا جاتقان مۇردەنىڭ تىرىدە كىم بولعانىن شامالاپ وتىر: بۇل جارىقتىق تىرىدە ءقايبىر ايدارىنان جەل ەسىپ قارىق بولدى دەيسىڭ؛ مىقتاسا وسىنداعى كوپ زاۆودتىڭ بىرىندە ىستەگەن شىعار؛ اي سايىن الاتىن ازىن-اۋلاق ايلىعىن ۇيىنە اپارماي ءىشىپ قويىپ، قاتىن، بالاعا ولە-ولگەنشە جەككورىنىشتى بولمادى دەيسىڭ بە؟ بۇنىڭ ءولىمى كەشەگى كۇنى كوزى تىرىدە ءبىر بوتەلكەنى ءبولىپ ىشكەن سىبايلاستارى بولماسا، باسقا كىمنىڭ قاپەرىنە كىرىپ شىقتى دەيسىڭ؛ تابىت جانىندا ءبۇرىسىپ وتىرعان ازعانتاي تۋىستارى ءقازىر قالا سىرتىنداعى قورىمنىڭ شەتىنەن ەكى ارشىن جەردى شۇقىپ قازار-قازار دا، ۇستىنە تومپايتىپ توپىراق ءۇيىپ، وعان اعاش كرەستىڭ ۇشكىر جاعىن ىرعاپ كىرگىزەر؛ تىرىدە قۇتىلعانشا اسىققان سورلىنى جەرلەپ قايتقاسىن بۇلاردان باسقا كىم جوقتاپ كوكىرەگى قارس ايىرىلار دەيسىڭ؛ مىنالار دا كوكىرەگىن ورتەپ بارا جاتقان الدە ىزا، الدە كۇيىكتى اششى اراقپەن باسىپ، سەلەدكانىڭ ءبىرى باسىن، ءبىرى قۇيرىعىن يىسكەلەپ سولق-سولق جىلاپ وتىرىپ، ەسكە السا الار، ءبىراق سونان ەرتەڭىنە، ۇيقىدان ويانعاندا زىپ-زىلدەي اۋىر باسىن جاستىقتان ازەر كوتەرىپ، تالتىرەكتەپ تۇرعاندا ەشقايسىسىنىڭ دا ەسىنە كىرىپ شىقپاس-اۋ!
جارىقتىقتى بۇل شىن ايادى؛ نە تۋعانى، نە ولگەنى ەشكىمدى سەلت ەتكىزبەيتىن وسىنداي ءقادىرسىز ءومىردىڭ كەرەگى قانشا؟ باياعىدا جارىق دۇنيەگە قالاي كەلدى؟ ونان قالاي ءومىر ءسۇردى؟ ەندى ءقازىر ءفاني جالعاننان قالاي كەتىپ بارا جاتقانىن مىنالاردان باسقا جان بىلمەيدى.
ايتسا دا، اكادەميك باسىمەن بۇل دا ءوزىنىڭ قاي جىلى تۋعانىن بىلسە دە، ءبىراق ءدال قاي ايدا، قاي كۇنى دۇنيەگە كەلگەنىن بىلمەيتىن. كومسومولعا وتەردە اكەسىنەن ايىن، كۇنىن سۇراعاندا، مارقۇم اكەسى بۇعان اۋەلى الارا قاراپ: "ونى قايتەسىڭ؟" — دەدى. سوسىن سىرت اينالا بەرە قولىن سىلتەپ: "يت ءبىلسىن بە، سەن تۋعان كۇنى جاعاعا العاش قار جاۋعان ەدى"، — دەگەن-دى.
ارال وڭىرىندە قار كەي جىلى قاراشانىڭ اياعىن الا جاۋسا، قايسى بىردە جەلتوقساننىڭ باس كەزىندە كىربىك بىردەڭە ازەر قىلامىقتايتىن؛ نەگە ەكەنىن قايدام، سەن سول ەكى ايدىڭ بىرىنە توقتاماي، تۋعان كۇنىڭە قازاننىڭ 22ء-سىن العانسىڭ-دى؛ ءسۇيتىپ سەن دە ءوزىڭنىڭ دۇنيەگە قاي اي، قاي كۇنى كەلگەنىڭدى بىلمەسەڭ دە، ءبىراق سوڭىرا سۇرىكتى كۇن ساعان نا جەتىپ كوز جۇمعاندا، وسى حالىقتىڭ سەنى انا دۇنيەگە قالاي جونەلتىپ سالارىن شامالايتىنسىڭ؛ وسى دۇنيەنىڭ قىزىعى مەن قۋانىشىن سەنەن اياماعان قۇداي و دۇنيەنىڭ دە ماراپاتىن اياماسى بەلگىلى.
ءجا، ءولىمنىڭ بەتىن ارى قىلسىن؛ ءبىراق اجال جەتىپ ولە قالعان كەزدە ول كۇنى اتاقتى عالىمىن ازالاعان ءيسى قازاق ۇيدە وتىرا الماي، كارى-جاسى كوشەگە شىعىپ تەڭسەلىپ كەتەر-اۋ! تاڭ اتار-اتپاستان راديو اڭىراپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتاتىن قايعىلى سازدار بىرىنەن كەيىن ءبىرى سارنار-اۋ! سول كۇنگى گازەتتەردىڭ بارىندە دە ۇكىمەت پەن پارتيا باسشىلارى قول قويعان كولدەي ازاناما كورنەكتىلەپ بەرىلەر-اۋ! قوشتاسۋعا اعىلىپ كەلىپ جاتقان حالىقتا قيساپ بولماس-اۋ! بۇل سوندا قان كۇرەڭ ماقپالمەن تىستاعان تابىتتا، تاۋ بوپ ۇيىلگەن گۇل شوعىنىڭ اراسىندا كەرە قارىس ماڭدايى جارقىراپ جاتار-اۋ!
ءتۇس تاياۋ، ءبىراق قوشتاسۋعا كەلىپ جاتقان حالىقتىڭ جۋىق ارادا اياقسيتىن ءتۇرى جوق؛ قالاداعى كوپ-كوپ مينيسترلىك، كوميتەت، قوعامدىق مەكەمەلەر، سوسىن زاۆود، فابريكا، عىلىمي ينستيتۋتتار، عالىمدار، جازۋشىلار، اعايىن-تۋعاندار، دوستار، جولداستار يۋ-قيۋ، شەك جوق، قيساپ جوق؛ سەن بولساڭ ۇستىندە بۇرىن يىنگە سۇقپاعان مولتتەي قارا كوستيۋم، اق كويلەك، قىزىل گالستۋك؛ دۇنيە سالعان ادامنان گورى مىنا قان كۇرەڭ تابىتتا دا سەن ءدال ءبىر ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى قاتىسقان تاعى ءبىر جينالىستا سويلەپ كەپ، ەندى ەشتەڭەگە زاۋىقسىز، سامارقاۋ قالپى كيىمشەڭ بويىمەن قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ ساپ، مىنا اعىلىپ كەلىپ جاتقان حالىققا نازار اۋدارماي، بەي-جاي، سۇلىق جاتقاندايسىڭ!
مىنە، ءتۇس اۋدى؛ باسشى كىسىلەر ىشتەن يىقتارىنا كوتەرىپ الىپ شىققان تابىتتى سىرتتا قاڭتارۋلى تۇرعان كوش قۇلاش قارا ماشيناعا اپارىپ جايعاستىردى؛ ەندى ءقازىر قارالى شەرۋ اقىرىن ءىلبىپ قوزعالاتىن بار-بار كوشەلەردىڭ ءبارىنىڭ ەكى بەتىنە الدىن-الا قازديتىپ مەليسا تۇرعىزىپ قويعان؛ سولاي بولاتىنىنا سەن كامىل سەنەتىن ەدىڭ-اۋ. سوڭىرا دۇنيە سالعاندا ساعان كورسەتەر بار سىي، بار قۇرمەت پەن ساعان ىستەلەر بار-بار ماراپات اينا-قاتەسىز ءدال وسىلاي بولاتىنىنا قۇيتتاي دا كۇماندانعان جوقسىڭ-دى؛ ساعان سول كۇننىڭ سونان بىلايعى جاعى قالاي بولاتىنى دا بەلگىلى؛ سونان بىلايعى جاعىن ويلاعاندا سەنىڭ كوز الدىڭا ءارقاشان اۋىر قازانى ازەر كوتەرىپ، اياعىن مامىرلاپ ءىلبىپ باسقان الگى ازالى شەرۋ ەلەستەر ەدى؛ قالادان شۇباتىلىپ شىققان سول ۇزىننان-ۇزاق شەرۋ سوڭىندا ءبىر توقتاپ، ءبىر ءجۇرىپ تىرناداي ءتىزىلىپ كەلە جاتقان قيساپسىز كوپ ماشيناعا ءسىرا دا كوز جەتپەيدى؛ مىنە، اقىرىن، وتە اقىرىن قوزعالعان قارالى كوش ارەڭ دەگەندە تاۋ باۋرايىنداعى قاسيەتتى كىسىلەر عانا جەرلەنەتىن قورىمنىڭ شەتىنە ىلىكتى؛ تىرىدە ءتاۋىر قىزمەتكە تالاسىپ-تارماسىپ جاتاتىن كىسىلەر وسى كۇنى ولىكتى دە بىرىنەن-بىرىن وزدىرعىسى كەپ ابىگەرگە ءتۇسىپ جۇرگەن جوق پا؟
ساعان، ارينە، كوكتوبەدەگى قاسيەتتى قورىمنىڭ ەل كوزىنە باسقالاردان بۇرىنىراق تۇسەتىن جەرى تيەدى؛ ونداي جەردى كوپتەن بەرى سەن ءوزىڭ دە كوزدەپ جۇرگەنسىڭ-دى: كوكەيدە جۇرگەن جەردەن تيگەن قابىردى قارالى كوش كەلگەنشە ازىرلەپ قويعان؛ قابىر باسىنا قۇرعان مىنبەگە بۇنى جونەلتۋگە ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا مۇشەلەرى كوتەرىلدى؛ بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءسوز العان كىسىلەر تىرىدە ايتىپ تاۋىسا الماعان ماقتاۋىن انا ەكى ارشىن قابىردىڭ جانىنا اپارىپ قويعان تابىتتا جاتقان مۇردەگە ءتىپتى اياماي-اق ۇيىپ-توگەر-اۋ! توقتا... ءيا، بۇندايدا تۋىستار مەن جولداستار اتىنان بىرەۋلەر سويلەۋشى ەدى عوي؟ تۋىس دەگەندە... بۇندا بىدىق اعاسىنان باسقا ەت جاقىن كىم بار؟ ول بيشارا سۋىق حاباردى ەسىتكەن بويدا قاتىن، بالاسىن جەتەلەپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جەتەر-اۋ؛ ءبىراق ول جاڭا قولتىعىنان سۇيەگەن بىرەۋلەردىڭ دەمەۋىمەن مىنبەگە شىققاسىن قابىر باسىندا ءيىن تىرەسكەن ىعى-جىعى جيىندى كورىپ كوڭىلى بوساپ كەتەتىن شىعار؛ انشەيىندە دە اۋىلدا ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسا الماي، بىلدىرىقتاپ كەتەتىن بىدىق سورلى، مىنا ارادا ءتىپتى تۇك ايتا الماي "مەن دەگەن... ماڭدايى قۇرىعان... قۇرىعان دەگەن..."، — دەپ ءوز ماڭدايىن ءوزى ۇرىپ ماسقارا بولماسا ءقايتسىن؟ سونى ويلاعاندا سەنى ءارقاشان وسى جاعى قينايتىن؛سوسىن، ارينە، جولداستار اتىنان بىرەۋ... سەنى بۇل دا قينالتادى؛ دوس، جولداس دەگەندە بۇنىڭ تىرىدە توڭىرەگىنە جيعان كىسىلەردىڭ ىشىندە نوقتاعا تولىق كىم بار؟ كەشە تۋ دەگەندە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعاندا توڭىرەگىنە جيعان قارا توبىردىڭ شاما-شارقى بەلگىلى؛ ايتقانىن ەكى ەتپەي ەلپىلدەپ تۇرعانى بولماسا، سول شىركىندەردىڭ ىشىندە وزىندىك ويى، پىكىرى بار ءجىبى ءتۇزۋ ءبىرى جوق ەكەن-اۋ! شاۋىپ شىققانى — جۋان جاقايىم؛ وزىنەن كەيىن عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن ۇرشىقتاي ۇيىرگەن ەكىنشى باستىق؛ ءبىراق ونىڭ دا ماردىمى بەلگىلى: قۇداي بىلەدى، و دا الگىندەگى بىدىق اعاسى سەكىلدى كومەيىندە تۇرعان كوز جاسقا يە بولا الماي، سويلەر جەردە داۋسى دىرىلدەپ كەتەر؛ سونان سوڭ ول قاراۋىنداعى جىگىتتەر جازىپ بەرگەن ءسوزدى دە دۇرىستاپ وقي الماي، ەڭىرەپ تۇرىپ؛ "قوش ازاماتىم! قايتەيىن... ۇلى ۇستا-ز-ىم"، — دەپ، سونان ارى جاس جۋعان شاراتاباقتاي بەتىن جەڭىمەن سۇرتكىلەپ تەرىس اينالىپ كەتەر؛ قابىر باسىنداعى حالىق ەندى ونىڭ شوشقا جون جاۋىرىنى مەن سەلكىلدەگەن، ماي باسقان يىعىن عانا كورەر...
ءسوز بىتكەسىن مىنبەدە تۇرعان كىسىلەر جەرگە تۇسەر؛ سەن ءۇشىن دە، قابىر باسىنا جينالعان قىرۋار حالىق ءۇشىن دە ەڭ قيىن ءسات ەندى باستالار؛ قيىندىقتى سەزگەن جۇرت الدەن دەم الماي، تىم-تىرىس بوپ تىنا قالار؛ قارۋلى جىگىتتەر قولدارىن كوتەرگەن تابىتتى ارجاعىندا قاپ-قارا بوپ ۇڭىرەيىپ جاتقان قابىرعا تۇسىرەر جەردە جاڭاعى جىم-جىرت بوپ تىنا قالعان جيىن كەنەت قوزعالىپ كەتەر-اۋ! باسىنا قارا جامىلعان الدەبىر ايەل وكىرىپ جىلاپ، تابىتپەن بىرگە تاپ ءقازىر قابىرعا قۇلايتىنداي ىلگەرى ۇمتىلار؛ ەرتەدەن بەرى ەكى قولتىعىنان ەكى كىسى ۇستاعان سارتورى ايەل قابىر اۋزىندا ءتۇس جوق، ءوڭ جوق تالىقسىپ تۇرار؛ زامانىندا ايتۋداي-اق سۇلۋ بولعان وسى ايەلدى جىعا تانىماسا دا، ءبىراق شىرامىتاتىن سياقتى ما، قالاي؟ قابىر تۇبىنەن جانارىن جىتىلاپ ارى-بەرى قاراسا دا، ارادا كوپ جىل ءوتىپ كەتكەسىن تۇستەپ تاني الماس: جانە ءدال وسى كەزدە "توپىراق سالىڭدار!" دەگەن داۋىس شىعار؛ تابىتتا جاتقان دەنە ءدىر ەتىپ، قولى، اياعى مۇزداپ كەتەر؛ قابىرعا جاقىن تۇرعان تاعى ءبىر بۇلدىرشىندەي بيكەش ەرتەدەن بەرى دىبىس شىعارماي، الاقانىندا ۋماجدالعان سۋ-سۋ ورامالمەن اۋزىن باسىپ تۇنشىعىپ تۇرعان-دى؛ ارينە، بۇنى سەن بىردەن تانيسىڭ؛ كانديداتتىقتان دامەسى بار كەلىنشەك؛ ءبىراق كەشەگى جاقسى كۇندەردە تار توسەكتىڭ قىزىعى مەن شىرىن بالداي ءلاززاتتىڭ وزىڭمەن بىرگە بولىسكەن مىنا بيكەشتى دەن قويىپ ويلاۋعا شاماڭ كەلمەس؛ انە، جاڭاعى "توپىراق تاستاڭدار!" دەگەن الدەكىمنىڭ امىرىنەن كەيىن ىعى-جىعى حالىق توپىرلاپ كەپ ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى كۇرەك الىپ جاتىر؛ ىلە-شالا قابىردىڭ ەكى بەتىندە ءۇيىلىپ جاتقان سىز توپىراق تاقتاي تابىتقا بىلق-بىلق تۇسە باستادى؛ ءبارى دە بۇنى اپالاق-قۇپالاق كومىپ، ۇيلەرىنە تەزىرەك قايتۋعا اسىعىپ جاتقانداي؛ كۇرەككە قولى جەتپەگەن انە بىرەۋلەر سىز توپىراقتى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الىپ، قابىرعا جاقىنداماي شەگىنشەكتەپ تۇرىپ تاستادى دا، الاقانىن قاعىپ الدى-ارتىنا قاراماي تايىپ بارادى؛ ۇستىنە ءالى دە بىلق-بىلق ءتۇسىپ جاتقان سىز توپىراق اراسىنان كەنەت تابىتتىڭ بەتىن جاپقان ماقپال تىستى قاقپاققا الدەبىر قاتتى نارسە ءتيىپ دۇڭك ەتتى؛ سەن سەسكەنىپ قالدىڭ؛ توپىرلاعان كوپپەن بىرگە قاباتتاسىپ كەلگەن تاعى بىرەۋ توپىراق سالعانسىپ، بۇنىڭ اق كەبىنگە اسپەتتەپ ورالعان مۇردەسىن كەسەكتەپ جاتپاسا ءقايتسىن؟ تىرىدە اياماعان قانىپەزەر نەمەلەر ەندى اقىرەت ساپارىنا جونەلىپ بارا جاتقاندا تاس اتقانى نە سۇمدىق؟ وي، جاۋىزدار-اي! كەك الاتىن كەزەك وزدەرىنە تيگەسىن تىرىدە كەتكەن ەسەسىن ەلگەسىن قايتارماق قوي. كەسەكتە! كەسەكتەڭدەر! كەسەكتەپ قالىڭدار!
سەن، ءبىراق، ءوزىڭدى كىم كەسەكتەپ جاتقانىن بىلگەن جوقسىڭ. مىنا دۇنيەدەن بەتىن ءبىرجولاتا انا دۇنيەگە بۇرعان كىسى تىرىلەردىڭ قاي يتتىگىن ءبىلسىن. قاستاستارى ارىبەرىدەسىن ايىلىن جيماۋعا قارادى. توڭ كەسەكتى تاسىرلاتىپ جاۋدىرىپ جاتىر؛ تاس پا، كەسەك پە، قاتتى بىردەڭە ءدال كوكىرەك تۇسىنداعى تاقتايعا دۇڭك-دۇڭك ءتيدى؛ سەن سولاردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى جاندى جەرىڭە ءتيىپ زاقىم قىلاتىنداي، ءدال ءبىر ءوزىڭنىڭ ءتىرى كەزىڭدەگىدەي سەسكەنەتىن سياقتىسىڭ.
ءاي، مىناۋ قايسىسى؟ كىم دە بولسا، قانىپەزەر بىرەۋ. ەشكىمنەن ايىلىن جيماي اشىقتان-اشىق كەلدى دە، شەڭگەلىنە سىعىمداپ قىسىپ العان قوي باسىنداي تاستى بۇنىڭ كوزىنىڭ ءۇستىن الا بەرە قاق ماڭدايدان كوزدەپ...
جۇرەك ءلۇپ-لۇپ سوعىپ، كوزىن ۇرەيلەنە اشىپ الىپ ەدى. ءوزى دە ءدال ءبىر انا دۇنيەدەن ورالعانداي اينالاعا اپالاقتاپ قارادى؛ اپالاقتاعان كوز اۋەلى تاستوبەدە شالقالاپ جاتىپ العان اسپانعا ءتۇستى؛ سوسىن ءسال تومەن سىرعىپ ۇلكەن ۇيگە ءتۇستى؛ سونان سوڭ ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىنا ءىز قۇرعاتپاي ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتقان شاڭقان اق، ءمولى قارا ماشينالارعا نازار اۋداردى؛ سىپتىعىرلاۋ بىرەۋلەر الگى شاڭقان اق، ءمولى قارا ماشينالاردان تۇسە سالا پاپكاسىن قولتىعىنا قىسىپ، سىپىلداپ جۇگىرە باسسا، ال انە بىرەۋ قۇددى قولدا جەمدەپ سەمىرتكەن اتا قازداي اياعىن اۋىر الىپ، اسىقپاي، ىرعالا باسىپ جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتقان جۋان، شاماسى، الدە ءبىر ۇلكەن مەكەمەنىڭ ۇلىق باستىعى بولسا كەرەك؛ وسىلاردىڭ قايسىسى بولسا دا، ءدال ءقازىر كوزىنە جىلى ۇشىرادى؛ ۇيتكەنى وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا بۇنىڭ انا دۇنيەدەن امان-ەسەن ورالعانىنىڭ كۋاسىنداي؛ ءيا، بۇلار بۇنىڭ مىنا جارىق دۇنيەدەن ءالى دە بولسا تاتار ءدامى مەن كورەر قىزىعى، الار ءلاززاتى الدا ەكەنىنە كوزىن اقيقات جەتكىزگەنى انىق-تى؛ جاڭاعى تاس قاراڭعى كوردەن جارىق دۇنيەگە امان-ەسەن قايتىپ ورالعانىنا قۋانىپ، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ كەتتى مە، الدەقاشاننان بەرى قانعا ءسىڭىپ قالىپتاسقان ادەت بولعاسىن با، ايتەۋىر ۇلكەن ءۇيدىڭ سوناۋ ءتورتىنشى قاباتىندا وتىراتىن ۇلكەن كىسىنىڭ ات شاپتىرىم ۇلكەن كابينەتىنىڭ كوشەگە قاراعان ەكى ۇلكەن تەرەزەسىن كوزى ءار كەزدەگىدەي وسى جولى تاعى دا ىزدەپ تاپتى.
سوسىن ساعاتىنا قارادى. سوسىن قىز قوينىنان شىققانداي قۇپ-قۋناق دەنەسىن لۇپىلدەپ الىپ ۇشىپ تۇرعان جۇرەك ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، سىپسىڭداپ باسىپ جوعارى كوتەرىلدى؛ بۇنى كورگەندە ميليسيا ءۇستى-باسىن اسىعىس تۇزەدى؛ توبەسىندە قوقىرايعان قىزىل كارتۋزدى باسىنا جوندەپ كيدى دە، سالەم بەرىپ سىمداي تارتىلىپ تۇرا قالدى؛ سەن بۇنى دا جاقسى نىشانعا جورىپ ەدىڭ-اۋ! وسى جولى ۇلكەن كىسى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى الدەقانداي كوڭىل كىرىن جۋىپ-شايىپ، ءجۇزىن جىلىتىپ الاتىنىنا قۇيتتاي دا كۇماندانباپ ەدى. وسى جولى تىلەگى قابىل بوپ دەگەنىنە جەتسە، ە وندا نەسىن ايتاسىڭ... وندا اققۇبا جىگىت پەن ءالى دە بولسا كەلىمگە كەلمەي قويعان قيقارلار مەن قىڭىرلاردى ينستيتۋتتان الاستاپ قۋىپ، ءاي، بالەم، وزدەرىن سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي شەتتەتىپ باعار ەدى-اۋ!
ۇلكەن كىسى وتىرعان ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا وسى ويعا ىشتەي نىق بەكىپ ەدى-اۋ! سوسىن ۇلكەن ءۇيدىڭ ەڭ تومەنگى قاباتىندا كۇركەنتايدىڭ ۇياسىنداي پىسىناعان تار كابينەتتە قاعازدان باسىن كوتەرمەي تۇقشىڭدايتىن دا جاتاتىن ءتاشىر قارانىڭ سازايىن بەرەر ەدىم دەپ ويلاپ ەدى-اۋ! بۇنى دا ءوزىنىڭ كۇنى بۇرىن، الدىن الا ويلاستىرىلىپ الاتىن ەجەلگى ادەتى بويىنشا ليفت قىزىل بەت كومەكشىنىڭ ءدال كابينەتى الدىنا كەپ توقتاعانشا كەسىپ-پىشىپ ويلاستىرىپ العان-دى؛ سوڭىرا قارسىلاستارىنان ءوشىن وسىلاي الاتىنىنا الدەن ايىزى قانىپ، وز-وزىنەن قورازدانىپ يىعىن قومداي ءتۇسىپ ەدى. ءيا، كوڭىلدى ەدى: جۇزىنە شاپقان ناساتتى كۇلكىنى جيىپ تا ۇلگىرگەن جوق-تى؛ الدىنان قىزىل بەت كومەكشى شىقتى؛ سەنى كورە سالا ۇلكەن كىسىنىڭ ەسىگىن يەگىمەن نۇسقاپ: "كىر!" — دەدى؛ ءتۇسى سۋىق؛ داۋسى قاتقىل؛ بارىنەن بۇرىن سالەمىن الماعانىنا ءىشى مۇزداپ، ۇلكەن كىسىنىڭ ۇستىنە دە وزىنە-وزى كەلە الماي ساسقالاقتاپ كىرگەن-دى؛ بەس مينۋت ءوتتى مە، جوق پا، جاڭا عانا كىرگەن ەسىكتەن ىلە-شالا قايتا شىققاندا اۋىزدا كەزەك كۇتىپ وتىرعان كىسىلەر ونى تانىماي قالدى.
— ال، نە بولدى؟ — دەدى بىرەۋ قاتارلاسىپ. بۇل ونىڭ نە دەگەنىن ەسىتكەن جوق؛ كىم ەكەنىن دە بىلگەن جوق؛ كەيىنگى كەزدە اۋا رايى بۇزىلاردا، نەمەسە بىردەڭەگە كۇيىپ-پىسىپ اشۋلانعاندا كوك جەلكەدەن ۇستايتىن قان قىسىمى وسى جولى دا كۇرت كوتەرىلگەنى؛ جەلكەسى مەن بۇكىل جون ارقاسى قورعاسىن قۇيعانداي ۇيىپ، قوس شەكەدەگى كوك تامىرلار سولقىلداتىپ اكەتىپ بارادى؛ كوزىن جوندەپ اشا المادى؛ اينالاسىنان اياق جولىنان باسقا ەشتەڭە كورمەدى؛ ءوزى دە قۇددى تۇندە ۇشقان كوبەلەكتەي، قاڭعالاقتاپ سىرتقا شىقتى؛ سۇلدەرىن سۇيرەتىپ ماشيناعا ازەر جەتتى؛ باستىعىنىڭ ءتۇرىن كورگەن شوفەر بالا شوشىپ كەتىپ ماشينادان اتىپ شىقتى دا، الدىنان ەسىك اشتى؛ "اۋىرىپ قالعان جوقسىز با؟" — دەپ سۇراعىسى كەلسە دە، ءبىراق باتىلى جەتپەدى؛ سەن وعان: "ۇيگە!" — دەدىڭ؛ جول بويى جۇمعان اۋىزىڭدى اشقان جوقسىڭ؛ ءتورت ايدان كەيىن ءىسى قالالىق كوميتەتتىڭ بيۋروسىندا قارالاتىن ەدى؛ سەن ءبىراق ونان ءالى بەيحابار ەدىڭ؛ ءبىراق وسى ساتتەن باستاپ باسىڭنان باقىت قۇسى ءبىرجولاتا ۇشقانىن ءبىلدىڭ؛ وسىعان دەيىن جەلى ىلعي وڭىنان شىعىپ، ىلعي ورلەي جۇزگەن قايىعىڭ وسى بۇگىن باۋىرىن تاسقا سوعىپ تاس-تالقانى شىعا قيراعانىنا كوزىڭ ابدەن جەتكەن-دى.
* * *
اپىراي، بۇل نەدەن قاتەلەستى؟ نەگە بۇلاي بولدى؟ ءسىرا،نە قىلسا دا، ءبىر جەردەن قاتەلەستى عوي. سوندا... توقتا...
* * *
ءيا، بۇنى بيۋرودا قارايتىن كۇنى ءتۇس اۋا بەرگەندە بىرەۋ ەسىك قاققان ەدى-اۋ. سونىڭ الدىندا عانا ايەلى دۇكەنگە كەتىپ، بۇل ۇيدە جالعىز-تۇعىن. ويلامايىن دەسە دە كەشكە بيۋرودا قارالاتىنى قايتا-قايتا ەسىنە ءتۇسىپ، كوڭىل قوشى بولماي ىتىرىنىپ وتىرعاندا، مىنا ءبىر قاستان شىقپاعىر دا ەسىكتىڭ ارجاعىندا قوڭىراۋدى شىرىلداتىپ تۇرىپ الدى. ورنىنان تۇرۋعا قۇلقى بولماعاسىن، بىلعارى ديۆاندا گازەت وقىپ جاتقان كۇيى كىدىرىپ بارىپ:
— كىم؟ — دەپ ەدى.
ارجاقتان ەلگەزەك داۋىس ىلە ءۇن قاتتى:
— بۇل مەن... مەن عوي.
سەن قارق-قارق كۇلدىڭ. انا پاقىر ەندى ءتىپتى قالبالاقتاپ ساسىپ قالدى.
— جارايدى. ال، سەن كىمسىڭ؟
— قالاي دەسەم ەكەن؟.. مە-ن... نۋ، نۋ ءسىزدىڭ ەلدەگى اعاڭىزدىڭ ايەلىنىڭ..
— ءجا، وندا بەرى ءجۇر.
كيىمى دە، ءوزى دە سۇرىقسىز، ىلميگەن ارىق بىرەۋ ەسىكتەن كىرە سالا ديۆاندا جاتقان بۇنى كورمەسە دە، ءۇي بولعاسىن، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ بولۋ كەرەك قوي دەپ ويلاسا كەرەك، ەلپ ەتىپ باسىن ءيدى.
— بەرى ءجۇر! — دەدىڭ وعان.
— اا... نۋ، نۋ، مىنا جاقتا جاتىر ەكەنسىز عوي؟ سالەمەتسىز بە؟ مەن ءسىزدىڭ ەلدەگى اعاڭىزدىڭ ايەلىنىڭ جيەنىنەن تۋعان...
قالبالاقتاعان ارىق جىگىت باسىنان قىلشىعى قىرىلعان مىج-مىج قۇلاقشىندى جۇلىپ الدى دا، قوس شەڭگەلىنە قىسىپ ۋماجداي باستادى. سەن ءازىر تۇگىنە تۇسىنگەن جوقسىڭ. ءبىراق، ايتەۋىر سۋى تارتىلعان تەڭىزدىڭ ويدان، قىردان كاسىپ ىزدەپ تەنتىرەپ جۇرگەن بۇ دا ءبىر ءتولى شىعار دەپ ويلادىڭ دا، ديۆاننان باسىڭدى كوتەردىڭ.
— ءيا، سويلە!
— سويلەگەندە... نۋ، نۋ، ءبىز ءقازىر سەليننىي كرايدا تۇرامىز. باياعىدا سەلينا كوتەرۋگە بارعان ەدىك. ەندى، اعا، نۋ، نۋ... جاعداي سولاي. بۇندا توعىز قۇمالاق ويناۋعا كەلىپ ەدىم. سوسىن، بىلاي... سىزگە سالەم بەرە كەتەيىن دەپ... جەڭگەي قايدا؟ ۇيدە مە؟
— ول كىسى ءقازىر ۇيدەن گورى دۇكەندە كوبىرەك جۇرەدى.
— نۋ، نۋ، تۇسىنەم. قالاي، جەڭگەي... بىلاي، قۋاتتى ما؟ دەنى، قارنى ساۋ ما؟
— دەنىن بىلمەيمىن، ال قارنى اۋىرادى. گاستريت.
— ا... نۋ، نۋ... ال ءقازىر قالاي؟
— قارنى اۋىرادى دەدىم عوي.
— نۋ، نۋ... قيىن بولعان ەكەن. ءوزىڭىز... نۋ، نۋ... قالايسىز؟
— ءوزىم دە گاستريتپىن. كوليتى تاعى بار.
— اا... نۋ، نۋ... ءبىراق ءتۇرىڭىز بىلاي... ۆرودە، جاقسى. اۋىرادى دەپ ويلامايسىڭ.
تىڭ، يگەرۋ كەزىندە ارقاعا قونىس اۋدارعان ارال قازاقتارىنىڭ ەندىگى تىرلىگى مىناۋ بولسا، قارىق بولا قويماعان ەكەنبىز دەپ ويلادى دا، يىعىنىڭ باسى سەلكىلدەپ ىرق-ىرق كۇلدى. جاڭا عانا سۇپ-سۇر بەتى سىزداپ وتىرعان كىسىنىڭ ەندى بۇلايشا قاپەلىمدە ءيى جۇمسارا قالعانىنا اڭقاۋ جىگىت قۋانىپ كەتتى. ءازىر تۇكتىڭ مانىسىنە تۇسىنە قويماسا دا، سەن كۇلگەنگە بۇل دا ىرجالاقتاپ قوسىلا كۇلە باستاپ ەدى؛ ءبىراق سەن كۇلكىڭدى كىلت تيىپ، ءتۇسىڭدى سۋىتىپ الا قويعاسىن و دا الگى ىرجالاعى ارتىق بولعانىن ءبىلىپ، بەتىندەگى بەرەكەسىز كۇلكىنى دەرەۋ تيىپ الدى. سوسىن كەلۋىن كەلىپ قالسا دا، ەندى قالاي شىعىپ كەتۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي، جاڭا ىشكە كىرگەندە باسىنان اپالاق-قۇپالاق جۇلىپ العان جاپىرىق قۇلاقشىندى ۋىسىندا ۋماجداپ كەتتى.
— توعىز قۇمالاق ويناۋعا كەلىپ ەدىم، ا ل ەندى، اعا... نۋ، نۋ...
— جاقسى، ءىنىم. سەن دە ەندى، بىلاي... نۋ، نۋ...
— كەتەيىن.
— سونىڭ دۇرىس.
ەسىك جابىلعان بويدا ديۆانعا قايتا قيسايدى. ەندى گازەتكە دە زاۋقى شاپپادى. بۇعان جانى اشيتىن جوعارعى جاقتاعى بىرەۋ بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ بەتى قاتتى وتىرعانىن ەسكەرتكەن-دى. بۇل: "ماعان نە ىستەيدى" دەپ ويلادى دا، ونشا قىڭا قويمادى. بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءبارى دە بۇنى سىيلايتىن جىگىتتەر؛ بۇل دەگەندە اسىرەسە ءبىرىنشى حاتشىنىڭ جانى جوق؛ بۇنى كورنەكتى عالىم رەتىندە قۇرمەتتەپ، كادەلى جەردەن قالدىرعان ەمەس؛ قالادا كوس ۋىس جينالىس بولسا دا، كەرەگى بار ما، جوق پا، بۇنى شاقىرادى؛ ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ءوزى قولتىقتاپ اپارىپ پرەزيديۋمنىڭ قاق تورىنە وتىرعىزعان سوڭ بۇل دا ءتوزىم تاۋىپ جينالىستىڭ اقىرىنا دەيىن تاپجىلماي وتىراتىن-دى...
وبالىنا نە كەرەك، ديرەكتور بولعاسىن قالا باسشىلارى بۇنى ءتىپتى قاتتى قولدادى؛ سولاردىڭ قولداۋىمەن انادا عالىمدار مەن سۋ ماماندارى قاتىسقان عىلىمي كونفەرەنسيا وتكىزدى؛ ەكى كۇنگە سوزىلعان كونفەرەنسيانىڭ كۇن تارتىبىندە بۇنىڭ ينستيتۋتى جاساعان جەر استىنداعى سۋ قويماسىنىڭ عىلىمي بولجاۋ كارتاسىنىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ جولىنداعى ءمانى مەن ماڭىزى؛ ۇلكەن ءۇي بۇعان قاتتى ءمان بەردى؛ ۇلكەن كىسى دە نازارىنا الىپ وتىرعاسىن گازەتتەر قۇتىرتىپ جازدى؛ راديو سارناپ تۇرىپ الدى؛ تەلەديداردى بۇراپ قالساڭ، ارجاعىنان نە سۇلۋ قىز، نە سۇڭعىلا جىگىت شىعا كەپ، بۇنىڭ باسقارۋىمەن ءوتىپ جاتقان كونفەرەنسيانى ەل ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا دەپ تاقىلداپ قويا بەرەدى؛ ءتىلى قانداي ءتاتتى! ەكرانعا شىعار الدىندا تىلىنە بال جاعىپ العانداي! سوندايدا قاسىندا كىسى-قارا تۇرسا بۇل قۇددى ماقتاۋدان مەزى بولعانداي، جاقتىرماعان سىڭاي تانىتىپ كىرجىڭ ەتەدى؛ تىقىلداق قىزدىڭ ءتاتتى ءسوزىن اياقتاتپاي سىرت ەتكىزىپ سوندىرە سالادى؛ ال، وڭاشا بولسا... ەكرانداعى اسەم بيكەشكە بۇل ەندى بەتىمدى ءسۇي دەگەندەي الدىنا بارىپ قۇلاعىن توسەي قويادى؛ ءتاتتى ءتىل قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن قاندىرىپ بولا بەرگەندە تەلەفون شىلدىرايدى؛ ەندى تەلەفونعا دا، بۇعان دا تىنىم جوق؛ جاڭاعى سۇلۋ بيكەشتىڭ بالداي ءتاتتى ءتىلىنىڭ شىرىنى ازدىق ەتكەندەي، مىنا جاقتان تىلەۋلەستەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى تەلەكوم سوعادى.
— ال-لو... بۇل قايسىڭ؟
دەۋىن دەسە دە بۇنىڭ باسقا ەشكىم ەمەس، ەزىنىڭ ورىنباسارى ەكەنىن بىلەدى؛ سەنىڭ بىلەتىنىڭدى انا قۋ دا ءجۇن تىققان قاپتاي قوبىراپ-سوبىراپ ءجۇرىپ تە بىلەدى؛ ءبىراق و دا تۇك بىلمەگەنسىپ:
— ءاز-اعا، بۇل مەن عوي، — دەيدى.
— وسى ءقازىر عانا ايرىلىسپاپ پا ەدىك؟ جايشىلىق پا؟
دەۋىن دەسەڭ دە، ءبىراق ارجاعىڭ ونىڭ بۇلايشا نەگە جانى توزبەي تەلەفون شىلدىراتىپ جاتقان سەبەبىن ءىشىڭ سەزەدى.
— ءاز-اعا، جاڭاعى قىزدى تىڭدادىڭىز با؟ — دەيدى اناۋ.
— ءيا، تىڭدادىق. ءبىراق، وندا تۇرعان نە بار، — دەيسىڭ سەن وپ-وتىرىك تۇك بىلمەگەنسىپ.
— ويباي، ءاز اعا-اۋ، بۇل جاڭاعى سۇلۋ بيكەشتىڭ اۋزىمەن ايتىلىپ جاتقان ۇلكەن ءۇيدىڭ پىكىرى عوي. قۇتتىقتايمىن!
— سولاي ما؟
— وعان كۇماندانباڭىز. سوسىن، ءاز-اعا، ەرتەڭ سۋشىلار جينالىسىنا كارتانى ىلسەك قايتەدى؟
— دۇرىس. ءىل!
— سوسىن، ءاز-اعا... ەرتەڭ جينالىسقا ەرتەرەك كەلگەنىڭىز دۇرىس بولار ەدى.
ۇندەگەن جوقسىڭ؛ ءبىراق بۇل ارادا دا جۋان جاقايىممىڭ ارجاعىندا ويلاعان ءبىر ءىش ەسەبى بارىن ءبىلدىڭ دە، ەرتەڭىنە ەرتە تۇرىپ، جينالىسقا جۇرتتان بۇرىنىراق بارعانسىڭ-دى؛ ءبۇتىل ءبىر قابىرعانى تۇتاس الىپ جاتقان كارتا كىرە بەرىس اۋىزعا ءىلىنىپتى؛ كەلگەن كىسى-قارانىڭ كوزىنە بىردەن تۇسەتىن ناعىز ىڭعايلى جەر ەكەن؛ وسى بيشارا ءجۇن تىققان قاپتاي قوبىراپ-سوبىراپ ءجۇرىپ تە بىردەڭە بىلەدى. "كارتانى جۇرتقا كورسەتەتىن كەز كەلدى. ۇلكەن ءۇي ءبىز جاعىندا. قالالىق پارتيا كوميتەتى بولسا دا ءبىزدى قولداپ وتىر. وسى جولى جەڭەمىز"، — دەپ ەدى؛ ايتقانى كەلدى دە تۇردى؛ بۇلار جەڭدى؛ ءبىراق تاپ سول كۇنى وزدەرىنىڭ جەڭەتىنىن ءالى بىلگەن جوق-تى. سۋشىلار باس قوسقان ەرتەڭگى كونفەرەنسيادا كارتانىڭ تاعدىرى قالاي شەشىلەرى ءالى بەلگىسىز ەدى؛ سوندىقتان مىنا كارتانىڭ سۋشىلارعا قالاي اسەر ەتەرىن بىلگىڭ كەلدى دە، جالت بەرىپ قايىرىلىسقا بوي تاسالاپ تۇرا قالدىڭ.
جۇرت كەلە باستادى؛ الدىمەن شەت ايماقتان كەلگەن ءبىر توپ سۋشى وزدەرىنىڭ دالاداعى دارقاندىعىنا باسىپ قاۋقىلداسىپ سويلەي كىرىپ ەدى؛ ءبىراق كىرە بەرىستەگى كارتاعا كوزى ءتۇستى دە، ءۇنى ءوشىپ تىم-تىرىس بولا قالدى؛ اۋىزى اشىلىپ اڭتارىلا قاراپ تۇردى دا، سالدەسىن ەسىن جيعانداي دابىرلاپ قايتا سويلەپ كەتتى؛ ولاردىڭ نە دەگەنى ەسىتىلگەن جوق؛ وسى كەزدە سىرتقى ەسىك شالقالاي اشىلىپ ارجاعىنان تاعى بىرەۋ... ءاي، مىناۋ بۇنىڭ وسى جولعى ايتىس-تارتىستا قايرات كورسەتەتىن جاقتاسى — قاسقا باس عالىم بولماسىن؟ سول! وي، ساباز-اي! انە، ءار كەزدەگىدەي وسى جولى دا وزىنەن بۇرىن ەكى ءبۇيىرى ەگىز قوزى تۋاتىن كارى ساۋلىقتىڭ قارنىنداي ىشىنە ونى-پۇنى تىعىپ تىرسيتىپ العان جۋان پورتفەلدى ىلگەرى وزدىرىپ، ىرعالا باسىپ كىرىپ كەلەدى. توقتا، بۇل قايتەر ەكەن؟ ە، ءقايتۋشى ەدى؛ تابالدىرىقتان تالتاڭداپ كىرسە دە، ءبىراق سونان ارى باسپاي، ەسىك الدىندا قالت ەتىپ تۇرا قالدى؛ كەشە جۋان جاقايىم ەكەۋى باسى-قاسىندا ءجۇرىپ ىلدىرگەن كارتانى قۇددى جاڭا كورگەندەي، ايران-اسىر بولا قالعانىن قاراش؛ وزىمەن بىرگە شالعايلاسا كىرگەن الدى كانديدات، ارتى كانديداتتىعىن ەندى قورعايىن دەپ جۇرگەن جىگىتتەرگە بۇرىلدى:
— ءاي، نە كورىپ تۇرسىڭدار؟ بەرى... بەرى كەلىڭدەر. ال مىناۋ عاجاپ! اكادەميك ءازىمنىڭ سىيلىققا ۇسىنعان كارتاسى بار دەپ ەدى؛ سول وسى بولماعاي؟
— بولسا، بولار...
— بولارى نە، ءدال ءوزى. بۇنداي كارتا ونان باسقا ەشكىمدە جوق. ال ەندى، مىناۋ قازاق توپىراعىندا بۇرىن بولماعان جاڭالىق، — دەپ باسىن شايقادى، — ءاي، جاسا! تۋساڭ تۋ! ال ەندى شەديەۆر!
جۋان جاقايىمنىڭ كەشە بۇعان ەرتەرەك بارىڭىز دەگەن سەبەبىن ەندى ءتۇسىندى. جىگىتتەردىڭ قازىرگى بەت الىسى كوڭىلىنە قونىپ تۇرعان-دى. كوزى ىشكە سۇرىنە-قابىنا كىرىپ كەلە جاتقان تۇيمە كوزگە ءتۇستى.
و دا:
— جىگىتتەر، كانە بەرى... بەرى جۇرىڭدەر، — دەپ ىشكە كىرىپ جاتقان كىسىلەردى اي-شايگە قاراتپاي سوڭىنا ەرتىپ الدى دا، كارتاعا اپاردى؛ قۋ نەمە، ءازىمنىڭ تاسادان سىعالاپ كورىپ تۇرعانىن بىلەتىن سياقتى؛ داۋىسى شاڭق-شاڭق ەتەدى: سالعان جەردەن مىنا كارتا ءازىمنىڭ باسشىلىعىمەن جاسالدى دەدى؛ سالعىرت تىڭداعان بىرەۋلەردى شالعايىنان تارتىپ نازارىن اۋدارىپ الدى؛ سويلەگەن سايىن ەكىلەنىپ، قىزىپ بارادى؛ قىزعان سايىن مىنا كارتا كەشە وزدەرى ءتۇرلى-تۇستى بوياۋ كارانداشپەن اتان وگىزدىڭ تەرىسىندەي قالىڭ باتمانعا تۇسىرگەن نەبارى سۋ كەستەسى ەمەس، ناعىز سۋدىڭ ءوزى سياقتى؛ جانە سول شالقىعان اعىل-تەگىل مول سۋدىڭ ءموپ-مولدىر تۇنىعىنا كەڭىردەكتەپ ءجۇزىپ بارىپ راحاتتانا شومىلىپ، ەندى مىنالارعا دا: "كەلىڭدەر! سەندەر دە سۋعا شومىلىپ راحاتتانىڭدار!" — دەپ شاقىرىپ تۇرعانداي:
— شەديەۆر! ينستيتۋت ءبىر اۋىزدان مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىپ وتىر. الادى. ءسوزسىز الادى.
— ويباي، بۇل شاپپاي بەر عوي. سىيلىعى تۇسپەگىردى بۇل الماعاندا، كىم الادى؟ ايتسا دا، ءاز-اعاڭ قايدا؟
— كورىنبەيدى، كەلمەگەن عوي.
ول وسىلاي. تاۋداي جۇمىستى قوپارىپ ىستەپ تاستايدى دا، ال ءوزى تۇكپەن ءىسى بولماي، ماڭقيىپ جۇرەدى. كورمەيسىڭ بە، كەلمەگەن، كورىنبەيدى.
ەسەسىنە ولاردى سەن كورىپ تۇرسىڭ. جىگىتتەر ءبىراز جۇمىس ىستەگەن ەكەن؛ تەك ءبىر-بىر وتار سوڭىندا قوڭىن كۇن تەسكەن قارا تاياقتاردىڭ ميىنا نە كىرىپ، نە كىرمەي جاتقانى بەلگىسىز. قۇداي قىلسا قايتەسىڭ، باستىقتاردىڭ الدىندا بۇلاردىڭ دا وسىلاي باعاسى كوتەرىلەتىن كەز بولادى؛ ءتىپتى ۇلكەن ۇيدەگىلەردىڭ ءوزى وسىنداي حالىق باس قوسقان جيىندا بۇلاردى قايدا قويارعا جەر تاپپاي، قولپاشتاپ كوتەرمەلەپ باعادى؛ سوعان ءماز بولعان سورلىلار وزدەرى تۇسىنبەيتىن تىلدە شەشەندەردىڭ ەرتەدەن كەشكە سۇڭقىلداعان ءبىر ءسوزىن ۇقپاسا لا، باستىق نە ايتسا، سونى ماقۇلداپ باس شۇلعىپ وتىرعانى. باستىقتارعا دا كەرەگى وسى؛ انە، كورمەيسىڭ بە، جوعارعى جاق جۇرگىزگەن ساياساتتى تومەنگى جاقتىڭ ءوزى قۋاتتاپ، قوشتاپ، دۋىلداتىپ قول سوعىپ جاتىر؛ بۇ دا قىرىق ايلالى باستىقتاردىڭ كوپ ايلاسىنىڭ ءبىر قىرى؛ "زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولۋدىڭ" كەبى؛ ديرەكتور بولعاسىن بۇل دا جۇرت الدىنا شىقسا: "حالىق، حالىق!.." دەپ قاقساپ تۇرىپ الاتىن بولعان-دى؛ وسى جولى دا ەسىل-دەرتى قارا تاياقتاردى ءوز جاعىنا شىعارىپ قول سوقتىرىپ قويۋ ەدى؛ بايقاپ تۇرسىڭ: مىنا نەمەلەر قاسقا باس عالىمنىڭ سوزىنە ىلىعا قويمادى؛ ال تۇيمەكوز كانديداتتىڭ تاششىرەڭدەگەنى جىنىنا ءتيدى مە، بىر-ەكى قويشى اۋزىن اشىپ ەسىنەپ الدى؛ سوسىن قۇددى بىتپىلدىق شاعىل اراسىنا بىتىراي جايىلىپ كەتكەن قويلارىن ىزدەگەندەي اينالاعا الاڭداپ قاراي باستاپ ەدى؛ كەنەت بۇلارعا تاعى بىرنەشە قارا تاياق قوسىلىپ، قاۋقىلداسىپ كارتا الدىنا باردى؛ ءبارىنىڭ جەتەسىنە بىردەڭە جاڭا جەتكەندەي، كوك الا سىزىقتار شيمايلاپ تاستاعان كارتاعا موينىن سوزىپ وڭمەڭدەپ جاتىر؛ قايسى ءبىرى قاسىنداعىنى ءتۇرتىپ قاپ، الگى كوك الا سىزىقتىڭ بىردەڭەسىن تىرناعىمەن شۇقىلاپ، تاڭدانىپ باسىن شايقاپ ەدى؛ سول قامشى بولدى ما، سوم دەنەلى انە ءبىر شويىن قارا سويلەپ كەتتى؛ ونىڭ ساڭقىلداعان داۋسى قۇلاعىنا جەتسە دە، نە دەگەنى ەستىلگەن جوق؛ ءبىر ءسوزىن ەسىتپەسە دە، ءبىراق ونىڭ نە دەپ تۇرعانىن ءىشى سەزەدى: "جارىقتىق قازاق جەرى-اي" — دەيتىن شىعار، "سەنىڭ ىرىسىڭ مەن راحاتىڭ بۇل جالعاندا بىزگە بۇيىرماي، دۇنيەدەن وسىلايشا كوڭىمىز اعارماي وتەر مە ەكەنبىز" — دەيتىن شىعار؛ بۇل سۇيدەسە، ال ونىمەن يىقتاسىپ قاتار تۇرعان انە ءبىر تىرىلي ارىق قارا كارتاداعى كوك الا سىزىقتاردى نۇقىپ-نۇقىپ قويدى دا، سوسىن قولىمەن الىستا جاتقان الدەبىر مەكەن جايدى مەڭزەپ قاتۋلانا سويلەپ كەتتى؛ سەن بۇنىڭ دا ءسوزىن ەسىتكەن جوقسىڭ؛ ءبىراق بۇنشا نەگە ىزالانىپ تۇرعانىن ءىشى سەزەدى: وسى ەلدىڭ قاتىن، بالاسى تاڭ اتسا تاڭداي جىبىتەر اۋىز سۋ تاپپاي شەلەگى داڭعىراپ، دالا كەزىپ جۇرسە، ويباي، قۇداي-اۋ، بۇلار تەلەگەي تەڭىزدىڭ ۇستىندە وتىر ەكەن عوي؛ مىنا كارتا اياق استىن شۇقىساڭ اعىل-تەگىل سۋ اسپانعا اتىلعالى تۇر دەيدى عوي، مالىندى سۋاراسىڭ با، ءوزىڭ مەيىر قاندىرىپ سۋسىندايسىڭ با، قالاساڭ بالا-شاعاڭمەن بار دا شومىل؛ جەر استىنىڭ سۋى قازىرگى ۇرپاق تۇگىل حالقىڭنىڭ كەلەشەك ءۇرىم-بۇتاق، ءزاۋزات جۇراقاتى، جۇراقاتىنىڭ جۇراقاتىنا دە جەتەدى دەپ تۇر عوي مىنا كارتا!
سەن جىمىڭ ەتتىڭ: باسە وسىلاي بولسا كەرەك ەدى عوي؛ وسى جولى دا ءبارى ءدال ءوزى ويلاعانداي بولاتىنىنا قۇيتتاي دا كۇماندانعان جوق-تى؛ بايگىگە ۇسىنعان كارتاسى جۇلدەگە يە بولاتىنىنا دا سول كۇنى كوڭىلى كامىل سەنىپ، سوڭىرا كوكىرەگىنە قادالاتىن التىن مەدال الدەن جىلتىلداپ، كوزىنىڭ الدىندا تۇرىپ الىپ ەدى-اۋ!
ەندى و دا كورگەن تۇستەي؛ بۇل بۇرىن ساق ەدى؛ نە ىستەسە دە اۋەلى الدىن الا اقىلعا سالىپ، پايدا-زالالىن ءبىلىپ الماي، ىزا جەرگە اياق باسپاۋشى ەدى؛ ءيا، ساق ەدى؛ سول جولى نە قارا باسقانىن قايدام؛ نەدەن قاتەلەستى؟ الدە سول كۇنگى سۋشىلار كونفەرەنسياسى... جوق، وندا قاتەلەسكەن جوق؛ قايتا، سول جولى دا ءبارى بۇنىڭ ءوزى ويلاعان جەردەن شىقتى دا تۇردى. سولاي بولارىن بۇل جينالىس الدىندا پرەزيديۋمعا كوتەرىلىپ بارا جاتىپ كوز قيىعىن زالعا تاستاعاندا بايقاعان-دى: ءيىن تىرەسە وتىرىپ العان حالىقتىڭ نەگىزگى دەنى ءوزىنىڭ جاقتاستارى ەكەن؛ جارىسسوزدە ەلدەن بۇرىن قول كوتەرىپ ءسوز سۇرايتىن جىگىتتەر الدىڭعى قاتارعا جايعاسىپتى؛ تۇيمەكوز كانديدات جازىپ العان ءسوزىن جۇرتتان جاسىرماي، الدەن قوپاڭ-قوپاڭ ەتەدى؛ ولاردان كەيىنگى ورىنعا دا وزدەرىنىڭ كىسىلەرى جايعاسىپتى. بۇلار سويلەمەيدى، ءبىراق بۇلار دا جۋان جاقايىم الدىن الا ازىرلەپ، ءار جەرگە بەستەن، وننان وتىرعىزعان كىسىلەر؛ بۇلار سوڭىرا وزدەرى جاقتان بىرەۋ سويلەگەندە دۋىلداتا قول سوعاتىن دەم بەرۋشىلەر؛ ال ەگەر قارسىلاستار جاقتىڭ ءسوزى ۇستەم شىعىپ كۇش الىپ بارا جاتسا دەرەۋ جەر تەپكىلەپ، ىسقىرىپ سويلەتپەي قوياتىندار دا وسىلار.
ارينە، قارسى جاق تا قاراپ قالمايدى. ايتىس-تارتىس دەسە الاقانىنا تۇكىرىپ شىعا كەلەتىن قىزىل كوز ولاردان دا تابىلادى. ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلەدى. ولاردىڭ نە ايتاتىنى دا بەلگىلى. ولارعا قارسى سويلەيتىن بۇلاردا دا كىسىلەرى ءازىر. ولار دا ءار جەر-ار جەردە توبەسى شوشايادى.
بايانداماشى — ءوز ادامى؛ ونىڭ كارتانى جەر-كوككە سيعىزباي ماقتايتىنى بەلگىلى؛ باياندامادان كەيىن جارىسسوزگە iلە-شالا شىعاتىن ەكى-ۇش كىسى دە وزدەرىنىكى؛ جۋان جاق — ايىم جۇلقىنىپ سويلەيتىن جىگىتتەردى العا سالاتىن؛ سەن دە ونى قوشتايتىنسىڭ؛ ءبىراق وسى جولى دىردۋ-دۇرمەك اراسىندا دەلەبەسى قوزىپ، قايتا-قايتا ۇشىپ تۇرا جازداپ وتىرعان تۇيمە كوز كوزىنە تۇسە بەرگەسىن ءبىرىنشى ءسوزدى سوعان بەرىپ ەدى؛ سورلى شاققا ءتوزىپ وتىر ەكەن؛ مىنبەگە جۇگىرىپ جىقتى؛ جۇلقىنىپ سويلەدى؛ "ءا" دەگەننەن كىجىڭدەپ الدە كىمدەرگە ءتيىستى؛ بۇنىسى ساعان قونادى؛ تەك سونان كەيىنگى ءسوزى قايدا اپارا جاتقانىن بىلمەي، "كوك سوققىر ارتىق قىلام دەپ، تىرتىق قىپ الماسا ءقايتسىن"، — دەپ ويلاپ، تاقتاي مىنبەدە تىقىلداپ ءتىل-جاعىنا سۇيەنىپ تۇرعان پىسىقاي نەمەگە جالتاقتاپ قاراي باستاپ ەدى؛ شىنىندا دا، مىناۋ ادام بەتى شىدامايتىن ابەس نارسەنى ايتتى:
— تەڭىز بولسا، اناۋ تارتىلىپ، وزەن اناۋ سارقىلىپ ارناسى كەۋىپ جاتىر. قۋاڭشىلىق بولسا كۇننەن-كۇنگە القىمنان الىپ، اسىرەسە ارال وڭىرىندە تۇرىپ جاتقان قىرۋار حالىقتىڭ شىقپاعان جانى تۇرعاندا، وزدەرىڭ-اق ايتىڭدارشى، حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى، اتاقتى عالىم، اكادەميك ءازىم اشقان جەر استىنداعى اگىل-تەگىل سۋ...
— تەڭىز دەڭىز!
— ءيا، تەلەگەي تەڭىز! پونيماەتە، تەلەگەي تەڭىز!..
تۇيمەكوز ءسوزىن كىلت ءۇزدى دە، تىم-تىرىس بوپ تىنا قالعان جۇرتقا تەسىرەيە قاراپ، سۇق ساۋساعىن بەزەگەن وڭ قولىن ىلگەرى سوزىپ تۇرىپ قالدى؛ اسىرا ماقتايمىن دەپ ارتىق كەتىپ قالعانىن ءبىلدى؛ ءبىراق وعان قىسىلعان جوق؛ قايتا ارتىق كەتكەن ءسوزدى قالايدا وسى ارادا شىنعا اينالدىرىپ، جۇرتتىڭ ساناسىنا سىڭىرە تۇسكىسى كەپ وزەۋرەپ ءتۇر. وزەۋرە! وزەۋرەي ءتۇس!
— ءجا، رەگلامەنت...
شاماسى داۋىسىڭ قىناۋسىزداۋ شىقتى-اۋ دەيمىن، قۋ نەمە قۇلاق قاعىسىڭا قىڭبادى. وۋ، نەسىنە قىڭسىن! ماقتاعاننان ءبىر جەرى مايىپ بولعان باستىقتى كورگەن جوق جانە بۇعان باستىقتاردىڭ جايى بەلگىلى: نەعۇرلىم ماقتاعان سايىن، سوعۇرلىم سۇلىعا سەمىرگەن جىلقىداي كەرەگە جالدانا تۇسەدى؛ ال بۇنىڭ جاڭاعى ماقتاعانى اتتىڭ باسىنا ىلگەن دورباعا تولتىرا جەم سالعانداي ەدى؛ تۇيمە كوز مىنبەدە تۇرىپ جىميىپ قويدى. "اينالايىن ءاز-اعا، — دەدى ىشىنەن، — سەن ءقازىر مەنىڭ "ءازىم كارتاسى"، "ءازىم سۋى"، "ءازىم تەڭىزى" دەگەنىمە قىسىلعان سىڭاي تانىتىپ جاتسىڭ. ايتپاساڭ دا ارجاق ويىڭ بەلگىلى: "يت ەكەش يت تە سۇيەكتى سوڭىرا شىعاتىن جەرىنىڭ شاماسىنا قاراپ جۇتاتىن. بالا، ارتىق كەتپە. حالىق قابىلداماي جۇرسە، قيىن بولادى"، — دەگەن باياعى ساقتىعىڭ...
جوق، ءاز-اعا... حالىق اينالايىننىڭ مىنەزىن ءبىز دە بىلەمىز. ارتىقتاۋ كورىنگەن جاڭاعى مەنىڭ ءسوزىمدى ىلە-شالا بىرنەشە كىسى قوستاپ "ءازىم كارتاسى"، "ءازىم سۋى"، "ءازىم تەڭىزى" دەسىنشى؛ سول جەتەدى؛ سوسىن كورە قال، سونى كۇنى ەرتەڭ وسى حالىقتىڭ ءوزى ايتىپ قاقساپ تۇرماسا — ماعان كەل؛ ءبىر جاقتاسىڭ — ماقتاسا، ەكىنشى جاقتاسىڭ — قوشتاسا، ارجاعىن حالىقتىڭ ءوزى-اق قيقۋلاتىپ الا جونەلۋشى ەدى عوي. سوسىن كارتا دا سەنىكى، جەر استىنداعى سۋ دا سەنىكى، ابىروي، اتاق بولسا-بولماسا دا سەنىكى. ارى-بەرىدەسىن سوعان سەنىڭ دە قۇلاعىڭ ۇيرەنىپ، قوس ۋىس جينالىس بولسا، جۇرت سەنىڭ كارتاڭدى ماقتاپ، سەن اشقان تەڭىزدىڭ سۋىنا تامسانسا ەكەن دەپ، حە-حە-ەۋ، ساۋ بولساق، سوڭىرا اركىمنىڭ اۋزىنا قاراپ جالتاقتاپ وتىرعانىڭدى دا كورەرمىز-اۋ!
تۇيمە كوز ءسوزىن بىتىرە بەرگەندە، قاسىندا وتىرعان بىرەۋ بۇنى شىنتاعىنان ۇستادى. "نەگە ءبۇيتتى؟" — دەپ ويلاسا دا، ءبىراق حالىق الدىندا سىر بەرگىسى كەلمەي، قىبىر ەتكەن جوق. سوسىن جاڭاعى قول ءوزىنىڭ قۇددى جاڭا تۋعان جاس بوتانىڭ ماي تابانىنداي جۇپ-جۇمساق الاقانىمەن جۇرتقا بىلدىرمەي، شىنتاعىڭدى توپشى تۇسىنان اقىرىن قىسىپ-قىسىپ قويدى.
— قۇتتىقتايمىن! اكادەميك ءازىم كارتاسىنا ەندى ەشكىمنىڭ دە داۋى بولماس.
ءىشى قۇرعىر جىلىپ كەتتى. كوڭىلىڭ كوتەرىلىپ كۇلە جازدادىڭ دا، ءبىراق بۇل جولى دا جۇرت الدىندا ءوزىڭدى بيلەپ داعدىلانعان ادەتپەن سىر بەرمەي، سول باياعى بەزەرگەن قالپىڭدى ساقتاپ باقتىڭ. اپىراي، وسى جۋان نەمەنىڭ سىرت كوزگە تۇيسىكسىز دوعال سياقتانىپ ءجۇرىپ تە كوكىرەگى ارجاق قۇلقىڭدى ارىدەن تانىپ تۇراتىنىن قايتەرسىڭ! بۇل ونىڭ تۋمىسىنان تابيعاتىنا بىتكەن قاسيەت پە، الدە جۇرە كەلە تاپقان ونەر مە، ول اراسىن بىلگەن جوقسىڭ. جۋان جاقايىم جونىندە بىلەتىنى — ءومىر-باقي ءبىر مەكەمەنى دەربەس باسقارىپ كورمەگەن كىسى. انا جىلى بىردەڭەدەن ءويتىپ-بۇيتىپ كانديداتتىق قورعاپ، استاناعا جۇمىسقا اۋىسقانعا دەيىن ارالدا سۋ شارۋاشىلىعىنا قاتىسى بار كىشىگىرىم مەكەمەدە كىشكەنتاي قىزمەت ىستەپتى. ال، ۇنەمى ءبىر باستىق ۇستىنەن مارتۋداي باسىپ وتىرعان كىشكەنتاي ادامنىڭ جايى بەلگىلى: جوعارىدا وتىرعان باستىقتار سوناۋ تومەنگى جاقتا پىسىناعان تار كابينەتتىڭ ءتورت قابىرعاسى اراسىندا تۇقشىڭداپ قاعاز شۇقىلاعان كىشكەنتاي ادامداردىڭ قاتەسى مەن كەمشىلىگىن كورگىش-اق. اسىرەسە قاراۋىنداعىلارعا قاباعىن اشپايتىن قىتىمىر باستىقتار تاقا بولماعاندا جازۋىن ۇناتپاي: "ءاي، شىراعىم، ارىپتەرىڭ قالاي ءوزى؟" — دەپ كىرجىڭدەپ، ال ورنىندا تۇرماعان الدەبىر ءۇتىر مەن نۇكتەنى كورىپ قالسا قۋىرىپ جەۋگە بار؛ وندايدا، بۇل سورلى ءجۇن تىققان قاپتاي سيىمسىز جۋان دەنەسىن قايدا قويارعا بىلمەي قويقاڭداپ، قوزعالاقتاپ كەتەتىن شىعار-اۋ؛ سوندا ەكى قولى قاپتالىنا سيماي، كەيىنگى جاقتان الدەبىر سۇيەۋ ىزدەپ قارمالاعانداي، قايتا-قايتا قۇيرىعىن سيپالاپ كەتپەس دەيسىڭ بە؟
قايتا استاناعا كەلگەلى كوزى اشىلدى: اكادەميكتىڭ الدى كەڭ؛ راس، ونىڭ دا قاراۋىنداعىلاردى قاقتاياقتاي قاعىستىراتىن كەزى بولادى: اسىرەسە ۇلكەن كىسى قاتىساتىن ۇلكەن ۇيدەگى جيىن-جينالىستا سويلەيتىن ءسوزى دەر كەزدە دايىن بولماي قالعاندا مازاسىز؛ سوسىن جوعارىعا جىبەرەتىن قاعاز مەرزىمىنەن نە كەشىكسە، نە كوڭىلدەن شىقپاعان جاعدايدا قيىن؛ قاعاز-قالامى جۇيرىك جىگىتتەردىڭ قولىنان ءوتىپ، تاسقا باسىلىپ، ۇتىرلەر مەن نۇكتەلەر ورىن-ورنىنا قويىلىپ، تاپ-تۇيناقتاي عىپ الدىنا اكەپ قويعانشا قاباعىن اشپايدى؛ قاراۋىنداعىلاردى مۇرنىنان قان كەتكەنشە قۋالاعان الگى قاعاز قولىنا تيگەسىن دەرەۋ جوعارىعا جىبەرۋدىڭ ورنىنا، بۇل ادەتتە "جاقسى" دەيدى دە، ءۇن-تۇنسىز ستولدىڭ تارتپاسىنا تىعا سالادى؛ كەرەك دەسە وقىمايدى؛ وقىماق تۇگىل بەتىن اشىپ قارامايدى؛ سول قاعاز سونان ون-ون بەس كۇن جاتادى؛ سول ەكى ارادا ول قاعاز جۇرتتىڭ قاپەرىنەن شىعىپ ۇمىتىلا باستاعاندا، ءبىر كۇنى جىگىتتەردى قايتا شاقىرىپ الادى؛ بۇلار ۇمىتىپ كەتكەن باياعى قاعازدى تىعۋلى جاتقان جەرىنەن سۋىرىپ الادى دا "قايتا قاراپ شىعىڭدار!" — دەپ قايىرىپ بەرەدى؛ اراعا تالاي كۇن سالىپ قايتا قاراعاندا، شىنىندا دا، بۇلاردىڭ انا جولى ءجان-تانىن سالىپ مۇقيات دايارلاعان قاعازدىڭ ءون بويىنان ىسسىلاي كەتكەن ۇرىنشاق جەرلەرىن وزدەرى كورىپ، قالام ۇشىمەن قاعىپ تاستاپ، سالقىن قانداندىرىپ قايتا اپاراتىن.
باستىقتىڭ بۇنىسى جۋان جاقايىمعا ۇنايتىن؛ ول بايعۇس قارسى جاقتىڭ كىسىلەرىن ورىندى-ورىنسىز شاپتان ءتۇرتىپ شامىنا تيە بەرمەي، قولدان كەلسە ءتىل تابۋدىن جولىن كوزدەيتىن؛ قارسىلاس جاقتان بىرەۋ-مىرەۋ كەلە قالسا قۋانىپ، ورنىنان اتىپ تۇرار ەدى؛ قولىن قوس قولداپ قىسىپ امانداسار ەدى؛ ستول الدىنداعى ەكى ورىندىقتىڭ بىرىنە ونى وتىرعىزار ەدى دە، ەكىنشىسىنە ءوزى وتىرار ەدى؛ سوسىن تەمەكى شەگەتىنىنە سيگار ۇسىنار ەدى؛ تەمەكى شەكپەيتىن تاقۋا بولسا، قوڭىراۋ باسىپ حاتشى قىزعا شاي العىزار ەدى؛ وسى جولى دا ول قارسى جاقتىڭ ىزاسىنا ءتيىپ، اشىندىرا بەرمەي، قولدان كەلسە، قايتا ويدان-قىردان كەلگەن سۋشىلارعا اكادەميك ءازىمنىڭ سىيلىققا ۇسىنعان كارتاسىن قولداتىپ الۋدى كوزدەپ ەدى؛ تۇيمەكوز كانديدات مىنبەدەن تۇسەر-تۇسپەستەن سول مىنبەگە ەندى قاسقاباس عالىم كوتەرىلدى؛ بۇنىڭ ءسوزى الگىدەن اسىپ تۇسپەسە، بەرى تۇسپەسى بەلگىلى؛ تەك ءوزىنىڭ قايسى بىردە بەتالدى لاعىپ كەتەتىن ادەتىنە باعىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن قوجىراتىپ الا ما دەپ قورىقتى.
قاسقاباس عالىم اسىقپادى؛ وزىمەن بىرگە الا شىققان جۋان پورتفەلدى الدىنا بىلق ەتكىزىپ تاستاي سالدى؛ سوسىن سىرت ەتكىزىپ كىلتىن اشتى؛ پورتفەل ىشىنە قارنىن قامپيتىپ تىعا بەرگەن قوقىرسىعان كوپ قاعاز اراسىنان الدەبىردەڭە ىزدەپ كەتتى؛ كەسىر قىلعاندا ونىسى جۋىق ارادا تابىلمادى؛ ادەپكىدە "بۇل نە ايتار ەكەن"، — دەپ سىلتىدەي تىنا قالعان جۇرت، كىدىرگەن سايىن شىدامسىزدانىپ قوزعالاقتاي باستادى؛ ءبىراق ونى ەلەڭ قىلعان اناۋ جوق؛ قوقىرسىعان قاعازداردى بوراتىپ ءجۇرىپ، اراسىنان اقىر ايتەۋىر ىزدەگەنىن تاپتى. سۇيتسە، ونىسى ءسوزىن وقيتىن كوزىلدىرىك بوپ شىقتى.
— اۋ، اعاسى، سويلەمەيسىز بە؟
— اسىقپا، شىراعىم. ءوز باسىم مىنبەگە شىققان كىسىنىڭ سويلەمەي كەتكەنىن كورگەم جوق.
تاپقىرلىعىنا جۇرتتان بۇرىن ءوزى ىرزا بوپ كەڭك-كەڭك كۇلدى دە، سويلەپ كەتتى: بۇل دا الگى تۇيمەكوز اۋزىنا تۇكىرىپ كەتكەندەي بىسسىمەللاسىن "اعايىندار-اۋ"-دان باستادى؛ سوسىن ءدال انا تۇيمەكوزدىڭ ايتقانىن اۋدارماي قايتالاپ، جەر بەتىندە سۋ قورى جىلدان-جىلعا ازايىپ، تەڭىز تارتىلىپ، وزەن سارقىلىپ، جەردى سور باسىپ، قۋاڭشىلىق جۇرتتىڭ اپشىسىن قۋىرىپ بارا جاتقاندا اكادەميك ءازىم جەتى قات جەر استىنان تەڭىز تاپتى دەدى؛ بۇنىسى ساعان ۇنادى؛ تەك سونان كەيىن شىپشىپ تەر شىققان تاقىر باسىن الاقانىمەن ءبىر سيپاپ، القىمىن كەنەپ الىپ:
— اكادەميك ءازىم تاپقان جەر استىنداعى سول اعىل-تەگىل سۋ ۇكىمەت تاراپىنان ءالى كۇنگە قولداۋ تاۋىپ، قارجى بولىنبەۋ سەبەپتى بۇل بەسجىلدىقتا دا پايدالانىلماي جاتىر، — دەگەندە، سەنىڭ زارەڭ ۇشىپ كەتتى؛ اتىپ تۇردىڭ:
— پروفەسسور! بىرىنشىدەن، ۋاقىتىڭ ءبىتتى. ەكىنشىدەن، يگىلىكتى ىسكە اسىقپاۋ كەرەك. جەر استىنداعى سۋدىڭ كوزىن تابۋ قيىن، ال كوزىن تاپقاسىن — ونى كادەگە ءبىز اسىرماساق، الدا دا ءومىر بار، بولاشاق ۇرپاق پايدالانادى.
— ءقادىرلى اكادەميك، بۇنىڭىزعا قوسىلا المايمىن. بىزدەن كەيىنگى ۇرپاق ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى. ال، ءبىز سەن تاپقان سۋدى... سەنىڭ سۋىڭدى...
— تەڭىز دەڭىز، — دەپ بىرەۋ زالدان داۋىستاپ قالدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، بۇل شىنىندا دا تەڭىز... ءازىم تەڭىزىن ءبىز نەگە جەر بەتىنە شىعارىپ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ مۇددەسىنە پايدالانباي، كەرتارتپالىققا سالىپ وتىرمىز. بۇل نە؟ ۇندەمەيسىڭدەر، ءا؟ ەندەشە، مەن ايتايىن، بۇل — بارىپ تۇرعان زيانكەستىك. دا، زيانكەستىك!
جۇرت قوزعالاقتاپ كەتتى. كەيىنگى جاقتان قوستاعان داۋىستار شىقتى:
— دۇرىس ايتادى، — دەدى بىرەۋ.
— زيانكەستەردى دەرەۋ جاۋاپقا تارتۋ كەرەك، — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.
سەن:
— وتىر، — دەدىڭ قاسقا باسقا زەكىپ، سوسىن زالداعى جۇرتقا قاراپ، — ءبىز ەرتەڭدى دە ويلاۋىمىز كەرەك. جەر استىنىڭ سۋى سوڭىرا، كوممۋنيزم ورناعاندا اسىرەسە كەرەك بولادى، — دەپ جۇرتتىڭ بەتىن قايتارۋعا تىرىسىپ باقتىڭ. انشەيىندە جىگىتتەرىنە تاقىمى تولماۋشى ەدى؛ سۇيتسە، بۇلار قۇر الاقان ەمەس ەكەن. بۇلار، اسىرەسە، قازىرگىدەي جان الىپ، جان بەرەتىن جاعالاستا بەتتىڭ ارىن بەلبەۋگە ءتۇيىپ شىعا كەلەتىن ناعىز ۇر دا جىق بوپ شىقتى. اققۇبا جىگىتىڭ نە بولسا سودان قىسىلاتىن، شەتىنەن ارلى، ۇياتتى جاقتاستارىنا قاراعاندا، ءبىر ەسەپتەن، قايتا سۇزەگەن بۇقاداي ۇرىنارعا تاپپاي، جۇرتقا ءتيىسىپ جۇرەتىن وسىنداي قارا شوقپارلار جاقسى ما، قالاي؟
باسىن دۇرىس باستاسا دا اياق جاعىن وسىلاي ءبىر جەرگە اپارىپ جىعاتىن ادەتى. بۇنان كەيىن كىم سويلەسە دە ءبارى دە "اكادەميك ءازىم كارتاسى"، "اكادەميك ءازىم سۋى"، — دەپ جۇرتتىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ باقتى. بىرىنەن كەيىن ءبىرى شىعىپ ايتا بەرگەسىن كونفەرەنسيانىڭ العاشقى كۇنى-اق، ءتۇس اۋا بەرە ءازىمنىڭ كارتاسى، ءازىمنىڭ سۋى دەگەنگە جۇرتتىڭ قۇلاعى كادىمگىدەي-اق ۇيرەنىپ قالدى. كەلەسى كۇنى دە باسقاشا ەمەس، ءدال وسىلاي بولاتىنىنا كۇماندانعان جوقسىڭ-دى.
ادام دا بالا؛ بالادان قۇيتتاي دا ايىرماسى جوق؛ انە، ءتۇس اۋا تۇگەل بۇنىڭ جاعىنا شىعىپ العان قارا تاياقتار كارتا ماقتالسا ساتىرلاتىپ قول سوعادى؛ جەر استىنداعى سۋدىڭ ءبىر تامشىسىن تاتپاسا دا، انادا ءازىمنىڭ جىگىتتەرى جابىلىپ سىزعان كوك الا شيمايدان ءدال ءقازىر شۇمەكتەپ ءشاربات اتقىلاپ قويا بەرەتىندەي تامسانادى-اي كەپ!
ءبىرىنشى ۇزىلىستەن كەيىن جۇرت توپىرلاپ كەپ بۇنىڭ قولىن قىسىپ قۇتتىقتادى؛ اسىرەسە شولدە تۋىپ، شولدە وسكەن، ءقازىر دە سول ءشول دالادا عۇمىر كەشىپ جاتقان سورلىلار كارتا بەتىندەگى كوك الا سىزىقتىڭ استىندا كول-داريا تۇنىپ جاتقانداي كوزى تەلمەڭدەپ، ءازىمنىڭ قاسىنان شىقپاي قويدى؛ قايسى ءبىر كوڭىلشەكتەر كوزىنە جاس الدى.
— كەشىر، اينالايىن. كەيدە ءبىر قاسىق سۋعا زار بولاتىن كەزىڭ بولادى. شولدەگەن قويلار جاس بالادان بەتەر ءتوزىمسىز. سۋى تارتىلعان قۇدىققا انادايدان ماڭىراپ كەپ، قاڭسىعان استاۋدى جالاعاندا جانىڭ شىعا جازدايدى. سوندا قايدا كەتەرىڭدى بىلمەيسىڭ. جانىڭ كۇيگەسىن، كوكتەگى قۇدايدى قارعايسىڭ. كەيدە، جەردەگى بالشەبەك بالالارعا دا ءتىلىڭ ءتيىپ...
— اقساقال!.. وندايدى ماعان ايتپا!
جان-جاعىڭا جىلدام كوز تاستاپ ەدىڭ، ءبىر جاقسىسى، ايتەۋىر، ماڭايدا وزدەرىنەن باسقا ەشكىم جوق ەكەن. سۇيتسە دە، ءتۇسىڭدى سۋىتىپ:
— اقساقال، — دەدىڭ اقىرىن، — كوك ءتاڭىرىسىن قالاي تىلدەسەڭ دە ەركىڭ، ال، ءبىراق...
— تۇسىنەم عوي، قاراعىم...
— الگىڭ ساياسي قاتە... — دەپ سەن سول ارادا دا قىراعىلىق كورسەتىپ ەدىڭ-اۋ. اپىراي، سوندا بۇل جازعان نەدەن قاتەلەستى؟ قاتەلەسۋگە ءتيىس ەمەس ەدى عوي. بۇل ءوزىن ءومىر بويى قولى شىققىش ويىنشىداي كورەتىن ەدى-اۋ. شىنىندا دا، وسىعان دەيىن تەك ۇتۋشى ەدى عوي. راس، انادا ءبۇتىل ينستيتۋت جابىلىپ كارتانى ىستەپ جاتقاندا قارسى جاق باس كوتەردى: مىنالارىڭ عىلىمي جولمەن جان-جاقتى زەرتتەلمەگەن قۇر دولبار دەدى. قۇر دولبارعا سۇيەنىپ ىستەگەن ءدۇدامال نارسەنى كارتاعا ءتۇسىرىپ دابىرا قىلۋ جارامسىز قىلىق دەدى؛ ەڭ دۇرىسى — عالىمدار مەن سۋ ماماندارىن جيىپ، كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا سالۋ كەرەك دەپ شۋىلداسىپ ەدى؛ بۇل سولاردىڭ-اق دەگەنى بولسىن دەپ جۇرتتى جيدى؛ تالقىعا سالدى؛ ەشكىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولعان جوق؛ قارسى جاققا دا ءسوز بەردى؛ ولاردان دا تالاي قىزىل كوز مىنبەگە جۇگىرىپ شىقتى؛ جۇلقىنىپ سويلەدى؛ ءبىراق جۇرت يت قوسىپ ايتاقتاعانداي ايقايلاپ، ىسقىرىپ سويلەتپەي قۋىپ تاستادى.
ەكىنشى كۇنگى ماجىلىستە اققۇبا جىگىت سويلەدى. بۇل ءوزى ءسوزىن جازىپ العاندا بولماسا، ويىنىڭ باسىن قۇراي الماي پىشىراتىپ الاتىن-دى. اسىرەسە، وسى جولعى سوزىندە ءمان بولمادى. سالعان جەردەن ازىمگە تيىسكەنى قاتە بولدى. بۇل كەزدە ءازىم كوزىن تاپقان جەر استىنداعى تەڭىزگە اققۇبا جىگىت ەمەس، اكەسى ءتىل تيگىزسە دە تاپ بەرىپ ساقالىنان الا كەتۋگە ءازىر وتىرعان قارا تاياقتاردىڭ وزدەرى-اق تۇس-تۇستان ايقايلاپ شىعا كەلدى. اققۇبا جىگىت جەر تەپكىلەپ ايقايلاپ جاتقان شۋىلداقتارعا جىنى كەلدى مە، الدە ءسوزىن دۇرىستاپ ايتا الماعان وزىنە ىزالاندى ما، ايتەۋىر مىنبەدەن تۇسپەي قاسارىسىپ تۇرىپ الدى. "باياعىدا، — دەدى وزەۋرەپ، — ەۆروپانىڭ ءبىر ۇلى پەرزەنتى "ادامدى قوي جەپ قويدى"، — دەگەندە، سول زالالسىز مومىن جانۋاردان ادامنىڭ قانشالىق ءزابىر شەككەنىن قايدام، ال قازىرگى، ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى عىلىمي-تەحنيكالىق ورلەۋ ادام بالاسىنىڭ تۇبىنە جەتپەي تىنبايدى. تەحنيكالىق ورلەۋ الدىمەن تابيعاتتىڭ نەلەر ىقىلىم زاماننان بەرى ۋىزداي ۇيىپ تۇرعان تاماشا تەپە-تەڭدىگىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، ادام بالاسىنىڭ باسىنا قارا كۇن تۋعىزىپ وتىر. انە، ارال تارتىلدى..."، — دەپ ەدى؛ انا جاقتان بىرەۋ اتىپ تۇرىپ: "ارال تارتىلسا، اكادەميك ءازىمنىڭ تەڭىزى بار"، — دەدى ايقايلاپ، اققۇبا جىگىتتىڭ اۋزىنا قاپەلىمدە ءسوز تۇسپەي، ەرنى دىرىلدەپ، قولى قالتىراپ توگە-شاشىراتا سۋ ۇرتتاپ الدى دا: "ساۋەگەيلىگىم جوق، ءبىراق،... ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە ءولىپ بارا جاتقان ادام قالتاسىنداعى سوڭعى تيىنىنا ءبىر ءۇزىم نان الماي، ءبىر جۇتىم اۋا ساتىپ الاتىن كەز دە بولار"، — دەدى دە، مىنبەدەن ءتۇسىپ كەتتى...
ءيا، سەندەر جەڭۋدەي-اق جەڭدىڭدەر. اققۇبا جىگىت تە ەشتەڭە بىتىرە المادى. ول ساعان جەڭىلگەن جاقتىڭ شايقاس قاشا ۇرىس سالاتىن نەكەن-ساياق سولداتى سياقتان-دى. قاراتاياقتاردان قولداۋ تاۋىپ، كۇش الىپ العاسىن سەن ىلە-شالا ۇلكەن عىلىمي كەڭەستىڭ ءماجىلىسىن وتكىزىپ، اققۇبا جىگىتتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قۇلاتتىڭ. عىلىمعا قوسقان جاڭالىعى جوق دەگەن سىلتاۋدى جەلەۋ قىلىپ لابوراتورياسىن جاپتىڭ. اققۇبا جىگىتتىڭ وت باسىنىڭ كۇن كورىسى قيىنداپ بارا جاتقاسىن، جانى اشىعان جولداستارى جۇمىسقا العىسى كەلسە دە، ۇلكەن ءۇي قولداپ وتىرعان اتاقتى اكادەميكتىڭ جاقپاس جاعىنا شىعىپ قالاتىنداي قورىقتى. ءيا، بيۋروعا دەيىن بۇنان جۇرت قورقاتىن. تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان سول تۇستا، نەسىن ايتاسىڭ، بۇل قۇددى قولى شىققىش ويىنشىداي ەدى عوي. قولى شىققىش ويىنشىنىڭ كارتا تارتسا تۇز شىعاتىنى سياقتى بۇ دا تەك ۇتسام دەدى. ەسىل-دەرتى ۇتۋ ەدى. شىنىندا دا، بيۋروعا دەيىن جازباستان ۇتتى. انا جاتىرىنان ىرىسى ارتىق جارالعان سىرالعى بالا باياعىدا اسىق ويناعاندا دا بالىقشى اۋىلىنىڭ بالالارىن شەتىنەن سىپىرىپ ۇتىپ الاتىن. ونسىز دا الدىندا يىعى ءتۇسىپ، مۇرىنىن تارتقىلاپ تۇرعان بالانىڭ ءىشىن كۇيدىرە تۇسكىسى كەلگەندەي قالتاسى تولعان اسىقتى ساتىرلاتىپ ساق-ساق كۇلىپ تۇراتىن. سوندايدا انالار قارىزعا اسىق سۇراسا، بۇل قولىم شىقپاي قالادى دەپ بەرمەيتىن. الدا-جالدا بەرە قالعاندا دا اقىسىنا اسىق الماي، تەك تىقىباي الاتىن. وندا دا قاسىندا قىزىق كورەمىز دەپ قاۋمالاپ تۇرعان بالالارعا بۇل اۋەلى كوزىن قىسىپ قويار ەدى؛ سوسىن كويلەگىنىڭ جەڭىن شىنتاعىنا دەيىن سىبانىپ ءتۇرىپ الار ەدى؛ سوسىن ساۋساقتارىن سىتىرلاتىپ ءبىر جۇمىپ، ءبىر جازىپ قولىنا كۇش جيار ەدى؛ سونان سوڭ عانا ەرتەدەن بەpi الدىندا ماندايىن توسىپ تۇرعان بالاعا نازار اۋدارار ەدى؛ ءبىراق ءبارىبىر اسىقپاس ەدى؛ نە ىستەسە دە ايىز قاندىرىپ ىستەيتىن ماشىقپەن بيشارا بالانىڭ كوزىنە تۇسكەن كەكىلىن كەيىن قايىرىپ، تىقىباي الاتىن جەرىن اسپاي-ساسپاي جالاڭاشتاپ الار ەدى؛ سونان كەيىن دە تاپ جاڭا الاقانىمەن سيپالاپ بايقاپ كورگەن ماڭدايدىڭ تورسىقتاي شەكەسىن ءالى دە بولسا قاپى جىبەرمەي و جاق، بۇ جاعىنان سىعالاپ قاراي تۇسەر ەدى؛ ءبىر قىزىقتىڭ بولارىن ءبىلىپ، الدەن كۇلكىگە بۋلىعا باستاعان بالالارعا ءازىم كوزىن تاعى دا ءبىر قىسىپ قويار ەدى؛ ءالى دە سول اسپاعان-ساسپاعان كۇيى تىقىباي سالاتىن سۇق ساۋساقتىڭ ۇشىن تۇكىرىكتەپ-تۇكىرىكتەپ الار ەدى دە، سوسىن باعانادان بەرى الدىندا كوزىن تاس جۇمىپ، ماڭدايىن توسىپ تۇرعان پاقىردى تورسىقتاي شەكەدەن دالدەپ تۇرىپ تىرس-تىرس شەرتەر ەدى؛ ەرتەدەن بەرى "ەندى نە بولار ەكەن؟" — دەپ قىبىرسىز تۇرعان قىزىق قۇمار بالالار، سول ارادا، وي نەسىن ايتاسىڭ، قىران-توپان كۇلەر ەدى عوي؛ ءوزى دە كەرەمەت ءلاززات الىپ ساق-ساق كۇلەر ەدى-اۋ!
شىركىن، وزگەلەر ۇتىلىپ، ءوزىڭ ۇتقانعا نە جەتسىن! سۋشىلار جينالىسىنان كەيىن جىگىتتەر قۋانىشىن جاسىرماي ادىراڭداپ كەتتى؛ ولار بوركىن اسپانعا اتىپ ادىراڭداپ جاتقاندا، ءبۇتىل ينستيتۋتتا تەك ءبىر كىسىنىڭ ءجۇزى سىنىق ەدى؛ ول كۇندە-كۇندە كەزدەسكەن سايىن، بۇعان: "ءاز-اعا، انالار نەگە ءۇنسىز؟" — دەپ الدەبىر ۇرەي مازا بەرمەي، ءتۇسى قاشىپ، باسىن شايقاپ وتىرادى دا:
— ءاز-اعا، وسى تەگىن بە؟ — دەپ بۇعان قارايتىن.
شىنىندا دا، تەگىن بولمادى؛ وزدەرىنە ءبىر تىقىردىڭ تايالىپ قالعانىن وزگەدەن بۇرىن ول سەزىپتى؛ ال سەن بولساڭ "وسى نە بىلەتىن ەدى"، — دەپ، كەرەك دەسە، ونى جوندەپ تىڭداعان دا جوقسىڭ.
سۇيتسە، ارتىق اقىل كىسىگە بار كەزدە بىردەي پايدا بەرمەيدى ەكەن؛ ال قۋلىقتى كوپ قۋعان كىسى ارى-بەرىدەسىن ءوز قۇيرىعىمەن ويناعان تۇلكىدەي ءوزىن-وزى الداي باستاي ما، قالاي؟ اقىل مەن ايلا كىسىگە سەرىككە جاراماعاندا، قايتا، ءبىر ەسەپتەن، سەزىك پەن سەكەمگە سەنگەن دۇرىس بولار ما ەدى؟ نە قىلسا دا، ول بيشارانىڭ بالپيعان جۇپ-جۋان دەنەسىندە ءتۇز تاعىلارى سياقتى قاۋىپ-قاتەردى جەر تۇبىنەن سەزەتىن سوقىر سەزىم بە، سونداي ءبىر ەرەكشە قاسيەت بولعانى-اۋ، شاماسى؟
* * *
نەگە بۇلاي بولدى؟ بۇل جازعان نەدەن قاتەلەستى؟ اپىراي، نەدەن قاتەلەستى ەكەن؟ نە-دەن؟!
* * *
سول كۇنى بيۋرو ساعان ۇزاققا سوزىلعان سياقتانىپ ەدى؛ سۇيتسە باسى-اياعى جارىم ساعاتتان اسپاپتى. ءبىراق سەنىڭ اپاي-توپايىڭدى شىعارۋعا سو دا جەتتى. ادام پاقىرعا قۇمىرسقا ولەرمەندىكپەن جانىن جالداپ ءجۇرىپ جوعارى كوتەرىلۋ قيىن بولسا دا، ال، ءبىراق، سول ءوزىڭ ءولىپ-تالىپ شىققان بيىكتەن قۇلاۋدىڭ وڭايى-اي!
بارىنەن بۇرىن بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ قىلىعى جانىنا قاتتى باتتى: بۇنى ەسىك جاققا ەكى اياعىنان سارسىلتىپ تۇرعىزىپ قويدى دا، ءبىرى موشقاپ، ءبىرى مىسقىلداپ يتتەي تالاپ جابىلدى دا كەتتى. بۇل ءالى ءبىر سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرگەن جوق؛ قولى قوس سامايدان اققان تەردى سۇرتۋدەن بوسامادى، بيۋروعا كەلەردىڭ الدىندا عانا كيگەن ينە-جىپتەن ادا شىققان اق كويلەكتىڭ قاتىرما جاعاسى موينىن قاجاپ، سۋسىلداق شاشى قۇرعىر دا قايتا-قايتا كوزىنە ءتۇسىپ كەتە بەردى؛ قولى تەر سۇرتۋدەن ءسال بوساسا بىرەسە جاعاسىن تارتقىلاپ، بىرەسە شاشىن قايىرعىشتاپ زىقى كەتىپ تۇرىپ ەزىنە بەرگەن اۋىر جازانىڭ باتپان سالماعى دا، سونان بۇل قاشان سىرتقا شىققانشا ساناسىنا جەتىپ بولماپتى؛ سىرتقا شىققاسىن دا جۋىق ارادا ەسىن جيا المادى؛ ەسىك الدىندا الدەكىمدى كۇتىپ، وتىن باسپاي دەدەكتەپ تۇرعان ماشينانىڭ جانىنان ءوتتى؛ شەكە تامىرى سولقىلداپ اكەتىپ بارادى؛ ەسىل-دەرتى تەزىرەك ۇيگە جەتۋ؛ وسىدان سۇلدەرىن سۇيىكتىپ ۇيگە جەتسە — يىعىنا ىلگەن لىپانى شەشسە شەشكەنى، ەگەر وعان شاماسى كەلمەي دىڭكەسى قۇرىپ بارا جاتسا، كيىمشەڭ بويىمەن قۇلاي كەتۋگە بار؛ ونان باسقا ەشتەڭەگە زاۋقى شاۋىپ تۇرعان جوق؛ دۇنيەدە زاۋىق شاباتىن دا ەشتەڭە قالماعان؛ ءتۇن بولسا ءتىرى جان تۇياق سەرىپپەي، اركىم ءوزدى-وزىنىڭ ىندىگەشىنە كىرىپ، ەسىك، تەرەزەسىن قىمتاپ، تىعىلىپ العان قالانىڭ ءتۇرى مىناۋ — تاس قاراڭعى كوشەدە تىرلىك نىشان سەزىلمەيدى؛ وسىدان قاشان تاڭ اتىپ، كۇن شىعىپ، جەر بەتىنە تاعى ءبىر جارىق ساۋلە تۇسكەنشە تاس قابىرعالاردىڭ اراسىنا تىعىلىپ العان ءتىرى جانداردىڭ باسىندا "ساباپ كەتپەسە"، "توناپ كەتپەسە" دەگەن قورقىنىشتان باسقا نە بار؟ انە، كوشەنىڭ ەكى بەتىندە قاراڭعى ءتۇن ەڭسەلەپ باسىپ العان ءزاۋلىم ۇيلەر قاراۋىتىپ قاڭقاسىن كوتەرىپ تۇر؛ ءبىر تەرەزەدە شام جىلتىرامايدى.
ءىشى قۇرعىر يت تالاعانداي؛ ءبىراق ۇستامدى جىگىت دىبىسىن شىعارماي تىستەنىپ الدى دا، اياق استىنا قاراپ جاتپاستان شىلقىلداعان قار سۋىن كەشىپ ءجۇرىپ كەتتى؛ كوشەنى كەسىپ ءوتتى؛ ءالى ءتىرى جان كەزدەسكەن جوق؛ ەسىنە تەنتەك اقىننىڭ سايقال قالا دەگەنى ءتۇستى؛ اقىن ايتسا ايتقانداي وسى قالانىڭ انشەيىندە جۇرتتى سىرتىمەن ارباپ تۇراتىن سايقالدىعى قايدا؟ ەركەكسىرەپ بارا جاتسا ءۇستى-باسىنا جىلتىراق بىردەڭەنى ىلە سالا كىسى-قارا جينالعان جەردەن قۇيرىعى بۇلتىڭداپ وتەتىن ناق ءبىر جەزوكشەدەي ەشكىمدى تالعاماي دا تاڭداماي، كورىنگەن قياكەلدىنى قۇشاعىنا تارتىپ، اقىن ايتسا ايتقانداي قالاسا بالتىققا دا، بايكالعا دا پانا بولا كەتەتىن سول الگى سىرتىمەن اربايتىن سايقالدىعى قايدا؟ باسقاسى باسقا، ادەتتە ءتۇن جامىلا كوشەگە شىعاتىن سايقال قالانىڭ جەزوكشە سايقالدارى نەعىپ ساپ بولا قالعان؟ نەگە ءبىر كوشە بولماسا ءبىر كوشەنىڭ قايىرىلىسىنان كۇيلەگەن قانشىقتاي قىلىمسىپ شىعا كەلمەيدى؟ ءازىم جان-جاعىنا كوز سالدى. الدە ولار دا بوربايىنان ءبىر پالەگە ۇشىراپ، باسىن قايتتاپ كەتتى مە؟
ميىعىنان مىرس ەتتى؛ ۇكىمەت ءۇيىنىڭ الدىنداعى الاڭعا ىلىكتى؛ باسقا جاق قاراڭعى بولسا دا بۇرىن وسى ماڭ جارىق بولۋشى ەدى؛ الا-بولە انە ءبىر قولى شوشايعان تاس ءمۇسىن تۇرعان جەر سامالاداي بولاتىن؛ قالا ءۇستىن باسقان قاراڭعى بۇل ارانى دا مەڭدەتىپ قاباعىن قارس جاۋىپ اپتى؛ سونان با، الىپ تاس ءمۇسىن ءتۇن جامىلىپ جورىتقان جولاۋشىعا زاۋدە ءبىر كەزدەسىپ قالاتىن الدەبىر وبا تاستاي رابايسىز زورايىپ كورىندى؛ تۇلا بويىنداعى باسقا تۇلعا-تۇرپاتىنان بۇرىن ونىڭ، ادەتتە، كوش جەردەن كوزگە تۇسەتىن شوشايعان قولى دا كورىنبەدى.
كوشەنىڭ ەكى بەتىندە قاراۋىتقان ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ اراسىنان اياق جولىن ازەر تاۋىپ كەلەدى؛ كۇندىز كۇن جىلىمىق بولعان-دى؛ كوشەدەگى قاردى ارلى-بەرلى جوسىپ اعىلاتىن دا جاتاتىن ماشينالاردىڭ مىڭ سان دوڭعالاقتارى مىجعىلاپ، ميىن شىعارىپ تاستاعان ەكەن؛ سول ميى شىققان كوكسوقتا شىلقىمايدى بەتى-جۇزىنە قاراماي شىلپ-شىلپ كەشىپ كەلەدى.
بۇنىڭ كەيدە ماشينادان زەرىگىپ بارا جاتسا، جاياۋ جۇرەتىنى بار-دى؛ ورتالىققا ورنالاسقان اكىمشىلىك مەكەمەلەردىڭ بىرىنەن شارۋاسىن ءبىتىرىپ شىعاتىن دا، تاقىمىن جازعىسى كەلگەندە سىرتتا كۇتىپ تۇرعان ماشينانى قويا بەرىپ، ءوزى جاسىل جاپىراققا مالىنعان اسەم كوشەلەردىڭ ساياسىمەن، الگى قولى شوشايعان تاس ءمۇسىن تۇرعان الاڭمەن اقىرىن اياڭداپ ۇيىنە جاياۋ قايتاتىن؛ سوندا ءۇيى قۇرعىر ءتيىپ تۇرعانداي، اپ-ساتتە جەتۋشى ەدى؛ وسى قازاقتىڭ تۇندە جەر ۇزارىپ كەتەدى دەگەنى راس پا، الدە تيتىعى قۇرىعاندا كىسىگە قارىس جەر مۇڭ بولا ما؟ بۇگىن ءوز ءۇيى وزىنە جەتكىزبەدى؛ سىلقىلداق قار كەشكەسىن اياعىنان سۋ ءوتتى؛ تاۋ باۋرايىنداعى قالانىڭ الا-بولە وسى كەزدە نە كۇزگە، نە قىسقا ۇقساماي، بويىنا ىلعال تارتىپ ىلجىرايتىن دا تۇراتىن اۋاسىنان ءتۇن ىزعارى انىق سەزىلەدى؛ توڭازىعان دەنە تىتىركەپ كەتە بەرگەسىن قالتاسىنان قولقابىن ىزدەپ ەدى؛ ساۋساعىنىڭ ۇشى شىتىرلاعان ەكى جاپىراق قاعازعا ءتيدى؛ سيپالاپ كورىپ ەدى، اقشا سياقتى. ايتقانداي-اق بۇگىن ەرتەڭگىسىن شوفەرىن تەمەكىگە جۇمساعان ەدى-اۋ، مىناۋ سونان قايتقان ەكى ءبىر تەڭگەلىك بولماسىن. ەندەشە ەسىك الدىندا وتىن سوندىرمەي دەدەكتەپ تۇرعان جاڭاعى ماشينا بۇنىڭ سۇلىك قاراسى بولدى! جاقىندا عانا العان سۋ جاڭا ماشيناتۇعىن؛ بۇرىنعىسىن جۋان جاقايىمعا بەرىپ، مىنانى ءوزى كۇندىز-تۇنى بايلاپ قويىپ مىنەتىن؛ ەرتەڭ الدە كىمنىڭ تاقىمى استىندا كەتەتىن قۇتسىز ادىرانىڭ كۇيىگى ءىشىن ورتەپ، اششى تىرناق وسىپ الدى.
اياعىن باسا الماي، تىلەرسەگى دىرىلدەپ بارادى؛ سۇلدەرىن سۇيرەتىپ پوچتامتقا جەتتى؛ ءالى قۇرىپ بارا جاتقاسىن جۋان تەرەككە بويىن سۇيەپ، اسىلا كەتىپ ەدى؛ كارى تەرەكتىڭ قۇشاق جەتپەيتىن مۇپ-مۇزداي كۇپشەگى قوس شەكەدەگى كوك تامىرلارى بۇلك-بۇلك سوققان ىستىق ماڭدايدى قارىپ الدى؛ ءبىراق ءتان تۇرشىككەن جوق؛ قايتا ورتتەي كۇيگەن قىزۋ الگىدەن گورى سايابىرلاپ جانىنا جاعىپ بارادى. "اپىراي، ادام تۇك تە ەمەس ەكەن عوي؟ تۇك ەمەس ەكەن"، — دەدى تورىعىپ؛ انشەيىندە بۇل توبەسىمەن كوك تىرەگەندەي بوپ، بولعان-تولعانسىپ ءجۇرۋشى ەدى-اۋ؛ سۇيتسە، تۇك ەمەس ەكەن عوي؛ تۇك ەمەس ەكەن. بۇل الگىدە عانا ادەتتەگى ماشىقپەن سۇلىك قارادان كەرىلىپ-سوزىلىپ ءتۇسىپ ەدى-اۋ! سول كەرىلىپ-سوزىلعان قالپى كىلەمدەپ تاستاعان باسقىشپەن جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا دا، بۇل ساباز باسىندا باعى بار، ابىروي، اتاعى بار، ءاتىبىرلى ازاماتتىڭ ءبىرى... جوق، بىرەگەيى ەدى-اۋ! سونان نە ءبارى جارىم ساعات وتەر-وتپەستە بيۋرودان شىعىپ، سول الگى كىلەم توسەپ تاستاعان باسقىشپەن قايتا تومەن تۇسكەندە قۇددى ءساتسىز كۇنى جولعا شىعىپ، ۇرىعا تونالعان جولاۋشىداي جۇرداي بوپ شىقتى-اۋ! ءيا، جۇرداي بولدى! جۇرداي بولدى!
باسىن سۇيەپ تۇرعان مۇزداي تەرەككە بەتىن باستى دا، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. بۇرىن كىم ەدى؟ ەندى كىم؟ كىم؟ بۇل، ءبىراق ەندى كىم بولعانىن ويلاعىسى كەلمەدى. ويتكەنى ءوزىنىڭ بۇرىن كىم بولعانىن جاقسى بىلەدى. قانداي بولعانىن دا بىلەدى. ءيا، بيۋروعا دەيىن دە سەن، سەن ەدىڭ-اۋ! سەن ءتىپتى باعانا ورتالىقتاعى ەڭسەلى سارى ءۇيدىڭ الدىنا سۇلىكتەي قارا ماشينا تۇلا بويىنداعى جالتىراق تەمىرلەرىن كۇن ساۋلەسىنە جارق-جۇرق شاعىلىستىرىپ توقتاعاندا دا تاپ ءقازىر ءىسى بيۋرودا قارالاتىن الدەبىرەۋ ەمەس، قايتا بۇنىڭ ءوزى ءىستى بولعان الدەبىرەۋلەردىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ۇلكەن باستىقتىڭ ءدال وزىندەي نىعىز-تۇعىن. سول مىرعام، نىعىز قالپىن ساقتاپ، اسپاي-ساسپاي ماشينادان ءتۇسىپ ەدى-اۋ! سول مىرعام، نىعىز قالپىن بۇزباستان ەرتەلى-كەش ميليسيا كۇزەتىپ تۇراتىن ەڭسەلى سارى ءۇيدىڭ ەسىگىنە بەتتەپ ەدى! ميليسيا قاشاندا انادايدان سىزدانىپ كەلە جاتاتىن نارقاسقا ەركەكتىڭ الدىندا قازديا قالۋشى ەدى. بۇنىسى ساعان ۇنايتىن. ول وسى جولى دا ءسۇيتتى. سەن وعان ءسال باس يزەپ، ىشكە ءوتىپ كەتتىڭ. ىشكە كىرەر-كىرمەستە سەنى كورگەن ۇلكەن-كىشى انادايدان جۇگىرىپ كەپ "ءاز-اعالاپ" جالپىلداپ ەدى-اۋ!
وسى ۇيدە كومسومولدان كوتەرىلگەن جاستار كوپ؛ وڭشەڭ قولتىعىنا پاپكا قىسقان شيبورباي سىپتىعىر؛ قاشان كورسە دە قاۋىرت بىردەڭەگە قاپىلىپ جاتادى؛ وسىنشا نەگە قاپىلىپ، نەگە تىزالاقتايتىنىن بىلمەيسىڭ؛ ونى ولاردىڭ وزدەرى دە بىلمەيدى؛ وزگەلەر بىلمەسە دە، ءبىراق وسىلاي دىزالاقتاماسا دۇنيە ءقازىر ورتەنىپ كەتەتىندەي سىپسىڭداعان سىپتىعىر نەمەلەر اسىعىپ-ۇسىگىپ نە جوعارىدان تومەن ءتۇسىپ، نە تومەننەن جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتقانى؛ سوندايدا جازاتايىم الدىندا كەتىپ بارا جاتقان بىرەۋدى اڭداماي قاعىپ كەتسە، قالشيىپ تۇرا قالادى دا، ءيىلىپ كەشىرىم سۇرايدى؛ سوسىن سىپسىڭداپ باسىپ ءارى ءوتىپ كەتەتىن ەلپىلدەگەن ەلگەزەك جاستار بۇنى كورسە، ءتىپتى بايەك بولادى؛ بۇلار دا جاڭاعى ميليسياداي قالت ەتىپ تۇرا قالادى؛ بۇلار دا بۇعان ىلتيفاتپەن ءيىلىپ سالەم بەرەدى؛ سەن، ءبىراق، ۇلكەن ورىنداعى يناباتتى بىرەۋ بولماسا، مىناداي شيبورباي سىپتىعىرلارعا ونشا يلىگە قويماي، كەكىرەيگەن باسىڭدى يزەسەڭ ءسال يزەيسىڭ دە، يزەمەسەڭ تۇسىنان وتە شىعاسىڭ؛ بىلاي شىعا بەرە: "وسى كىم ەدى؟" — دەپ ويلايسىڭ؛ ءبىراق قانشا ويلاساڭ دا ەسىڭە تۇسىرە المايتىنسىڭ؛ وسى كۇنى سەن بىلمەسەڭ دە، سەنى بىلەتىندەر كوبەيىپ بارادى؛ سونى ويلاعاندا كوڭىلى كادىمگىدەي مارقايىپ، ميىعىنان كۇلىپ قوياتىن؛ سول ميىعىڭداعى ناساتتى كۇلكىنى جيىپ تا ۇلگىرتپەي، الدىڭنان تاعى ءبىر ەلپىلدەك كەزدەسە كەتەدى؛ بۇ دا جۇگىرىپ بارىپ الدىنان ەسىك اشادى؛ سەن كەكىرەيىپ بارىپ ماشيناعا مىنەسىڭ؛ بوكسەڭ تيەر-تيمەستە بىلق ەتە قالاتىن ارتتاعى جۇمساق ورىنعا شالقالاي بەرگەندە، شاڭ تۇرماعان سۇلىك قارا باۋىرى قۇددى سۋعا تيگەن قايىقتاي ورنىنان اقىرىن قوزعالىپ، جىلجىپ جۇرە بەرەتىن ەدى-اۋ! تۇلا بويى تولعان اپپاق اشەكەي تەمىرلەر مەن الدى-ارتىنداعى اينەگى، ايناسى، كۇمىس ينەدەي كوككە شانشىلعان انتەنناسى كۇنگە شاعىلىسىپ جارقىلداپ بارا جاتقاندا، وي-حوي، دۇنيە-اي، بۇعان مويىن بۇرىپ قاراماي وتەتىن ەركەك، ۇرعاشى، ءسىرا دا، بولۋشى ما ەدى؟
ءيا، باسىنان سونداي كۇندەر دە وتكەن! كەۋدەسىن كەرە كۇرسىندى دە، ەڭسەسىن تىكتەدى. مۇزداي تەرەككە سۇيەگەن ماڭدايىنداعى باعاناعى ورتتەي ىستىق باسىلعان؛ الگىندەي ەمەس، قول-اياعىنا ال-دارمەن ورالعان سياقتى؛ ەسىنە تاعى دا ەسىك الدىندا قالعان ماشينا ءتۇستى. قاپ، اتتەگەنە-اي، كۇنى ەرتەڭ اۋىزى سالىمدى الدەبىرەۋدىڭ تاقىمى استىندا كەتە باراتىن قايىرسىز ادىرانى مىنگەندە بولادى ەكەن!
ۇيگە ازەر جەتتى. ايەلى بۇل كەلگەنشە جاتپايتىن. قايسى بىردە كوڭىلدەس ايەلدەرمەن ۇزاق ءتۇندى بىرگە وتكىزىپ، سونان تاڭ الدىندا كەلگەندە دە كوز ىلمەي، ەسىك الدىنا ورىندىق قويىپ قالعىپ-شۇلعىپ وتىراتىن. سوندا دا جۇمعان اۋزىن اشا المايتىن بيشارا، تەك ءبىر جولى باتىلى بارىپ:
— وسى كەزگە دەيىن جۇرگەندە... قورىقپايسىڭدار ما؟ — دەگەندە، بۇل سىزداعان مۇزداي قالپىن بۇزباي:
— نەمەنە، مەنى ويناپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ — دەپ ءتور جاققا ءوتىپ جۇرە بەرگەن-دى.
وسى جولى دا اياق تىقىرىن ەسىتە سالا اتىپ تۇرىپ، الدىنان ەسىك اشتى. ءبىراق سەنىڭ جان بەرەتىن كىسىدەي قۇپ-قۋ تۇرىڭنەن شوشىپ، جالت بەرىپ ەسىكتىڭ قايرىلىسىنا تۇرا قالدى. قاشاندا كوزگە تۇسپەۋگە تىرىساتىن ادەتى. سەن ۇيدە وتىرعاندا كۋحنياعا تىعىلىپ الادى دا، كۇنىنە ءۇش مەزگىل اس دايارلايدى. ىدىس-اياق جۋادى. شىلپىلداتىپ كىر جۋادى. ەرتەلى-كەش ءۇن-تۇنسىز كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ءجۇرىپ كۇنى وتەتىن وسى ءبىر شۇيكەدەي ايەل، وت باسىن ۋىسىندا ءبۇرىپ ۇستايتىن قاتال ەركەك ءوزى ىزدەگەندە بولماسا، قالعان ۋاقىتتا بارى-جوعى بىلىنبەيتىن.
سەن تورگە ءوتىپ بارا جاتىپ:
— اراق بار ما؟ — دەدىڭ.
— كونياك پا؟..
— جوق، اراق...
ايەل قايىرا ءتىل قاتپادى. سەن دە قايتالاپ ايتپادىڭ. ءبىر ايتقاسىن قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوعىن بىلەسىڭ. انە، سەن تورگە وزعان بويدا ەسىكتىڭ قايرىلىسىنا تىعىلىپ تۇرعان سۇلدەگە دەرەۋ جان ەندى. ءتىرى ءارۋاقتاي بوزامىق بىردەڭە دىبىسسىز قوزعالىپ كۋحنياعا قاراي اياق باسىپ بارادى.
— تەز!..
— ءقازىر... ءقازىر...
شىنى شولمەك الدىنا كەلگەنشە شىداماي، شيرىعىپ تۇر. ەرتەڭىنە كەش وياندى؛ ەسىنەن تانا قاتتى ۇيىقتاپتى؛ كوزىن اشقان بويدا كەشە ءومىرى ىستەمەگەنىن ىستەپ، ءبىر بوتەلكەنى ءبىر ءوزى تاۋىسقانى ەسىنە ءتۇستى؛ ءبۇتىل دەنەسى بىرەۋ تاياقپەن ساباعانداي سۇيەك-سۇيەگى سىنىپ بارادى؛ زىلدەي باسىن جاستىقتان كوتەرە الماي ىڭىرسىپ ءبىراز جاتتى؛ بۇرىن وسى پالەگە ونشا اۋەس ەمەس ەدى؛ كەشە نە بولعانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، كوزىن ءۇي توبەسىنەن اۋدارماي جاتىر؛ انشيىندە اۋىزىنا تيسە اشىرقانىپ، تىرجىڭداپ بىتەتىن زاردەي اششى پالەنىڭ كەشە، كەرەك دەسە، ءدامىن دە سەزبەپتى؛ بىر-ەكى العاسىن-اق سۋ مەن اراقتىڭ ءدامىن اجىراتپاي، بوتەلكە تۇبىندە مولتىلدەگەن ءدامسىز، تاتۋسىز سۇيىقتى ءبىر تامشى قالدىرماي سارقىپ ءىشىپتى؛ ىشكەن سايىن كوڭىلىنە كۇدىك قاشىپ: "سۋ قوسقاننان ساۋ ما؟" — دەپ ويلاپتى؛ ويلاعان سايىن كۇدىگى كۇشەيە تۇسكەنى سونشا، شۇيكەدەي ايەل ۇستىنە كىرگەن-شىققان سايىن وقتى كوزىمەن اتىپ بوپتى؛ ءسۇيتىپ وتىرىپ قىزىپتى؛ قىزعاسىن كوڭىلى بۇزىلىپتى؛ جاڭا عانا جانى كۇيىپ، زىعىرى قايناپ شيىرشىق اتىپ تۇرعان جۇيكەلەر ساتتە ءجيدىپ، قاراپتان-قاراپ جىلاپتى؛ ءيىنى جىعىلىپ، مىرسىلداپ جىلاپ وتىرىپ اۋەلى الدەبىرەۋمەن كىنالاسقانداي بولعان ەدى؛ سالدەن سوڭ كۇشكە ءمىنىپ، اپىراش-شاپىراش كوزى الدەكىمگە اجىرايا قارايدى؛ سۇق قولىن بەزەپ كىجىڭ-كىجىڭ ەتەدى؛ الدەبىرەۋلەردى بەتتەن الىپ، باجالاقتاپ ايتىساتىن سياقتى ما؟ ءيا، ايتىسۋى ايتىسقان؛ ءبىراق ويانعاسىن كىممەن ايتىسقانى ەسىنە تۇسكەن جوق.
قۇرىسىن، ماس ادامنىڭ ءىسى سياقتى ءتۇسى دە بەرەكەسىز بىتىقى-شىتىقى؛ سول بەرەكەسىز بىتىقى-شىتىقى بىردەڭەدەن ۇققانى — ءبىر بوتەلكەنى ءبىر ءوزى تاۋىسقاسىن بيۋرودا ەسەسى كەتكەن ىزالارى ەسىنە تۇسكەن؛ بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ الدىندا ابدىراپ ساسىپ تۇرعاندا اۋىزىنا تۇسپەگەن ۇتىمدى سوزدەر اراققا قىزعاسىن قوزداپ ءال بەرمەپتى؛ سوسىن بۇل دا ەشكىمگە دەس بەرمەي، بەت الدىنا بات-پۇتتاپ سويلەپتى كەپ، سويلەپتى... ءبىر جاندى بەتىنە قاراتپاي جۇرتتىڭ اۋىزىنا قۇم قۇيعاسىن عانا كوڭىلى كونشىپتى؛ سوسىن جاتقىسى كەپ تۇرەگەپتى؛ تۇرۋىن تۇرسا دا، ءبىراق اياعىنا نىق باسىپ تۇرا الماي، ءتورت قابىرعا اراسىندا تەڭسەلىپ ءجۇرىپتى؛ تالتىرەكتەپ، تەڭسەلىپ ءجۇرىپ تە بىردەڭەلەردى سويلەپتى؛ سويلەپ ءجۇرىپ ۇستىندەگى كيىمدەردى شەشىپتى؛ ۇستىندەگى كيىمنىڭ ءبارىن شەشكەندە، تەك بۇتىنداعى شالباردى شەشۋگە شاماسى كەلمەي، اۋىنداعى بىر-ەكى تۇيمەنىڭ ىلگەگىن ازەر اعىتىپتى دا، الگىندەگى ايەلى سالىپ بەرىپ كەتكەن توسەككە گۇرس ەتىپ ەتبەتتەي قۇلاپتى؛ ەتبەتتەي قۇلاعاسىن دا باسىنىڭ استىنداعى مامىق جاستىقتى تۇمسىعىمەن سۇزگىلەپ جاتىپ سويلەۋمەن بوپتى؛ سويلەپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپتى؛ ويانسا — باسى زىلدەي؛ بۇل ۇيىقتاپ جاتقاندا بىرەۋ باس سۇيەگىنىڭ ىشىنە قورعاسىن قۇيىپ كەتكەندەي؛ قۇلاعى شىڭىلداپ، قوس شەكەسى سىنىپ بارادى ەكەن؛ اۋىزى قاڭسىعان كۇبىنىڭ تۇبىندەي؛ اششى كەرمەك بىردەڭە ءتىلىن قۋىرىپ، جۇرەگىنىڭ باسىنا زاپىران اينالىپ، كىلكىلدەپ تۇر؛ اۋىزىنداعى جيىركەنىشتى جامان دامنەن زىقى كەتكەنى سونشا، بۇل وسى ءقازىر باسىنداعى مۇشكىل حالدى ويلاۋعا دا شاماسى كەلمەدى؛ سونان تەك تۋس اۋا بەرە وزىنە-وزى كەلگەندەي بولدى؛ وندا دا ايەلى توسەككە اكەپ بەرگەن ءبىر اققۇمان قارا شايعا ماڭدايى ءجىپسىپ جان شاقىردى؛ تۇلا بويىنداعى قۇرىسقان-تىرىسقاندار ەندى-ەندى تارقاپ، ءۇي ىشىندەگى جىم-جىرت راحات تىنىشتىق جانىن الديلەپ، كوزى ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتقانى سول ەكەن، كەنەت "اكادەميك جول-داس-س-س-س"، دەگەن الدەبىرەۋدىڭ قۇلاعىنا قۇددى شاعار الدىندا ءزارىن جيعان جىلانداي ىسقىرعان داۋىس كەلىپتى؛ سول ىسقىرعان داۋىسپەن بىرگە ۇيقى قىسىپ، جۇمىلىپ بارا جاتقان كوزىنە الا تاقيالى بۇجىر قارا ەلەستەپتى؛ الا تاقيالىنىڭ ەلەستەۋى مۇڭ ەكەن، بىرەۋ باسىنىڭ استىنداعى جاستىققا ءبىز سۇعىپ العانداي اتىپ تۇرىپتى؛ اپالاقتاپ كوزىن اشىپتى؛ ءبىراق قوس شەكەسىندەگى كوك تامىرلار سولقىلداپ، باسى قان قاقساپ قويا بەرگەسىن جاستىققا قايتا قۇلاپتى؛ ءىشى ۋ جالاعانداي ورتەنىپ بارا جاتقاسىن ارجاعىنان ءبىر ۇزىك ۇلىعان اششى دىبىس شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماپتى؛ تەك سول كەزدە ەسىك سىقىر ەتكەسىن بۇل دا ىشتەن ۇلىپ شىققان دىبىستى كىلت ءۇزىپ، تىنا قاپتى؛ دەمىن جۇتىپ ەسىك جاققا كوز تاستاعان ەكەن؛ ءسال اشىلعان ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاعان جاسقانشاق جانار بۇنىڭ نازار اۋدارعانىن بايقاپ، باسىن ارمان تارتىپ اپتى؛ سەن كوز ايىرماي قانشا اڭدىساڭ دا، ءبىراق الگى سۇعاناق ۇرى جانار ەندى قايتىپ كورىنبەپتى؛ ەسەسىنە بۇل تىنىشتىقتان ايىرىلدى؛ سەزىكتى كوڭىل سەكەم العىش؛ ءسال نارسەگە كۇدىكتەنەدى؛ جاڭاعى سۇعاناق ۇرى كوز نەگە سىعالادى؟ الدە بىردەڭەنى سەزگەننەن ساۋ ما؟ اقىرىن جاپقان ەسىكتىڭ ءارى جاعىندا سەس شىعارماي جابىسىپ تۇرماسىن؟ توقتا... جىمىسقى نەمە بىردەڭەنى سەزىپ، ەندى سونىڭ راس، وتىرىگىن انىقتاپ بىلگىسى كەپ جانى بايىز تاپپاي ءجۇر مە؟ سوندا ول كىمنەن ەسىتەدى؟ بيۋرودان كەيىن بۇل عوي ءتىرى جاندى كورگەن جوق؛ كورسە دە "مەنى پارتيادان شىعاردى، جۇمىستان بوساتتى"، — دەپ كىمنەن ءشۇيىنشى سۇرايدى. ەسىتەتىن جۇرت ەسىتەر. بۇل ءتىرى جانعا تىسىنەن شىعارماي جاسىرسا دا، جاماندىق حابار جاتپاس، جۇرتقا جەتەر. جەتەر-اۋ! تاڭ اتقانشا دا تالايلار قۇلاقتانباس دەيسىڭ بە؟ تەك سونى مىنا جامان قاتىن ءيىسشىل يتتەي جۇرتتان بۇرىن تىمىسكىلەپ قايدان ءبىلىپ قويدى؟
الدە-ە... توقتا... تۇندە ماس بولعاندا بۇنىڭ ءوزى بىردەڭە دەپ ايتىپ قويدى ما؟ راس، بۇل جۇرەگى كوتەرىلىپ لوقسىعاندا، ول انا جاقتان جۇگىرىپ كەپ اۋزىنا لاگەن توستى. سونان كەيىن دە تىنىم تاپپاي، ءبىر كىردى، ءبىر شىقتى. انشيىندە بۇل شاقىرعاندا بولماسا، قالعان ۋاقىتتا وزدىگىنەن اياق باسپايتىن نەمەنىڭ جوقتان وزگەنى سىلتاۋراتىپ قايتا-قايتا جىلتىڭداعانى تەگىن بە؟ تاڭ اتقاسىن دا توسەكتەن تۇرا الماي، قايتا-قايتا باسىنا سۋ ورامال باسىپ، اھىلاپ-ۇھىلەپ جاتقانىن كورە-بىلە تۇرسا دا، ول، ايتەۋىر،قىزىق تاماشالاعانداي ەسىكتەن جىلتىڭداپ قاراي بەرىپ ەدى-اۋ. بارىنەن بۇرىن سونىسى ىزاسىنا ءتيىپ بولعان-دى. ە، قۇداي، جامان ادام — تاباشىل. كورە قال، ونىڭ ءومىر بويى وسى ءۇيدىڭ بوساعاسىندا شەككەن ازاپ پەن قورلىقتى، ەندى بۇنىڭ ءوزى كورىپ، توسەگى تىكەنگە اينالىپ توڭبەكشىپ جاتقانىنا قۋانا ما؟ قۋانعاننان قول-اياعى جەرگە تيمەي جۇرمەسە ءقايتسىن؟
جىلاعىسى كەپ ەدى، ءبىراق كوزىنەن جاس شىقپادى. كىسىدەن كورەتىن نە بار، بۇنىڭ ءوزى كىنالى؛ باستىقتاردىڭ سىرىن بىلمەسە ەكەن-اۋ: ءبىلدى عوي؛ بىلە تۇرا، ەسى دۇرىس كىسى قۇدىرەتتىلەرمەن كۇش تالاستىرا ما؟
بۇندايدا، ادەتتە ءسوزدى ىشتەرىندەگى اتقا جەڭىل قۇباشا باستايدى، قالعاندارى ءىشىن الدىرماي، سىزدى قالپىن ساقتاپ باعادى؛ بۇل ءوزى بىلەتىن تانىس مىنەز؛ قارسىلاستارىڭ الدىڭا كەلگەندە سەن دە سۇيتەتىنسىڭ، سەن، ءبىراق اۋەلى الدىڭا وزگەلەردى سالىپ، يتتەي تالاتىپ الاتىنسىڭ دا، سوسىن سوڭىن الا ارالاساتىنسىڭ؛ ارجاعى بەلگىلى: سونىڭ ارجاعىندا توقمەيىل مىسىقتىڭ تىرناعىنا ىلىككەن سۇر تىشقانداي، ءىستى بولعان سورلىنى قىزىق ءۇشىن قۋالاپ، ارى يتەرىپ، بەرى جىقپاۋشى ما ەدى؟ باستىقتاردىڭ سول مىنەزىن ءبىلدى،سونى بىلە تۇرا ولار سەنى كورسە دە كوزىنە ىلمەي كەكىرەيدى ەكەن دەپ، تاپ سول ارادا كەرگيتىن ءجونى بار ما ەدى؟ جوق، ساعان بىردەڭە كورىندى. ايتپەسە، بۇرىن ساق ەدى. ىزا جەرگە اياق باسپاۋشى ەدى. ىزا جەردى بايقاسا بولدى، اياعىنىڭ استىنا تەمىر ازۋ قاقپان قۇرىپ قويعانداي قارالاي ۇركىپ، اينالىپ وتەتىن. ءيا، بۇل ساق ەدى؛ ەندەشە تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن ەكىتالايدا انشيىندەگى ساقتىعىن نەگە ۇمىتتى؟ الدە، باسىنان باقتىڭ تايعانىن بىلمەدى مە؟ تاعدىرى تارازىعا تۇسكەلى تۇرعان سىن ساعاتتا دا جۇرتى قۇرعىر بۇرىنعىداي الدىندا قۇرداي جورعالاپ تۇرادى دەدى مە؟ راس، سول كۇنى دە ورتالىقتاعى ەڭسەلى سارى ءۇيدىڭ الدىنا كەپ توقتاعان سۋ جاڭا ماشينادان بۇل ادەتتەگىسىندەي اسىقپاي، ىرعالىپ-جىرعالىپ تۇسەم دەگەنشە، ىشتەن كوزى شالىپ قالعان ەلپىلدەك بىرەۋ جۇگىرىپ كەپ الدىنان ەسىك اشتى؛ بۇل جوعارىعا كوتەرىلەم دەگەنشە بيۋرودا قارالاتىنىنان بەيحابار تاعى بىرنەشە ەلپىلدەك كەزدەستى؛ ميليسيا ەكەش ميليسيا دا بۇنى كورە سالا بۇرىنعىداي قازديىپ تۇرا قاپ، ال سىپسىڭداعان نەمەلەر بۇرىنعىشا "ءاز-اعالاپ" يىلىپ-بۇگىلىپ جاتقاسىن، بۇل ۇيدەگىلەردەن ءسىرا دا جاماندىق كۇتپەدى؛ بۇل ۇيدەگىلەردىڭ كوڭىلى مەن پەيىلى ءباز-باياعىشا ەدى؛ ءبارى ەلپىلدەدى؛ ءبارى جالپىلدادى؛ بۇل بۇرىنعى ماشىقپەن شالقاقتاسا، ولار وزدەرىنىڭ بۇعان دەگەن ءباز-باياعى ىقىلاس، ءىلتيفاتىن ساقتاپ يىلىپ-بۇگىلدى كەپ؛ بۇل بۇرىنعىداي شىرەنسە، انالار ودان بەتەر ەس-تۇسى قالماي جالپىلداپ، جەل شايقاعان جاس تالشا مايىستى-اي كەپ؛ سوعان ۇيرەنگەنى سونشا، كەيىنگى كەزدە بۇل وسى قالادا ەشكىمگە يىلمەي دە بۇگىلمەي، اربانىڭ بەلاعاشى سياقتانىپ كۇدىرەيگەن دىڭگەكتەي-دىڭگەكتەي جىگىتتەر قۇرىپ قالىپ، ەندى تەك لەپ شىقسا جەلدىڭ ىعىن الىپ قالبالاقتاي باستايتىن سۋسىلداق سەلەۋلەر مەن قاڭباقتار قالعان با دەپ ويلاۋشى ەدى؛ كەيدە ءوزىن كىل سەلەۋ، كىل قاڭباق اراسىندا جۇرگەندەي سەزەتىن؛ قايدا بارسا دا الدىنان سوندايلار شىعىپ، كورەتىنى بۇگىلگەن بەل، يىلگەن باس، قۇرمەت، قوشەمەت، قولپاش.
ءجا، سولاي شىعار؛ سولاي بولعان شىعار؛ سوندا سەن ءقازىر ءوزىڭدى قارايتىن بيۋرودا دا الدىڭنان قاڭباقتار مەن سەلەۋلەر باس شۇلعىپ، ەلپىلدەپ تۇرادى دەپ ويلادىڭ با؟ 0، اقىماق! ەسالاڭ! بۇرىنعى ەركەلىگىن وسى جولى دا ىستەپ تابالدىرىقتان اتتاي بەرە قولىن كوتەرىپ "سالەم!" دەپ ەدى؛ ۇزىن ستولدىڭ ەكى بەتىن الا جايعاسقان كىسىلەر جۇمعان اۋزىن اشپادى؛ سەن اناۋ-مىناۋعا قىسىلمايتىن كونبەت ەدىڭ-اۋ؛ وسى جولى دا جەلكەڭە تۇسكەن ۇزىن شاشىڭدى ۇيرەنشىكتى ماشىقپەن كەيىن قاراي ءبىر سىلكىپ تاستاپ، باسىڭ كەكىرەيىپ شالقاقتاپ كىرۋىن كىرسەڭ دە، مىنالاردىڭ سەنى كورگەندە بۇرىنعىداي ورىندارىنان جاپىرىلا تۇرماق تۇگىل، كەرەك دەسە، باسىن كوتەرمەي، تۇقىرايىپ باۋىرىنا تىعىپ العانىنا تاڭىرقادىڭ؛ تاڭىرقاعانىن جاسىرماي ءارقايسىنا ءبىر قارادى؛ سول تۇككە تۇسىنبەي تاڭىرقاعان كۇيى اياعىن ىلگەرى ءبىر باسىپ، ءتۇسىن بەرمەي تۇنجىراپ العان كىسىلەردىڭ تومەنگى جاعىن الا توقتادى؛ بايقاماي تۇر ما دەپ جوتكىرىپ ەدى؛ وعان دا ەشقايسىسى سەلت ەتپەدى؛ بۇلاردان كۇدەر ۇزگەسىن، باسقا جاقتان سۇيەۋ ىزدەپ، كەڭ كابينەتتىڭ ىرگەسىنە تاقاپ قويعان ورىندىقتا وتىرعان، كەيىنگى كەزدە كومسومولدان كوتەرىلگەن ەكى-ۇش جىگىتكە قاراپ ەدى؛ ولاردىڭ ادەتتەگى ەلگەزەكتىگىنەن دامەتىپ بىرەر جالتاقتادى؛ ءبىراق بۇلار دا موللا الدىندا ءدارىس العان شاكىرتتەي قولىن تىزەسىنە سالىپ تومپايا-تومپايا قاپتى. وماي شىركىندەر! اق كويلەكتىڭ قاتىرما جاعاسىنا كەڭىردەگىن قىلعىندىرا قان قىزىل گالستۋك بايلاپ، ءمولت قارا كوستيۋمنىڭ ءوڭىرىن تىڭقيتىپ تۇيمەلەپ العان وڭكەي پىسىقاي، تىراش نەمەلەر كىسىمسىپ بۇتقا تولا قاپتى؛ كوزىن دە كوتەرمەدى؛ انالار سياقتى مىنا پاتشاعارلاردىڭ دا وتىرعان جەرىنە جەلىم قۇيىپ تىرپ ەتكىزبەي، بوكسەسىن ورىندىققا جابىستىرىپ تاستاعانداي؛ بارىنەن بۇرىن ساعان ەندى وسىلاردىڭ قىلىعى باتتى؛ وسىلارعا ەرەگىسەم دەپ تۇرىپ ءوزىنىڭ انشيىندە كۇدىكتى جەرگە اياق باسپايتىن ساقتىعىن دا ۇمىتىپ كەتىپ ەدى.
ءيا، جاقسىلىقتىڭ جولى جىڭىشكە؛ كەيدە كىسىگە مىڭ دوس ازدىق ەتكەندە، ءبىر دۇشپاننىڭ كوپتىك ەتەتىنى كاپەرىنەن شىعىپ كەتتى؛ وسى قازاق باسقا قونعان باقىتتى قۇسقا بەكەر تەڭەمەگەن؛ ۇرگەدەك قۇستى قاھارلى قول جيىپ، قارۋ اسىنىپ جاتپاي-اق قولىنا شىبىق ۇستاعان سوتقار بىرەۋ "ءتايت" دەسە دە جەتىپ جاتىر؛ كەشە ءبىر مىقتى ىقىلاسى تۇسكەندە بەرە سالعان باقىت، سول مىقتى قاھارىن تىككەن كۇنى قايتىپ الاتىن ءتۇبى بوس شيكى بىردەڭە ەدى عوي؛ سەن جازعان سونى دا ۇمىتتىڭ؛ جوق، ۇمىتقان جوق-تى، تەك مىنا شىرەنىپ وتىرعان قىرتتاردىڭ التىن باسىڭدى قور عىپ، ەكى اياعىڭنان سارسىلتىپ تۇرعىزىپ قويعان قورلىعى ىزاڭا ءتيدى؛ بارىنەن بۇرىن جانىڭا سول باتتى؛ ءبىراق امال قانشا؛ كۇشتىگە كۇل شاشا ما؛ قولىڭنان كەلسە، سەن دە بۇيەدەي بۇرجيگەن نەمەلەردى وتىرعان جەرىنەن تۇرعىزباي ۇستىنە ءۇيدىڭ توبەسىن قۇلاتا سالار ەدىڭ؛ ونداي قۇدىرەت بولماعاسىن، تىم قۇرىسا، بۇلاردىڭ الدىندا باس يگىسى كەلمەدى دە، قىرسىعى ۇستاپ كەكىرەيىپ العانى راس؛ كىرىپتار بوپ تۇرىپ مەنمەنسىگەن قيقارلىق كىمگە ۇناسىن؛ بىرەۋ: "جول-دا-س-س... بەرىگەرەك كەلىڭىز"، — دەدى؛ ءتوراعا ما دەپ ويلاعان ەدى؛ جوق، ءتوراعادان تومەنىرەك وتىرعان الا تاقيالى بۇجىر قارا ەكەن؛ سەن ىلگەرى ءبىر باستىڭ دا، سونان ارتىققا باتىلىڭ جەتپەي كىلت توقتادىڭ؛ ءبىراق ەكى كوزىڭ جاڭاعى الا تاقيادا؛ نە شىقسا، الا تاقيادان شىعاتىن سياقتى ەدى؛ جوق، ولاي بولمادى؛ ازىرگە مىنالاردىڭ ءبىر ءىسى بۇل ويلاعان جەردەن شىقپاي جاتىر؛ الا تاقيالىمەن اڭدىسىپ تۇرعاندا، ۇزىن ستولدىڭ ورتا تۇسىندا ەكى ۇرتى سالبىراعان قارا سۇر بىرەۋ بۇعان شالقالاي قارادى؛ ۇيىعان قورعاسىنداي ەتجەڭدى بەتتە راھىمنىڭ ءىزى جوق؛ ءوزى وبال-ساۋاپتى بىلمەيتىن ناعىز بەزبۇيرەك بولۋ كەرەك.
— جىگىتىم، سەن ديرەكتور بولعالى ينستيتۋتىڭ ۇكىمەتكە قىپ-قىزىل شىعىنعا ءتۇسىپ، ەكى قولىڭ ءمينفيننىڭ قالتاسىن قاعىپ جاتقان كورىنەدى. مىنا قاعاز سولاي دەيدى. كانە، بۇعان سەن نە دەيسىڭ؟
ءسوزىن اسىقپاي زىلدەنىپ ايتتى دا، ماڭقيىپ شالقالاي قاراعان ماڭعاز قالپىن بۇزباي ساۋالىنا جاۋاپ توسىپ قالدى؛ ءوزىنىڭ كىسىگە قاراعانى دا ءبىرتۇرلى؛ ءبىر كوزى جۇمىلىپ كەتكەن؛ تەك انا، بۇعان قاراعان جاقتاعى كوزى قۇس اتاتىن اڭشىنىڭ نىسانادان سىعالاعانىنداي؛ اڭشى بولسا، قۇداي بىلەدى، ۇسىنعانى ءمۇلت كەتپەس ەدى؛ سۇراقتان گورى وسى ءبىر وقتاي قادالعان وتكىر جانار وڭمەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقاسىن قيپاقتاپ كوزىن ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر الىپ قاشتى.
— ال، بۇعان نە ايتاسىڭ؟ قانداي دالەلىڭ بار؟
قاپ، مىنانى-اي!.. ءوزى وسىنداعى ءبىر زاۆودتىڭ ديرەكتورى كورىنەدى؛ باياعى ات تەرلىگىن قۇرعاتپاي، كورشىلەس اۋىلدارمەن ەكى اراداعى بارىمتا-قارىمتاعا شاۋىپ تۇراتىن اق سويىلدىڭ زامانى بولعاندا مىنا قورعاسىن بەت... بۇل ما، بۇل زاڭعار ءبىر قىردىڭ استىندا ات جالىنا جابىسىپ بۇعىپ تۇرار ەدى دە، سوسىن ىلعي قاپىڭدى تاۋىپ، ۇرىمتال جەردەن ايقاسا كەتەتىن ناعىز قانشەڭگەلدىڭ ءوزى بولار ەدى؛ كوردىڭ بە، وسال جەرىن تاۋىپ ۇستادى؛ ايرىلاتىن ءتۇرى جوق؛ "كانە، تىرپ ەتىپ كور"، — دەگەندەي، الگىندە سىعىرايتىپ اشقان جالعىز كوزدىڭ قيىعىن سەنەن ءالى دە ايىرماي، باعىپ قالعان؛ بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ باسقا ءبىرى بولسا ءبىر ءسارى؛ ال مىناۋ... ءبىر شارۋاسى بىتسە، ءبىر شارۋاسى بىتپەي، ەرتەلى-كەش ەتەگى جالپىلداپ، الاقانىن جايىپ تىلەنەتىن دە جۇرەتىن زاۆود ديرەكتورىنىڭ تار جەردەن توسقانىن قاراش؛ كۇندىز-تۇن مىگەرسىز سارت-سۇرتتى سالاتىن دا جاتاتىن زاۆودتىڭ تەمىر-تەرسەگىنەن تيىن تاۋىپ كوزى شىققان شارۋاشىل نەمە عىلىمي جۇمىستىڭ باعاسى باقىرمەن ولشەنبەسىن قايدان ءبىلسىن.
نە دەرىن بىلمەي تۇر. بۇنان جاۋاپ توسىپ قىبىرسىز وتىرعان كىسىلەر ۇنسىزدىك ۇزاققا سوزىلعاسىن قوزعالاقتاپ، ورىندىقتار سىقىرلاي باستادى. بىرەۋ كۇڭك ەتتى:
— وسىلاي وتىرا بەرەمىز بە؟
بيۋرو باستالماي جاتىپ، الدەن قارا تەرگە ءتۇستى.
— مەنىڭ باسقا سۇراعىم جوق، — دەدى قورعاسىن بەت؛ بەل ۇستاسپاي جاتىپ ءبىر سۇرىندىرگەسىن بۇگىنگى بيۋرو ماجىلىسىندە وزىنە تيەسىلى مىندەتتى وسىمەن ءبىتىردىم دەپ ويلاعان بولۋ كەرەك، سونان قاشان قولعا سالعانشا بۇنداعى اڭگىمەگە قاتىسى بولمايتىنىن اڭعارتىپ، ەكى ۇرتى سالبىراعان مىنا كونەك بەت ماڭقيا قاپتى.
ەسەسىنە ەندى باسقالار باس كوتەردى. قورعاسىن بەتتەي ەمەس، بۇلاردىڭ ءۇنى قاتقىل؛ سوزدەرى دە ارجاعىندا اشۋ يەكتەپ تۇرعانداي زىلدەنىپ شىقتى؛ اسىرەسە، الا تاقيالى بۇجىر قارا بۇنى اشىقتان-اشىق موشقاپ، اۋىز اشسا اكادەميك جول-دا-س-س"، — دەپ دىبىسىن ءتىسىنىڭ اراسىنان ىسقىرتىپ وتىر.
— ارال تەڭىزىن ساقتاعاننان گورى ونىڭ بىزگە تەزىرەك تارتىلعانى ءتيىمدى دەيسىز. سۇيدەپ سويلەگەن سوزىڭىزدە، جازعان ماقالاڭىزدا ايتىپ ءجۇرسىز. سوعان قالاي اۋزىڭىز بارادى؟ وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزشى، جول-داسس؟
— ءيا، ايتتىم. باس تارتپايمىن...
— باس تارتپايتىنىڭ جاقسى. جاقتاستارىڭ ءسىزدىڭ مۇنىڭىزدى عىلىمداعى باتىل جاڭالىق، اكادەميك ءازىمنىڭ تەورياسى دەپ جەر-كوككە سيعىزباي، جالاۋلاتىپ اكەتتى عوي. كانە، بۇعان نە دەيسىز؟
— كوپتىڭ اۋىزىنا قاقپاق بولام با؟
— جارايدى، سولاي-اق بولسىن. اكادەميك ءازىمنىڭ تەورياسى دەلىك. ءبىراق وندا كوڭىلگە قوناتىن عىلىمي نەگىز بار ما؟
— نەگىز دەيسىز بە؟
— ءيا، نەگىز...
— بالكىم، نەگىز بولماس. ءبىراق ءبىز ايتايىق، ايتپايىق، ءتۇبى ءبارىبىر ولەتىن تەڭىز ەمەس پە؟ ۇكىمىن جوعارعى جاق الدەقاشان شىعارىپ قويعان جوق پا؟
— توقتا! جوعارعى جاعىڭ كىم؟ موسكۆا ما؟
— ءيا، سولار.
— سولاي دە، جولداسس...
— دەيىك، دەمەيىك، قولدان كەلەر تۇك جوق. ارال ماسەلەسىنىڭ تۇپكى استارىندا تالاي سىر جاتىر. ونى بۇرىن ايتا الماۋشى ەدىك. ءقازىر قايتا قۇرۋ ءداۋىرى باستالعالى، باسقاسىنان بۇرىن، ويلاعان ويىمىزدى قورىقپاي ايتاتىن بوپ جاتىرمىز.
— دەگەندەي. ەندەشە، ءسىز، كانە، ارال ماسەلەسىنىڭ جاڭا ءوزىڭىز قوزعاعان تۇپكى استارىندا نە جاتىر؟ سونى ايتىڭىزشى؟
— ايتسام... وزدەرىڭىزگە بە-بەلگىلى، موسكۆاعا ارال تەڭىزى تۇرسىن...
— بوگەلمەڭىز!
— ...ارال تۇرسىن، ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ حالقى قىرىلىپ قالسا دا ءبارىبىر. موسكۆاعا ماقتا كەرەك.
— دەمەك، موسكۆا ماقتانىڭ جولىنا ءبارىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەرەدى عوي، سولاي ما؟
— جو-ق!.. جوق، ۇيدەگەم جوق...
— جارايدى. موسكۆا سولاي بولعاندا، ءبىز ءوزىمىز قالاي بولدىق؟
— ءبى-بىز...
— ءيا، ءسىز. سۋ شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا تىكەلەي باسشىلىق ەتىپ وتىرعان ءوزىڭىز موسكۆانىڭ الگىندەي كورەر كوزگە ىستەپ وتىرعان وزبىرلىق قياناتىنا قارسى داۋىس كوتەردىڭىز بە؟
— شىنى كەرەك، ۇيدەپ... قارسى داۋىس كوتەردىك دەپ...
— جارايدى، ايتپاي-اق قوي. ول كەزدە تۇرىكمەنستاننىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى... سول ءوزى... كىم ەدى؟
— اكادەميك بابايەۆ.
— ءيا، بابايەۆ ەكەۋىڭ، ولمەسەڭ تۇرما دەپ، ارالدىڭ كورىن موسكۆامەن بىرگە قازدىڭدار. ءوزىڭىز ارالدان كورىنەسىز. سۇيتە تۇرا، سوعان قالاي ءداتىڭىز جەتتى؟ تۇسىنىكسىز. مۇمكىن، ءوزىڭىز تۇسىندىرەرسىز؟!
— ەندى... ول ءوزى... ءوزى سونداي ززاامان ەدى عوي... جاڭا ايتتىم عوي... جوعارىدان سسوونداي ۇكىم كەسىلىپ قويىل-عاسىن...
— ىركىلمەڭىز، ايتىڭىز!
— ...ءببىز جاقتايىق-ججااقتامايىق تاعدىرى اانا ججاقتا ششەەشىلىپ ققوويي...
مىنا الا تاقيانىڭ الا قانات ساۋىسقانداي شىقىلىقتاپ جەلكەسىنە ءمىنىپ العانىن قاراشى. ونىڭ ەس جيعىزباي ۇستى-ۇستىنە جاۋدىرىپ جاتقان ساۋالىنىڭ بىردە-بىرىنە جاۋاپ قايتارا الماي قينالىپ تۇردى دا، الدەنەگە كوڭىلى دە، كوزى دە اياعىنداعى قارا سۇرىك تۋفليگە اۋىپ، شاڭ جۇقپاي جىلتىلداعان ءسۇپ-سۇيىر تۇمسىعى جانارىن ارباپ العانىن بايقامادى.
— جولداس-س، ءسىز...
كوزىن اياعىنداعى ءتۋفليدىڭ جىلتىلداپ جانارىن ارباپ تۇرعان ءسۇپ-سۇيىر تۇمسىعىنان الدى. ءبىراق، باسىنا قان شاپشىدى ما، قۇلاعى شۋىلدادى ما، الا تاقيانىڭ تاعى دا نە دەپ شىقىلىقتاپ تۇرعانى ساناسىنا جوندەپ جەتە قويعان جوق. ونىڭ ءبىر ءسوزى ميىنا كىرمەگەسىن ءوزىنىڭ دە وعان نە دەپ جاۋاپ قايتارارىن بىلگەن جوق-تى.
ال وسىدان بەس جىل بۇرىن بۇل ديرەكتور بولا سالا ينستيتۋتتىڭ شاڭىراعى استىنا جۇرتتى جيمادى ما. سوندا موسكۆادان ۇشىپ كەلگەن سىيلى قوناقتاردى قولپاشتاپ تورگە وتىرعىزىپ قويىپ، ۇلكەن ۇيدەن ۇلكەن-ۇلكەن باستىقتار، قوعام قايراتكەرلەرى، جۋرناليستەر قاتىسقان سول جيىندا ەكى ساعات سايراۋداي-اق سايراپ ەدى-اۋ! ارال تەڭىزىن ساقتاعاننان گورى ونىڭ بىزگە تەزىرەك تارتىلىپ قارا جەرگە اينالعانى الدەقايدا ءتيىمدى دەگەن ويدى دا بۇل العاش سوندا ايتقان ەدى؛ سۋى تارتىلعان تەڭىزدىڭ تۇبىنەن بوساعان پالەنباي قۇنارلى جەرگە تۇگەنباي ماقتا ەگەمىز دەپ سايراپ ەدى-اۋ! شەت ەلدەر سوڭىرا ءبىز وندىرەتىن ماقتانىڭ ءبىر پۇتىنا جيىرما بەس، وتىز پۇت بيداي بەرەمىز دەپ الدەن الاقانىن جايىپ وتىر دەپ، ءيىن تىرەسكەن ىعى-جىعى جيىننىڭ اۋىزىن اشقىزىپ پاڭقىعان ءسوزى سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە بار-بار گازەتتە جاريالانىپ، راديو، تەلەديدار بولسا-بولماسا دا ايداي الەمگە ايقاي سالماپ پا ەدى؟
اققۇبا جىگىت باستاعان از عانا توپ قارسى بولسا دا، قولداۋ تاپپاعاسىن ۇلكەن ۇيگە بارعان ەدى؛ ونداعىلار اققۇبا جىگىتتى قوستاماي دا، قارسى دا بولماي، "كورەرمىز" دەگەن ءبىر اۋىز سوزدەن باسقا تۇك ايتپاي، سازارعان سۋىق قالپىن ساقتاپ شىعارىپ سالعان ەدى؛ ءسوزىن وتكىزە الماي، جانى قىدىرعان جىگىت ەندى قانشا بارسا دا ۇلكەن ۇيدەگىلەر ونى قابىلداماي، ول جونىندە جوعارعى جاقتا جاعىمسىز پىكىر تۋا باستاپ ەدى؛ سول، سول ەكەن، كىدىرمەي-اق دزەرجينسكييدىڭ ءدال وزىنەن اۋدىرماي، شويىننان قۇيعان تاس ءمۇسىننىڭ ءدال تۇبىندەگى ءتورت قابات قارا سۇر ۇيدەگىلەردىڭ قاھارىنا ىلىگىپتى دە، تۇندە بەيمەزگىل ۋاقىتتا شىرت ،ۇيقىدان وياتىپ شاقىرىپ جاۋاپ الىپتى: ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنا قيعاش كەلەتىن كەرتارتپا دەپتى؛ عىلىمداعى جاڭاشىل يدەيانىڭ جاۋى دەپتى؛ جالاقور، پالەقور دەگەن پىكىر تۋعىزىپ، قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزۋگە قاراپتى؛ بۇعان وسىلاي اسپان استىنداعى پالە-جالانىڭ ءبارىن جاۋىپ، يت قوسىپ جاتسا، ال ءازىمدى انا جاقتا كرەمل، مىنا جاقتا ۇلكەن ءۇي قولداپ، جاڭاشىل جاس عالىمنىڭ اتى، اتاعى اسپانعا شىرقاپ شىعا كەلىپ ەدى-اۋ!
ارىدەن ويلايتىن ءىش ەسەبىنىڭ وسى جولى دا الداماي، ءوزى كۇتكەن جەردەن شىققانىنا ءماز بولىپ ەدى! ءيا، بۇل وزىنەن بۇرىنعى ديرەكتورلاردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقساعىسى كەلمەدى. ولارعا ۇقساسا كۇنى قانداي بولارى بەلگىلى: وندا ينەمەن قۇدىق قازعانداي، شۇقىماي بىردەڭەلەردىڭ سوڭىندا كەتەر ەدى؛ بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەس ەدى؛ سونان جىلدار وتەر ەدى؛ شاش اعارىپ، جۇيكە ءجۇن بولار ەدى؛ جاس كەزدەگى جالىن، جىگەر، كۇش-قايرات كۇرت كەمىپ، ءجۇزى مۇقالعان الماستاي، ەشكىمگە، ەشتەڭەگە قاجەتسىز بوپ قالار ەدى؛ بالكىم، ونى ءوزى بايقار-بايقاماس، ءبىراق باسقا جۇرت بايقار ەدى؛ اسىرەسە، قاسىنداعىلار بايقار ەدى؛ اسىرەسە، كۇنى كەشە ەسەبىن تاۋىپ تۇلا بويىنداعى تەسىكتىڭ بىرىنەن كىرىپ، بىرىنەن شىعىپ جۇرگەن ەپتى جىگىتتەر دەرەۋ بايقار ەدى دە، ىڭعايىن تاۋىپ قۇرمەتتى زەينەتكەر دەپ قولپاشتاپ-قولپاشتاپ پەنسياعا شىعارىپ سالار ەدى؛ ە، ارجاعىن ايت-ايتپا — بەلگىلى: ارجاعىندا سەن ءبىر كەزدە پارتيا سەزى مە، نە ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى قاتىسقان سالتاناتتى ءماجىلىس پە، نە الدە جوعارعى كەڭەستىڭ كەزەكتى سەسسياسى ما، ايتەۋىر سول سياقتى مارتەبەلى جيىنداردا قىرىن تۇسىرمەي كيەتىن ءمولت قارا كوستيۋم، بۇل كۇندە وزىڭمەن بىرگە كۇيى قاشىپ، جاعاسى مەن جەڭىنىڭ اۋىزى قىرىلىپ مىج-مىج بولعان؛ ول كەزدە باسىندا قۇلىن ساۋىرلانىپ قاقىرايىپ تۇراتىن ۆەليۋر شلياپا دا قۇددى تۇيە باسىپ كەتكەندەي جاپىرايىپ قالعان؛ ءوزىڭ دە الدەبىر ساقتىق كاسسادا الاقانداي تەسىككە ەنتەلەپ، موينىڭدى سوزىپ، ءار ايدىڭ اياعىندا قولعا تيەتىن تيىن-تەبەنىڭدى كۇتىپ تۇرعانىڭ... شىنى كەرەك، سوڭىراعى كۇنى سونداي سۇرىقسىز كوپتىڭ ءبىرى بولعىسى كەلمەدى؛ قولىندا كۇش تۇرعاندا باياعىدا ءبىر تەنتەك "اتىڭ شىقپاسا — جەر ورتە" دەسە دەگەندەي، جۇرت "ويپىرماي!" دەپ جاعاسىن ۇستاعانداي، ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن ءبىر قيانپۇرىس ءىستى باستادى دا جىبەردى. ە، قيانپۇرىس بولسا شە؟ قيسىق بولسا شە؟ بولسا دا، قيانپۇرىس، قيسىق ءىستى باستاعان بۇل ەمەس؛ تۇرىكپەننىڭ بابايەۆى دا ەمەس، موسكۆادا وتىرعاندار! مىقتى بولساڭدار، بيۋرودا سولاردى قاراڭدار. حالىقتىڭ تۇبىنە سولار جەتكەن جوق پا ەدى؟ انە، كارى تەڭىز تابانىنان سۋ قاشىپ، قۋ تاقىرعا اينالىپ جاتىر. ارال اسپانى اپپاق اق شاڭداق؛ ارال ءوڭىرى تۇزعا تۇنشىعىپ، تامىرى كۇيگەن ءشوپ كوكتەمدە دە كوكتەمەي، قارا كەڭىردەكتەنىپ قۋراپ بارادى؛ ادام كورمەگەن ىندەت شىعىپ، انا جاتىرىندا ۇرىعىنان اۋرۋعا شالدىققان بالالار دەلىقۇل دىمكەس بوپ تۋىپ، كەلەشەك ۇرپاق ازىپ بارا جاتقانىنا قاراماستان كرەملدەگى كوسەمدەر ءبىز بولماعاندا ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ حالقى ادامزات كوشىنە ەرە الماي، ەسكى جۇرتتا سارىجامباس بوپ قالاتىن ەدى دەپ، ەكى كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ كوكىپ جاتقان جوق پا؟ سولارعا قارسى قايسىسىڭ داۋىس كوتەرىپ ەدىڭ؟ باسقا-باسقا ۇلكەن كىسىنىڭ ءوزى اۋىز اشسا سولاردى قوستاپ، حالقىنىڭ وتكەن كۇنى قارا تۇنەك ەدى؛ اتا-تەگىندە باس كوتەرەر ادام بولماي، قوي سوڭىندا قوڭىن كۇن تەسكەن سورلىلار ەدى دەپ زارلاپ قويا بەرمەۋشى مە ەدى؟ سوسىن قايتسىن، بۇل دا موسكۆا الدىندا باس شۇلعىدى. سوعان جازىقتى ما؟ ءپىشتۋ!..
— ال جولداسسس...
قورعاسىن بەتتەن بۇرىن وسىنىڭ ىزاسى باتىپ بارادى. ابزالى، باستان ب ا ق تايماعاي؛ باستان ب ا ق تايعاسىن تىرىلىكتە تىرنەكتەپ جيعان ازعانتاي ابىروي دا يت جىرتقان كارا تەرىدەي ءقادىرى قالماي، تۇككە جاراماي قالادى ەكەن. بۇل ونى جاڭا مىنالاردىڭ ۇستىنە كىرگەندە ءبىلدى؛ سونى بىلە تۇرا، سول ارادا نەگە جاتتى دا قيتىقتى؟ تار كوپىردە بىر-بىرىنە قارسى كەزدەسكەن ەكى قىرشاڭقى تەكەشە مۇيىزگە ءمۇيىز تىرەپ تۇرا قالعانى نە؟ اياق استىنان ىرىلىك ۇستاپ مەنمەنسيتىن ءجونى بار ما ەدى؟ تاعدىرىڭدى تاس شەڭگەلىنە ۇستاپ وتىرعان كىسىلەردىڭ الدىندا كۇش سىناسقاننان نە تاپتى؟ بەلدەسپەي جاتىپ ساعىن سىندىرۋعا انا قورعاسىن بەت تە جەتتى؛ سوسىن-اق بۇلار بەل الا باستادى؛ ءبىر-بىر ورىندىقتا شىرەنگەن بيۋرو مۇشەلەرى ءبىر-بىر بەلدى ات ءمىنىپ، بىلەگىن سىبانىپ، جالاقتاپ شىققان كوكپارشىلارعا اينالدى. مىنە، توپ ەتىپ ورتاعا تۇسكەن لاققا انتالاپ تۇرعان كوكپارشىلار لاپ بەردى؛ تارپا باس سالدى؛ تالاسا ۇمتىلعان قولداردىڭ اراسىنان اۋەلى بىلەگى جۋان قورعاسىن بەت ءىلىپ الا جونەلىپ ەدى؛ ءبىراق قالعاندارى ۇزاتپاي تاسىرلاتىپ قۋىپ جەتتى دە، لاقتى ءار جاققا تارتىپ كەردى دە اكەتتى؛ ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ۇدەپ، قۇلاعى كۇڭگىرلەپ بارادى؛ الا جابىر؛ ايقاي-ۇرەڭ؛ دىردۋعا دەلەبەسى قوزىپ ەسىرىپ العان ەسەرسوق ءبىر كوكپارشىنىڭ قيقۋى كەنەت بۇنىڭ قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن شىقتى؛ "قايسىسى ەكەن؟" دەپ ويلادى؛ كوزىنە قۇيىلعان تەردى ساسىپ تۇرىپ جەڭىمەن ءسۇرتىپ، داۋىس شىققان جاققا قاراپ ەدى؛ تاعى دا سول الا تاقيا ەكەن؛ ءتۇرى جامان، تۇتىگىپ العان؛ شاماسى، بۇعان ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، قاتارىنان بىرنەشە ءتىل قاتقان.
— اكادەميك جول-داسسس... ءسىز، نەمەنە، ەسىتپەي تۇرسىز با، الدە ەسىتكىڭىز كەلمەي مە؟
— كەشىرىڭىز...
— سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىز، جولداسس...
— كەشىرىڭىز... نە سۇراپ ەدىڭىز؟
— جول-داسس... تىڭداۋ كەرەك. كارتانى... كارتانى سۇراپ تۇرمىن.
باسى جارىلىپ بارادى؛ بىر-ەكى رەت كوزى قاراۋىتىپ كەتتى؛ قۇلاپ قالاتىنداي قورىققانى سونشا، تەر قۇيىلعان كوزى جالتاقتاپ ماڭىنان سۇيەنەتىن بىردەڭە ىزدەدى؛ "كارتاسى نەسى؟" دەپ ويلادى؛ نەگە ەكەنىن قايدام، "ءا" دەگەندە اندا-ساندا قاراۋىنداعى عالىمدارمەن پرەفەرانس ويناپ، اقشالارىن ۇتىپ الاتىنى بار ەدى؛ بۇل سونى قايدان ءبىلىپ قالدى ەكەن؟ بىرەۋ ايتقان بولدى-اۋ؟ قالاي جاۋاپ بەرۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي قينالىپ تۇرعاندا، ءتور جاقتان، ەرتەدەن بەرى اڭگىمەگە ارالاسپاي وتىرعان بىرەۋ:
— ينستيتۋت جاساعان سۋ كارتاسى ۇكىمەتكە قانشا زيان كەلتىردى؟ سونى بىلەسىز بە؟ — دەدى.
ارينە بىلەدى. بۇگىن وزىنە وسى ساۋالدى قوياتىنىن دا بىلگەن-دى. اناداعى قارا تاياقتار كونفەرەنسيادان كەيىن ەلىنە بارا سالا جەرگىلىكتى جەردىڭ باسشىلارىن جاعادان الماسى بار ما. "ءبىز مالىمىز بەن جانىمىزعا اۋىز سۋ تاپپاي، قۋ دالانى كەزىپ جۇرسەك، اياعىمىزدىڭ استى تەلەگەي تەڭىز ەكەن عوي. شۇقىساڭ سۋ اتقىلاعالى تۇر ەكەن. داباي، قارجى ءبول. تەحنيكا تاپ. بۇرعى سال!" — دەپ ايقايعا باسقان قارا تاياقتار، اقىرى، ايتقانىن ىستەتىپ، اكادەميك ءازىم كارتاسىندا كورسەتكەن جەردىڭ بارىنە بۇرعى سالعىزسىن؛ بەتپاقدالانىڭ نەبىر اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي ىستىقتارىندا اق تەر-كوك تەر بوپ قاي جەردى قازسا دا كونى كەپكەن قۋ دالادان قيىرشىق قۇم بولماسا، سىڭار تامشى شىقپاعاسىن ەڭبەگى ەش-تۇزى سور قارا سيراقتار قاھارعا ءمىنسىن؛ اياعى جەتكەندەر ۇلكەن ۇيگە شاپسىن؛ قايسى ءبىر تەنتەكتەر ستول سابالاپ وتىرىپ الىپ ۇلكەن ۇيدەگىلەردىڭ زىقى كەتە باستاعاسىن لاجسىزدان كوميسسيا قۇرىپ ينستيتۋتتى ءبىر اي تەكسەرگەندە، بۇعان بارىنەن بۇرىن كارتاسى قۇرعىر پالە بوپ جابىسقان-دى.
— ءجا، قينالساڭ ايتپاي-اق قوي. ول جونىندە ماعلۇمات ءبىزدىڭ وزىمىزدە دە بار. ەندى سەن مىناعان جاۋاپ بەر: عىلىمي نەگىزى جوق، كوزبوياۋ ءۇشىن جاساعان بىردەڭەنى جەركوككە سيعىزباي جاقتاستارىڭا ماقتاتىپ، مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىندىرىپ...
— جوق، بۇل قاتە! مەن ەشكىمگە ماقتا دەپ تە، ۇسىنىڭدار دەپ تە ايتقام جوق...
— سولاي دە؟
— ءيا... ءيا، سولاي. ۇسىنىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ وزدەرى.
— بۇل ارادا دا جاماناتقا باسقالاردى ۇستاپ بەرىپ، وزىڭە شاڭ جۇقتىرماي تۇرسىڭ. ءجا، سولاي-اق بولسىن... ال، ءبىراق... جولداستارىڭ اراسىندا وتىرعاندا "ۇسىنىلسام — ءسوز جوق الام" — دەگەن ءسوزىڭدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
— سۇيدەپ پە، ءاي؟! دامەسىن قارا؟!.
— بۇل جىگىت جالعىز پرەميا عانا ەمەس، ونان زورىراقتان دا دامەسى بولعان. سولاي ما؟
قول-اياعىڭ قالشىلداپ كەتتى. قورىقتىڭ با، قىسىلدىڭ با، ول اراسىن بىلگەن جوقسىڭ. تەك كوزى انىق جەتكەنى — وسىعان دەيىن ءوزى ويلاعانداي بۇنىڭ تۇبىنە جەتكەن سۋ كارتاسى ەمەس، قارا تاياقتار ەمەس، ارىلەسە ءتىپتى ايرانداي ۇيىپ وتىرعان ينستيتۋتتىڭ بۇل كەلگەسىن ەكىگە قاق جارىلىپ، ءورت ۇستىنە ماي قۇيعانداي ايتىس-تارتىستىڭ ءورشىپ كەتكەنى دە ەمەس ەكەن، قايتا ايتىس-تارتىستار ۇنادى. ايتىس-تارتىس نەعۇرلىم ەتەك السا، بۇل دا سوعۇرلىم ەل نازارىنا ىلىگىپ، قىزىق قۇمار حالىقتىڭ ءبىر جاعى سەنى قولداسا، ەكىنشى جاعى انالاردى قولداپ، قالا، دالا كوز تىگىپ، گۋىلدەپ جاتسا ءتىپتى قۇبا-قۇپ. ماقتاسا دا، داتتاسا دا — سەن اۋىزداسىڭ؛ گازەت اشسا — كوزگە سەن تۇسەسىڭ؛ راديو بۇراسا — ار جاعىندا سەنى ايتىپ ساڭقىلداپ تۇرادى؛ تەلەديدار قوسسا — كوگىلدىر ەكراندا تاعى دا سەن؛ سەن بولساڭ ەكران الدىندا تەلمىرگەن جۇرتتى اۋزىڭنان شىققان سوزگە زارىقتىرىپ ماڭقيىپ وتىرعانىڭ؛ ءبىر جاعىڭا قاراي بەيىم تۇراتىن سۋسىلداق شاشىڭ الدەقالاي سىرعىپ كوزىڭە ءتۇسىپ بارا جاتسا، سەن ساۋساعىڭا التىن جۇزىك، بىلەگىڭە التىن ساعات تاققان سول قولىڭنىڭ قيمىلىمەن كەيىن قاراي اقىرىن ىسىرىپ تاستاپ، بىلعارى كرەسلوعا نىعىزداپ وتىرىپ الار ەدىڭ دە، قوڭىر داۋىسىڭدى قولدان سوزىپ، اسپاي-ساسپاي اقىرىن سويلەپ كەتەر ەدىڭ؛ سوندا ەكران الدىندا ەنتەلەپ وتىرعان جۇرت "الگى ءازىم دەگەن جاڭاشىل جاس عالىم وسى ما؟ وي، بارەكەلدە، تۋساڭ تۋ، ءوزى دە نار قاسقا ەكەن!" — دەپ پوشىمىڭا كوزى تويار ەدى؛ ايتسا دا، جۇرت اراسىندا جاقتاستار كوبەيىپ، جاڭاشىل جاس عالىمنىڭ جۇلدىزى استانا اسپانىندا جارقىراپ تۇرعان وسىناۋ تۇستا ۇلكەن كىسى كەتەدى ەكەن دەگەن ءتۇبى شيكىلەۋ حابار دۇڭك ەتتى. سەنىڭ دە كوپتەن كۇتكەنىڭ وسى ەدى؛ ءتىرى جانعا تىسىڭنەن شىعارماي، ىشىڭدە سارى ۋىزداي شايقاپ كەلگەن ويدىڭ جۇزەگە اساتىن ءساتتى ساعاتى ەندى سوققان سياقتاندى؛ نە ىستەسە دە اۋەلى جان-جاعىنان مۇقيات ويلاپ الاتىن ءوزىڭنىڭ قاشانعى ادەتىڭ بويىنشا، سەن وسى تۇستا دا، سەنىمدى كىسىلەرىڭ ارقىلى قالا ىشىنە ۇلكەن كىسىنىڭ ورنىنا اناۋ بارادى ەكەن دەگەن لاقاپ تراتتىڭ. جۇرت ەلەڭ ەتكەنشە بولماي، ەرتەڭىنە جىگىتتەرىڭ "جوق، ول ەمەس، مىناۋ بارادى"، — دەپ، باسقا ىزگە سالدى. ءسۇيتىپ، الدىڭا جۇرتتىڭ ەسەبىندە جوق ەكى كىسىنى سالىپ، قالا حالقى سول ەكەۋدىڭ قايسىسىنا دەن قويارىن بىلمەي تولقىپ تۇرعاندا، دوداعا كولدەنەڭنەن ءوزىڭ قوسىلدىڭ دا كەتتىڭ. ونسىز دا قىبىر-جىبىرعا قۇلاعىن ءتۇرىپ وتىرعان سەرگەك حالىق ەلەڭ ەتىپ، ىقىلاسى بىردەن ساعان اۋىپ شىعا كەلدى. ۇلكەن كىسىنىڭ ورنىنا ناعىز لايىق كىسى تابىلعانعا قۋانعان قالا ءىشى دۋىلداپ كەتتى. ايت-ايتپا، ولەتىن بالا مولاعا قاشادىنىڭ كەبى بولدى دا شىقتى. قالا، دالا قۇلاقتانىپ، حالىق ەكىگە جارىلدى. ءبىرى قوستادى. ءبىرى قارسى بولدى. قوستاعاندار دا، قارسى بولعاندار دا ۇلكەن كىسىنىڭ ورنىنا باراتىن بولاشاق ەل باسىن جينالىستا كورە قالسا، جالما-جان جانىنداعىنى ءتۇرتىپ، سىرتىنان ىمداپ جاتقاندا، ەپتىلەۋ بىرەۋ ەسەبىن تاۋىپ، جۇگىرىپ بارىپ بەلى ۇزىلگەنشە يىلىپ-بۇگىلىپ جاتقانى. ەل باسى كەتەدى ەكەن دەگەن سىبىس شىققالى ۇكىمەت مۇشەلەرى دە ۇلكەن كىسىدەن ەپتەپ ىرگەسىن اۋلاقتاي باستادى. ەسەسىنە، ولاردىڭ رايى ساعان اۋىپ، كەزدەسكەن جەردە قاسىڭنان شىقپاي ۇيىرىلە قالاتىن بوپ جۇرگەن. ونى ۇلكەن كىسى سەزدى. سەن دە سەزدىڭ. وعان ۇلكەن كىسىنىڭ قالاي قاراعانىن ءوزى بىلەدى، ال سەن بولساڭ جۇرتتىڭ ىقىلاسى بۇلايشا وزگەرە باستاعانىن جاقسىلىق نىشانعا جورىپ، ىشىڭنەن سەمىرىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى ۇلكەن سارايدا سالتاناتتى جينالىس بولدى. كۇنى بۇرىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن الدىن الا ورىن-ورىنىنا قويىپ ويلاستىرىپ العاندىقتان وسى جولى دا، ءبارى ءدال ءوزىڭ ويلاعانداي بولاتىنىنا قۇيتتاي دا كۇماندانعان جوقسىڭ-دى. نەسىنە كۇماندانسىن، انە، ۇلكەن كىسى قۇددى قوي باستاعان قوشقارداي سوڭىنا ەرگەن ىعايلار مەن سىعايلاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ ساحناعا بەتتەي بەرىپ ەدى؛ جاڭا عانا شىرەنىپ تۇرعان الگى ىعايلار مەن سىعايلار قاپەلىمدە قاڭباقتاي ۇشىپ كەتتى. قاشانعى ادەتتەرى وسى: ۇلكەن كىسىگە جاقىنىراق جەردەن ورىن الىپ قالعىسى كەلەدى دە، وسىلاي ءبىرىن-بىرى يىقتاي، قاعا-سوعا ىلگەرى ۇمتىلادى. بۇرىن سەن بۇندايدا قىرسىعىڭ ۇستاپ قيتىعا قالاتىن ەدىڭ. سونىڭ وزىڭە جاراساتىن. سوسىن ميىعىڭا مىسقىل شاپتىرار ەدىڭ دە، ىلگەرگى جاققا باسپاي، ارت جاقتاعى بوس ورىندىقتىڭ بىرىنە اياعىڭدى اياعىڭا سالىپ شالقالاپ وتىرا كەتەر ەدىڭ. بۇل جولى اياعىڭ اتتاي جەلىپ كەتتى. بۇل جولى باسقالاردى ءوزىڭ يىقتاپ قاعىپ، ۇلكەن كىسىمەن شالعايلاسا ىلگەرى ۇمتىلدىڭ. بۇنىڭدى قايسى بىرەۋلەر ۇناتپاي الا كوزىمەن اتا قارادى. ءبىراق سەن ولاردىڭ جاقتىرعان-جاقتىرماعانىن جىر دەمەي، قاق تورگە شىعىپ ۇلكەن كىسىنىڭ وزىمەن يىقتاسا قاتار وتىرىپ الدىڭ. ءىشى كۇيگەندەر — تۇز جالاسىن. ەسەسىنە، ءوز ەسەبى تۇگەل. ونى كورىپ وتىر: جۇرتتىڭ كوزى سەندە. ىعايلار مەن سىعايلاردى ىسىرىپ تاستاپ، قاق توردە ۇلكەن كىسىنىڭ وزىمەن يىق تىرەستىرىپ ماڭقيا قالعانىن كورگەن جۇرت ەرتەڭگى ەل باسىنىڭ باسقا ەمەس، وسى جىگىت ەكەنىنە ەندى شەك كەلتىرمەدى؛ ءبارىنىڭ كوزى مەن كوڭىلى ساعان اۋىپ، تەلمەڭدەپ قاراپ قالعانىن بايقاپ وتىرسىڭ. سەن تەك ۇلكەن كىسىنىڭ ىشىنە قان قاتىپ، سۇپ-سۇر بوپ ساعان سىرتىن بەرىپ وتىرىپ العانىن بايقاعان جوقسىڭ. ءىش ەسەبىڭنىڭ ويلاعان جەردەن شىقپاي، الداعان جەرى دە وسى بولدى. و، اقىماق! ەسەك دامەگە سەمىرگەن ەسالاڭ.
— كانە، مىناعان جاۋاپ بەرىڭىز! — دەدى بىرەۋ.
وسىعان دەيىنگىلەردىڭ ءبارى وتى، سۋى قانىق، قولدا باققان قازداي، داۋىسى كومەيدەن قوڭىرلاپ شىعاتىن-دى؛ ال مىنانىڭ داۋىسى تۇپ-تۋرا شەكەڭنەن شىققانداي شاڭق ەتتى؛ ءوزى دە قول تيسە شاتىر ەتىپ سىنعالى تۇرعان شىنىداي شىتىرلاق بىرەۋ:
— عالىمدار اراسىندا ءسىز باستىق بولعالى ەتەك الىپ ءورشىپ كەتكەن الا اۋىزدىقتىڭ سەبەبى نە؟ بۇعان نە دەيسىز؟
"اا؟ الا اۋىز؟ بۇنىسى نە؟". توسىننان، تۇتقيىل قويىلعان سۇراق بولعاسىن ءتۇپ استارىن كاپەلىمدە اڭعارا الماي قاپ، بۇنىڭ ءمانىسىن شاڭق-شاڭق ەتكەن شىتىرلاقتىڭ وزىنەن بىلگىسى كەپ، وعان كوز قيىعىن تاستاپ ەدى؛ قارا كوستيۋمنىڭ ءوڭىرى تولعان جالتىراق تۇيمەنى تىڭقيتىپ سالىپ العان تىراش بىرەۋ. جاڭا ىرگەگە تاقاپ قويعان ورىندىقتا مولدا الدىن كورگەن مونتانى شاكىرتتەي قولىن تىزەسىنە سالىپ، كوزىن كوتەرمەي مونتيىپ وتىرعان-دى. كاپەلىمدە، قاسىنا جەتىپ كەلىپ قاتارلاسىپ تۇرا قاپتى؛ ساۋالىنا تاباندا جاۋاپ بەرمەسەڭ، جاعالاسا كەتەتىندەي كىجىڭ-كىجىڭ ەتەدى. وماي-اۋ! كومسومولدان جاقىندا وسكەن شىلتىكەي نەمە قالا باسشىلارىنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەپ، شەلتەڭ-شەلتەڭ ەتەدى؛ انادا كومسومولدا جۇرگەندە ءبىر جينالىستا بۇعان جۇگىرىپ كەپ باسىنان قالپاعىن، يىنىنەن پالتوسىن الىپ، ءوزىنىڭ كيىمىمەن بىرگە ىلگەن-دى؛ ءبىراق، و دا بيۋروعا دەيىن ەدى.
امال قانشا، جاۋاپ بەرۋ كەرەك؛ پىشىراعان ويدىڭ باسىن قۇراي الماي قينالىپ تۇر؛ ادەپكىدە ونشا قيىن ەمەس سياقتانعان؛ بۇگىن قالايدا وسى سۇراقتىڭ قويىلاتىنىن ءبىلىپ كەلگەن-دى؛ بىلگەنى بىلاي تۇرسىن، بۇنداعى اڭگىمەنىڭ وسىدان باستالاتىنىنا دا كۇماندانباعان؛ ءوزى دە وسى سۇراققا الدىن الا ازىرلەنىپ، جاۋابىن جادىندا ساقتاپ تۇرعان سياقتى ەدى؛ ومىردە ەشتەڭەدەن بەتى قايتىپ كورمەگەن ءور جىگىت ءوزىنىڭ تىرناعىنا تۇرمايتىن مىنا ءبىر شىلتىكەيدىڭ شىكىرەڭدەگەنىنە كۇيىنىپ تۇرىپ، جاڭا عانا جادىندا ۇستاپ تۇرعان جاۋاپ قولما-قول كەرەك بولعاندا اۋزىنا تۇسپەي قۇرتتى.
سوعان قينالىپ:
— قالاي دەسەم ەكەن؟ — دەپ باسىن ۇستاپ ەدى، كومسومولمەن كوتەرىلگەن شىلتىكەي كۇيىپ كەتتى؛ ءبىراق اشۋلانعاندا بۇنىڭ دا اۋىزىنا ءسوز تۇسپەي، قولىن ىزالانا سىلتەدى دە، ورنىنا بارىپ وتىردى.
— ال، جول-داسسس، سەن بەرى قارا...
ونسىز دا كوزىنىڭ قيىعىن الا تاقيادان ايىرماي تۇرعان-دى؛ ونىڭ "ءسىزدى" قويىپ، ەندى "سەنگە" كوشكەنىن بايقاعان جوق.
— قوش، قازاقتىڭ بەتكە ۇستاعان عالىمدارىن ينستيتۋتتان قۋدىڭ. انايى تىلمەن ايتقاندا، ساۋرىك ايعىرشا ساۋىرلاپ تالاپ، ءالى دە قۋىپ جاتسىڭ. باياعىدا ەلگە شىققان ءبىر وكىل كولحوزشىلاردى جيىپ الىپ، جەردە جاتقان تاياقتىڭ سىنىعىن كورسەتىپ: "قازاق بۇنى نە دەيدى؟" دەپ سۇراپتى. بىرەۋ: "بۇراۋ دەيدى"، — دەپتى. سوندا وكىل قولىنداعى الگى ءبىر سۇيەمدەي تاياقتىڭ سىنىعىن جينالعان حالىققا كورسەتىپ: "ءيا، بۇراۋ. بۇراۋدا دا سۇراۋ بار"، — دەپتى. ال، سەن... اكادەميك جول-داسسس... الگى جازىقسىزدان جازىقسىز قۋعان عالىمداردىڭ دا تۇبىندە، ءسىرا، سۇراۋى بولار-اۋ دەپ ويلادىڭ با؟ وسىعان جاۋاپ بەرشى، جولداسسس.
بۇل بىردەڭە دەپ بىلدىرىقتادى؛ ءبىراق كەيىن قانشا ويلاسا دا سول ارادا نە دەگەنى ەسىندە قالماپتى؛ كومسومولدان وسكەن باعاناعى شىلتىك پاپكە اراسىنداعى قاعازدارعا كوز جۇگىرتىپ شىقتى دا، سوسىن تاعى دا ساعان جەتىپ كەلدى. شاڭق-شاڭق ەتتى؛ ميعا كىرمەيتىن ۇزىن-سونار بىردەڭەنى شۇبالتىپ سويلەپ كەتتى؛ ءسوز بە، سۇراق پا، بەلگىسىز؛ بۇل ءبىرىن ۇقسا، ءبىرىن ۇققان جوق؛ تەك ۇزاق سوزدەن اڭعارعانى؛ سۋى تارتىلعان تەڭىز تۇبىندە ەگىسكە جارايتىن قۇنارلى توپىراق بولا ما؟ بۇل — ءبىر! سىزدەن باسقا وقىمىستىلار تەڭىز سۋىندا ءتورت جارىم ميلليارد توننا تۇز بار دەپ ءجۇر عوي؛ سوڭىرا تەڭىز ابدەن تارتىلىپ، سونشا تۇز تۇبىنە شوككەندە تىڭ يگەرۋشى ديحاندار ەككەن ماقتا تۇگىل، سول اراعا شانىشقان تەمىر تاياقتان تەبەن ينە دە قالماي، تۇز جەپ تاستاماي ما؟ بۇل — ەكى! ال، بۇعان نە دەيسىز؟
نە دەسە ەكەن، ءا؟ باسى قۇرعىر جارىلىپ بارادى. نە دەرىن بىلمەگەسىن ومىراۋىنداعى تۇيمەلەردى تارتقىلاپ كەتتى.
— وقىمىستى كىسى ويلانىپ سويلەۋ كەرەك قوي. ءسوزىڭدى تىڭدايمىن. ستاتيالارىڭدى جىبەرمەي وقيمىن. سونىڭ بارىندە دە سەن، جولدا-سسس، سۋى تارتىلعان تەڭىز تۇبىنەن پالەنباي ميلليون گەكتار قۇنارلى جەر... پونيماەتە، ۆى؟.. قۇنار-لى...
الا تاقيا ورنىنان قالشىلداي اتىپ تۇردى؛ ءۇنسىز سازارعان بيۋرو مۇشەلەرىنە قارادى؛ سوسىن ەرتەدەن بەرى نە پالەنى ىشىنە ءتۇيىپ، جۇمعان اۋىزىن اشپاي وتىرعان ءبىرىنشى حاتشىعا قاراپ، ءسوزىن قوشتاتام با دەپ ەدى؛ ءبىراق ءبىرىنشى حاتشى دا، ونان باسقالار دا سەلت ەتپەي سازارا ءتۇستى. سوسىن الا تاقيا:
— كوششۋنستۆو، — دەدى دە، وتىرا كەتتى. وتىرعاسىن دا اشۋىن باسا الماي بۇرتىڭداپ سويلەي بەردى: — پونيماەش، تەڭىز تۇبىنەن قۇنارلى جەر الادى. تىڭايتقىشتى مول بەرىپ، العاشقى كەزدە اگروتەحنيكالىق كۇتىمدى كۇشەيتىپ، سوسىن، بۇل جىگىت... اكادەميك جول-داسسس... ارال تەڭىزىنىڭ تۇبىنەن بوساعان الگى جەرگە ەككەن ماقتادان جىل سايىن ءبىر جارىم ميلليون توننا ماقتا الادى. بۇل انا زامانداعى اكادەميك ۆاۆيلوۆ، اكادەميك پريانيشنيكوۆ اشقان اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمىنداعى ايگىلى جاڭالىقتارمەن پاراپار تۇسەتىن اكادەميك ءازىم قوسقان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ۇلى جاڭالىعى. سولاي ما، جول-داسسس؟
الا تاقيانىڭ كورە كوزگە موينىنا قيىپ سالىپ تۇرعان ءبىر جارىم ميلليونىنا ميى جەتپەيدى. بۇنى قايدان تاپتى؟ بۇل ءدال وسىنداي اقىلعا سىيمايتىن قيسىنسىز نارسەنى ايتقانداي اقىماق ەمەس ەدى عوي؟ اپىرماي، ءا؟! الدە... ادەتتە بۇل سويلەگەندە جىم-جىرت بوپ تىنا قالاتىن جۇرتتى تاڭداندىرا تۇسكىسى كەلەتىن دە، كەيدە قىزىپ كەتىپ ارتىعىراق كەتىپ قالاتىن؛ بالكىم، سوندايدا اۋزىنان شىقسا شىققان شىعار؛ ءبىراق ونى ماقالا عىپ باستىرعان جەرى جوق ەدى؛ الدە، توقتا... الگى ءبىر بۇنىڭ باسشىلىعىمەن كانديداتتىق قورعاعان كەلىنشەكتەردىڭ ديسسەرتاسياسىندا ىرىپ-شىرىگەن كاپيتاليزمنەن سوسيالدى قوعامنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعىن سۋى تارتىلعان ارال پروبلەماسى ارقىلى دالەلدەپ ەدى؛ سول قاعىنعىرلاردى جۇمىس اياعىندا الىپ قالىپ ديسسەرتاسياسىنا كوز جۇگىرتەتىن كەزى بولۋشى ەدى؛ مىنا الا تاقيا كەنەدەي قادالىپ وتىرعان ءبىر جارىم ميلليون سولاردىڭ ديسسەرتاسياسىنىڭ ءبىر جەرىندە كەتىپ قالدى ما؟ شاماسى، الا تاقيا سونداي بىردەڭەنى تاۋىپ الىپ، شاش اراسىنان سىركە ۇستاعانداي ساۋىسقانشا شىقىلىقتاپ تۇرعان بولدى عوي؟ انا جاقتاعى جامان جەرلەسى سياقتى الا تاقيا دا ءيىسشىل يتتەي تۇرتىنەكتەپ، قايداعى بىردەڭەنى تاۋىپ الاتىن قىزىل كوز پالە بولماسىن. ءبىرىنىڭ اۋىزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، سوزدەرى ءبىر جەردەن شىعىپ جاتقانىن كوردىڭ بە. 0، وپاسىز جالعان! سۇم دۇنيە! سىرىن بىلمەيتىن اتتاي ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى تۋلاپ، اياعىن اسپاننان كەلتىرەتىن وپاسىزدىعىن كىم بىلگەن؟ جەر باسقان جۇمىر باستى پەندە ەرتەڭى نە بولارىن بىلگەن بە؟ ءبىراق ادام بولعان ادام ءتۇپتىڭ تۇبىندە دوداعا تاستاعان كوكپاردىڭ لاعى ەكەنىن ءبىلدى عوي. قاتىگەز تاعدىر كىمدى اياپ ەدى؟ بۇنىڭ ءوزى دە دوداعا تاستاعان لاقتاي الدەبىر اتى مىقتى، تاقىمى قاتتى تەنتەكتىڭ قانجىعاسىندا بوكتەرگىدە كەتە باراتىنداي قورقىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە باسىنا تونەر ءبىر زاۋالدى توسۋدا ەدى عوي؛ مەكتەپتە جۇرگەندە تاعدىرىنىڭ ءبىر ۇشى تاريحتان ساباق بەرەتىن شىنىكوز اعايدىڭ قولىندا تۇرعانداي كورىندى؛ اسىرەسە ساباق بىلمەگەندە كىرپىگىن قاقپايتىن شىنى كوزى شاتىناپ، ال انا ساۋ كوزى وڭمەنىنە وقتاي قادالىپ، سۇراق ۇستىنە سۇراق جاۋدىرعاندا، و دا ساعان قۇددى بىلەگىن سىبانىپ جالاقتاپ تۇرعان اتى مىقتى، قولى قاتتى كوكپارشى سياقتانۋشى ەدى؛ ورتا مەكتەپتى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، ەرتەڭ ينستيتۋتقا سىناقسىز تۇسەم بە دەگەن دامەنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشىپ، كوكپارشىنىڭ قانجىعاسىندا كەتىپ بارا جاتقانداي بولاتىن؛ ونان اسكەردە بۇعان جەز مۇرت، جيرەن سارى ستارشينا وشىكتى؛ قيت ەتسە بۇدان ىلىك ىزدەدى؛ قاڭتاردىڭ قاقاعان سۋىعىندا وقشاۋ شەتتە تۇرعان ءوق-دارى قويماسىنا كۇزەتكە جىبەرەتىن؛ قارسى كەلسە كوزى اقىرايىپ كەتەتىن؛ سوسىن ساپ الدىنا ءبىر ءوزىن جەكە شىعارىپ، سىمداي تارتىلدىرىپ قوياتىن دا، جەز مۇرتىنىڭ ءار تالىن تىكەندەي تىكىرەيتىپ، كوزىن ەجىرەيتىپ، بەرەناۋىز نەمە جەتى اتاسىنان ساۋ تامتىق قالدىرماي بوقتاپ الا جونەلگەندە ناعىز كوكپارشى باياعى شىنى كوز تاريحشى اعاي ەمەس، مىنا كوك كوز، جيرەن سارى ستارشينا سياقتاناتىن.
راس، ينستيتۋتقا تۇسكەسىن ساباقتا دا، قوعامدىق جۇمىستا دا الدىنا جان سالمادى: بۇل شىعارعان گازەت قابىرعاعا ىلىنەر-ىلىنبەستە ستۋدەنتتەر توپىرلاپ ۇيمە-جۇيمە بولا قالاتىن؛ قالامى جۇيرىك جىگىت ساباق ۇلگىرمەگەن، قوعامدىق جۇمىستان باس تارتقان، كومسومول، پروفسويۋز جينالىسىنا قاتىسپاي، باسقا ينستيتۋتتىڭ قىزدارىمەن قىدىرىپ، رەستوران جاعالاپ كەتكەن حيكايانى قىزىق قىپ جازاتىن؛ ال سەن شىعارعان ولەڭ شۋماعىنىڭ سوڭىندا اتىڭ تۇرماسا دا "ءا" دەگەن ارىپتەن قىزدار بىلە قوياتىن دا، لەكسيا جازعان داپتەردىڭ ءبىر جەرىنە كوشىرىپ الاتىن؛ سوسىن سەنى كورگەندە كەنەتتەن تىمىرايا قاپ، بىر-بىرىنە: "انە، اناۋ اقىن جىگىت"، — دەپ سىبىرلاپ، كوزىنىڭ استىمەن ۇزاتىپ سالاتىن.
ءيا، سەنىڭ باسىڭنان سونداي دا كۇن ءوتتى؛ كەيىن اڭگىمەلى بولعاندا سول كۇندەردى اڭساپ ەسىنە الاتىن؛ ينستيتۋت بىتىرگەسىن دە سىرالعى جىگىتتىڭ جولى بولىپ، جەلى وڭىنان تۇردى؛ نە ويلاسا، سول بولدى؛ كۇنى كەشەگە دەيىن قايىعى قايىرلاماي، ورگە ءجۇزىپ كەلە جاتقاندا، قاپ، نە قىلاسىڭ، بۇنىڭ تۇبىنە اققۇبا جىگىت... جو-ق، ونان كورەتىن ەشتەڭە جوق، ءبارى وزىنەن. وزىنەن باسقا جۇرتتى اقىماق كوردى. قۋلىعى مەن سۇمدىعىن اسىرماق بولعاندا، بۇل ادەتتە كوزگە تۇسە بەرمەي، جاۋلاسقان كىسىسىنە جاماندىقتى باسقانىڭ قولىمەن ىستەدى؛ كوبىنە جاماناتتى جۋان جاقايىمعا اۋدارىپ تاستاپ، ال ءوزى مىنا جاقتا سۇتتەن اق، سۋدان تازا، ميىعىنان مىرس-مىرس كۇلىپ وتىرعانى.
وبالى نە كەرەك، جۋان جاقايىم بۇعان از وق قاعار بولعان جوق: ازىمدە ەسەسى كەتىپ جۇرگەن كىسىلەر ادەتتە ونى ىزدەپ ينستيتۋتكە كەلەدى؛ ولار كەلگەندە، بۇل ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ تايىپ تۇرادى؛ كوبىنە ۇلكەن ۇيدە جينالىستا وتىرادى؛ كەيدە ءوزى جينالىس وتكىزىپ جاتادى؛ كەيىنگى كەزدە شەت ەلدە ايلاپ، اپتالاپ ءجۇرىپ الاتىن. ەسەسىنە، ورىنباسار ورنىندا؛ كىم كەلسە دە ەسىك اشىق؛ اسىرەسە، قارسىلاستار جاقتان بىرەۋ كەلسە قۋانىپ قومپالاقتاپ قالادى؛ ىرجالاقتاپ ءازىل ايتقان بولادى؛ ءبىراق ىزالى كىسى جاقتىرماي قاباعىن ءتۇيىپ الادى؛ ءتۇسىن بەرمەي تومسارىپ وتىرادى دا، سويلەپ كەتەدى؛ ازىمگە دەگەن رەنىشى مەن ىزاسىن ايتا باستاعاندا، جاڭا عانا ىرجالاقتاپ وتىرعان جۋان جاقايىمنىڭ ءتۇسى قاشىپ، بەتىندەگى پارىقسىز كۇلكىنى دەرەۋ جيىپ الا قويادى؛ سوسىن قۇيرىعى استىندا ءسال قوزعالسا دا شىر اينالعالى تۇرعان كرەسلونى ءجۇن تىققان قاپتاي ءبىر ەت، ءبىر ماي دەنەسىمەن لىقىلداتا تولتىرادى دا، قىبىر ەتپەي تىڭدايدى؛ تۇلا بويىنداعى ءبىر مۇشەسىن قوزعامايدى؛ ءبىر ءسوزىن بولمەيدى؛ بۇعاعى سالبىراعان بەتىن قۇددى ناۋادا بوككەن بالشىقتاي توبارسىتىپ الادى دا، قاراشىعى جىلتىراعان كىشكەنتاي توراي كوزىن الدىنداعى ادامعا تۇسىرمەي، الدەبىر جاققا اۋدارىپ جىبەرەدى؛ تىلىنەن ۋ مەن ءزار توككەن ىزالى كىسى قولعا تۇسپەي قويعان ديرەكتوردى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاتسا دا، بۇل بىلق ەتپەيدى؛ توبارسىعان بالشىق بەتى دە باياعىسىنشا بۇلك ەتپەي، ەكى كوزىن الدىندا وتىرعان كىسىنىڭ يا وڭ، يا سول يىعىنىڭ ءۇستىن الا ىلگەرى وزدىرىپ، كىرەبەرىستەگى ەمەن ەسىكتىڭ تۇپ-تۋرا ماڭدايشاسىنا قاداپ الادى؛ سوسىن تۇلا بويىنداعى ءبىر مۇشەسى قىبىر ەتپەي، قوس ۋىسىن تولتىرا قىسىپ العان ءبىر توپ قارىنداشتى سىقىر-سىقىر سىعىمداپ وتىرادى دا قويادى؛ ەندىگى ءتۇرى توڭىرەگىنەن تۇك سەزبەيتىن، تۇك ەسىتپەيتىن كەرەڭ. ونىڭ انا كوپشىكتەي كەۋدەسىنەن شىبىن جان، ىزالى كىسى العاش سويلەي باستاعاندا-اق شىر ەتىپ شىعىپ كەتىپ، ەندى تەك قاۋقيىپ قۇر قاڭقاسى قالعانداي؛ شىنى سولاي ما، الدە ىزادان جارىلا جازداپ وتىرعان كىسىنىڭ باسىنا سونداي وعاش وي كەلە مە، ايتەۋىر، ءبىر كەزدە ەرتەدەن بەرى ءسوزىن كىمگە شىعىن قىپ وتىرعانىن بىلمەي، وز-وزىنەن ىڭعايسىزدانا باستايدى؛ جالتاقتاپ جان-جاعىنا قارايدى؛ كوزىنە ەشتەڭە ىلىنبەگەسىن قايتادان جۋان جاقايىمعا قارايدى؛ تەرىسىنە سىيماي جارىلا جازداپ كەلگەن ىزا مەن اشۋدىڭ مىنا كەرەڭگە نەسى جەتىپ، نەسى جەتپەي جاتقانىن بىلمەيدى؛ ءوزىنىڭ دە نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلمەي، كۇيىپ-پىسىپ بىت-شىت بولادى دا، سوسىن:
— ءسىرا، بۇل ۇيدە ءبىزدى تىڭدايتىن قۇلاق قالماعان عوي، — دەپ تۇرىپ كەتەدى؛ ەمەن ەسىك جاقتاۋعا قاتتى سوعىپ سارت ەتەدى؛ جۋان جاقايىمعا سوندا عانا جان بىتەدى؛ الگى كىسىنى سىرتىنان ايىزىن قاندىرا ورىسشالاپ ءبىر بوقتايدى؛سوسىن قۇيرىعى استىندا سىقىرلاعان ورىندىقتى ارى-بەرى شايقالاقتاتىپ ءوزىن تەربەتىپ الادى دا، ورنىنان تۇرادى؛ ءبىر جۇمىستى بىتىرگەنىنە ىرزا؛ يتبالىقتىڭ قاناتىنداي قىپ-قىسقا قولىمەن الدىنا وڭگەرگەن قارنى ورنىندا بار-جوعىن بايقاعىسى كەلگەندەي، ەكى بۇيىرىنەن باسىپ-باسىپ قويادى دا، ءازىمنىڭ ۇلكەن ۇيدەن كەلگەنىن كۇتەدى؛ ءازىم كەلمەسە كەشكە ۇيىنە بارادى؛ نە تەلەفون سوعادى؛ ۇيىنە بارسا دa، تەلەفون سوقسا دا، ول ازىمگە قارسى جاقتان كىم كەلگەنىن ايتادى؛ ءبىراق ونىڭ نە شارۋامەن كەلگەنىن ايتپايدى؛ زىعىرى قايناپ كەلگەن ىزالى جاننىڭ تىلىنەن توككەن ۋ مەن ءزاردى ءتىپتى دە تىسىنەن شىعارماي، ءوزىنىڭ انا اۋزىن بۋعان قاپتاي جۋان، دوعال دەنەسىنىڭ كوز شالمايتىن ءبىر تۇكپىرىنە تىعا سالادى؛ ول ءتىس جارىپ تۇك ايتپاسا دا، سەن ءبىراق زىميان نەمەنىڭ انا بالپيعان جۋان دەنەسىنە تالاي پالەنىڭ سيىپ جاتقانىن بىلەتىن ەدىڭ! كوز جەتپەيتىن قاراڭعى قۋىستاردا سەنىڭ دە تالاي سىرىڭ تىعۋلى جاتقانىن بىلەتىنسىڭ؛ ءيا، بىتەۋ ەدى؛ زاڭعاردىڭ جاۋىرىنىنا تەرەزە سالسا دا، ىشىنە جارىق تۇسپەيتىن شىعار دەپ ويلاۋشى ەدى؛ كەيدە ونىڭ سول انا ءجۇن تىققان قاپتاي جۇپ-جۋان ءبىتىمى رەزەن گۋبكا سياقتاناتىن؛ كادىمگى مونشاعا تۇسكەندە ارقا جۋاتىن رەزەن گۋبكاشا و دا سەنىڭ كىرىڭ مەن ءيىس-قوڭىسىڭدى تۇگەلدەي ءوزىنىڭ كۇپسەر بويىنا ءسىڭىرىپ الادى دا، سوسىن قۇددى ءتىل جوق، قۇلاق جوق كەرەڭ ادامشا سىرىڭدى سىرتقا شىعارماي، مەڭىرەۋلەنە قالاتىن بىتەۋلىگى-اق ابزال ەدى-اۋ!
جاسىراتىن نەسى بار، قۇدىرەتى ءجۇرىپ تۇرعاندا بۇ دا قاسىنا جيعان كىسى-قارانىڭ عىلىمعا نە قوسىپ، نە قوسپاعانىنان گورى، ولاردىڭ وزىنە ىڭعايلى-ىڭعايسىز جاعىن كوبىرەك كوزدەدى؛ وزىمەن يىق تەڭەستىرىپ تۇرعان اپەرباقانداردان گورى، الدىڭا كەلگەندە جەتىم بالاداي جاۋتاڭداپ اۋزىڭا قاراپ وتىراتىن ماقاۋلار مەن مومىنداردى قالادى؛ كىشىگىرىم قوڭىر توبەلەردىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ تۇلعاسى ەل كوزىنە كوش جەردەن تاۋداي بوپ دارالانىپ شالىنىپ تۇرعانىن قالادى. ءبىراق... و دا ەندى كورگەن تۇستەي...
ءازىم قاسىندا ءدىر-دىر قالشىلداپ تۇرعان باكيزاتقا بار دەنەسىمەن جابىسىپ تىعىلا ءتۇستى.
* * *
— ءازىم!.. ءاي، ءازىم، قار باسىلدى. انە، قارا... قاراشى!.. قار باسىلدى...
باكيزات قوياردا-قويماي، ءازىمدى سۇيرەلەپ سىرتقا الىپ شىقتى؛ ءبىراق ءازىم سەلت ەتكەن جوق؛ قايتا ىشىك استىنىڭ ىعىنان ايرىلعاسىن بۇرىنعىدان بەتەر بەرەكەتى كەتىپ، مۇرنىن تارتقىلاپ، بۇرسەكتەپ باكيزاتتىڭ ىعىن الا بەردى.
— ءازىم!.. ءاي، ءازىم... قالاي ويلايسىڭ، جەل باسىلار ما ەكەن؟
— ب-بىلمەيمىنن... ەەشتەڭە دەە ببىلمەيمىن...
ءازىم تەڭىز ءۇستىنىڭ تۇنگى ايازى مەن سۇيەكتەن وتكەندەي ۇسكىرىك سۋىق جەلدىڭ وتىندە تابان تىرەپ تۇرا الماي، ىقتاپ ايەلگە تىعىلا بەردى.
— سورلى، ولەسىڭ عوي. كىشكەنە قيمىلداسايشى.
ءازىم ولەتىنىن ءوزى دە ءبىلدى. جادىگەر سياقتى جانتالاسىپ ولاي-بۇلاي جۇگىرمەك تۇگىل، ءسال قوزعالسا دا تايىپ جىعىلاتىنداي تىلەرسەگى دىرىلدەپ اكەتىپ بارادى. باكيزاتقا ىقتاپ تۇرىپ اينالا توڭىرەككە كوز تاستاپ ەدى؛ بۇلار ىققالى كوز اشىرماي سابالاپ جاۋىپ تۇرعان قار شىنىندا دا كىلت تيىلعان ەكەن. ءبىراق، ەسەسىنە اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ ادۋىن جەلى بۇرىنعىدان دا گورى كۇشىنە ءمىنىپ ەسىرىپ كەتىپتى. تۇبىنە دەيىن شايقالىپ كەتكەن تەڭىز قاپ-قارا بوپ قايناپ جاتىر. تەڭىز بەتى تولعان سەڭ. ارىستان جالدانىپ گۇرىلدەگەن ۇيدەي-ۇيدەي تولقىن اراسىندا ىققا قاراي ساپىرىلىسىپ جوڭكىگەن توقىمداي-توقىمداي سەندەر "ءا" دەگەندە ازىمگە قاسقىر قۋعان قوي سياقتانىپ كەتتى. اسىرەسە، از ايادا ۇيلىعىپ، جانتالاسىپ قالعاندا ولار دا قوشقارشا بىر-بىرىمەن سارت-سۇرت ءسۇزىسىپ، كۇشتىسى ءالسىزىن كۇتىرلەتىپ كۇل-تالقانىن شىعارادى دا، سوسىن بۇلت اراسىنان تۇسكەن بوزامىق ساۋلە استىندا قاپ-قارا بوپ قايناپ جاتقان تەڭىزدە جونى بۇلتىلداپ شاپقىلاپ بارا جاتادى. ءازىم جۇرەگىن شايلىقتىرعان جاڭاعى سىرتتاعى گۇرىل، سارىل، شۋىلدى قالت جىبەرمەي قۇلاعىن تىگىپ تۇرعان-دى؛ تەڭىز ءۇستىنىڭ وسى ءبىر ۇرەي ۇشىرعان يۋ-قيۋ دىبىسىنا كەنەت تاعى ءبىر توسىن دىبىس قوسىلىپ، بۇنىڭ قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن الدە نە ساق-ساق، سارت-سارت ەتتى؛ ءازىم باسىن كوتەرىپ الدى؛ جان-جاعىنا قارادى؛ كوزىنە ەشتەڭە تۇسپەگەسىن قۇلاعىن تىگىپ ارى-بەرى تىڭداپ ەدى؛ ءبىراق قانشا تىڭداسا دا، زارەسىن ۇشىرعان جاڭاعى توسىن دىبىس الگىدەن كەيىن قايتالانبادى؛ سوسىن قورىققانعا قوس كورىنگەن شىعار دەپ ويلاپ، قوبالجۋ ەنگەن كوڭىل ەندى-ەندى ساباسىنا تۇسە باستاعان-دى؛ زارەسىن ۇشىرعان جاڭاعى دىبىس تاعى قايتالادى؛ بۇل جولى تاعى دا قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن ساق-ساق، سارت-سارت... جو-ق، قاتەلەسپەگەن؛ وسى جولى ءتىپتى انىق ەسىتتى؛ ءبىراق بۇنى نەگە جورىرىن بىلمەي ءسال تۇردى دا، ويى جاماندىققا اۋدى: مىناۋ بۇنىڭ باسقان ءىزىن باعىپ، سوڭىنا ءتۇسىپ العان بىرەۋ بولماسا ءقايتسىن؟ سوندا كىم؟ كىم بولۋى مۇمكىن؟ بۇنىڭ بيۋرودان كەيىن استانانى، استاناداعى ۇي-كۇيىن تاستاپ جەل قۋعان قاڭباقتاي تەنتىرەپ كەتكەنىن ازسىنعانداي، بۇل ءوزى كىم ەكەن؟
ءازىم ىشىك استىنان سىعالاپ سىرتقا قاراپ ەدى؛ كوزىنە ەشكىم تۇسپەدى؛ سوسىن ىشكە، تىسقا قۇلاعىن تىگىپ ەدى؛ سىرتتا ازىناعان جەل مەن وكىرگەن تەڭىزدىڭ گۇرىلىنەن باسقا كۇدىك وياتار دىبىس قۇلاعىنا شالىنبادى؛ كىم دە بولسا، بۇنىڭ باسىنان باعى تايعانىن توسىپ جۇرگەن بىرەۋ تاسادا تىعىلىپ تۇرعان سياقتانىپ، تىنتىنەكتەپ جان-جاعىنا كوز تاستاپ ەدى؛ قاسىندا قالش-قالش ەتكەن باكيزاتتان باسقا ەشكىم كوزىنە تۇسپەدى؛ باكيزات دەۋگە... جوق، باكيزات بىرەۋدى قىلجاقتاپ قورقىتپاق تۇگىل، ءوز باسىن قايتەرىن بىلمەي، قول-اياعى ءبۇرىسىپ تۇر. سوندا كىم؟ الدە جاڭاعى جامان بولماسا؟ "ولاي-بۇلاي جۇگىر، قيمىلدا" — دەپ بۇنى الدارقاتىپ قويىپ، ال ءوزى... وي، زالىم-اي، ونان ءبارى شىعادى. وسى قيسىنعا كوڭىلى يلانا باستاعاندا، كەنەت كوزى جادىگەردى شالىپ قالدى؛ اڭىراعان جەل مەن سۇيەك-سۇيەكتەن ءوتىپ بارا جاتقان ۇسكىرىك اياز جانىن قويارعا جەر تاپتىرماي قوس جۇدىرىقپەن كەۋدەسىن، سانىن سابالاپ زىر-زىر قاعىپ ءجۇر ەكەن؛ وقتا-تەكتە بۇعان سوعادى؛ سوققان سايىن بۇعان قيمىلدا، قوزعال، جۇگىرىپ ال دەيدى دە، تاقات، سابىر تاپپاي بەزەكتەپ جۇگىرىپ الا جونەلەدى؛ جوق، بۇل ەمەس؛ سوندا كىم؟ كىم بولۋى مۇمكىن؟ الدە انا جاقتا قالعان دۇشپانداردىڭ ءبىرى مە؟ توقتا... ولاردىڭ قايسىسىندا ءتىسىن ساقىلداتاتىن ونەر بار ەدى؟ جانە مىناۋ، كىم دە بولسا، ءومىرى ءتىسى اۋىرماعان، ازۋ ءتىسى بالعاداي بىرەۋ.
ءازىم قۇتى قاشىپ، بەيشارا بوپ تۇر؛ قول-اياعى الگىدەن دە گورى قاتتىراق قالتىراپ، تىسى-تىسىنە تيمەي ساق-ساق... ءبىراق، ونى ءوزى سەزگەن جوق؛ سۇيەك-سۇيەگىنەن ءوتىپ بارا جاتكان سۋىقتان قوس شەكەسى قاتتى شانشىپ كەتتى؛ جاڭاعى ءتىسىن قايرايتىن زالىم ەسىنەن شىقپاي تۇر. ونىڭ جادىگەر ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتتى. سوندا... سوندا كىم بولۋى مۇمكىن؟
ادام دا قىزىق؛ تىرىدە ءبىر شارۋاسى بىتسە، ءبىر شارۋاسى بىتپەي جانتالاسىپ ءجۇرىپ، الدىنا كەلگەن كىسىلەردىڭ دوسى قايسى، دۇشپانى قايسى ەكەنىن ويلاۋعا دا مۇرشاسى بولماپتى؛ جاقسى كۇندە اياعىن جالارمان بوپ جۇرگەننىڭ ءبارىن دوس كوردى؛ الدىنا كەپ جەرگە باسى جەتكەنگە يىلىپ-بۇگىلىپ تۇرعاننىڭ بۇل اۋەلى باسى مەن اياعىنا قارايتىن؛ جازاتايىم كۇدىك تۋعىزاتىن بىردەڭە بايقالا قالسا، ارجاق پيعىلىن بىلگىسى كەلەتىن دە، امانداسقالى قولىن الىپ جاتىپ نازارىن تىكتەپ كوزىنە قارايتىن؛ قاسى-قاباعى قالاي، قاتىڭقى ما؟ بەت الابى سەنى كورگەندە ۋ ىشكەندەي تىجىرىنىپ، ارجاعى اتىپ جىبەرگەلى تۇرعان جوق پا؟ بۇندايدا جاسىرماي، قىجىل-كەگىن قاپتاتىپ كەلگەن دۇشپاننان كىسى اينالىپ كەتپەس پە. كورىنىپ كەلگەن جاۋمەن الىسسا — الىسىپ، اڭدىسسا — اڭدىسىپ، ال، ەگەر، ءتىلىن تاپسا — تابىسۋ دا وڭاي؛ ءوز ومىرىندە وندايدىڭ تالايىن كوردى؛ ولارعا ونشا قينالمايدى؛ بۇنى قينايتىن انە ءبىر الدىڭا كەلگەندە ماي كورگەن مىسىقتاي اياعىن ەپپەن باسىپ، ۇستىڭە يمەنشەكتەپ كىرەتىندەر؛ جىپىلىقتاعان كىرپىك استىن قورعالاعان كىلمىك كوز جانارىن جاسىرىپ بۇعىپ قالعان؛ سونان ول قانشا وتىرسا دا ساعان جاسىق جانارىن كوتەرىپ قاراماي، بەت-اۋىزى بال جاعىپ العانداي ورىندى-ورىنسىز ۋىلجىپ كۇلىمسىرەگەن كولگىرلەردەن ساقتاناتىن.
ولارعا، ارينە، بۇل دا بىردەن پەيىل بەرمەيدى؛ ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقانىن كورىپ تاس قامالدىڭ ارعى جاعىنا شىعىپ، تاس ءتۇيىن بوپ بەكىنىپ الادى؛ جىمىسقى نەمە سونى دەرەۋ بايقايدى دا، بۇنىڭ الدىندا بويىن جازا الماي بۇگەجەكتەپ باعادى؛ انە، جاسىق جانار ەسىكتەن كىرمەي جاتىپ جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قارادى؛ سوسىن يمەنشەكتەپ باسىپ ۇستىنە كىردى؛ كىرگەسىن دە بۇگەجەكتەگەن بويىن جازا الماي، سەنىڭ يەگىڭمەن ءنۇسقاعان بوس ورىندىققا بوكسەسىن باسىپ وتىرعالى ىڭعايلانا بەردى دە، قايتا كوتەرىلدى؛ الدە دە بولسا سەنەن وتىرايىن با، جوق پا دەپ ۇلىقسات سۇراعانداي، جاسىق جانار جىپىلىقتاپ قارايدى؛ سەن وعان "وتىر" دەيسىڭ؛ سونان كەيىن دە ءسات سايىن رايىڭدى باعىپ، ساعان كوزىنىڭ بىردە انا قيىعىن، بىردە مىنا قيىعىن تاستاپ جىلتىڭداپ وتىرعانى؛ ەندى سەن دە وسى ءبىر جىلتىڭداعان ۇرى كوزدى اڭديسىڭ؛ سەنىڭ سەنىمسىزدەنىپ اڭدىسىپ وتىرعانىڭدى بايقايدى ما، و دا ءوز تاراپىنان دەرەۋ قام جاساپ جىپىلىقتاعان كىرپىك ساتتە ءجۇنى جىعىلعان بالا مىسىقتىڭ جون ارقاسىنداعى قىلشىقتاي تىكەنەكتەرى تەگىس جاپىرىلىپ جۇمسارا قالادى؛ ەندى ونىڭ بەت-اۋىزىنا بال جاققانداي ۋىز اجارى مەن جىپىلىقتاعان جۇپ-جۇمساق كىرپىگى بىر-بىرىمەن ۇيلەسىم تاۋىپ كىلمىڭدەپ ارباپ باعادى؛ ارباپ وتىرىپ بۇنىڭ جۋىق ارادا ميىنا كىرە قويمايتىن بىردەڭەلەردى ۇزاق ىڭىلدايدى؛ ءبىر ءسوزىن جوندەپ ەسىتپەسەڭ دە، ءبىراق ىڭىلداعان ءۇنى الگىندە سەن بەكىنگەن تاس قامالدىڭ ارعى جاعىنا جەتەدى؛ ارى-بەرى تىڭداعاسىن ىڭىل ۇيقى شاقىرادى؛ وسى ءبىر ۇيقى شاقىراتىن ىڭىرسىعان ءۇن قانشالىق كوڭىلىڭدى تاۋىپ، قۇلقىڭنان شىعىپ جاتقانىن ول كەزدە، سەن بىلمەسەڭ بىلمەگەن شىعارسىڭ، ال، ءبىراق، بال جاعىپ العان ءتاتتى ءتىل بىرتە-بىرتە بويىڭدى الىپ، بۋىن-بۋىنىڭا ءتۇسىپ بارا جاتقانىن سەن ءارقاشاندا سەزبەي قالاتىنسىڭ؛ ەندىگى بىلەتىنىڭ — ىڭىرسىعان ءۇن قۇلاقتى الديلەيدى؛ سىنىقشى الاقانىنداي سىلاپ-سيپاپ باعادى. تۇلا بويىڭداعى وسىعان دەيىنگى قۇرىسقان-تىرىسقاننىڭ ءبارىن بالبىراتىپ، اۋەلى قۇلاعىن جاۋلايدى؛ بۋىن قۇرت بىرتە-بىرتە بويىن بالقىتىپ، جۇرەككە جول تابادى.
وسىدان كەيىن، بالكىم، اي وتەر، جىل وتەر، جىلدار وتەر؛ سەنىڭ الدىڭا ول ەندى قاشان كەلسە دە، قانشا كەلسە دە، باياعىسىنان ءبىر مىسقال دا وزگەرمەس-اۋ! بال جاعىپ العانداي باياعى سول ۋىلجىعان قالپى؛ كىرپىك استىن قورعالاپ بۇقپانتايلاپ باعاتىن كىلمىك كوز دە سول كىلميگەن قالپى؛ باياعىدا العاش الدىڭا كەلگەندە سەن يەگىڭمەن نۇسقاعان ورىندىققا وتىرعالى ىڭعايلانا بەرە ىلە-شالا الدەنەگە جاسقانىپ قايتا كوتەرىلىپ، ساعان باياعىسىنشا كىرپىك استىنان جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ، ۇنەمى كەشىرىم سۇراعانداي بولادى دا تۇرادى؛ ءۇنى ەكەش ءۇنى دە سول باياعىدا العاش الدىڭا كەپ يمەنشەكتەپ وتىرعانداعىداي ادام جۇرەگىنەن ايانىش شاقىراتىن، ىڭىرسىعان؛ كۇندە-كۇندە تىڭداي بەرگەسىن بە، وسى ءبىر ىڭىلداق ءۇن ساعان بىردە قوزىلاي الماي جاتقان كارى ساۋلىقتىڭ ىڭىرسىعانىنداي ەستىلسە، ەندى بىردە قۇددى كۇزگى قارا سۋىقتا شۋاق بەتتەگى اينەكتە ءوزىنىڭ تۇككە تۇرمايتىن بولىمسىز تىرلىگى ءۇشىن قيعىلىق ۇرىپ جاتقان شىبىننىڭ ىزىلى سياقتاناتىن؛ وسى ىزىل، وسى ىڭىلعا ارى-بەرىدەسىن قۇلاق ۇيرەنە مە، قالاي؛ ايتەۋىر، بەسىككە سالىپ شايقاعاندا الديلەي بەرگەسىن بويدى الىپ، بۋىنعا ءتۇسىپ ماۋجىراتادى؛ ەندى ىڭىرسىعان ۇنمەن ارالاسا ەستىلەتىن سوزدەر دە بال جاققانداي شىرىن تاتيدى؛ تاڭداي تەك شىرىننىڭ ءدامىن سەزەدى؛ تامسانادى؛ بۇنان بىلاي قۇلاعىن تەك ىڭىرسىپ ۇيقى شاقىراتىن ءالدي ايالايدى؛ ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي! الدە وياۋ، الدە ۋىز ۇيقىعا شومىپ كەتتى مە، ونشاسىن ءوزى دە بىلمەيدى؛ بۇل كەزدە ورىندىعىن قاسىڭا تاقاپ، تاقىمداسىپ وتىرىپ الىپ ىڭىلداعان جۇلىن قۇرتتىڭ ەرتەلى-كەش قۇلاعىڭا قۇيىپ جاتقان ءبىر ءسوزىنىڭ وڭ-تەرىسىن ويلامايدى؛ ويلاعىسى دا كەلمەيدى؛ ويتكەنى ۇيقىلى-وياۋ؛ ول ىڭىلداسا، بۇل باس شۇلعيدى؛ ول وسىلاي كۇندە-كۇندە قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنە اۋىزىن اپارىپ ارى-بەرى ىڭىلدايدى دا، كەتەرىندە قوينىنان قاعاز شىعارادى؛ يىلىپ-بۇگىلىپ ۇسىنادى؛ سەن وعان قول قوياسىڭ؛ ەندى بۇنىڭ الدىنا يمەنە باسىپ، ىڭىلداپ كەلەتىندەر كوبەيەدى؛ انە، تاعى ءبىر ىڭىلداق جىلتىڭدادى؛ ءتۇسى تانىس سياقتى؛ شاماسى، ينستيتۋتتىڭ كىشى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى مە، قالاي؟ انادايدان جانى قالماي ەمپەلەڭدەپ كەلدى دە قوس قولداپ امانداستى؛ سوسىن ءبىر قادام كەيىن شەگىنىپ تۇردى؛ قاراپ تۇرماي كوستيۋمىنىڭ شالعايىن تارتقىلادى؛ سوسىن كوز اينەگى بۋلانىپ بارا جاتقان سياقتاندى؛ ايتەۋىر، كوك شۇعامەن تىستاعان جالپاق ستولدىڭ ارجاعىندا وتىرعان سۇستى باستىق ارمان ىسىرىلىپ الىستاپ، بۇلدىراپ بارا جاتقاسىن قولىن كوزىلدىرىگىنە اپارا بەردى دە، ءبىراق ساۋساعىنىڭ ۇشى كوزىلدىرىكتىڭ مۇيىزىنە تيەر-تيمەستە كەيىن تارتىپ الدى.
— ا-اعاي...
مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرە جازدادىڭ؛ ءداۋ دە بولسا، مىنا بوزىم قيانداعى ءبىر كولحوزدىڭ جىل سايىن ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز ەلۋ قوزى الىپ جۇرگەن ماڭداي الدى شوپاننىڭ بالاسى بولار-اۋ؛ جۋان جاقايىم ينستيتۋتقا وسىندايلاردى كوبىرەك جيىپ كەتتى؛ وسىنداي مومىنداردىڭ كوپ بولعانى دۇرىس؛ قوڭىن كۇن تەسسە دە قىڭق ەتپەيتىن انا جاقتاعى قويشى اكەسى سياقتى، بۇلار دا كانديداتتىق قورعاعانعا ءماز؛ وزىنە تيەسىلى تاقىرىپتى يگەرسە، ونىڭ ارجاعىندا ينستيتۋت ورتەنىپ جاتسا دا مەيلى.
— اعاي...
داۋسى شىقپادى ما، الدە ءوتىنىشىن ايتار جەردە دەمىنە ءدىرىل ەنىپ بارا جاتتى ما، تاعى دا توقتادى؛ سوسىن قىلدىرىقتاي موينىن قىلعىندىرىپ بايلاعان گالستۋككە بۋىنىپ بارا جاتقاسىن دىرىلدەگەن قولىمەن كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن تارتقىلاپ؛
— ءاز-اعا، مىنا ماقالا... — دەدى دە، گازەتكە وراپ جەڭىنە تىعىپ اكەلگەن قاعازدى الدىنا قويدى.
— بۇل نە؟ ءوزىڭنىڭ بىردەڭەڭ بە؟
— ءيا... جو-جوق، سىزدىكى...
— تۇسىنبەدىم.
— ءقازىر تۇسىنەسىز. بۇل، ءاز-اعا... ءسىزدىڭ كوپتەن بەرى ۋاعىزداپ جۇرگەن يدەياڭىزدى نەگىزگە الا وتىرا جازىلعان ماقالا ەدى...
— اا...
— ءيا، ءيا، ءقازىر تۇسىنەسىز. شىنىنا كەلگەندە، ءاز-اعا، بۇنىڭ نەگىزگى اۆتورى ءسىزسىز. مەنىكى بىلاي... تەك ءسىزدىڭ ويىڭىزدى ءويتىپ-بۇيتىپ قاعازعا تۇسىرگەن. سوندىقتان نەگىزگى اۆتور بوپ فاميلياڭىزدى قوسۋعا ىرزالىق بەرسەڭىز...
— تاستاپ كەت، قاراپ شىعايىن.
جىگىت "راحمەتىن" ايتىپ ەسىككە جەتكەنشە باسىن قايتا-قايتا ءيىپ شىعىپ كەتتى؛ بۇندايدا سەن قاراپ شىقپاق تۇگىل بەتىن دە اشپاستان قول قويا سالاتىنسىڭ؛ قاراۋىندا ىستەيتىن تاعى تالاي عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ايلاپ، جىلداپ جازعان ماقالالارى مەن مونوگرافيالارىنا ەنشىلەسىپ، ەكى اۆتوردىڭ ءبىرى بولا سالاتىنسىڭ؛ العاشقىدا ازداپ ىڭعايسىزدانساڭ دا، كەيىن باسقا بىرەۋدىڭ بالاسىن باۋىرىڭا اكەپ سالعانعا بويىڭ ۇيرەنىپ العان-دى؛ نەسى بار، ءبىر كەزدە بۇ دا قالامىنىڭ جەلى مەن جۇرەگىنىڭ جالىنىن ۇلكەن كىسىدەن ايادى ما؟ دۇنيە كەزەك. تەك ءبىر پالەسى... بۇنىڭ دا ءبىر تۇندىك استىندا وتىرىپ ىرگەدەن سىعالاپ اڭدىپ وتىرعان دۇشپانى از ەمەس. ەرتەڭ اۋىزى باتىر ءبىر تەنتەك: "ديرەكتورىمىز ەرگە شىققالى ەتەگى قاناماعان تاس قۇرساق بەدەۋ قاتىنداي، عىلىمعا قوسقان تۇك ەڭبەگى جوق، تۇل عالىم"، — دەپ ايقايلاپ شىقسا قايتەدى؟ ونان دا قالامى جۇيرىك بىرەۋدىڭ بۇگىن ماقالاسىنا، ەرتەڭ مونوگرافياسىنا مىڭگەسەدى؛ بۇعان باسقا تۇسىنبەسە دە، قۇرىلىسشى اعاسى تۇسىنەر ەدى؛ ءوزى ءپىر تۇتقان اعاسى ءتۇسىنىپ، اعاسى قۇپتاسا، باسقا جۇرتقا پىسقىرمايدى دا؛ بەس جىل ۇيىندە جاتىپ وقىعاندا مىكجال قۇرىلىسشىنىڭ قۇلقىمەن اۋىزدانعان بولتىرىك كەيىن قولى اۋىزىنا جەتىپ، ينستيتۋت باسقارعاندا ءبىر كەزدە ءوزى ءپىر تۇتقان ۇستازىنىڭ كوپ-كوپ ءتاسىلى قاجەتىنە جارامادى ما؟ ديرەكتور بولا سالىسىمەن بۇ دا قاراۋىنداعى جىگىتتەردىڭ قولى جۇيرىگىن — قاعازعا وتىرعىزدى؛ اۋىزىنىڭ ەبى بارىن — مەكەمە مەن مەكەمە اراسىنداعى داۋ-دامايعا، ءپىتۋاجاعا شىعاردى؛ اياعى جەڭىلىن — تىرلىكتىڭ توقسان ءتۇرلى قاجەتىنە شاپتىرىپ، الىپ كەل، بارىپ كەلگە قويدى؛ جانە سولاردىڭ ءبىر دە بىرىنە ءوزى ارالاسپاي، ءبارىن ءدال انا قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ تاسىلىنە سالىپ باسقا بىرەۋدىڭ، باسقا بولعاندا باياعى جۋان جاقايىمنىڭ قولىمەن ىستەتتى؛ جۋان جاقايىم وعان ىرزا؛ باستىقتىڭ كادەسىنە جاراپ، تاپسىرماسىن تاپ-تۇيناقتاي قىپ ورىنداعان كۇنى وراسان كوڭىلدەنەدى؛ باستىقتىڭ ۇستىنە دە جايپاڭداپ باسىپ، جايراڭداپ كىرەدى:
— ءازاعا، مىنا ءبىر قاعاز...
— قاعاز ەكەنىن كورىپ تۇرمىن. سوندا، بۇنىڭ...
— ۇلىقسات ەتسەڭىز، قورعاۋعا ءازىر... ءوزىمىزدىڭ ادام. سەنىمدى.
سەن قايىرىپ ەشتەڭە سۇرامايسىڭ؛ شاماسى، سوڭىراعى كۇنى قول كۇشى كەرەك بولعاندا بۇ دا قارا كوبەيتەتىن كوپ توبىردىڭ ءبىرى؛ بالكىم، ءبىر پۋلكانى اينالۋعا جاراماي قاتاردان شىعىپ قالار؛ ءبىراق سەنىمدى اقتايدى دەپ سەندىرىپ تۇرعاسىن سىرتقا تەپپەي، كەلەسى پۋلكادا دا قارا-قۇرا كوبەيتۋ ءۇشىن قاپتالدا ۇستاي تۇرعانى دۇرىس؛ بۇنىڭ ومىردەن تۇيگەن تاعى ءبىر تاجىريبەسى جامان كىسىلەردى وزىنە جاۋىقتىرىپ، يتشە شابالاڭداتىپ قويعانشا، قولدان كەلسە، ولاردى قارسىلاستارعا سالىپ، ايتاقتاپ ۇرگىزگەن الدەقايدا ءتيىمدى؛ سەنىڭ قۇلقىڭدى جۋان جاقايىم دا ءبىلدى.
سول جولى دا عالىمدىقتان دامەسى بار الگى بىرەۋدىڭ اۆتورەفەراتىن الىپ جاتىپ تا جۋان جاقايىمنىڭ بوككەن بالشىقتاي بەتىنە كوزىن تىكتەپ قاراسا دا، ءبىراق سول شىركىننىڭ توبارسىعان اۋىزىنا قاراپ، ءتىسى قانداي ەكەنىن بايقاماپتى-اۋ! ءبىراق سەن ول كەزدە الدىڭا كەلگەن قاي كىسىنىڭ اۋىزىنا قاراپ، ءتىسىن تۇگەندەپسىڭ؛ بۇرىن كۇنىنە قانشا ادام كەلسە دە، ولاردىڭ ءتىسى ەمەس، تىلىنە قارايتىنسىڭ؛ شىركىن، ول كەزدەگى تىلدەردىڭ ءتاتتىسى-اي! سوزدەر قانداي ەدى! بال جاققانداي بىرىنەن ءبىرى وتكەن ءتاتتى ەدى-اۋ!
ءاي، قۇلاعى نەگە قوڭىلتاقسىپ كەتتى؟ ە، جاڭا عانا الدىندا سانىن سيپالاپ تۇرعان جۋان جاقايىم قاعازىنا قول قويعىزعاسىن شىعىپ كەتكەن ەكەن عوي؛ سەن وعان رەنجىگەن جوقسىڭ؛ ەسىك الدىندا كەزەك كۇتىپ تۇرعانداردىڭ ىشىندە دە تىلىنەن بال تامعان تالايلار بار. كورەرسىڭ، الدىڭا كەلگەندە ولار دا مايلى قاسىقتاي جىلماڭداپ باعادى؛ ءبارىنىڭ اۋىزىنان بۋىنعا ءتۇسىپ، بويدى بالقىتاتىن بال تامعان سوزدەر شىعادى؛ ونداي ءسوزدى بۇنىڭ دا ايتاتىن كەزى بولادى؛ بۇل، ءبىراق، ونداي ءسوزدى ۇلكەن ۇيگە بارعاندا، وندا دا ۇلكەن كىسىگە عانا ايتاتىن؛ سوسىن ايتسا، ايەل زاتىنا ايتاتىن؛ وندا دا قايسى ءبىر ايەلسىرەگەندە توسەككە ءبىر اۋناتىپ العانشا ىقىلاسى ءتۇسىپ تۇرعان ءيىسى ۇرعاشىعا ايتسا ايتقان شىعار.
ال ونان باسقالارعا... جوق، ونان باسقالارعا بۇل ونشا يلىگە قويمايدى؛ ونان باسقالارعا ول كەزدە قايتا بۇنىڭ ءوزى وكتەمسىپ، بىرىنە استامدىق ىستەسە، ەكىنشىسىنە مەنمەن تاكاببارلىق كورسەتتى؛ ءۇشىنشىسىن يىقتاپ، باسىنىپ ىرىلىك كورسەتىپ، بۇل ءوزىن جۇرتتان ۇنەمى جوعارى قويىپ باقتى؛ سونىسى وزىنە مايداي جاعاتىن؛ بۇل نەعۇرلىم كوكىرەگىن كەرسە، باسقالار سوعۇرلىم الدىندا قۇرداي جورعالادى؛ ءيا، باستا ب ا ق تۇرعاندا، بۇ دا قورعاسىن سالماقتى قۇيرىققا سالىپ، نىعىزداپ وتىرىپ الاتىن؛ سوندا بۇنىڭ تۇلا بويىنداعى توقسان توعىز تەسىككە الدىنا كەلگەن الگى جىلماقايلاردىڭ قايسىسى ەسەبىن تاۋىپ، قاي تەسىككە كىرىپ، قاي تەسىكتەن شىعىپ جاتقانىن قايدان ءبىلىپتى؛ سول توقسان توعىز تەسىكتىڭ بىرىنەن كىرىپ، بىرىنەن شىعىپ جاتقان جىلپوس، جىلماعايلار الدىنا كەلگەندە، بۇل قايسىسىنىڭ اۋىزىنا ءۇڭىلىپ، تىسىنە قاراپتى. بال جاعىپ ۋىلجىپ تۇراتىن بەتتە ءسىرا ءتىس جوق سياقتانۋشى ەدى.
— و، جارىمەس! اڭعال باسى...
ءىشىن ىزا ورتەپ، كۇيىپ كەتكەنى سونشا، داۋىسى قاتتى شىعىپ كەتتى؛ ءبىراق ونى ءوزى بايقاعان جوق؛ ونسىز دا دىردەكتەپ ۇشىپ بارا جاتقان دەنە قالش-قالش؛ الگى سۇمىراي بۇنىڭ ءدال وسى ءبىر ءوزىن-وزى بيلەي الماي، قول-اياعى بەزگەك بۋعانداي قالشىلداپ اكەتىپ بارا جاتقانىن بىلەتىن سياقتى: ءيا، بىلەدى؛ مىنە، تاعى دا اۋىزى تولعان باقانداي ءتىستى قۇلاعىنا تاقاپ ساق-ساق، سارت-سارت... جوق، بۇل تەگىن ەمەس؛ بۇنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، باسقان ءىزىن اڭدىپ جۇرگەن بىرەۋ بار. كىم دەيسىڭ، انا جاقتاعى جاۋلارىنىڭ ءبىرى شىعار؟ تابالاپ تۇر عوي. تابالا! تابالايتىن كەزەك سەندەرگە دە كەلدى.
كوڭىلى بوساعاندىكى مە، كەڭسىرىگى قايتا-قايتا سۋلانىپ سوراسى اعىپ بارا جاتقاسىن مۇرنىن تارتقالى وقتالا بەردى دە، كىلت توقتادى؛ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تاعى دا ساق-ساق، سارت-سارت...
ءازىم سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى.
— ءا-اي، ككىىمسىڭ؟ ككىم دە بولساڭ، ششىق! شىق ببىلاي!
— ءازىم، جانىم... ساعان نە بولدى؟
— جو-وق، كىسىنى بباسىنىپ...
— كىم؟
— ب-بىلمەيمىن... تتىعىلىپ تتۇۇرر...
باكيزاتتا زارە قالمادى. اقىل-ەسى اۋىسىپ، كوزىنە قوس كورىنىپ تۇر ما دەپ ويلادى. اسپان استىنا الاسات لاڭ سالىپ جاتقان مىنا قارلى قارا داۋىل، قاراڭعى ءتۇن، وكىرگەن تەڭىز كىمدى دە بولسا جىنداندىرماي قويماس.
باكيزات قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقان ءازىمدى قۇشاعىنا تاس قىسىپ الدى دا، كوزىنەن جاستى، مۇرنىنان سوراسىن ءسۇرتتى. الگىدەي ەمەس، ىشىك استىنىڭ ىعى اسەر ەتتى مە، ءازىم ازىراق تىنىشتالدى. ءوزىن قۇدايدىڭ قارا جەرى دە ەمەس، وكىرگەن كوك تەڭىزدە تاقىمداپ سوڭىنا ءتۇسىپ العان مىنا ءبىر زالىمدى كىمگە جورىرىن بىلمەدى.
بالكىم، اققۇبا جىگىت... جوق، وبالىنا نە كەرەك، ول ءدال بۇنداي ۇساق مىنەزدىڭ كىسىسى ەمەس. سوندا... بەيقام تۇرعان ءازىم بۇل جولى دا بايقاماي قالدى. جىمىسقى نەمە تاعى دا ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ءتىسىن قايراپ ساق-ساق، سارت-سارت. ؛ءازىم بۇل جولى بۇرىنعىداي، كۇيىپ-پىسكەن جوق؛ جاماندىقتى تەك جاۋدان ىزدەگەن دۇرىس پا؟ كەيدە كىسىگە جات ەمەس، جان اشىر جاقىن جاۋ بوپ شىقپاۋشى ما ەدى؟ بۇل وي باسىنا بۇرىن نەعىپ كەلمەدى ەكەن؟ كوڭىلىنە كۇدىك كىرگەن ءازىمنىڭ ەسىنە جۋان جاقايىم ءتۇستى. ايتسا دا، سول نەمە ءبىر كۇنى اكادەميا سايلاۋى الدىندا بۇنىڭ ۇستىنە كىرگەن ەدى-اۋ. مىقىنى ۇستامايتىن شالبارىن الدىڭعى جاعىنان مىقشىڭداپ كوتەرىپ قويىپ:
— ءاز-اعا... — دەپ ەدى عوي، — سىزبەن ءبىر شارۋا جونىندە اقىلداسايىن دەپ ەدىم...
— ءيا؟
— وسى جولى سايلاۋعا ءتۇسىپ... ب ا ق سىناپ كورسەم دەپ ەدىم. بۇعان... ءسىز قالاي قارايسىز؟..
— مە-ن... مە-ە...
كومەيدە بۇلكىلدەگەن كۇلكىگە بۋلىعىپ توقتاپ قالدى. سوسىن ستول تارتپاسىنان بىردەڭە ىزدەگەن بوپ ەڭكەيىپ تومەن قاراپ كەتتى. بويىن تىكتەگەسىن دە قارسى الدىندا كوزى جاۋتاڭداپ تۇرعان ورىنباسارىنا قارامادى.
— نەسى بار... تاۋەكەل...
ەرتەڭىنە جۋان جاقايىم ۇيىنە ءازىمدى باس قىپ ءبىر توپ اكادەميكتى قوناققا شاقىردى. ءازىمدى قولپاشتاپ تورگە وتىرعىزدى. بال جاققان ءتاتتى ءتىل بۇل ءۇيدىڭ شاڭىراعى استىنا دا از جينالماعان ەكەن. كىم توست كوتەرسە دە، بۇنى ماقتاپ، بۋىن قۇرت بويىنا ءتۇستى مە، توست كەزەگى جاعالاپ بۇعان كەلگەندە، سول ارادا نە شايتان تۇرتكەنىن قايدام:
— سەن سايلاناسىڭ. مىنا وتىرعان اكادەميكتەردىڭ سوڭىرا شار سالاردا قايتەرىن قايدام، ال ءوز داۋىسىمدى تەك ساعان بەرەم، — دەپ ەدى-اۋ؛ دەۋىن دەسە دە سوڭىرا تاپ سايلاۋ ۇستىندە باسقا تۇگىل الدىمەن ءوزىنىڭ سۇيتە قوياتىنىنا كۇدىكتەندى دە، كۇلكىسى قۇرعىر اناداعىداي تاعى دا ءبۇيىرىن بۇلكىلدەتىپ، توستىڭ سوڭعى جاعىندا بۋلىعىپ ءسوزىن اياقتاي المادى؛ سايلاۋ كەزىندە بيۋللەتەندى جاشىككە ەلدەن بۇرىن سالدى دا، قورىتىندىسىنا قاراماي تايىپ تۇردى؛ ۇيگە كەلە سالا شەشىنىپ جاتىپ قالدى؛ ۇيقىسى قانىپ ويانعاسىن ەسىنە سايلاۋ ءتۇسىپ، جۋان جاقايىمعا تەلەفون سوقتى؛ ءوزى بولماسا دا، وزگەلەردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى داۋىس بەرگەن شىعار دەگەن سەنىممەن:
— ءاي، سەنبىسىڭ؟ — دەدى ءوزىنىڭ قاننەن-قاپەرسىز، جايباراقات قالپى، ارجاقتان: "ءازاعا، بۇل مەن عوي" دەگەن داۋىس شىققاسىن دا اسىقپاي، اۋەلى ترۋبكامەن اۋىزىن باسىپ ەسىنەپ الدى دا، — باعانا باسىم اۋىرىپ، اياعىنا قاراماي كەتىپ قالىپ ەدىم. سايلاۋ قالاي بولدى؟ — دەپ ەدى؛
اناۋ:
— ءاز-اعا... قۇرىسىن، ماسقارا بولدىم... — دەدى جىلامسىراپ.
— كىسىگە سەنۋ قيىن عوي، ال مەن ايتقانىم ايتقان، ءوز داۋىسىمدى ساعان بەرگەم.
— ءاز-اعاۋ، ماسقارا بولعاندا، مەن ءبىر دە داۋىس الا الماي قالدىم گوي...
— قوي، ءاي؟! راس پا؟
— راس... ءسۇيتتىم، ءاز-اعا.
— وي، بار بول! بار بولعىر...
ترۋبكا قولىڭنان ءتۇسىپ كەتتى؛ قىسىلۋ ورنىنا قارق-قارق كۇلىپ، قاسىڭداعى ديۆانعا قۇلاي كەتكەن-دى، دۇنيە كەزەك، ونىڭ باسىنداعى قاسىرەتكە، سول ارادا، سەن كۇلىپ ەدىڭ-اۋ، كۇلەتىن كەزەك ەندى وعان كەلدى؛ بيۋرودان كەيىن جەر بەتىنە سىيماي، قىستىڭ كوزى قىراۋدا قاڭعالاپ قيانداعى ەلىنە بارعاندا داۋىلعا ۇشىراپ ءۇسىپ ولگەنىڭدى ەسىتكەندە، ەسەسى كەتىپ جۇرگەن تالايدىڭ ايىزى قانار! سونى ەسىتكەندە جۋان جاقايىم قايتەر ەكەن؟ اناداعى ءدال سەنشە، و دا ديۆانعا شالقالاپ قۇلاي كەتىپ، مەستەي قارنى بۇلكىلدەپ قارق-قارق كۇلەر مە ەكەن؟
ءازىم جىلادى ما، الدە سۋ اعارىنان سورعالاپ مازاسىن الىپ تۇرعان سوراسىن ىشىنە تارتتى ما، سولق-سولق ەتتى؛ ءجا، جامان نەمە قارمىسىن قايتارعىسى كەلسە، بۇنىڭ ءۇسىپ ولگەنىن ەسىتكەندە تابالاپ كۇلسە كۇلەر؛ ال ءبىراق، قارا كۇن باسىنا تۋىپ تۇرعاندا جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي بۇنى تابالاپ ءتىسىن قايراپ نەسى بار؟ جو-ق، مىناۋ ول بولماس؛ وعان نە كورىنىپتى؛ سوسىن ول سورلى دا وڭعان ءتىس تە جوق سياقتى ەدى عوي؛ قىزىل ەتى ىلعي ءىسىپ، تىستەرىنىڭ ءتۇبى شىرىگەن سياقتانىپ قارايىپ تۇرماۋشى ما ەدى؟ ال مىناۋ... جو-ق، مىناۋ كىم دە بولسا ءتىسى بالعاداي بىرەۋ. س-سوندا... اپىراي، سوندا ك-كىم بولدى؟ ءازىم ويلانىپ قالدى: نەگە ەكەنىن قايدام، جاۋلىقتى ول ەندى ءوز توڭىرەگىنەن، ءوز توڭىرەگى بولعاندا دا ەتەنە جاقىن اعايىن-تۋمادان ىزدەدى؛ كىسىنىڭ باسىنا قيىندىق ءىس تۇسكەندە جاماندىق الدىمەن جاقىن-جۋىقتان شىقپاۋشى ما ەدى؟ كىسىگە جاقىننان كورگەن ازار مەن بەزەر قاتتىراق باتۋشى ەدى عوي؛ ەندەشە، ءتىسىن قايراپ، جىنىنا ءتيىپ تۇرعان مىنا سۇمىراي باسقا ەمەس، بۇنىڭ ءوز جاقىنى؛ تەك بىدىق ەمەس، ونىڭ قولىنان جاقسىلىق تا، جاماندىق تا كەلمەيدى؛ بالكىم، قۇرىلىسشى اعاسى... ايتسا دا، قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ ازۋ تىستەرى بالعاداي بولاتىن؛ ەندەشە، مىناۋ سول؛ جانە بۇعان كوپتەن كوكىرەگى قارايىپ جۇرگەن-دى؛ ارينە، كىنا بۇنان؛ بۇل كىنالى؛ بۇنى وقۋعا ءتۇسىردى؛ ۇيىنە جاتقىزدى؛ ءتىپتى، كەشەگى كۇنى وقۋدى بىتىرگەسىن دە بۇنى جاس مامان دەپ جەردىڭ قيا شەتىنە جىبەرگەلى جاتقاندا بەدەلىن سالىپ الىپ قالدى؛ ۇلكەن ۇيدە ىستەيتىن ءبىر باستىقتىڭ قىزىن كوزەمەلدەپ ءجۇرىپ، ءوزى ۇيلەندىرىپ ەدى؛ ءۇي بوپ ۇستىنە شاڭىراق كوتەرگەسىن دە، قايىن اتاسى ەكەۋى ەكى جاقتاپ جەتەلەپ ءجۇرىپ ءتيىمدى جۇمىسقا ىلىكتىرگەن سول كۇشىك، كەيىن ادام بوپ اياعىنا ءمىنىپ العاسىن قۇدايىن ۇمىتتى ەمەس پە؟ بۇل كۇندە كۇلگە شوككەن كارى بۋراداي وت باسىندا وشاقتىڭ بۇتىن قۇشاقتاپ وتىرىپ قالعان زەينەتكەر اعاسىنا، تىم قۇرىسا، ايىندا، جىلىندا ات باسىن بۇرىپ اماندىق-ساۋلىعىن ءبىلىپ كەتۋگە جاراماعان ءىنىنى اتارعا وعى جوق ەدى؛ ات ءىزىن سالماي، ارالارى سۋىپ كەتكەنىنە بۇ دا قىسىلىپ جۇرگەن-دى. سوندايدا، تاۋ باۋرايىنداعى اسەم قالانىڭ الدەبىر جەرىندە، قاي زاماننان بەرى كۇتىمى بولماي كەتكەن ەسكى ۇيدە كۇنىن ساناپ وتىرعان كارى قۇرىلىسشىنى ويلايتىن: "اپىراي"، — دەيتىن سوندا، — ايت، ايتپا، ادام ءومىرىنىڭ اقىرى يت جىرتقان قارا تەرى دەسە دەگەندەي ەكەن عوي".
وسى كىسى بۇل وقۋعا كەلگەن جىلدارى ابىروي، اتاققا بولەنگەن داڭقتى كىسىلەردىڭ ءبىرى ەدى-اۋ؟! و، زامان-اي! اعاسىنداي ادام استانادا جوق سياقتى ەدى عوي! شىنىندا دا بۇل كورگەن استانالىقتار انا جاقتاعى بالىقشىلار سياقتى بوز الا تاڭنان تۇرا سالا دىردەكتەپ جۇمىسقا اسىعىپ بارا جاتادى؛ قۇلقىن سارىدەن جەم ىزدەپ دورباسى سالاقتاعان بىرەۋلەر انا دۇكەندەگى، مىنا دۇكەندەگى وپىر-توپىردان ءوڭىر تۇيمەلەرى ءۇزىلىپ، جاعاسى جىرتىلىپ الاۋ-دالاۋ، ەبىل-سەبىل بوپ جۇرگەندە، ال بۇنىڭ اعاسى كۇندە-كۇندە حان ساسكەدە كەرىلىپ-سوزىلىپ تۇرار ەدى؛ كەرىلىپ-سوزىلىپ تۇرعاسىن دا تاپ ءبىر باي-پاتشالارشا اسىقپاي اس-سۋلانىپ الار ەدى دە، جۇمىسقا بارعىسى كەلسە بارىپ، ال، ەگەر، بارعىسى كەلمەسە، كەڭسە جاعالاپ كەتەر ەدى؛ سەن بۇعان قايران قالاتىنسىڭ؛ اعاسىنىڭ سىرىنا باسى جەتپەي، قۇر تاڭدانىپ، قۇر تامسانىپ ايران-اسىر قاپ جۇرگەندە، سونان ءبىر كۇنى، ۇمىتپاسا... سول ءوزى قىس ايى ەدى-اۋ؟.. يا قاڭتار، يا اقپان ەدى: باي-پاتشا كورىپ جۇرگەن الگى كەرەمەت اعاسى سونان ءبىر كۇنى توسەگىنەن سۋ شىققانداي، تاڭ قاراڭعىدا اتىپ تۇرسىن؛ الدەنەگە اسىعىپ اپالاق-قۇپالاق كيىنسىن؛ ازىرلەپ قويعان اس-سۋىن ىشۋگە دە شاماسى كەلمەي، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ شىعىپ كەتسىن؛ سول كۇننەن باستاپ ونىڭ كەشەگى كەرىلگەن، سوزىلعانىنىڭ ءبارى قالدى. سونان بىلاي قاراعان تىرىلىگىنىڭ ءبارى انە ءبىر سوعىس جىلدارىنداعى بالىقشىلارداي، كۇندە-كۇندە تاڭ قاراڭعىدا تۇراتىن بولدى؛ بىردەڭە ىشسە ءىشىپ، ىشپەسە اسىعىس-ۇسىگىس جۇمىسقا جۇگىرەتىن بولدى؛ تۇستە انا جاقتا اس ىشەتىن-ىشپەيتىنى بەلگىسىز؛ تاڭ قاراڭعىدا كەتكەن كىسى، سونان قاس قارايا ءبىر-اق كەلەتىن بولدى؛ كەيدە ەل جاتا كەپ، كيىمشەڭ بويىمەن توسەككە قۇلايتىن بولدى؛ وسى كۇندەرى اعاسى ابدەن جۇدەدى؛ ۇستارا ءجۇزى تيمەگەن ساقال-مۇرت كەڭىردەكتەن باستاپ كوزىنە دەيىن كيىزدەي باسقانى سونشا، ءبىر كۇنى سىرتقا شىعىپ بارا جاتىپ، قابىرعاداعى ايناعا كوزى ءتۇستى دە، قايىرىلىپ تۇرا قالدى؛ ءىنىسىن قاسىنا شاقىرىپ الىپ: "كورىپ تۇرسىڭ با، ەگەر وسىدان قويا بەرسەم، مەنىڭ ساقالىم كارل ماركستىڭ ساقالىن بەلىنە قىستىرىپ كەتەر ەدى"، — دەپ وزىنە ءتان ماشىقپەن بەتىنە سىڭار ءاجىم تۇسىرمەي، بار سالماقتى قارنىنا سالا ىرق-ىرق كۇلگەن ەدى دە، جۇمىسقا اسىققان ەدى؛ تورە سۇيەك، كەربەز، پاڭ كىسىنىڭ قازىرگى ءحالىن كورگەندە جانىڭ شىن اشىپ، اياۋشى ەدىڭ.
ءسۇيتىپ، ايلار بويى ءۇي كورمەي سارتىلداپ جۇرگەن اعاسى ءبىر كۇنى جىل اياعىندا ءىنىسىن تاعى تاڭعالدىرىپ، حان ساسكەدە ويانباسى بار ما؛ حان ساسكەدە ويانعاسىن دا تاپ ءبىر باياعىنىڭ باي-پاتشاسىنشا اسىقپاي كەرىلىپ-سوزىلىپ تۇرماسى بار ما؛ سول كەرىلىپ-سوزىلعان قاننەن-قاپەرسىز قالپىن ساقتاپ اسىقپاي قىرىنعاسىن الگى باكىنىڭ ءجۇزى تيگەن جەردىڭ ءبارىن اۋەلى قيار سۋىمەن شايىپ، جۇپار ءيىستى جۇمساق كرەم جاعىپ الاقانمەن ىسقىلاسىن-اي كەپ! "ەندى نە ىستەر ەكەن؟" — دەپ اعاسىنان كوز الماي اربالىپ تۇرىپ، سول كۇنى بۇل ءبىرىنشى ساباقتان قالىپ قويعان-دى؛ ونى ءوزى بايقاماسا دا، اعاسى بايقاپ، ميىعىنا مىسقىل جۇگىرتىپ مىرس ەتتى دە، كرەم جاققان بەتىن قايتا ىسقىلادى؛ سوسىن ءوڭى كىرىپ اجارلانىپ قالعان بەتىنە ءاتىر جاقتى؛ بۇنىسى ءتىپتى تاڭعالدىردى؛ كەيىن ساباق كەزىندە سۇڭقىلداق پروفەسسوردى تىڭداۋدىڭ ورنىنا اعاسىنىڭ الگىندە الدەبىر جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەرشە سىلانىپ-سيپانعان تىراشتىعىن ويلاپ تاڭدانىپ قالا بەردى؛ سوسىن كۇنى بويى ءۇي كورمەي، سارتىلداپ جۇرگەن اعاسىنىڭ، ەندى نەگە بۇلايشا حان ساسكەدە تۇرىپ كەرىلە-سوزىلا قالعانىنا تۇسىنبەدى؛ نەعۇرلىم تۇسىنبەسە، سولعۇرلىم تاڭداندى؛ نەعۇرلىم تاڭدانسا، سوعۇرلىم قۇرىلىسشى اعاسى بۇعان ءتاڭىرىنىڭ تۋمىسىنان ارتىق جاراتقان، ۇسىنسا قول جەتپەيتىن تەڭدەسى جوق جان سياقتاندى؛ ونان سايىن ءتىرى پەندەدە تەڭدەسى جوق اعاسىنىڭ ءىسى دە، ءوزى دە وزگەشە بوپ وقشاۋلانا بەردى؛ اسىرەسە اعاسىنىڭ قاراۋىنداعىلاردى قىرىنا العانى قىزىق؛ وندايدا قايسى بىرەۋلەرشە "قىرام"، "جويام" دەپ الەك-شالەك بولماي، حاتشى قىز ارقىلى شاقىرىپ الار ەدى؛ شاقىرىپ العان كىسىنىڭ الدىنا كەلىپ قيپاقتاپ-سيپاقتاپ تۇرعانىن كورسە دە، ءبىراق وعان نازار اۋدارماس ەدى؛ "وتىر" دەپ تە ايتپاي، ەكى اياعىنان سارسىلتىپ تۇرعىزىپ قويار ەدى دە، سوسىن ول بار ما، جوق پا، ءىسى بولماي، باسقا بىرەۋمەن سويلەسىپ كەتەر ەدى؛ كىسىنى ۇرماي-سوقپاي دا، وسىلاي-اق سازايىن تارتتىرۋعا بولارش كورگەن زەردەلى بالا اعاسىنىڭ بۇل ءتاسىلىن دە ىشىنە ءتۇيىپ العان-دى.
ول جىلدارى قۇرىلىسشى اعاسى بۇنى تەك تاڭعالدىراتىن؛ ءوزى ەشكىمگە ەمەشەسى ءۇزىلىپ ولىپ-وشپەسە دە، ەسەسىنە، ءوزىنىڭ الدىندا وزگەلەردى ەلپىلدەتىپ قۇرداي جورعالاتىپ قوياتىن نىعىز؛ ۇلكەن كىسىنىڭ الدىندا دا ءوزىن ۇستاعانى ۇنادى؛ ءبىر جولى اق وردادا بولعان سالتاناتتى جينالىستى كوگىلدىر ەكراننان كورگەنى بار: ۇلكەن كىسى ءسوز بەرگەندە وزگەلەر سياقتى قۇرىلىسشى اعاسى دا قاڭباقتاي ۇشىپ كەتپەي، ورنىنان اسىقپاي، اقىرىن تۇردى؛ اياعىن دا اسىقپاي، اقىرىن سىزداپ باسىپ مىنبەگە اياڭدادى؛ مىنبەگە شىققاسىن دا وزىنە جان-جاقتان كوز تىككەن قىرۋار حالىق الدىندا تۇرىپ كوزىنە ءتۇسىپ بارا جاتقان سۋسىلداق شاشىن قولىنىڭ سىرتىمەن كەيىن قاراي ءبىر سۇيكەپ قايىرىپ تاستادى دا، ءوزىنىڭ وسىندايدا اسپايتىن دا ساسپايتىن مىرعام، نىعىز قالپىن ساقتاپ تاماعىن كەنەپ الدى؛ جارىسسوزگە شىققاندار بىر-بىرىمەن باسەكەلەسكەندەي اۋىزى جەتكەنشە ۇلكەن كىسىنى ماقتاپ ەدى؛ اعاسىنا ايتار ءسوز قالماعان سياقتى ەدى؛ جوق، اعاسى بۇل ارادا دا جول تاۋىپ شىعىپ كەتتى؛ ورىس تىلىنەن ۇلكەن كىسىگە لايىق ماقتايتىن تەڭەۋ تاپپاعاندا قۇرىلىسشى اعاسى قۇداي بەرگەن قاز داۋىسىن قاڭقىلداتا كوتەرىپ: "مەنىڭ ءبىر اقيقاتقا كوزىم انىق جەتتى: مىنا XX عاسىردا لەونيد يليچ پەن ءبىزدىڭ ۇلكەن كىسىگە تەڭ كەلەتىن ۇلى ماركسيست جوق"، — دەپ، اسىرەسە، وسى ارادا حان ورداسىنداي كەڭ سارايدىڭ ءتورت قابىرعاسىن تۇگەل جاڭعىرىقتىرىپ، وكىرەكتەپ بىتىرگەندە، قۇداي ساقتاسىن، دۇنيە تەڭسەلىپ كەتتى؛ قالا، دالادان جينالعان ءسۇت بەتىندەگى قايماقتاي ءيىن تىرەسكەن ىعى-جىعى حالىق ورىندارىنان اتىپ تۇردى. جارىقتىق ۇلكەن كىسى دە وزىمىزدەي ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان باسى جۇمىر پەندە عوي؛ ناعىز پەندە؛ كوگىلدىر ەكراننان كورىپ وتىر: انە، ەكى بەتى نۇرلانىپ شىعا كەلدى؛ اياقتارىنا ءمىنىپ كەتكەن حالىق شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن ءبىلدىرىپ دۋىلداتا قول سوعىپ تۇرىپ العاندا، قايتسىن، ۇلكەن كىسى ورنىنان تۇرىپ باسىن قايتا-قايتا ءيىپ ىزەت ءبىلدىردى؛ سوسىن وسىنشا حالىقتى دۇرلىكتىرىپ ورنىنان دۇرك كوتەرىپ جىبەرگەن اتاقتى قۇرىلىسشىعا دا باسىن قايتا-قايتا ءيىپ، ىرزالىعىن بىلدىرگەن-دى.
ادام مىنەزىن كىم تۇبىنە دەيىن تۇسىنگەن؛ بۇ دا قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ تەرەڭىنە ماڭايلاپ بارا المادى؛ جايشىلىقتا جۇرتتى بەلىنەن باسىپ جۇرە بەرەتىن وزبىر اعاسىنىڭ الگى جەردەگى قىلىعى قايران قالدىرىپ ەدى؛ ءسىرا، بۇ دا قيتۇرقىسى كوپ جاننىڭ زەردە جەتە قويمايتىن تاعى ءبىر قىرى سياقتاندى؛ قالاي دەسە دە، استانادا وقىعان بەس جىلدا زەرەك بالا اعاسىنان كوپ ۇيرەندى؛ كوپ نارسەگە كوزى جەتتى: وسى جىلدارى ول، ماسەلەن اعاسىنىڭ استاناداعى كوپ كۇرىلىسشىنىڭ ءبىرى ەمەس، اتاقتى قۇرىلىسشى ەكەنىن ءبىلدى؛ ول كەزدە "كوممۋنيزمنىڭ ۇلى قۇرىلىسى" اتانعان حان سارايىنداي ساۋلەتتى ۇيلەردى ۇلكەن كىسى باسقاعا سەنبەي، تەك بۇنىڭ اعاسى باسشىلىق ەتەتىن قۇرىلىس ترەسىنە بەرەدى ەكەن؛ ۇلكەن كىسىنىڭ نازارىنداعى ونداي ابىرويلى قۇرىلىستان ۇكىمەت قارجى اياماي، قازىنانىڭ اۋىزىن اشىپ تاستايدى ەكەن؛ ۇلكەن كىسى مەن پارتيا سەنىم ارتقاسىن قۇرىلىسشى اعاسى دا تاپ ءبىر سوعىس جىلدارىنداعى ارال بالىقشىلارىنداي جان اياماي كۇن-تۇن سابىلىپ، ۇلى سەنىمدى ابىرويمەن اياقتاپ، سوسيالدى جارىستى ىلعي جەڭىپ شىعادى ەكەن؛ استاناعا اجار بەرەتىن ونداي اسەم سارايلاردى ۇلكەن كىسى باستاعان ۇكىمەت كوميسسياسى قابىلداعاندىقتان بۇل ءوزى رەسپۋبليكا ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا بوپ ەسەپتەلەدى ەكەن؛ ەل ومىرىندەگى ونداي ەلەۋلى وقيعاعا ول كۇنى بار گازەت، بار جۋرنال، راديو، تەلەديداردان نەبىر قالامى جۇيرىكتەر مەن قىزىل ءتىلدى قايراققا جانىپ العان سۇڭقىلداقتار جينالادى ەكەن؛ تاعى ءبىر ءزاۋلىم ساراي تۇرعىزعان اتاقتى قۇرىلىسشىعا ىرزا بولعان ۇلكەن كىسىنىڭ ءيىن تىرەسكەن ىعى-جىعى جيىن الدىندا ونىڭ كەۋدەسىنە التىن جۇلدىز تاققانىن قۇتىرتىپ جازسا، تەلەديدار اسپان استىن شۋلاتىپ سۇڭقىلعا باسادى ەكەن؛ قوشەمەت، قۇرمەتكە بولەنگەن اتاقتى قۇرىلىسشى سونان قاشان ۇلكەن كىسىنىڭ قالاۋىمەن تاعى ءبىر حان سارايىنداي ساۋلەتتى ءۇي سالۋدىڭ رەتى كەلگەنشە ارقا ەتەگىن كەڭ سالىپ، كۇندە-كۇندە حان ساسكەدە ۇيقىسىن قاندىرىپ تۇرادى ەكەن؛ باي-پاتشالارداي ۋايىم، قايعىسىز راحات ءومىر سۇرەدى ەكەن؛ سول ەكى ارادا قارىزدان شىقپايتىن كەدەيلەۋ مەكەمە قالتاسىن قاعىپ تۇرعىن ءۇي سالاتىن بولسا، اتاقتى قۇرىلىسشى وندايلارعا قولىن لاستاماي، كوپ ورىنباسارىنىڭ بىرىنە ىسىرا سالادى ەكەن. قۋ بالا سوڭىرا ءبىر بيلىككە قولى جەتە قالعاندا قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ بۇل ءتاسىلىن كادەگە قالاي اسىرارىن بىلمەسە دە، ءبىراق بۇ دا ءتۇپتىڭ تۇبىندە باسشى كىسىلەردىڭ ومىرىندە كەزدەسپەي قويمايتىن ءتيىمدى جاعداي ەكەنىن بىلگەن-دى.
ول كەزدەردە بۇل ساباقتان شىعا سالا، سالىپ ۇرىپ اعاسىنا باراتىن؛ قۇرىلىستا قىزدار كوپ؛ ينستيتۋتقا تۇسە الماعان نەبىر جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۇلۋ قىزدار ەلگە قايتپاي، قۇرىلىستا قالىپ قويادى ەكەن؛ اعاسى باسقاراتىن ترەسكە بۇل ىشىنەن "باقشاساراي گارەمى" دەپ ات قويىپ العان-دى.
ءيا، اعاسىن ءپىر تۇتتى؛ بەس جىل ءدارىس بەرگەن ۇستازداردان نە ۇيرەنىپ، نە ۇيرەنبەگەنىن بىلمەسە دە، ءوزى ءپىر تۇتقان قۇرىلىسشى اعاسىنان زەرەك بالا كورگەنىن كورگەندەي قاعىپ الاتىن دا، سوسىن بىلاي شىعا بەرە الگىنىڭ ءبارىن اۋدىرماي قايتالاپ، ەندى بۇ دا انا قۇرىلىسشى اعاسىنشا كەشە ەلدەن وقۋعا وزىمەن بىرگە كەلگەن بالىقشى اۋىلدىڭ بالالارىنىڭ الدىندا سىزدانىپ باعاتىن؛ كۇلگەندە دە الدەكىمدەردەي اۋەيىلەنىپ بەت الدىنا جىرقىلداي بەرمەي، ءدال انا ءوزى پip تۇتقان قۇرىلىسشى اعاسىنشا كۇتىمى قاتتى بەتىنە سىڭار ءاجىم تۇسىرمەي، بەر جاعىمەن ءىشىن بۇلكىلدەتىپ ىرق-ىرق كۇلەتىن ونەر تاپقان-دى؛ سوندايدا كەشە بىرگە ويناپ وسكەن بالىقشى اۋىلدىڭ بالالارى بۇنى تانىماي قاپ، بىر-بىرىنە تاڭدانا قاراپ وتىرعاندارى.
تاڭدانباعان جالعىز باكيزات؛ باكيزاتقا سالسا، كوتى قونىس تاپپاي ۇشىپ-قونعان قىلجاقباس ازىمنەن گورى، قايتا مىنا بارعان جەردە اياعىن ىلگەرى سوزىپ، شالقالاپ وتىرا كەتىپ، اسىقپاي ىڭىرانىپ سويلەپ، ىشىنەن ىرق-ىرق كۇلەتىن مىرعام ءازىم ۇنادى؛ باكيزات ونىڭ بۇل قاسيەتتى كىمنەن ۇيرەنگەنىن دە ءبىلدى؛ انادا ول "اعاممەن تانىستىرام"، — دەپ تۋىسىنىڭ ۇيىنە ەرتىپ اپارعان-دى. ءازىم ەكەۋىنىڭ تاعدىرىنىڭ ءبىر ۇشى وسى كىسىنىڭ قولىندا ەكەنىن بىلگەن قىز وعان ۇناعىسى كەپ تىرىسىپ باعىپ ەدى؛ ءبىراق بىلعارى كرەسلودا بوكسەسى كومىلىپ، گازەت قاراپ وتىرعان ماڭعاز كىسى باسىن دا كوتەرمەدى؛ بۇل تۇگىل، ءازىمنىڭ ءوزى اعاسىنىڭ الدىندا قىسىلىپ قيپاقتاپ-سيپاقتاپ قالدى. قىز ءازىمنىڭ تاساسىنان بىر-ەكى رەت مويىن سوزىپ قارادى؛ كەلەسى جولى ەپتەپ بويى ۇيرەندى مە، الدە ەركەككە ۇناعىسى كەلگەن ءيسى ۇرعاشىلاردىڭ سوناۋ ءتۇپتىڭ تۇبىنەن، حاۋ انادان بەرمەن قاراي كەلە جاتقان وسى ناسىلگە ءتان ويناقىلىق بيلەپ كەتتى مە، ايتەۋىر قول-اياعى جەپ-جەڭىل قاعىلەز قىز قارا كوزى جايناڭداپ، ءازىمنىڭ تاساسىنان شىقتى؛ بوكسەسىنىڭ سالماعىن بىلعارى كرەسلوعا سالىپ نىعىزداپ وتىرعان اتاقتى قۇرىلىسشىعا الدە مىسقىلداعانى، الدە ءتىپتى "سىزدانساڭ سىزدانا بەر، ال مەن قورىقپايمىن" دەگەن قىرى ما، قارا كوزىن ۇشقىنداتىپ، ءاعالى-ىنىلى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اڭگىمەگە وپ-وڭاي ارالاسىپ كەتتى.
— ازىمنەن ەسىتتىم، ءسىز باسقاراتىن ترەستە قىزدار كوپ كورىنەدى عوي؟ راس پا؟
اتاقتى قۇرىلىسشى قىزدى جاڭا بايقاعانداي، كوزىن گازەتتەن الىپ، تاڭدانا قارادى:
— ءيا، قىزدار جەتەدى.
— وقۋعا تۇسە الماعاندا، مەن دە سىزگە باراتىن ەدىم. سوندا مەنى جۇمىسقا الار ما ەدىڭىز؟
اتاقتى قۇرىلىسشى ءوز ومىرىندە تالاي قىزدى قولىنان وتكىزگەن-دى؛ ءبىراق ءدال مىنا ەشكىمنەن قىسىلماي دا قىمسىنباي سىقىلىقتاپ كۇلىپ، ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ بارا جاتقان جايناڭ كوز قىزدى جاڭا كورگەندەي؛ وعان تۇك ايتا الماي تاماشالاي قاراپ قالعان-دى؛ وسىدان كەيىن قىز ازىمگە ەرىپ ءجيى باراتىن بولدى؛ قانشا بارسا دا ءقازىر عانا قاسىندا بالاشا ەركەلەپ تۇرعان قىز تاعى ءبىر توسىن قىلىقپەن قۇبىلىپ، جانىنا جاناسىپ كەتكەننىڭ ءبارىن وپ-وڭاي ىلىقتىرىپ ءۇيىرىپ اكەتەتىن پالەسى بار؛ قىز اعاسىنا ۇنادى؛ ءتىپتى ونىڭ باۋرىن كوتەرە سالا ماڭايىنان ەرمەك تاۋىپ ويناماسا تۇرا المايتىن تۇلكىنىڭ كۇشىگىندەي ويناقى، ەلگەزەكتىگىنە دە كىنارات تاعا المادى؛ ءبىر جولى اعاسى ەكەۋى قىزدى ورتاعا الىپ سويلەسىپ تۇرعان؛ قىز اسا كوڭىلدى ەدى؛ قارا كوزى جايناڭداپ، ەكى ەركەككە كەزەك قاراپ تۇرعان-دى؛ كەنەت الدەنەگە سىقىلىقتاپ كۇلدى-كۇلدى دە، قاسىنداعى ءازىم ەمەس، اتاقتى قۇرىلىسشى ەكەنىن اڭداماي قالدى ما، الدە ءتىپتى اڭداسا دا ادەيى ىستەگەن و دا ءبىر كەسىرلىگى مە، اتاقتى قۇرىلىسشىنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ اسىلا كەتتى.
— ءازىم اۋزىن اشسا ءسىزدى ماقتايدى. استاناداعى دۆورەستەردى ءسىز سالعان كورىنەسىز عوي؟
— اعاسى بولعاسىن ماقتايدى دا...
— جوق، ماعان دا ۇنايدى. ۆو-و!..
قىز بارماعىن كورسەتىپ، اتاقتى قۇرىلىسشىنى بالاشا ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى. ءيسى ۇرعاشىلاردىڭ تالاي قىلىعىنا قانىق بولا جۇرگەندە، بۇل ءبىراق بۇرىن-سوڭ وسى ءناسىلدىڭ ەش قايسىسىنان ءدال وسىنداي ويناقى بالا مىنەزدى كەزدەستىرگەن ەمەس-تى. اتاقتى قۇرىلىسشى قاپەلىمدە قايتەرىن بىلمەي قالدى؛ تەك ەركە قىزدىڭ اڭداۋسىزدا قولى تيگەن الگى جەر توك ۇرعانداي ءدىر ەتتى. "اتتەڭ، نە قىلاسىڭ، مىنا جامان نەمەنىڭ جولىن كەسىپ، ارامداپ قويعانى. ايتپەگەندە ءوزى-اق كىرىسىپ كەتەتىن جەر ەكەن".
— بەرى كەل، وتىر! — دەدى قىزىن شىعارىپ ساپ قايتىپ كەلگەن ىنىسىنە، — بۇل بالا بولاشاق كەلىن بە؟
— ءيا، كوكە. قالاي... ۇنادى ما؟
— اۋىزىڭنىڭ سالىمى بار ەكەن. ءسىرا، كوپ ۇزاماي ۇيلەنەتىن شىعارسىڭ؟
— ءيا، كوكە. ۋادەلەسىپ تە قويدىق.
— دۇرىس. تەڭىڭ. تەك، بالا...
— ءيا، كوكە...
— مەنەن اقىل سۇرايتىن بولساڭ، ساعان ايتارىم — ءوز ايەلىڭ سۇلۋ بولعاننان گورى، وزگەلەردىڭ ايەلى سۇلۋ بولعانى دۇرىس. تۇسىنەسىڭ توي، he-he-he...
اتاقتى قۇرىلىسشى كۇلكىسىن كىلت تىيدى دا، ءسونىپ كالگان ترۋبكانى تۇتاتتى؛ سوسىن گاۆاي تەمەكىنىڭ جۇپار ءيىسىن اينالاعا بۇرق ەتكىزدى دە، ىنىسىنە بۇرىلدى:
— وسى ايتقانىم ەسىڭدە بولسىن. ال، بارا بەر!
سول ارادا تۇك دەمەسەڭ دە، ءبىراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە سەنىڭ ويلاعانىڭ ەمەس، وسى كىسىنىڭ دەگەنى بولاتىنىن ءىشى قۇرعىر سەزگەن؛ ول كەزدە پip تۇتقان تۋىسىڭنىڭ اۋىزىنان نە شىقسا، سوعان باس شۇلعىپ، قۇلدىق ۇرىپ تۇراتىنسىڭ؛ جەر باسقان پەندەدە ونان اسقان قۇدىرەتتى كىسى جوق سياقتانىپ، قۇدايداي تابىنىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى... ۇمىتپاسا، (بۇل ينستيتۋت بىتىرەتىن جىلى) قۇرىلىسشى اعاسى كۋرورتقا جۇرەتىن بولدى دا، بۇنى پۋتيەۆكاعا جۇمسادى؛ باستىقتاردىڭ ەم-دومىنا باسشىلىق ەتەتىن مەكەمە ورنالاسقان ەڭسەلى سارى ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا تۇقشىڭداپ پۋتيەۆكا تولتىراتىن دا جاتاتىن قالاق بەت قارانىڭ الدىندا بۇنان بۇرىن دا بولعانى بار-دى؛ وسى جولى قالاق بەت قارانىڭ الدىندا شورتيعان سەمىز ايەل تۇر ەكەن؛ جۋان دەنەسى يمپورت كويلەككە سىيماي، قوڭىنان جارىلعان ايەل پۋتيەۆكا قولىنا تيگ — ەسىن تاقتاي ەدەندى دۇرسىلدەتىپ تەپسىنە باسىپ شىعىپ كەتتى دە، كەزەك بۇعان كەلگەندە تەلەفون شىلدىرادى؛ قالاق بەت اۋەلى ترۋبكانى كوتەرگىسى كەلمەي تىرجىڭداسا دا، تىڭداعان بويدا ورنىنان اتىپ تۇردى؛ قالاقتاي بەتتە قۇرىسقان، تىرىسقاندار ساتتە جادىراپ:
— ا-ا... وڭتۇستىك قازاقستان وبكومى ما؟ ءيا، ءيا، تىڭداپ تۇرمىن. قىرىمعا ما؟.. ءيا، تابام. تەك كىمگە؟..
سۇيدەدى دە، قالشيىپ تىڭداپ قالدى. شاماسى، انا جاقتان بەلگىسىز بىرەۋدى اتاسا كەرەك، قالاق بەت ورنىنا قايتا وتىردى.
— فاميلياسىن قويىڭىز. بىزگە فاميلياسى كەرەك ەمەس، كىم بوپ ىستەيتىنى... قىزمەت ورىنى كەرەك.
انا جاقتىڭ نە دەگەنى ەستىلگەن جوق؛ ءبىراق بالا قالاق بەتتىڭ كەسكىنىنە قاراپ ءبارىن اڭعاردى: الىنە قاراماي قىرىمعا دەمالىسقا بارعىسى كەپ پۋتيەۆكا سۇراتىپ جاتقان وڭتۇستىك قازاقستان وبكومىندا بۇت پەن سان اراسىندا جۇرگەن الدەكىم ەكەنىن ءبىلدى؛ قالاق بەتتىڭ ەندى تۇسىمەن بىرگە داۋىسى دا وزگەرىپ:
— ون دليا ناس نە فيگۋرا، — دەدى دە، ترۋبكانى تاستاي سالدى. ول ساعان دا سۋىق قارادى:
— شارۋاڭدى ايت!
سەندە زارە قالمادى؛ قورىققانى سونشا، دەم اراسىندا دەمى جەتپەي، كويلەگىنىڭ جاعاسى قىسىپ بۋىنىپ بارا جاتقانداي. ماسقارا بولعاندا، بۇنىڭ قۇدايداي كورەتىن اعاسى دا جاڭاعى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ كىسىسى سياقتى مىنا سارى ءۇي ءۇشىن فيگۋرا بولماي شىقسا قايتتى؟
— شارۋاڭدى ايت دەدىم عوي!
— شار-ۋام... شارۋا بولعاندا... ماعان ەمەس...
— ساعان ەمەسى بەلگىلى. سوندا كىم؟
— اعام...
— اعاڭ كىم بوپ ىستەيدى؟
— باستىق...
— باستىق كوپ. كونكرەتنو.
— ەڭبەك ەرى. رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن قۇرىلىسشى. بەس... جوق، كەشىرىڭىز، جەتى وردەندى... سوسىن جانە لاۋرەات...
— فاميلياسى؟..
قۇداي وڭداپ پۋتيەۆكانى ىلگىشسىز بەردى؛ ءبىراق بۇل ءپىر تۇتقان قۇرىلىسشى اعاسىنىڭ قۇرمەتتى اتاعى مەن ومىراۋىنداعى سونشا كوپ مونشاقتى شۇبىرتىپ ايتسا دا، الگى قانىپەزەردىڭ وتىرعان ورنىنان قۇيرىعى قوزعالماعانى ويلانتىپ تاستادى؛ تىم قۇرىسا قالاقتاي بەتتىڭ ءبىر تەرىسى بۇلك ەتپەي، بەزەرىپ العان ءزابىرى جانىنا باتتى: "اعاڭنىڭ مونشاقتارى كوپ ەكەن، ايتا بەر! ايتا بەر، بالا!" — دەپ بۇنى سويلەتىپ قويىپ، ءوزى مىسقىلداپ كۇلىپ وتىرعانداي؛ شىنىندا دا، اعاسى قانشا سارايلار، عيماراتتار سالسا دا، بەس جىلدىق جوسپاردى ءۇش جىلدا ورىنداپ سوسيالدى جارىستا الدىنا جان سالماي جەڭىپ شىقسا دا، قىزىل تۋ السا دا، قىزىل تاقتاعا سۋرەتى ىلىنسە دە، ومىراۋى ادەمى مونشاققا تولسا دا، شاۋىپ شىققان بيىگى بەلگىلى بولعان-دى؛ شاماسى، ءولىپ-تالىپ شىققان بيىگى وزىنە الدەقانداي كورىنگەن؛ سول بيىگىنەن ءبىر قادام ىلگەرى تالپىنباي، ەسكى جۇرتتا سارى جامباس بوپ وتىرىپ قالعان؛ الىنە قاراماي قىرىمعا كۋرورتقا بارعىسى كەلگەن وڭتۇستىك قازاقستان وبكومىنداعى الگى بىرەۋ سياقتى بۇنىڭ اعاسى دا مىنا سارى ءۇي ءۇشىن فيگۋرا بولماي شىقتى.
سول جىلى بۇل ينستيتۋت ءبىتىرىپ، اعاسىنىڭ كومەگىمەن استانادا قالدى؛ اعاسىنىڭ كوزەمەلدەۋىمەن جۇمىسقا ورنالاستى؛ سونان كەيىن دە ءوز بەتىمەن ءورىس تابا الماي، ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ اعاسىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا تىعىلا بەردى؛ ءسۇيتىپ جۇرگەندە التى جىل ءوتتى؛ تەك جەتىنشى جىلى جەلى وڭىنان تۇرىپ، كوكەيدە جۇرگەن كوپ ارمانعا دا قولى جەتتى: اكادەميك بولدى. ديرەكتور بولدى. ونان دەپۋتات... ونان اندا دا مۇشە، بۇندا دا مۇشە... جينالىس... جينا-لىس...
ءبىراق زامانىندا ۇيىرگە سالعان ايعىرداي ازىناپ قالعان كارى كىسى ءىنىسىنىڭ جيىن-جينالىسىن، "قول تيمەي جۇرگەنىن ءقايتسىن". بىرەۋ ارقىلى انادا بۇعان "مەن ولگەندە قابىرىما توپىراق سالماسىن"، — دەپ حابار ايتىپ، ات قۇيرىعىن كەسىپ تاستاپ ەدى؛ سونىڭ ارتىنان بۇلار كوشەدە كەزدەسىپ قالدى؛ بيشارا قاتتى قارتايىپتى؛ كوزىندە قارا كوزىلدىرىك؛ قولىندا تاياق؛ تاياقتىڭ تەمىر ۇشىن تاس كوشەگە قاداي تىق ەتكىزدى دە، بۇعان قارا كوزىلدىرىكتىڭ ارجاعىنان شانشىلا قاراپ ءبىراز تۇردى؛ سوسىن ويىنا نە تۇسكەنىن قايدام، وز-وزىنەن وسقىرىنا مىرس ەتتى:
— جولىڭنان قالما، بار! بارا بەر!
سۇيدەدى دە، قوشتاسۋعا كەلتىرمەي، شۇعىل بۇرىلىپ جونەلە بەردى؛ بۇل اۋىزىنا ءسوز تۇسپەي، قيقار شالدىڭ سوڭىنان قاراپ ءبىراز تۇردى؛ قانىنا قارايىپ العان قيقار نەمە، بۇعان قۇددى كويلەك جاعاسىنان قىلقيىپ شىققان قىلدىرىقتاي موينىنىڭ كەك جەلكەسىندەگى شۇقىرشاعىن كورسەتكىسى كەلگەندەي، ارتىنا ءبىر دە رەت قايىرىلىپ قاراماي، تاس كوشەنى قولىڭداعى تاياقتىڭ تەمىر ۇشىمەن تىقىلداتىپ تىپ-تىك بوپ كەتىپ بارا جاتتى؛ كىم ءبىلسىن، قىرشاڭقى شالدىڭ بۇنىسى دا بۇعان كورسەتكەن قىرى ما؟ كەزىندە ءتىرى جانعا كەۋدەسىن باسقىزباي مەنمەنسىپ قالعان تاكاببار نەمەنىڭ بۇنى كورگەندە كەكىرلىگى ۇستادى ما، ايتەۋىر يىعى، باسى، تارامىس دەنەسى تۇگەل سىرەسىپ وقتاۋداي بولا قاپتى؛ زامانىندا قارا جەردى سىزداپ باساتىن مىرعام كىسى كەشە ءوزى ادام قىلعان شىلتىكەيگە ءالى دە بولسا ىرىلىگىن تانىتقانداي اياعىن شيراق الىپ شالقالاقتاي تۇسەدى.
اعاسىنىڭ جايى بەلگىلى: ىزاقور. كەكشىل. كەشىرمەيدى. قاستاسقان ادامىن قارا جەرگە تىقپاي تىنبايدى. ءازىم سەلك ەتتى. قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن بالعاداي ءتىس تاعى دا ساق-ساق، سارت-سارت... جوق، مىناۋ باسقا ەمەس، سول! كارى قىرت! قارتايسا دا ءتىسىنىڭ بالعادايىن كوردىڭ بە. قۇدايى بەرىپ، تابالاپ تۇر عوي. تابالا! تابالا!
ءازىم الدە كۇيىك، الدە ىزا ما... الدە ءتىپتى اڭىراعان اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ سۇيەكتەن ءوتىپ بارا جاتقان ۇسكىرىك سۋىق جەلى مەن قىلشىلداعان ايازى شىداتپاي، قول-اياعىنا نە بولا الماي قالشىلداپ كەتتى مە؟ ايتەۋىر، سۋىق العان ءبۇتىل دەنە بەزگەك بۋعانداي ءدىر-دىر، قالش-قالش... ءتىسى دە ساق-ساق، سارت-سارت... توقتا... ءاي، مىناۋ... ويباي-اۋ، بۇنىڭ ەرتەدەن بەرى يمانىن ۇشىرىپ، زارە قۇتىن الىپ بىتكەن، ءوزى ويلاعانداي، انا جاقتاعى باقتالاس، باقاستار ەمەس، جامان جەرلەسى دە ەمەس، جۋان جاقايىم دا ەمەس، كارى قۇرىلىسشى اعاسى دا ەمەس، بۇنىڭ ءوزىنىڭ ءتىسى بولعانى ما؟
ءازىم اڭ-تاڭ؛ باسىنان كەشكەن مىنا حال ساناسىنا ءالى دۇرىس جەتىپ بولعان جوق؛ ازىرگە كوزىنىڭ انىق جەتكەنى — باقسا، بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە ءتىسى بالعاداي ەكەن عوي! جۇرتى قۇرعىردىڭ كەزىندە بۇنان زار جىلاعانى دا تەگىن بولمادى. دىبىسىن شىعارعىسى كەلمەي جاق سۇيەگى سىرقىراعانشا تىستەنسە دە، ءبىراق تىسىنە ءالى كەلمەي، سارت-سارت... ساق-ساق... قۇلاعىن تەسىپ بارا جاتقان سارتىلدان ءتىسىنىڭ ءتۇبى سىرقىرادى؛ زىقىن العان سارتىلدى تيىپ تاستاعىسى كەپ ازۋ تىسىنە كۇش سالىپ، ارى-بەرى تىستەنىپ ەدى؛ تىستەنە بەرگەسىن بە، ەندى قۇلاعى شانىشتى؛ دىردەكتەپ باۋىرىنا كىرىپ بارا جاتقان ايەلگە ءتىل قاتايىن دەپ ەدى، قارىسقان جاعى اشىلمادى. "اجالى قۇرعىردىڭ جەتكەن جەرى وسى شىعار". سۋ اعارىنا مۇز قاتىپ مازاسى كەتىپ بارا جاتقاسىن مۇرنىن باكيزاتتىڭ يىعىنا ۇيكەپ-ۇيكەپ الدى؛ ەسىنە جادىگەردىڭ الگىندە "قيمىلدا، قوزعال" دەگەنى ءتۇستى؛ ىشىك استىندا تىرپ ەتپەي تۇرا بەرگەنشە، ءبىر ەسەپتەن، سول جاماننىڭ ءتىلىن العىسى كەلدى؛ ەندىگى جان ساقتاۋدىڭ جالعىز امالى وسى ەكەنى ميىنا كەش جەتتى؛ شىبىن جان ءۇشىن قولدى-اياققا تۇرماي بەزەكتەپ جۇرگەن انا جامان نەمە سياقتى بۇ دا ءقازىر سىرتقا شىعادى؛ ول نە ىستەسە، بۇ دا سونى قايتالايدى؛ شىنىمەن سۇيتكىسى كەپ جىگەرگە ءمىنۋىن مىنسە دە، ءبىراق بۇل كەزدە ءبۇتىل دەنەسى بۇيىعىپ، قول-اياعىنا كوشىپ العان قورعاسىن سالماق قوزعالتپادى؛ ءسال قيمىلداپ قوزعالسا دا، تۇلا بويىن تۇگەل سۋىق الىپ قۇرىسقان، سىرەسكەن تارامىستار، سىڭىرلەر شارت ۇزىلەتىندەي؛ ولەتىنىنە كوزى جەتكەسىن بە، قويان جىلعى جۇت ەسىنەن شىقپاي تۇر؛ سوندا دا وسىلاي كوكتەن جاۋىپ، جەردەن بوراپ ەدى؛ سوندا دا قارا داۋىل قىر بەتتەن كۇن-كۇن، ءتۇن-تۇن سوققان؛ بوي تاسالار ىعى، پاناسى جوق اڭىراعان دالادا قايدا كەتەرىن بىلمەي جانى قىدىرعان اڭدار ۇيىر-ۇيىرىمەن ۇيىتقىپ جوسىپ ءجۇرىپ، باسقا لاج قالماعاسىن سايعا، جىرالارعا تىعىلعان-دى؛ ۇيىتقىپ بوراعان قار ساي، جىرالارعا جان-جاعىنان قۇيىلىپ، تىرىلەي كومىپ جاتقاندا دا الگى ۇيىر-ۇيىرىمەن ۇيلىققان اقبوكەن، قاراقۇيرىقتار تىرپ ەتپەي، تۇرعان-تۇرعان جەردە قاقپاعىمەن قىرىلعان-دى. سول جىلى بۇلاردىڭ دا ساۋىپ وتىرعان ىڭگەنى ىعىپ كەتىپ، اۋىل سىرتىنداعى كۇركىرەۋدە قاتىپ قالعان-دى. سونان كوكتەمدە، قار كەتكەسىن تۇزدە تىشقان اۋلاپ جۇرگەن اش يت ۇستىنەن شىعىپتى دا، قاڭقاسىن كوتەرىپ تۇرعان تۇيەنىڭ اۋەلى سيراعىن يىسكەپتى؛ سوسىن يتتىگى ۇستاپ شابىن كوتەرىپ، الگىندە عانا ءوزى يىسكەگەن سيراققا سارىپتى؛ سونىڭ بارىندە دە كەلدى-اۋ، كەتتى-اۋ دەپ سەلت ەتپەي قويعانى شامىنا تيگەن يت ارتىنا شەگىنە بەرە شاۋىلدەپ ۇرگەن ەكەن، ىشىنە ءشوپ تىققان تۇلىپتاي قاڭقاسىن كوتەرىپ تۇرعان جانۋار گۇرس ەتىپ ءيتتىڭ ءدال ۇستىنە قۇلاپتى...
بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە بۇرىن سوڭ ءومىرى اۋىرماعان بالعاداي تىستەرى ساق-ساق... سارت-سارت... ءازىم بۇل جولى ونى سەزگەن جوق. كوز الدىندا باياعى قويان جىلعى جۇتتا قار استىندا قالعان وزدەرىنىڭ ەكى وركەشى بالاداي ىنگەنى تۇرعان-دى.
* * *
ءازىم شىن السىرەدى. تيتىعى قۇرىپ السىرەگەن دەنە ارى-بەرىدەن سوڭ توپىراق باسقانداي جەرگە تارتىپ، ەندى بولماعاندا كوك مۇزعا وتىرا كەتەتىندەي سۇلدەرىن شاققا كوتەرىپ تۇر: "قۇدايعا نە جازدىم. نە پيعىلىمنان تاپتىم"، — دەدى ءازىم. كىنام بار شىعار، ءبىراق قاي مۇسىلمان ەتەگىنە ناماز وقىپ ءجۇر ەدى. قۇداي الدىندا كۇنام بولسا، وعان لايىق جازانى العان جوقپىن با؟ پارتيادان شىعاردى. جۇمىستان بوساتتى. استانانى تاستادى. استاناداعى ۇيى-كۇيىن تاستاپ، ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ بەتى اۋعان جاققا تەنتىرەپ كەتكەندە، الدىنان تاعى دا قاھارىن توگىپ قارىن، بورانىن، قارا داۋىلىن قاپتاتىپ نەسى بار. سونداي-اق، بۇل قۇدايعا نە جازدى؟ نە... نە جازدى؟
ءازىم ايقايلاپ جىبەرۋگە از-اق قالدى. ءىشى يتتەي ۇلىپ دىرىلدەپ تۇردى دا، كەنەت وكىرىپ جىلاپ جىبەردى. باكيزات شوشىپ كەتتى:
— جا-نىم!.. جانىم، جىلاماشى...
ءازىم باسىنا قان شاپشىپ، قۇلاعى شۋىلداپ كەتتى دە، قاسىنداعى ايەلدىڭ نە دەگەنىن ەسىتكەن جوق؛ تەك وزىنە قاراي ايمالاپ كەلە جاتقان مىنا ءبىر مۇپ-مۇزداي قولدان تىكسىنىپ، جولاتپاي قاعىپ جىبەرە جازدادى؛ ءبىراق سۋماڭداعان شيدەي جىپ-جىڭىشكە ساۋساقتار ەشتەڭەگە قارايتىن ەمەس؛ كەرەك دەسە، ءازىمنىڭ الدەنەگە بويىن الىپ قاشىپ، تارتىنشاقتاپ تۇرعانىنا دا قاراعان جوق؛ قاراڭعىدا سيپالاپ مۇرنىن ءسۇرتتى؛ سونان كەيىن دە سۇعاناق قول سيپالاپ ءجۇرىپ قاسىن، كىرپىگىن ىزدەپ تاپتى؛ تابا سالىسىمەن سول بويدا ءازىمنىڭ اق قىراۋ كىرپىگىنە ىلىنگەنى ىلىنگەندەي مۇز مونشاققا اينالىپ قاتىپ جاتقان جاستى بىر-بىرلەپ ۇگىپ الىپ جاتىپ تا: "جىلاماشى... جالاماشى، جانىم"، — دەپ، شىنىمەنەن جانى ءۇزىلىپ بارا جاتقانداي جادىگويلىگى، اسىرەسە جىنىنا ءتيىپ ەدى. انادا اكادەميك بوپ سايلانعاندا دا ءدال وسىنداي كولگىر، جادىگوي بىرەۋلەر ەمەشەسى ءۇزىلىپ بارا جاتقانسىپ، بۇل كىرسە كىرىپ، شىقسا شىعىپ، اياعىنا ورالىپ جۇرگىزبەي قويىپ ەدى؛ ءازىم بەت-اۋىزىن سيپالاپ، يرەلەڭدەپ ءجۇرىپ العان مۇپ-مۇزداي شيدەي ساۋساقتاردى قاعىپ جىبەردى:
— ككەەتت!..
ايەل رەنجىگەن جوق؛ قايتا ەركەكتى ارباعىسى كەلگەن ۇرعاشىلاردىڭ ەجەلگى مەكەرلىگىنە باعىپ، ومىراۋىنان يتەرگەنگە قاراماي، وكپەسىن الا ۇمتىلىپ جاتىر:
— جانىم، كەشىر...
— ككەەتت... ءببااررىى سسەەننەەەنن...
— ءيا، مەن... مەن كىنالىمىن. ۇرىسساڭ دا، ولتىرسەڭ دە مەيلىڭ. تەك قۋما! قۋماشى...
باكيزات جىلاپ جىبەردى؛ ءازىمدى موينىنان تاس قىپ قۇشاقتاپ الىپ، ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ جاتقان مىنا ايەلدىڭ كوز جاسى كوڭىلىن قوزعاعان سياقتى. شىنىندا دا، بيشارانىڭ بۇعان جازىعى قانشا؟ ايتا بەرسە، بۇنىڭ ءوز باسى ايەل زاتىنان قىلداي قيانات كورگەن جوق ەدى عوي. ول بيشارالارعا قايتا ىلعي بۇل قيانات ىستەپ، ءزابىر-جاپا شەكتىرىپ جاتپاۋشى ما ەدى؟ سوندا، ولار بۇعان مىقتاعاندا ناز ارتسا ارتقان شىعار، ءبىراق ەشقاشان وكپە ارتىپ كىنالاپ كورىپ پە ەدى؟
ءازىم ايەلدى باۋىرىنا تارتتى؛ باكيزات وسىعان دەيىن تىڭ سياقتى ەدى؛ الگىدەن كەيىن و دا ءزابىر كورگەن جاس بالاداي ىڭىرسىپ، ءازىمنىڭ قۇشاعىنا كىردى دە، ءۇنى شىقپاي تىم-تىرىس بولا قالدى؛ بىرىنەن-بىرى ىق، پانا ىزدەپ جابىسىپ العان ەكى دەنە قوسىلىپ ءدىر-دىر، قالش-قالش... بالعاداي تىستەر بۇرىنعىدان بەتەر ساق-ساق، سارت-سارت... سوراسى شىداتپاي، الا-بولە سۋ اعارىنا مۇز قاتقان ۇستىڭگى ەرنى الدەن ءۇسي باستادى؛ ۇستى-ۇستىنە ساقىلداپ، سارتىلداپ جاتقان ءتىس زىقىن الىپ قۇلاعىنىڭ ءتۇبى شانىشتى. ءازىم دىبىسىن شىعارعىسى كەلمەي تىستەنسە دە، اۋىز تولعان بالعاداي-بالعاداي تىستەر سارتىلداپ، بەزگەك بۋعانداي قالشىلداپ اكەتىپ بارادى.
— جانىم-اي... قينالدىڭ-اۋ! — دەدى باكيزات. قولىنان كەلەر باسقا قايران بولماعاسىن ءازىمدى ىعىنا الىپ، جەل جاققا ءبىرجولا ءوزى شىعىپ الدى. وسى ساتتەن باستاپ ەتەگى جەر سىزعان كولدەي قاسقىر ىشىك استىندا ءبىر دەنەدەي جابىسىپ العان بۇلاردىڭ قولى، اياعى بىرگە قالشىلداپ، تىستەرى بىرگە سارتىلداپ، مۇرنىن دا ۇستى-ۇستىنە بىرگە تارتقىلادى. وسىدان بىلاي تىرلىك، تاعدىرلارى دا اجىراماي، ۇسىسە بىرگە ءۇسىپ، ولسە بىرگە ولۋگە پەيىل بوپ جانعا جان جالعاسىپ، ءدال ءقازىر تىنىس، دەم، جۇرەك بىرگە سوعىپ تۇرعانداي ەدى.
— ءاازىم...
— اا؟..
— قانشا وقتالسام دا ءساتى تۇسپەي قويدى...
— ءسسااتت؟..
— ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي... ساعان قولىم جەتكەنگە ءماز بوپ، ەندىگى كەلەشەگىمىزدىڭ ءجونى قالاي بولاتىنىن...
— ككەەلەشەك؟..
— ءيا، كەلەشەگىمىز... اجىراسىپ پا ەدىڭدەر؟ نەكە-لەرىڭ...
— ننەەكە؟.. ەندى وونىڭ ققااجەتى ققان...
باكيزات ءازىمنىڭ اۋزىن باسا قالدى. ەكەۋى دە ءۇنسىز. الگى ويدىڭ شىلاۋىنان شىعا الماي تۇرعان ايەل ءبىر كەزدە اڭگىمەنى قايتا باستادى:
— الماتىعا بارعاندا...
— الماتىڭ قۇرىپ ققالسىن! ءب-ىز بباسقا ققالاعا... باسقا...
— جارايدى. قايدا بارساق تا الدىمىزدا تۇسەتىن جەر...
— بووللادى. ءب-ارى دداايىن...
— كۇتىپ الاتىن با ەدى؟
— ءي-ياا... ووررككەەسستترر...
— ماسقارا-اي... بوسقا الەك بولاتىن بولدى-اۋ...
ايەل ءازىمنىڭ جىنىنا تيە باستاعان-دى. ءدال وسى كەزدە بىرەۋ جەل جۇلقىلاپ جاتقان قاسقىر ىشىكتىڭ شالعايىن كوتەرە بەرگەندە، ارجاقتان بوراعان قار ىشكە لاپ بەردى. ىشىك استى كاپەلىمدە ۇيقى-تۇيقى بوپ كەتتى. جادىگەر اسىعىس بىردەڭە دەدى دە، ىشىكتىڭ شالعايىن جالما-جان جابا قويدى. ءازىم ونان تەز قۇتىلعانىنا قۋاندى. وزدەرىنىڭ ىعىن الىپ، ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارعان وسى ءبىر قاس قاعىمدا جاڭاعى نەمەنىڭ نە دەگەنىن دە جوندەپ ەسىتە قويعان جوق. تەك توساڭ تارتا باستاعان قۇلاعى، الگىنىڭ "مەن بىلسەم..." دەگەن باسى-اياعى جوق ءدۇدامال بىردەڭەسىن شالا-پۇلا ەسىتىپ ەدى؛ "سونداي-اق، بۇل نە بىلەدى ەكەن؟" — دەپ ويلاعان دا قويعان-دى.
جادىگەر بۇلارعا قايتا كەلدى. بۇل جولى ىشكە باس سۇقپاي، سىرتتا تۇرىپ ءتىل قاتتى:
— ءاي، ءتىرىسىڭ بە؟ سىرتقا شىق! مەنىمەن بىرگە ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ ال!
— تتووققتتاا... سە-سە-ن ججااڭڭاا ننەە دەدىڭ؟..
— بىلمەيمىن. ەسىمدە جوق.
— ممەن ببىلسەم دەە...
— ءيا، دەدىم. مۇمكىن قاتەلەسەرمىن. ءبىز ىققان مۇز... ءبىر جەرگە تىرەلگەن سياقتى.
— اا؟.. سو-سو-للااييمماا؟..
— بىلمەيمىن. بوز-بيەنىڭ تۇمسىعى ما... الدە، بالكىم ءقارا-تۇپ شىڭى ما... مۇمكىن، قاتەلەسەرمىن...
ءازىم ارجاعىن تىڭداعان جوق؛ ىشىك استىنان قالاي اتىپ شىققانىن ءوزى دە بايقاماي قالدى؛ بوراعان قار مەن ءاۋپىرىپ سوعىپ تۇرعان ۇسكىرىك سۋىق جەل سىرتقا شىعا بەرگەندە بەتىن قارىپ الدى دا، جالت بەرىپ ىقتاپ كەتتى؛ اياعىن ىلگەرى ءبىر باستى ما، جوق پا، تايىپ جىعىلدى؛ ءبىراق سول بويدا اتىپ تۇردى؛ اياعىنا مىنەر-مىنبەستە قايتا قۇلادى؛ بۇل جولى تىزەسىن ۇستاي تۇرەگەلدى؛ تۇرىپ جاتقاندا كوزى اياعىنىڭ استىنا ءتۇسىپ ەدى؛ قارا داۋىل ءۇي اۋماعىنداي جەردىڭ قارىن تاقىرلاپ ءۇرىپ كەتكەن ەكەن؛ سوناۋ دال-د ۇلى شىققان بۇلت اراسىنان ولەۋسىرەپ تۇسكەن اي ساۋلەسى استىندا ىرسيىپ اشىلىپ قالعان جالتىر مۇزدىڭ بەتى جىپ-جىلماعاي؛ اسىرەسە اياعى باسىپ تۇرعان شىڭىلتىر شىنى مۇزدان تابانى قۇيتتاي اجىراسا دا قۇلايتىنىن ءبىلىپ، تىزەسى دىرىلدەپ تۇرعان-دى.
سىرت جاعىنان:
— ءاز-ىم... ءازىم، قايداسىڭ؟ — دەگەن ايەل داۋىسى شىقتى.
— ءججۇرر!.. تتەەزز!..
ءازىم وسىدان ارتىق تىلگە كەلمەدى؛ الگى داۋىستىڭ "توقتا!" دەگەنىنە دە قايىرىلمادى؛ جاڭاعى تايىپ جىعىلعان تاقىر مۇزدى اينالىپ ءوتتى؛ كوزىن جەردەن كوتەرمەي قايتا-قايتا ەڭكەيىپ، اياعىنىڭ استىنا قاراپ الادى دا، جۇلگە-جۇلگە قار جاتقان جەرلەردى قۋالاپ ىققا كاراي جانۇشىرا جۇگىرىپ الا جونەلدى؛ تابانى جەردەن كوتەرىلگەسىن-اق اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ ارت جاقتان سوققان الاپات جەلى اياعىن اياعىنا تيگىزبەي دەدەكتەتىپ اكەتتى.
— ءاز-ىم!.. ءا-از-ز!..
ءبىراق بۇل كەزدە ءازىم ۇزاپ كەتكەن-دى؛ بوراسىن قار مەن قارا داۋىل اراسىنان ءۇزىلىپ شىققان ايەل داۋىسى قۇددى كوشكەن اۋىل جۇرتىندا اداسىپ قالعان كۇشىكتەي السىرەپ جەتە بەردى دە، ءۇزىلىپ كەتتى؛ ەندى قايتا ەستىلمەدى؛ ءازىم ەرە الماي قالىپ قويعان ايەلگە ىزالى؛ ءبىر رەت جەردەن كوزىن الا بەرە ارتىنا بۇرىلام دەگەندە اياعى تايىپ، شالقالاي قۇلادى؛ دەنەسىنەن بۇرىن مۇزعا اۋەلى باسى سوعىلىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتتى؛ بۇل جولى تىرپ ەتپەي ءبىراز جاتتى دا، ىڭىرسىپ باسىن كوتەردى؛ قول تايانىپ تۇرەگەلدى؛ اياعىنا مىنە بەرگەندە سەرەڭدەپ قايتا قۇلادى؛ ول ەندى قاتتى اۋىرعان جامباسىن قوس قولداي ۇستاپ، سوزالاڭداپ تۇردى؛ جۇلگە قار جاتقان جەرلەردى قۋالاپ ىققا قاراي دەدەكتەپ كەلەدى؛ جانۇشىرا اسىققاندىكى مە، الدە اياق باسسا تايىپ جىعىلىپ زارەزات بوپ قالدى ما، بۋىن-بۋىنىن ءدىرىل الىپ، قولى-اياعىنان ءال كەتىپ القىنا باستادى؛ جاعا كورىنبەسە دە، جاقىن قالعانىن سەزەدى؛ ونان سايىن دەگبىرى قالماي اسىعىپ، كوزىن اۋىق-اۋىق اياعىنىڭ استىنان الىپ ىلگەرگى جاققا شىدامسىزدانا قاراپ كەلە جاتقان-دى؛ كەلەسى قاراعاندا ۇلى تەڭىزگە وسى تۇستا قانجار ۇشىنداي سۇعىنىپ كىرگەن قارا جەر بوزامىق ساۋلە استىندا جونى كۇدىرەيىپ قاراۋىتىپ كورىندى. "0، ءتتاڭىرىم!.." ءتىلى تەك سوعان كەلدى؛ مىناۋ بۇنىڭ دۇنيەدەن ابدەن تۇڭىلگەندە، ابدەن تارىققاندا كەزدەسكەن قۋانىش بولعاسىن با، لۇپىلدەپ قاتتى سوعىپ كەتكەن جۇرەك كەۋدەگە سىيماي القىمعا تىعىلدى؛ كىشكەنە جۇرگەسىن كارا جەر الگىدەن دە گورى انىق كورىندى؛ الگى جاماننىڭ ايتقانى راس بولدى: مىناۋ بوز-بيە... بوز-بيەنىڭ تۇمسىعى. ىققان مۇز تەڭىزدىڭ وسى تۇسىندا سۋعا جەبە ۇشتانىپ ءسۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان بوز-بيەنىڭ ءدال تۇمسىعىنا ىلىككەن ەكەن؛ ءبىراق جازباستان قىر بەتتەن قادالىپ سوعىپ تۇرعان قارا داۋىل مەن ۇستى-ۇستىنە ۇرعىلاپ جاتقان ۇيدەي تولقىن استىندا ءيتىنىپ-سوعىنىپ، سىنا جازداپ سىقىرلاپ تۇرعان ءالسىز مۇزدىڭ ۇزاققا شىداماسىن ءبىلدى؛ ءقازىر سىنباسا دا، بوز-بيەگە تىرەلگەن تۇمسىق ءسال تايسا دا قاتتى اعىس پەن كۇشىنە ءمىنىپ العان مىنا سۇراپىل داۋىل سول بويدا ىقتىرىپ الا جونەلەتىنىن دە ءبىلدى؛ ول، ءتىرىل، كارا جەرگە تەز... تەزىرەك جەتۋ كەرەك ەكەنىن بىلسە دە، قاس قىلعانداي، اياعىن باسا الماي قالدى. "ءيياا، ااررۋۋااقق!.. اتاا-ببااباا..." باسى اينالدى ما؟.. كوزى قاراۋىتتى ما، كايتتى؟ الدە توبەدەن اۋعان ايدى تاعى دا بۇلت باسىپ ءتۇن قاراڭعىسى قويۋلانا ءتۇستى مە؟.. ءسۇيتتى مە؟ ون قادامداي قالعان جاعاعا كەنەت جانارى جەتپەي، ارى ىسىرىلىپ الىستاپ كەتتى. ءوزى دە ىرسىلداپ، اياعىنا ازەر تۇر؛ كوڭىلگە بولماسا، كىشكەنە ءال جيعان سياقتى؛ ءبىراق اياعىندا ءالى دە ءدىرىل بار؛ ءتىلى جەتكەنشە تاعى دا اتا-بابا، ارۋاققا جالبارىنىپ، قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدان مەدەت تىلەپ اياعىن ىلگەرى ءبىر باستى دا، قالت توقتادى؛ اياقتان العان ءدىرىل ەندى دەنەگە تاراپ، تۇلا بويىن قالشىلداتىپ اكەتىپ بارادى؛ قوزعالسا قۇلايتىنداي قورىقتى؛ باسى اينالدى؛ كوزىن جۇمىپ ءسال تۇردى دا، قايتا ءجۇردى؛ قارىن ۇرلەپ كەتكەن كوك تايعاق مۇزعا تابانى تۇرماي، تالتىرەكتەپ ازەر-ازەر كەلەدى؛ قانشا جۇرگەنىن بىلگەن جوق؛ توقتاماعانىنا قۋانىپ، تاڭىرگە جالبارىنىپ كەلە جاتقان سياقتى ەدى؛ كەنەت كوڭىلىنە كۇدىك قاشتى؛ ءوزى ويلاعانداي، شىنىمەنەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىن، الدە ءجان-تانى قالماي جاعاعا جەتكىسى كەپ تالپىنسا دا، تۇلا بويىن قالشىلداتىپ اكەتىپ بارا جاتقان دىرىلدەن قورقىپ اياعىن قوزعاي الماي تۇرعانىن بىلگەن جوق؛ كوزىنىڭ اينالاسىنان شۇپىرلەپ مۇپ-مۇزداي تەر شىقتى؛ سونان با، جانارى بۋلانىپ، اياق جولى كومەسكىلەنىپ كەتىپ تۇر. كىشكەنە ءال جيعاسىن اياعىن ىلگەرى ءبىر باستى؛ ونى ءبىلدى؛ ءدىر-دىر ەتكەن اياعىن تالتىرەكتەپ تاعى ءبىر باستى؛ تۇلا بويى تۇگەل قالشىلداپ كەتتى؛ جىلىنشىگى جارىلىپ بارادى؛ كوزىنىڭ الدى قاپ-قاراڭعى؛ ەكى يىنىنەن ەنتىگە دەم الىپ، ىرسىلداپ تۇردى دا، بەزگەك بۋعانداي قالشىلداپ اكەتىپ بارا جاتقان ءبۇتىل دەنەسىنە ازەر-ازەر كۇش جيىپ اياعىن ارەڭ قوزعاپ، كەلەسى باسقاندا... "و، ججااسسااععاانن! — دەدى ءازىم، — سسەەننەەييىىنن ببەە، ججووقق پپاا؟!" ارجاعىنان ىشكى داۋىسى ىلە ءۇن قاتىپ "سەن! سەن!" — دەپ ايقاي سالعانداي؛ شىنىندا دا وسىعان دەيىن بۇل سالماعىن قاتتىراق سالسا دا اياعىنىڭ استى قۇددى جاس بالا ەڭبەگىندەي بىلقىلداپ، سىقىر-سىقىر مايىسىپ قويا بەرۋشى ەدى؛ بۇل جولى مىناۋ سىقىر-سىقىر مايىسپاق تۇرسىن ۇستىنەن باتپان سالماق باسسا دا ءمىز باقپاي، كەلسەڭ-كەل دەپ بەدىرەيىپ، جونىن توسەپ تۇرا قالاتىن كادىمگى... ءيا، مىناۋ كادىمگى قارا جەر!
ءازىم قولىن ىلگەرى سوزىپ ەتبەتتەي قۇلادى؛ جاڭا عانا اياعىن ءبىر باسۋ مۇڭ بوپ قان قاقساپ تۇرعان جىلىنشىك قاق جارىلىپ كەتكەندەي؛ ءوزى دە اڭ قۋعان يتتەي وكپەسىن سوعىپ ىرسىلداپ جاتتى دا، كەنەت قاراپتان-قاراپ كۇلكىسى كەلدى؛ ءبىراق كۇلگەن جوق؛ قارا جەرگە قۇشاعىن جايىپ، قىبىر ەتپەي جاتىر؛ تاماعى قۇرعاپ، جۇتىندىرماي قويعاسىن جاعالاۋدىڭ قار ارالاس قارا توپىراعىن تىلىمەن ءۇيىرىپ اۋىزىن تولتىرا قارپىپ اسادى-اسادى دا، تۇكىرىپ تاستادى؛ مۇزداي جەردەن باسىن كوتەرمەي، ىرسىلداپ جاتقان-دى؛ ەتىگىنىڭ تۇمسىعى ءتيىپ جاتقان جاعالاۋدىڭ مۇزى كەنەت شاتىر ەتتى دە، ىلە-شالا كۇتىرلەپ الا جونەلدى.
ءازىم جەردەن باسىن كوتەرىپ الدى؛ "ءا" دەگەندە تۇككە تۇسىنبەدى؛ كىرپىگىنە مونشاقتاپ، تامعانى-تامعانداي قاتىپ جاتقان جاستى الاقانىمەن ءبىر سيپاپ تاستاپ، اتىپ تۇردى؛ جالت ەتىپ تەڭىز جاققا قاراپ ەدى؛ ەرتەدەن بەرى قاتتى قارا داۋىل استىندا ءيتىنىپ-سوعىنىپ تۇرعان ءالسىز مۇزدىڭ ءدال انا بوز-بيەنىڭ تۇمسىعىنا تىرەلگەن شەتى شاتىر ەتىپ سىنىپتى؛بۇل باسىن كوتەرىپ العاندا، قارا جەردەن تۇمسىعى تايىپ كەتكەن اۋىر مۇز ارجاعىندا گۇرىلدەپ جاتقان ۇيدەي-ۇيدەي تولقىنداردىڭ ىعىن الىپ، اپ-ساتتە جاعادان ىرگەسى اجىراپ تەرەڭگە قاراي اۋدانداپ ىعىپ بارادى ەكەن. ءازىم ەڭكەيىپ اياعىنىڭ استىنا قاراپ ەدى؛ مۇز ەمەس، قارا جەردە تۇرعانىن كورگەسىن كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى. كەنەت باكيزات ەسىنە ءتۇسىپ، جاس شىلاعان كوزىن جالما-جان ىلگەرى تاستاپ ەدى؛ جاعادان ىرگەسى اجىراپ ۇلگىرگەن مۇزدىڭ تۇكسيىپ قاراۋىتقان ارەگىرەك ءبىر تۇسىنان ەكى قارايعان قىلت ەتتى؛ ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىندەۋ قالىپ جانۇشىرعان ەكەۋ جيەككە جەتىپ قالعان ەكەن؛ ءبىراق بۇل كەزدە ىققان مۇز بەن قارا جەردىڭ اراسى ىرسيىپ اشىلىپ، ەكى اراعا سۋ ءتۇسىپ كەتكەن-دى. "اامماالل ققااننششاا، سسۇيىكتىمم... ءببىز ققووسىلامىز دەسەك تە، ككووررددىىڭ ععوي، ققۇدااي ققاالامادى. تتااععدىر سسوولايي!.."
ءازىم "كەشىر" دەگىسى كەلسە دە، ءبىراق ايتار جەردە الدەنەگە اۋىزى بارماي، تەك الاقانىن جايىپ، يىعىنىڭ باسىن قيقاڭ ەتكىزدى؛ سوسىن انالاردىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەي، جاعالاۋدا قاڭقيعان ەكى-ۇش ءتۇپ جىڭعىلدىڭ جاقىنداۋ تۇرعان بىرەۋىنىڭ تاساسىن كولەگەيلەپ باسىن بۇعا قالدى؛ سونان ول باسىن كوتەرمەي، بالىقشى اۋىلدى بەتكە ۇستاپ بۇتا-بۇتانىڭ تاساسىن بۇقپاقتاپ جۇگىرە جونەلدى.
توتەلەپ سالسا، اۋىلعا تەز جەتەرىن ءبىلدى؛ ءبىراق كۇندىز بولماسا، تۇندە سۋى تارتىلعان تەڭىزدىڭ قاي جەرى قارا ۇيىق، قاي جەرى باتپاق ەكەنىن ايىرۋ قيىن ەدى؛ سۋى تارتىلعان تەڭىز ورنىندا بورىك باستانىپ كومپيىپ جاتاتىن كۇلدەي اپپاق تۇز جەل ءۇف ەتسە دە ساتتە شاڭداتىپ بوراپ الا جونەلەتىن؛ اسىرەسە، قازىرگىدەي داۋىلدا اسپان مەن جەر اراسى الاي-تۇلەي اپپاق شاڭ كوتەرىلىپ، ادام دا، مال دا اياق جولىن تابا الماي، ورىستە جۇرگەن وسى اۋىلدىڭ تۇيەلەرى قارا ۇيىققا جىعىلىپ ءولىپ جاتاتىنىن ءازىم دە بىلەتىن؛ سوسىن ول بەل-اراننىڭ ىعىندا وتىرعان بالىقشى اۋىلعا توتەلەپ سالماي، بۇرۋ دا بولسا بۇرىنعى ىزبەن باس اينالىپ كەلەدى؛ سۋ قاشقالى بۇرىنعى سىڭسىعان قامىس ورنىنا سوراڭ قاۋلاپ ءوسىپ كەتكەن ەكەن؛ اۋىلعا تەزىرەك جەتكىسى كەپ قاتتىراق ءجۇرىپ ەدى؛ تۇسارلىقتان كەلەتىن اششى سوراڭ اياققا ورالىپ، قايتا-قايتا جىعىلدى؛ ونسىز دا ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ ءجۇرىسى ماندىماي كەلە جاتقاندا، كەنەت تۇلا بويىن تىكەن باسقان قاۋ-قاۋ قارا سوراڭعا كيلىكتى؛ تىكەنەك سوراڭ اياق باسسا تاس كەنەشە جابىسىپ، بىردە شالعايىنا، بىردە شالبارىنىڭ بالاعىنا جارماستى؛ تەمىر تىكەندەر ارى-بەرىدەسىن تىزەدەن تومەنگى جاعىن تىلگىلەپ سويىپ تاستادى.
جان ۇشىرعان ءازىم تەز شارشاپ، ىرسىلداپ تۇردى دا، قايتا ءجۇردى؛ مۇرنى، بەتى ۇسىگەنىن كەيىن ءبىلدى؛ باشايلارى دا ۇسىگەن سياقتى؛ ءبىراق ونى ويلاپ جاتقان جوق؛ بەل-ارانمىڭ ىعىندا وتىرعان اۋىلعا تۇسكە سالىم سۇلدەرىن سۇيرەتىپ شاققا جەتۋىن جەتسە دە، ءبىراق سول كۇنى تۇنىمەن ورەلى تاڭدى كوزىنەن اتىرعان جۇرت ءالى دە ازاسى باسىلماي ۋ-شۋ، ازان-قازان بوپ، قاتىندار جاس جۋعان بەتىن الىپ-سالىپ جاتىر ەكەن. باسىنا قارا سالعان كوكايىل قاتىندار وزدەرىنىڭ انشەيىندەگى ءازىمنىڭ الدىندا ايبىنىپ، ىزىلىپ تۇراتىن ادەتىنەن جاڭىلىپ، بۇل جولى انادايدان اڭىراپ شىقتى:
— جادىگەر قايدا، ويباي؟..
— باكيزات قايدا، ويباي؟..
— سول سە-كى-لدى ەكى بىردەي جاي-ساڭ-دى كوزىڭ قيىپ قايدا تاستاپ كەتتىڭ، ويباي!.. اھ، قايتەيىن!..
سەن سوندا قاتىن-بالا اڭىراپ، ەر ازامات ءۇنسىز تومسارىپ العان مىنا اۋىلدان ەسەبىن تاۋىپ تەزىرەك كەتۋگە تىرىسارسىڭ-اۋ! ءيا، ەرتەڭگە قاراماي، سول كۇنى تايىپ تۇرارسىڭ.
سونان تالاي جىل وتەر. زامان دا، قوعام دا وزگەرەر. ادامدار دا وزگەرەر. كەزىندە وسى ەلدىڭ تورىندە وتىز جىل توبەسىمەن كوك تىرەگەندەي شالجايىپ وتىرعان ۇلكەن كىسى ادەمى مونشاقتاردى شىلدىراتىپ كەۋدەسىنە تاعا بەرگەنى بولماسا، كەشەگى ەل باسىنا قارا كۇن تۋعان قيلى زامانداردا اسپان استىنا تارىداي شاشىراپ كەتكەن سورلى حالقىنا تۇك ىستەمەي-اق دۇنيەدەن و دا وتەر، كەتەر! ءبىراق دۇنيە قالاي وزگەرسە دە، تەك كەشەگى زاماندا اينالايىن بالشيەۆەك بالالار قىزىل سوزبەن قۇلاعىن سەمىرتىپ الدىنا سالىپ بەرگەن ءبىر وتار قويىن ەرتەلى-كەش كىش-كىشتەپ، قوڭىن كۇن تەسكەن قازەكەمنىڭ بالالارى بولماسا، ونان باسقا حالىقتىڭ ءبار-بارىنىڭ دە قۇلقى، پەيىلى، پيعىلى وزگەرىپ، زامانىنا قاراي امالىن جاساپ، قولىنان كەلگەنى زامانى قاسقىر بولسا قاسقىر بوپ، تۇلكى بولسا تۇلكى بولىپ قۇيرىعى بۇلاڭداپ ايلاسىن اسىرىپ باعار-اۋ!
ءبىراق زامان قانشا وزگەرسە دە، ارال تاعدىرى وزگەرمەس. تەك ءبىزدىڭ توپىراقتان دا ارالدىڭ قاسىرەتىن مالدانىپ اتىن شىعارعىسى كەلگەن تالاي جاناشىرسىماقتار شىعار! ولار قاڭىلتىردى قاڭىلتىرعا ۇرىپ قۇر داڭعىراتقانداي، دۇنيەنى داڭعازاعا اينالدىرىپ ايقاي-شۋعا قانشا باسسا دا، ءبىراق تارتىلعان تەڭىزگە سول وڭىردەگى حالىقتىڭ كوز جاسىنان باسقا ءبىر تامشى سۋ تامباس-اۋ. اي وتەر، جىل وتەر، جىلدار وتكەن سايىن تارتىلعان تەڭىز ءتىپتى ەرنەۋىنەن تومەن ءتۇسىپ، اۋەلى ەكىگە بولىنەر. ونىڭ ءبىرىن — ۇلكەن ارال، ەكىنشىسىن — كىشى ارال دەر. سونان تاعى ءبىراز جىل وتكەسىن قاتىگەز تاعدىر ورتاسىنان قاق بولگەن الگى ەكى ارال تارتىلا-تارتىلا كەلە، ەندى ءتىپتى تۇبىندە سارقىنشاق قالىپ، ءبىر كەزدە سۋى شاراسىنا سىيماي، اسپان استىن الىپ ىڭىرانىپ جاتقان باياعى تەلەگەي تەڭىز ورنىنا كوز ويدىمدانىپ بولەك-بولەك تۇزدى كولدەر قالار-اۋ. بۇل ءوڭىر بالىق كاسىبىمەن ءبىرجولاتا قوشتاسار. كۇن كورىستەن ايىرىلعان حالىق كاسىپ ىزدەپ، قاتىن-بالاسىن جەتەلەپ ءبىرى ويعا، ءبىرى قىرعا تەنتىرەپ كەتەر. ال ءالى دە بولسا ادىرا قالعىر اتاقونىستى قيماي، قارا جۇرتتا ارۋاق كۇزەتىپ وتىرىپ قالعان ارالدىقتاردىڭ ەندىگى تۋعان ۇرپاقتارى دۇنيەگە دەلىقۇل، جارىمجان بوپ كەلەر. بۇل وڭىردە بۇرىن بولماعان اتى، زاتى بەلگىسىز نەشە ءتۇرلى ىندەت شىعار. تەڭىز نەعۇرلىم تارتىلىپ، جەر نەعۇرلىم ازىپ، ەل نەعۇرلىم توزىپ، ىندەت نەعۇرلىم ەتەك الىپ جايىلعان سايىن ارالدىڭ الگى ءبىر جاناشىرسىماقتارى دا سوعۇرلىم جانتالاسىپ داڭعىراسىن قاعا تۇسەر! ۇكىمەت تە قاراپ قالماس: ءيا، تالاي توتەنشە كوميسسيا قۇرىلار. توتەنشە كوميسسيالار بىرىنەن-بىرى وتكەن تالاي-تالاي تاماشا قاۋلى الار. تاماشا قاۋلىعا سايكەس تالاي-تالاي تاماشا جوبالار مەن جوسپارلار جاسالار. سونىڭ ءبىرى — ءسىبىر وزەنىن بۇرىپ اكەلۋ كەرەك دەر. ەكىنشىسى — كاسپييدىڭ جىل سايىن شاراسىنا سىيماي جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتقان يەن سۋىن بۇرىپ اكەلەيىك دەپ وزەۋرەر. انا جولى ايقايشىلاردىڭ اۋىزىنان الدەقالاي شىعىپ كەتكەن "ارال تاعدىرى — ادام تاعدىرى" دەگەن ادەمى ءسوزدى ەل كوزىندە ەلتەڭ-سەلتەڭ جۇرگەندى مانسۇق ەتكەن ەپتى جىگىتتەر قىزىل ءتىلدى قايراققا جانىپ-جانىپ الىپ، حالىق الدىندا انا مىنبەدەن دە، مىنا مىنبەدەن دە قيقۋلاتار-اۋ! ءتىرى بولساق سونى دا كورەرمىز. ءبىراق قىزىل سوزگە قۇلاعى قانىق كىسىلەر وعان ونشا يلانا قويماس. تەك الگى ادەمى ءسوز ءجيى ايتىلىپ، بىرىنەن-بىرى وتكەن ادەمى جوسپارلار مەن جوبالار كوبەيىپ بارا جاتسا، باستىقتار تاعى ءبىر قاۋلى الار دا، ءبارىنىڭ اۋىزىنا قۇم قۇيار. مىقتاعاندا ىرىسىنان ايرىلىپ، كۇنىن كورە الماي كىرىپتار بوپ قالعان كوپ بالالى، كوپ جاندى كوپ-كوپ ۇيلەر وزەگى تالىپ بارا جاتقاندا تالشىق ەتەر ەڭبەك اقىسىنا ۇستەمەلەپ تيىن-تەبەن قوسار. ءبىراق... ءاي، ءبىراق، تۇز استىندا تۇنشىعىپ جاتقان سورلى ولكەنىڭ سورى قايناعان حالقىنا ونان ەشقانداي جەڭىلدىك بولماس-اۋ!
ءجا، ساعان بۇنى ايتتى-ايتپادى نە. ەسىڭدە بولار، سول كۇنى سەن قاتىن-بالا ۋ-شۋ بوپ، بەتىن الىپ-سالىپ جاتقان قارالى اۋىلدا دايەك تۇتىپ تۇرا الماي، جوقتى سىلتاۋراتتىڭ دا، مۇزعا ىققانداردى ىزدەۋگە كەلگەن ەكى سامولەتتىڭ بىرىنە وتىرىپ، ارال قالاسىنا تارتىپ تۇرىپ ەدىڭ عوي. ارالعا بارعاسىن دا جۇرتقا بەتىڭ شىداپ تۋرا قاراي الماي، تىزالاقتاپ تەزىرەك كەتۋگە اسىقتىڭ ەمەس پە؟ راس، ءدال جۇرەر جەردە اسىعىس-ۇسىگىس دارىگەرگە كورىندىڭ. اسىققانىڭ سونشا، بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلىپ جاتاتىن پوەزداردىڭ وزىڭە ىڭعايلىسىن دا كۇتپەستەن، ىڭعايى كەلگەن بىرىنە وتىردىڭ دا، ەشكىمگە ءىز-تۇزىڭدى بىلدىرمەي تارتىپ تۇردىڭ.
سونان بەرى رەسەيمەن شەكتەسىپ جاتقان ارقاداعى ءبىر قالادا تۇرىپ جاتقان كورىنەسىڭ.
ۋاقىت شىركىن كىمدى اياپ ەدى. ۋاقىت تا، قالاسا، تاۋ مەن تاستى دا ءمۇجىپ جەپ تاستايتىن جەل-قۇزداي ءبىر پالە عوي! اسىرەسە، جاسى كەلگەن ادامدى ءاجۋالاپ، كەسكىن-كەيپىنەن ايىرىپ جەكسۇرىنداپ جىبەرگەن دە، شىنىندا دا، ادامنان گورى مايمىلعا كوبىرەك ۇقساپ كەتپەۋشى مە ەدى؟ ەلدەن كەتكەلى سەنى كورمەسەم دە، ءبىراق شامالايمىن، ارادا وتكەن ۇزاق جىل سەنى دە تيتىقتاتقان شىعار-اۋ. بۇل كۇندە ىڭعايى كەلسە، ىشكەندى ءتاۋىر كورەتىن بولارسىڭ. كوپتەن ۇستارا تيمەگەن قالقىڭقى ىسىك بەتتى ساقال باسپادى دەيسىڭ بە؟ جانە اعى، قاراسى ارالاسىپ وسكەن ءجۇن ساقال، ءقازىر ءدال ءبىر شولگە شىققان دالا بوزىنداي بەرەكەسىزدەنىپ بەتتىڭ سيقىن الىپ تۇرعان شىعار. ەسىڭدە مە، ارقاعا جۇرەر الدىندا دارىگەرگە كورىنگەندە ساعان "وڭ قولىڭنىڭ ەكى ساۋساعى ءۇسىپتى، ءقازىر ءدارى جاعىپ تاڭىپ بەرەيىن، كەيىن كەسكىزبەسە بولماس"، — دەپ ەدى عوي. شاماسى، كەسكىزگەن بولارسىڭ. قاتتى ۇسىگەن مۇرىنىڭ دا ءۇش جاعى جۇمبازدانىپ، تەرى استىنان بەز بە، بەزەۋ مە، بەرشىمەك بىردەمەلەر تەسىپ شىعاتىنداي تۇيىرتپەكتەنىپ تۇرعان شىعار؟ بۇل كۇندە ۇيقى قاشقان بولار. تۇندە تالاي وياناتىن شىعارسىڭ. ويانعان سايىن تەمىر كەرەۋەتتىڭ توت باسقان سەرىپپەسىن شاقىر-شۇقىرلاتا جامباسىڭا اۋدارىلىپ تۇسەرسىڭ دە، ۇيقى قاشقان كوزدى اشىپ-جۇمىپ ءبىراز جاتارسىڭ. ۇيقتاي الماسىڭا كوزىڭ جەتكەسىن باسىڭدى كوتەرەرسىڭ. سوسىن توسەكتەن اياعىڭدى سالبىراتىپ ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، بەلىڭ بۇكتەتىلىپ وتىرارسىڭ دا، تەمەكى شەگەرسىڭ. سيگارى شىلدەي "ءپاميردىڭ" اششى ءتۇتىنى بىر-ەكى سورعاسىن قىزىل وڭەشتى تىرنار دا، قيقىلداپ ۇزاق جوتەلەرسىڭ. كۇن تۇسپەيتىن كولەڭكە بەتتەگى ءبىر بولمەنى جالداپ وتىرعان ءۇيدىڭ قوجاسى — كەمپىر-شال كۇندە ءتۇن ورتاسىندا سەنىڭ جوتەلىڭنەن ويانىپ، سونان تاڭ اتقانشا ولار دا كوز ىلمەي، سەنى بىردە "ءجۇن بەت"، بىردە "انتيحريست" دەپ، ەسەبىن تاۋىپ قالاي قۇتىلۋدىڭ جولىن ويلاپ، ءوزارا كۇڭكىلدەپ شىقپاس دەيسىڭ بە؟ ءبىراق، سەن... ءيا، سەن ءبىز بىلەتىن بۇرىنعى ءازىم بولساڭ... بۇرىنعى ءبىز بىلەتىن ازىمنەن بويىڭدا بىردەڭە قالسا، ولمەلى كەمپىر-شالدىڭ كۇڭكىلىن قىرتىڭا دا قىستىرماسسىڭ-اۋ. ويتكەنى، سەن ءوزىڭدى جۇرت الدىندا ەشۋاقىتتا كىنالى ساناپ كورگەن جوقسىڭ عوي. ءتىپتى انادا بالىقشى اۋىل مۇزعا ىعىپ كەتكەن جادىگەر مەن باكيزاتتى ازالاپ ۋ-شۋ بوپ جاتقاندا دا ىڭعايسىزدانساڭ ىڭعايسىزدانعان شىعارسىڭ، ءبىراق ءوزىڭدى سوندا دا كىنالى سەزىپ قىسىلعان جوق ەدىڭ عوي! ويتكەنى كىناڭدى سەزگەن جوقسىڭ. ويتكەنى، باسقا كىنالى بولسا بولار، ال، ءبىراق سەن كىنالى بولۋعا ءتيىس ەمەسسىڭ. سوندىقتان انادا بالىقشى اۋىلدىڭ قاتىندارى الدىڭنان ويبايىن سالا شىققاندا، تىم قۇرىسا، سول ارادا بەتىڭ شىمىركەنۋدىڭ ورنىنا، سەن مىنا ءبىر كىسى سىيلاي بىلمەيتىن ادەپسىز قاتىنداردىڭ ايبىق ادامدىعىنا عانا ىڭعايسىزدانىپ تەزىرەك قۇتىلعانشا اسىققانسىڭ-دى.
وسى جىلداردا قاسىڭدا بولماساق تا، كوڭىل سەزەدى: ارقانىڭ قىس ايلارىنداعى ءتۇنى قانداي ۇزاق! سول ۇزاق ءتۇندى ۇيقىسىز اتىرىپ جۇرگەندە باسىڭا وتكەن-كەتكەن تالاي وقيعا ورالعان شىعار-اۋ. بۇل كۇندە كوڭىلدەن الىستاپ كومەسكىلەنە باستاعان كوپ-كوپ وقيعا اراسىنان ءبىر وقيعا جادىڭدا جازىلعان حاتتاي سايراپ تۇرارى ءسوزسىز. ءيا، قاتىگەز تاعدىردىڭ ساعان جاساعان قياناتىنداي كورىنەتىن سول انا جەلتوقسانداعى وقيعا قاشان ەسىڭە تۇسسە دە، سەن ءبىراق سونىڭ بارىندە دە سۇيگەن ايەلىڭ مەن بالا جاستان بىرگە وسكەن قۇرداسىڭ الدىندا ءوزىڭدى قىلداي كىنالى سەزگەن جوقسىڭ. ولاردىڭ الدىندا دا ار-ۇجدانىڭدى تازا سەزدىڭ. تىم قۇرىسا، سۇيگەن ايەلىڭدى ەسكە العاندا بەتىڭ شىمىرىكپەي: "مەندە تۇرعان نە بار. قۇدايدىڭ قالاۋى سولاي بولدى. تاعدىر، دوروگايا"، — دەپ، بۇل تۇستا دا، وزىڭە شاڭ جولاتپاي، سۇتتەن اق، سۋدان تازا بوپ شىعا كەلەتىنسىڭ. ويتكەنى، باسقا جۇرت كىنالى بولسا بولار، ال سەن... جو-ق، سەن ەشۋاقىتتا، ەشكىم الدىندا، ەشقاشان كىنالى بوپ كورگەن جوقسىڭ. كىنالى بولمايسىڭ دا، ويتكەنى كىناسىزسىڭ...
* * *
ءيا، بۇلار ءسال ۇلگىرمەدى. جادىگەر شىنىندا دا قاتەلەسپەگەن ەكەن. كەشە اق پەن قىزىل اراسىندا بەلاراننىڭ استىنان ىققان مۇز بوز-بيەنىڭ تۇمسىعىنا ىلىنگەن-دى.
باكيزات جاعاعا جادىگەردەن بۇرىنىراق جەتتى. ءبىراق بۇ دا ۇلگىرمەدى. جان ۇشىرعان ايەل قارا داۋىل قايتادان بەت اشىق اڭعارعا قۋىپ الا جونەلگەن مۇزدىڭ سىقىر-سىقىر مايىسىپ تۇرعان شەتىنە ەنتەلەپ كەلدى دە، كىلت توقتادى. ەندى ءبىر باسسا ارجاعىندا ءتۇبىن اڭعارتپاي قايناپ جاتقان قارا قۇردىمعا ۇمار-جۇمار قۇلايتىن ەدى؛ تايداي تۋلاپ كەتكەن جۇرەك دۇرسىلدەپ القىمعا تىعىلدى. نەبارى ەسىك پەن توردەي جەردە كوزدەن ءبىر-بىر ۇشىپ قالىپ بارا جاتقان قارا جەرگە جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قارادى دا، جىلاپ جىبەردى.
ءبىراق بۇنىڭ ءبارى كەيىن بولعان-دى؛ ال سونىڭ الدىندا جىن ۇرعان كىسىشە اياعى جەر يىسكەمەي سەكەكتەپ جۇرگەن جادىگەر، كەنەت كىلت توقتاي قاپ، قاسقىر ىشىك استىندا ءبىر دەنەدەي بوپ بىر-بىرىنە جابىسىپ تۇرعان بۇل ەكەۋىنە بۇرىلىپ كەپ ءتىل قاتتى ەمەس پە. نە دەگەنىن ەسىتپەسە دە، ءبىراق ونىڭ "مەن بىلسەم..." دەگەن ءدۇدامال بىردەڭەسىن بۇنىڭ دا قۇلاعى شالعان-دى. وسىنى كورسە جىنى قوزىپ كەتەتىن ايەل، سول ارادا دا تىجىرىنىپ: "سونداي-اق، بۇل نە بىلەدى ەكەن" دەپ ەدى؛ ءبىراق انشيىندە جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن ازىمگە بىردەڭە كورىندى: جادىگەردىڭ جاڭاعى جالعىز اۋىز ءسوزى قاتتى اسەر ەتكەنى سونشا — كورە كوزگە قول بالاداي دالبالاقتاپ ۇشىپ كەتتى؛ ءتىپتى باكيزاتتىڭ داۋىستاپ شاقىرعانىنا دا قايىرىلمادى؛ باكيزات ونىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇگىرەرىن، الدە اڭىسىن اڭداپ كۇتە تۇرارىن بىلمەي داعدارىپ قالدى؛ ارجاعىندا "مەنى تاستاپ كەتپەس، قايتىپ كەلەر"، — دەگەن سەنىم دە جوق ەمەس-تى؛ ءبىراق ءازىم ورالمادى؛ "ءا" دەگەندە جادىگەر دە ازىمگە ىلەسىپ جۇگىرە تۇسسە دە، ءبىراق الدەنەگە قارايلاعانداي، اناداي جەرگە باردى دا، توقتادى؛ توقتاۋىن توقتاسا دا، كەلەڭسىز نەمە ەندى قايتەرىن بىلمەگەندەي، ازىمگە ءبىر، باكيزاتقا ءبىر قاراپ، ەكى ارادا الاقتاپ تۇرىپ قالدى. سوسىن باكيزاتقا جەتىپ كەپ:
— ءجۇر! — دەپ ەدى؛
باكيزات:
— كەت! — دەدى؛ كەسىپ العانداي قاتتى ايتسا دا، جادىگەردىڭ باسىن باۋىرىنا الىپ تاپجىلماي تۇرعانىنا ىزالانعان ايەل:
— كەت! جوعال! — دەپ مۇزدى تەۋىپ-تەۋىپ قالدى.
— جارايدى، — دەدى دە، جادىگەر بۇرىلىپ جۇرە بەردى؛ "ولمەسەڭ تۇرما"، — دەدى ىشىنەن؛ دەۋىن دەسە دە، ءبىراق اناداي جەرگە باردى دا، قايتا توقتادى؛ ارتىنا بۇرىلىپ قارادى؛ قىرسىق ايەل بۇل جولى دا بەتىنەن قايتپاي قاسارىپ العان؛ تاپجىلاتىن ءتۇرى جوق؛ جادىگەر ايىزىن قاندىرا ىشىنەن مىقتاپ ءبىر بوقتادى؛ ءبىراق كىمدى بوقتادى؟ ءازىم بە؟ باكيزات پا؟ الدە، ءتىپتى ساۋ باسىنا شىرعالاڭ بىردەڭە تىلەپ الىپ جۇرەتىن وزىنە ىزا بولدى ما؟ ول اراسىن ويلاپ جاتپاستان ىزالى اشۋ الدى-ارتىنا قاراتپاي، جەلگە قارسى ومىراۋلاپ باسىپ جۇگىرىپ كەلەدى. زاتى جۋاس جىگىت بىلايعى كەزدە باتىلى جەتە بەرمەيتىن قيىن ءىستى، ادەتتە، وسىنداي ىزالى كەزدە ىستەپ تاستاۋشى ەدى؛ باعاناعى ءبىر ورىندا تاپجىلماي تۇرىپ قالعان ايەلگە جەتىپ كەلدى دە، ءاي-شاي جوق، قولىنان شاپ بەرىپ ۇستادى:
— ءجۇر!
— كەت! مەندە جۇمىسىڭ بولماسىن!
جادىگەر ۋىسىن ءسال قىسسا دا ۇگىتىلىپ كەتكەلى تۇرعان ناپ-نازىك ساۋساقتاردى قاتتىراق قىسىپ جىبەرىپ ەدى؛ اياعىن باسپاي كەگەجەكتەپ تۇرعان ايەل كاپەلىمدە جوپ-جوندەم بولا قالدى؛ سالعان جەردەن قاتتى ءجۇرىپ كەتكەن جادىگەردەن قالماي، قاسىندا تومپاڭداپ جۇگىرىپ كەلەدى؛ توبەدەن اۋعان اي، الگى بىردە بۇلتقا كىرىپ تەڭىز ءۇستىن اۋىر قاراڭعىلىق باسىپ، تۇنەرىپ تۇرعان-دى؛ جادىگەر ءسۇرىندى مە، تايىپ جىعىلدى ما، جالپ ەتىپ ەتبەتتەي قۇلادى؛ ماڭدايى مۇزعا سوعىلىپ تارس ەتتى؛ سۋ شالپ ەتىپ، تاياۋ تۇرعان ايەلدىڭ ءۇستى-باسىنا شاشىرادى.
— ءىشىڭدى س... دۇنيە-اي!.. — دەدى جادىگەر. بۇرىن سوڭ اۋزىنان ءدال بۇنداي بوقتىق شىعىپ كورگەن ەمەس-تى؛ باكيزات ءدىر ەتىپ تىكسىنىپ، جاقىنداماي سوستيىپ تۇرىپ قالدى؛ ەتبەتتەي جىعىلعان جادىگەر تىرپ ەتپەي، ءتىسىن قىشىر-قىشىر قايراپ جاتقان؛ كەنەت اتىپ تۇرعىسى كەپ باۋىرىن مۇزدان كوتەرىپ، جانىن سالا ۇمتىلىپ ەدى؛ تاعى دا سۋ شالپىلداپ، سىركەدەي مۇپ-مۇزداي تۇيىرلەر ايەلدىڭ ءۇستى-باسىنا سىركىرەدى؛ باكيزات بويىن تارتىپ شەگىنە ءتۇستى دە، ىلە-شالا ىلگەرى ۇمتىلىپ، تىرباڭداپ تۇرا الماي جاتقان جادىگەرگە ەڭكەيىپ قاراپ ەدى؛ جادىگەر وڭ اياعىن جارىققا تىعىپ اپتى؛ جۋان ساننان تومەنگى جاعى سۋ ىشىندە جاتىر ەكەن.
— قولىڭدى... قولىڭدى بەر! — دەدى باكيزات.
— جو-ق... ججاعاا...
— ءقازىر... ءقازىر.
ايەل دەۋىن دەسە دە، ءبىراق ءدال قول ۇشىن بەرەر جەردە ابىرجىپ ساسىپ، كوز الدىڭدا قاناتى سىنعان قۇستاي، باۋىرىن مۇزدان كوتەرە الماي تىرباڭداپ جاتقان كىسىگە قاي جاعىنان كەلەرىن بىلمەي، شىر اينالىپ جۇگىرىپ شىقتى. جادىگەر القىنا باستادى؛ قول جەتەر جەردە ساۋساق ىلىگەر ەشتەڭە بولماعاسىن كەك مۇزعا قايتا-قايتا تىرناق سالىپ، جوسا-جوسا قىپ وسىپ تاستادى.
— ججااعام... ججاعامنان...
ايەل ونى جاعاسىنان ۇستاۋىن ۇستادى؛ ءبىراق قارىن ۇرلەپ تاقىرلاپ تاستاعان مۇزعا تابانىن تىرەي الماي، تايىپ جىعىلدى؛ دەرەۋ اتىپ تۇردى؛ سونان كەيىن دە ءبىر تۇرىپ، ءبىر جىعىلىپ ءجۇرىپ ارەڭ-ارەڭ دەگەندە سىرتقا سۇيرەپ شىعاردى؛ نار تۇلعالى ءىرى كىسى تىرپ ەتپەي سۇلىق جاتىر؛ ۇزىن قونىش ەتىكتىڭ اۋزى-مۇرنىنان شىققان سۋ سىرتقا اقتارىلىپ ۇلگىرمەي، ساتتە قاتىپ مۇزعا اينالدى.
— ب-باكيزات، — دەدى جادىگەر، — ججااعا ججاقىن... ىققا ققااراي ببەتىڭدى تتۇزە دە ججۇگىرە ببەەر...
باكيزات ءازىمدى سۇراعىسى كەپ ارجاعى تىلەپ تۇرسا دا، اۋىزى بارمادى؛ وسى كەزدە بۇلتقا قورعالاعان ايدىڭ قيىق شەتى جىلت ەتتى؛ سونان كەيىن اي قارا داۋىل دال-دۇلىن شىعارعان البا-جۇلبا بۇلتقا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ قۇددى جاسىرىنباق ويناعان بالاداي جىلتىڭداپ بولدى.
— ممااعان ققااراما... — دەدى جادىگەر.
ايەل ەسىتپەدى مە، ەسىتسە دە ارجاعىندا ىشىنە تۇيگەن ءبىر ەسەبى بولدى ما، جادىگەردى ءۇن-تۇنسىز قولتىعىنان الدى:
— تۇر!
— ججو-ق... سسەەنن...
— سەن، مەندى قوي، كانە تۇر!
باكيزات اي-شايگە قاراتپاي قولتىعىنان دەمەپ تۇرعىزا باستادى. جادىگەر تۇرەگەلە بەرگەندە تايىپ جىعىلدى. جارىققا تىعىپ العان اياعىن استىنا الا قۇلادى. قوزعالا الماي ىرسىلداپ جاتتى دا، باكيزاتقا قولىن سوزدى. اياعىنا مىنگەسىن دە قالشىلداپ اكەتىپ بارا جاتقان دەنەسىن بيلەي الماي، قولتىعىنان دەمەگەن ايەلگە سۇيەنىپ ءسال تۇردى دا،سىلتىپ باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. جارىققا تىعىپ العان اياعى الدەن ءۇسي باستادى؛ اسىرەسە باشايلارى مۇزعا وراپ تاستاعانداي؛ سۇيرەتىپ باسپاسا، كىشكەنە سالماق سالسا دا الگى مۇزعا وراعان باشايلار قۇددى تەمىر قۇرساۋمەن سىققانداي سۇيەكتەرى ءقازىر سىناتىنداي قان قاقساپ بارا جاتقاسىن بۇل ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، كەلەسىدە اياعىن كوتەرىپ توقتاي قالدى. كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. باسى اينالاتىن سياقتى. دەرەۋ قام جاساماسا قۇلايتىنداي، قورىققاسىن ەكى قولىمەن مۇز تىرەپ، كوزىن جۇمىپ وتىرا قالدى. بۇل وسىعان دەيىن دە بۇنداي ەمەس-تى؛ نە قىلسا دا، اشتىق پەن سۋىق قوس قاباتتاپ ال-دارمەنىن اكەتكەن؛ بۇل ءنار تاتپاعالى دا ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن؛ ءسىرا اشتىقتا ادامنىڭ الپىس ەكى تامىرىنىڭ اۋزى اشىلىپ كەتەتىنى راس شىعار.
— ءججۇر، ككەەتتىىكك! — دەدى جادىگەر.
— كىشكەنە دەم ال، — دەدى باكيزات.
— ججووقق... — دەدى جادىگەر؛ قولىنا جابىسقان ايەلدى يتەرىپ جىبەردى دە، اياعىن سۇيرەتىپ باسىپ ءجۇرىپ كەتتى؛ جارىققا تىعىپ العان ۇزىن قونىش ەتىكتىڭ ءقازىر ءىشى-سىرتى تۇگەل كوك مۇز؛ اسىرەسە قونىشىنىڭ ىشىنە قورعاسىن ەرىتىپ قۇيعانداي، ساقىرلاپ قاتقان مۇز تۋ قارا باشايدان باستاپ بۇكىل وڭ اياعىن سىعىپ بارادى؛ كىشكەنە ءجۇردى مە، جوق پا، بالتىرى باسقىزباي بەبەۋلەتىپ سىعىپ الا جونەلدى؛ باكيزات قۋىپ جەتتى؛ ۇيەلمەندەي اۋىر دەنەنىڭ بار سالماعىن وزىنە اۋدارىپ العىسى كەلگەندەي، دەرەۋ قولتىعىنىڭ استىنا كىردى دە، يىعىمەن دەمەپ باقتى.
جادىگەر دىبىسىن شىعارماي تىستەنىپ العان؛ ۇسىگەن اياق نەعۇرلىم جانىن شىعارا قان قاقساپ اۋىرعان سايىن، بۇل دا سوعۇرلىم وعان سالماعىن سالىپ قىنۋلاپ قاتتىراق ءجۇرىپ ەدى؛ اياعىنىڭ استى قۇددى شىنى قيراعانداي پىشىر-پىشىر ەتتى؛ باكيزات باسىن كوتەرىپ الدى؛ وڭىندە تاڭدانعان اجار بار؛ جادىگەر وعان نازار اۋدارعان جوق، قولتىعىنان دەمەپ كەلە جاتقان ايەلدەن قولىن بوساتىپ الدى؛ تابانىن تىلگىلەپ جاتقان شىنى مۇزعا الدە دە بولسا سالماعىن سالىپ پىشىر-پىشىر، شىتىر-شىتىرلاتا قاتتى ءجۇرىپ كەتتى. جادىگەر ەندى تەك شىنىنىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي اياعىن باسقان سايىن الگى قۇلاق تىرناعان پىشىر-پىشىر، شىتىر-شىتىر ۇدەپ بارادى.
— توقتايىق! — دەدى باكيزات.
— ممااعان ققااراما... ججااعاعا ججەت!
— سەن شە؟
جادىگەر تۇرا قالدى. باكيزات تا توقتادى.
— ممااعان ققااراما ددەەدىم عوي. ب-باارر!..
باكيزات قوزعالمادى. ءوز دەگەنى بولماسا وزگەنىڭ، اسىرەسە بۇنىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ كورمەگەن مىنا ايەلگە ەشقانداي ءامىردىڭ جۇرمەسىن بايقادى.
— ممااعان ققااراما. تتەزىرەك ججاعاعا ججەت! ءاازىم... كۇتىپ تتۇرعان ششىعار...
— و-ول...
— ءي-يا، ججااعادا... ممەن ججەتكەنشە وت ججااعا ببەەرىڭدەر. ا-ال، تتۇر-ما!..
باكيزات قول-اياعى كاپەلىمدە قالاي قۇپ-قۋناق بوپ كەتكەنىن بايقاماي قالدى؛ ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، ىققا قاراي قۇستاي ۇشىپ الا جونەلگەن-دى. كەنەت تايىپ جىعىلدى؛ ىلە-شالا اتىپ تۇردى؛ قارىن ۇرلەگەن تاقىر مۇزدى تايعاناقتاپ ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، ۇشىنشىدە سەرەڭدەپ قۇلادى؛ بۇل جولى تۇرا الماي ۇزاق جاتتى. بۇل دا جارىققا جىعىلعان ەكەن دەپ قورىققان جادىگەر ۇرشىعى ءۇزىلىپ تۇسەردەي قان قاقساپ بارا جاتقان اياعىن قارا ساننان قوس قولداپ ۇستاپ، قيساڭداپ جەتەم دەگەنشە، باكيزات تۇرەگەلدى؛ اقساڭداي باسىپ ىلگەرى جۇگىردى. قارا جەردى جادىگەردەن بۇرىنىراق كوردى.
— جەر! جەر! — دەدى ول ايقايلاپ.
جاعا ءتىپتى جاقىن قالدى؛ ءبىراق بۇل كەزدە مۇز جاعادان ىرگەسى اجىراپ، بەتى اشىق اڭعارعا قاراي قايتا ىعىپ بارا جاتقان-دى؛ ونى باكيزات كەش بايقادى؛ جانۇشىرعانى سونشا، ەندى ءبىر باسسا، ارجاعىنداعى قارا قۇردىمعا ۇمار-جۇمار قۇلايتىنداي، جاعادان ىرگەسى اجىراپ، تەرەڭگە قاراي ىعىپ بارا جاتقان مۇزدىڭ سۋ شايىپ جاتقان جيەگىن شىلپىلداتا باستى دا، كىلت توقتادى؛ مىنبەلەپ كەپ توقتاعان مۇزدىڭ جيەگى مەن قارا جەردىڭ اراسى نەبارى ەسىك پەن توردەي عانا ەدى.
— ءااززى-م-م!..
وڭەشىن جىرتا شىققان ايەل داۋىسى السىرەپ ءسونىپ بارا جاتتى. قارا جەرگە كوزىن ساتىپ، تەلمەڭدەي قاراعان جانارعا ەشتەڭە ىلىكپەدى. تەك اڭ بولماسا، ادام اياعى باسپاعان جاعالاۋدىڭ بۇتاسىن جانتالاسا جۇگىرگەن الدەبىرەۋ ساتىر-سۇتىرلاتا جاپىرىپ ارمان كاراي الىستاپ بارا جاتقان سياقتاندى.
— ءاز-ىم-م!..
تاعى دا داۋىسىن جىرتا ايقايلاعىسى كەلىپ ەدى؛ ءبىراق ىزالى جاس القىمىن بۋدى دا داۋىسى شىقپادى؛ جاعا جاققا قۇلاعىن قايتا تىككەندە، جاڭاعى سىتىر ساپ بوپتى؛ ءدال وسى كەزدە داۋىل جىرتقان دال-دۇل بۇلت اراسىنان ءبىر كورىنىپ، ءبىر جوعالىپ سىعىراڭداپ تۇرعان سولعىن اي دا سۋعا باتقانداي جىم-جىلاس جوق بوپ كەتىپ ەدى؛ ونسىز دا قاس قاققان سايىن قاراسى ۇزاپ، الىستاپ بارا جاتقان جەر ءبىرجولاتا كوزدەن عايىپ بولدى. ەندى جەر مەن كوككە قارا ءتۇن قايتا ورناپ، ءتۇسىن بەرمەي تۇكسيىپ العان دۇنيە ءوزىنىڭ ەجەلگى قاھارى مەن قاتالدىعىن قايتا تانىتتى؛ اسپان استى ازىناعان ايقاي جەل، وكىرگەن تەڭىز، ەجەكتەگەن تولقىن، ءسات سايىن ساتىر-سۇتىر سوعىسىپ كۇتىر-كۇتىر قيراپ جاتقان سەڭ.
— ادىرا قالسىن! ادى-را-ا-ا...
جادىگەر ءدال وسى كەزدە جەتكەن-دى. باكيزاتتىڭ نە دەگەنىن ەسىتكەن جوق. ول تەك جيەگىن سۋ شايىپ جاتقان مۇزعا مىنبەلەپ ءتونىپ تۇرعان ايەلدى كوردى. سوسىن انە ءبىر تىرلىك تىعىرىققا تىرەلىپ، كوكىرەك قارايعاندا، ادام بولعان ادامنىڭ بەتى قاتتى شەشىمگە شىن بەل بۋاتىن ءسات بولادى-ا. مىنا ايەلدىڭ دە القىمىن بۋعان الگى ىزالى جاستان باسقا ارجاعىنان ىشقىنىپ شىققان جان داۋىسىنان بۇل ءبىر سونداي بەتى قاتتى سۇمدىق شەشىمدى سەزىپ ەدى. جادىگەر ويلانىپ جاتقان جوق؛ وعان پۇرساسى دا بولعان جوق-تى. ىرعىپ بارىپ، ايەلدى قوس قولىمەن ۇستاي العانىن بىلەدى.
— جىبەر!
قاتتى بۇلقىنعان ايەل بۇنىڭ قولىنان سىتىلىپ شىعىپ باراتتى. ەندى ءبىر قيمىلمەن ارجاعىنداعى قارا قۇردىمعا قۇلاي بەرگەندە، قارۋلى قول ونىڭ كوك جەلكەسىنە سارت ەتتى. سوسىن اي-شايگە كەلتىرمەي قوس قولداپ كوتەرىپ الدى. سول ساتتە ءالسىز مۇز اياق استىندا شاتىر ەتكەلى سىقىر-سىقىر مايىسىپ بارا جاتتى. جادىگەر جالت بەرىپ، كەيىن قاراي ىتقىپ ءتۇستى دە، باسىنان اسىرا، جوعارى كوتەرىپ العان ايەلدى ءالى دە بولسا قولىنان تۇسىرمەي ەكى اتتاپ، ۇشىنشىدە تومەن تۇسىرە بەرە مۇزعا تاستاي سالدى. باكيزات مۇزعا بۇيىرىمەن سوعىلدى. ەت قىزۋمەن قاي جەرى اۋىرعانىن بايقاعان جوق. بوراعان قار استىندا بۇك ءتۇسىپ، بەتىن مۇزعا باستى دا، ءزابىر كورگەن جاس بالاشا وكىرىپ جىلادى. ارا-اراسىندا وكسىپ سولقىلداپ كەتەدى. جۋىق ارادا توقتايتىن سىڭاي جوق سياقتى ەدى؛ كۇتپەگەن جەردەن جاسىن كىلت تيدى. تىنىس-دەمىن دە ىشىنە جۇتىپ تىم-تىرىس بولا قالدى دا، تەڭىز ءۇستىنىڭ تولاسسىز ءاۋپىرىپ ۇرىپ تۇرعان شۋىل، سارىل، گۇرىلىنىڭ اراسىنان الگىندە ءوزىنىڭ قۇلاعىن تىرناعان دىبىس قايتا ءتىرىلدى: پىشىر-پىشىر، شىتىر-شىتىر. ءبىر الىستاپ، ءبىر جاقىنداپ، اسىرەسە، جاقىنداعاندا قاستان شىقپاعىر بىرەۋ بۇنىڭ قۇلاعىنىڭ ىشىندە پىشىرلاتىپ شىنى سىندىرىپ جاتقانداي شەكەسىنەن شىعادى. باكيزات قۇلاعىن قايتا تىگىپ ەدى؛ بۇل جولى جاڭاعى دىبىس بۇنىڭ قۇلاعىنا ءبىرجولا كوشىپ الدى. ميىن شاعا باستاعان پىشىر-پىشىر، شىتىر-شىتىر جەلتوقساننىڭ قارلى قارا داۋىلى مەن قاراڭعى ءتۇنىن باسىنان وتكىزگەن پاقىر ايەلدىڭ ونسىز دا شيرىققان جۇيكەسىن ەندى ينەمەن شاباقتاي باستادى. مىناۋ بۇل بىلەتىن، بۇعان تانىس دىبىس. ءبىراق ەسىنە تۇسىرە الماي، ساپتىرەگەن سانا بىردى-بىرگە شاتىستىرىپ، باسى قاتىپ جاتقان-دى. قاشانعىدان بۇرىن جۇيكەسىن قۇرتىپ بولعان مىنا ءبىر شىتىر-شىتىر كۇتپەگەن جەردەن كىلت تيىلا قالدى دا، ىلە-شالا قايتا ءتىرىلدى؛ جانە بۇل جولى جاقىننان شىقتى: شىتىر-شىتىر، پىشىر-پىشىر... مىناۋ بۇل بىلەتىن، بۇعان تانىس دىبىس. ءيا، بىلەدى. ە، ەسىنە ءتۇستى...
باكيزات اتىپ تۇردى. جانارىن جاپقان اپپاق اق قىراۋ كىرپىگىن الاقانىمەن ءبىر سيپاپ جىبەرىپ، جالما-جان دىبىس شىققان جاققا قاراپ ەدى؛ سۇيتسە... مىناۋ شىنىندا دا بۇنىڭ ءوزى ويلاعانداي جادىگەر ەكەن. بوراعان قار استىندا بار دۇنيەدەن باز كەشىپ، ولىمگە باسىن بايلاپ جاتقان دوزاقى قاتىندى جالعىز تاستاپ كەتە الماي، قاسىندا اينالسوقتاپ اياعىن سىلتىپ باسىپ ءجۇر ەكەن: شىتىر-شىتىر، پىشىر-پىشىر...
باكيزات ءلام دەپ ءتىل قاتپاي، ءۇن-تۇنسىز كەلدى دە قولتىعىنان الدى. ەكەۋى دە ءلام دەمەي، الگىندە قاسقىر ىشىكتى قالدىرىپ كەتكەن كۇرەسىن مۇزعا بەت الىپ جەلگە قارسى ءجۇرىپ كەتتى.
* * *
بۇلار كۇرەسىن مۇزدىڭ ىق جاعىن الا توقتادى؛ باكيزات باعانا وسى ماڭدا قالعان قاسقىر ىشىكتى تاۋىپ اكەلىپ، ىققا قاراپ قارىن قاقتى-قاقتى دا، جادىگەردىڭ يىعىنا جاپتى؛ سونان كەيىن دە جادىگەردى بالاشا وبەكتەپ بىرەسە ىشىكتىڭ ءوڭىرىن قاۋسىردى؛ بىرەسە ىشىكتىڭ جەل جۇلقىلاپ جاتقان قوس شالعايىن قايىرىپ اكەپ تىزەسىن قىمتادى؛ سوسىن ءوزىنىڭ موينىنان ءتۇبىت شارقاتتى شەشىپ الىپ جادىگەردىڭ موينىنا ورادى؛ اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ قارا داۋىلىن باسىنان وتكىزگەن ايەل ءوزىنىڭ دە قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقانىنا قاراماي، ءالى دە بولسا جادىگەردىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جانى قالماي بايەك بوپ جاتىر.
جادىگەر اڭ-تاڭ؛ مىناۋ اناسى بولماسا، بۇنىڭ ءوز باسى ءومىر باقي ايەل ناسىلىنەن كورمەگەن ىقىلاس، پەيىل. بۇل جانە ءدال وسىنداي ىقىلاس، پەيىلدى باكيزاتتان كۇتىپ پە ەدى؟! جادىگەر سونىڭ سىرىنا اقىلى جەتپەي، تاڭدانىپ تۇرعاندا، باكيزات قولىنان ۇستادى؛ بۇنىڭ قۇددى سەكسەۋىلدىڭ شىرپىسىنداي سەكيگەن ساۋساقتارىن ۋىسىنا الىپ تاس قىپ قىسىپ تۇردى دا، سوسىن بىر-بىرلەپ باس-باسىنا ۋقالاي باستاپ ەدى؛ جادىگەر الدەنەگە مىرس ەتتى؛ بەتىنە دەرەۋ مىسقىل شاۋىپ، ايەلدىڭ ۋىسىنداعى قولىن تارتىپ الدى؛ قايتا ۇمتىلعان ايەلدى جولاتپاي، كەۋدەسىنەن تىرەپ تۇرا قالدى:
— ققاايتەسىڭ...
ايەلدەن بەتىن بۇرىپ سىرت اينالىپ تۇر؛ الگى ىزالى مىسقىل بەتىنەن ايىقپادى؛ عۇمىر بويى اڭساسا دا، ايەل ناسىلىنەن كورە الماعان وسىنشا اعىل-تەگىل ىقىلاستىڭ بۇل سورلىعا قارا جەردە ەمەس، قارا داۋىل قۋعان الاقانداي سەڭدە بۇيىرعانىن كورمەيسىڭ بە؟ بۇل نە، تاعدىر ما؟ الدە، ءتاڭىرىنىڭ تالكەگى مە؟ ادامنىڭ دا، قۇدايدىڭ دا تالكەگىن بۇل ءبىر باسىنا جەتكەندەي كورىپ ەدى عوي. ءتوزىپ تە ەدى عوي. ەندى بۇنىسى نە؟ جونىنە تىنىش ولتىرمەي، ازابى مەن مازاعىنا تەپكىلەتىپ ولتىرمەك بولعانى ما؟ جو-ق، ەندى مەن دە توزبەيمىن! ەسىتەمىسىڭ، ءتاڭىرى؟.. ءتوزىم تاۋسىلدى، توزبەيمىن، توزبەيمىن! ال، كانى... مەنەن اياپ قالعان، ماعان ساقتاعان تاعى قانداي ازابىڭ... مازاعىڭ بار؟ بار بولسا، اياما... جىبەر! كانە، جىبەر!.. ءقازىر! ءقازىر جىبەر!..
جادىگەر يىعىنداعى ىشىكتى ءبىر سىلكىپ لاقتىرىپ تاستادى دا، كۇرەسىن مۇزدىڭ ىعىنان اتىپ شىقتى. ۇسىگەن اياعى بۇل كەزدە سوناۋ قارا باشايدان باستاپ، بالتىرىن، سانىن الدەبىر تەمىر قۇرساۋمەن جانىن شىعارا سىعىپ بۇراپ جاتقانداي، قان-قاقساپ بارا جاتقانىنا قاراعان جوق؛ بۇل ءبىراق تەڭىز ءۇستىنىڭ ازىناپ سوعىپ تۇرعان قارا داۋىلىنا قارسى قاراپ تۇرا قالدى دا، ءدال ءبىر جىن ۇرعان ناقۇرىس ادامشا قاتتى كۇلدى: حا-حا-حا-ا!.. مىناۋ ويدا-جوقتا بولعان وقىس قىلىق ەدى؛ باكيزات شوشىپ كەتتى: "ويپىرماي... ويپىرماي"، — دەدى ساسقالاقتاپ، "جىندانعاننان ساۋ ما؟" كاپەلىمدە نە ىستەرىن بىلمەي قالعان ايەل ەسىن جيام دەگەنشە بولماي، جاڭا عانا قايداعى ءبىر قياڭقىلىق ۇستاپ، تاعدىرىنا، ارىلەسە، ءتىپتى، ءتاڭىرىنىڭ وزىنە مويىن ۇسىنباي، كوك بەت وجەتتىككە باسىپ قارقىلداپ تۇرعان ەڭگەزەردەي ءىرى ەركەك، كەنەت تاعى دا كورە كوزگە كىلت وزگەرىپ، بەلى بۇگىلىپ، شوق ەتىپ وتىرا قاپ وكىرىپ جىلاپ جىبەردى.
باكيزات ەندى ءبارىن ۇقتى. بارىنە ءتۇسىندى "كەشىر!.. كەشىر"، — دەپ اياعىنا جىعىلعالى قاسىنا جەتىپ بارسا دا، ءبىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە ءداتى جەتپەي، ىلگەرى سوزعان قولىن جيا الماي تۇرىپ قالدى.
اي ساۋلەسى استىندا شوكەلەپ وتىرىپ قالعان ەڭگەزەردەي ءىرى ەركەك ءالى قىبىرسىز. تەك اۋىق-اۋىق يىعىنىڭ باسى سەلك ەتەدى. باكيزات ءتىلىنىڭ ۇشىندا تىلەنىپ تۇرعان ءسوزدى دە ايتا الماي، ءۇنى ءوشىپ تۇردى-تۇردى دا، يىعىنىڭ باسى سەلكىلدەپ وتىرعان جادىگەردى قولتىعىنان دەمەپ تۇرعىزىپ ەدى؛ ءىشىن ورتەگەن كۇيىك سىرتقا شىعىپ جەڭىلدەپ العاسىن با، الگىدەي ەمەس، جادىگەر ءبىر ءتۇرلى ءيى جىعىلىپ، جۋاسىپ قاپتى؛ يىعىنا جاپقان ىشىككە وراندى دا، كۇرەسىن مۇزعا ارقاسىن سۇيەپ شالقالاپ جاتا كەتتى. ءوزىن اجالدان قۇتقاراتىن بۇل دۇنيەدە ءدال ءقازىر ەشقانداي قۇدىرەت كۇش جوق ەدى؛ ونى ءوزى ءبىلدى؛ تاڭ اتقانشا ءبىر جاعىنا شىعارىن دا ءبىلدى؛ ەندىگى قالعان ءبىر تۇتام تىرىلىكتىڭ ازاپپەن وتەتىنىنە دە كوڭىلى كامىل سەنىپ جاتىر. "تاعدىردىڭ سالعانى سول بولسا، امال قانشا، بۇعان دا كونەدى. بارىنە كونىپ تە، ءتوزىپ تە كەلە جاتقان جوقپىز با"، — دەدى ىشىنەن.
انادا بۇلار كۇزگى قارا سۋىقتا كۇنى ۇزىن تەڭىزدە بولىپ، سونان قاس قارايا بەرگەندە سىلەسى قۇرىپ كەلسە، قامىس قوس ىزعىپ تۇر ەكەن. بىرەۋ وت جاقتى. جاۋراپ ءولىپ بارا جاتقان كىسىلەر وتقا جاقىندادى. قاۋدىرلاق قارا توندى ارقاسىنا جامىلعان قارا شال قالش-قالش ەتەدى. كوپ ۇزاماي قىزىل ۇشقىن سىركىرەپ لاۋلاپ جانىپ كەتكەن وتقا قارا شال ەنتەلەپ جاقىنداي تۇسكەن-دى. سارى يۆان: "مىنا سورلى قايتەدى، ءاي؟ وتقا تۇسەسىڭ عوي"، — دەپ ەدى؛ قىرشاڭقى شال: "ال تۇسەم، سوندا قايتەسىڭ"، — دەپ شىنىمەنەن وتقا تۇسكىسى كەلگەندەي ىلگەرى يتىنە ءتۇستى؛ سارى يۆان: "قايتەيىن، كۇيىپ ولەسىڭ عوي"، — دەپ ەدى؛ كوتكەنشەك كوشەن ەندى ەجىرەيىپ؛ "ال... ال كۇيىپ ولەم"، — دەدى؛ سارى يۆان: "ساعان داۋا جوق ەكەن"، — دەپ قولىن سىلتەپ، تۇرىپ كەتتى. "ءۇسىپ ولگەنشە، قايتا كۇيىپ ولگەنىم ارتىق"، — دەدى قارا شال شاڭقىلداپ. وتقا قانشا شابىنسا دا سۇيەك-سۇيەگىنە سۋىق وتكەن، ءبىر شاينام ەت جوق تارامىس ارىق دەنەسى قالشىلداپ ۇشىپ بارادى. "ادامنان اسقان يتجاندى كىم بار. سۇرىكتى كۇن جەتكەندە ءبارىمىز دە ولەرمىز عوي. سوندا كورەرسىڭدەر، قارا جەردىڭ استىنا تۇسكەن ادام ءۇش كۇننەن كەيىن توزاققا دا ۇيرەنەتىن شىعار"، — دەدى قارا شال. سازارعان جۇرت ۇندەمەدى. "ءىشىڭدى س... مىنا يت ءومىردىڭ توزاقتان نەسى كەم. ناعىز توزاق وسى ەمەس پە؟" — دەدى دە، قارا شال وتقا كەپتىرىپ وتىرعان قولىنداعى سۋ كيىمدى لاقتىرىپ جىبەرىپ تۇرىپ كەتكەن-دى.
قىرشاڭقى شال كۇيىنگەندە ايتتى دەمەسە، بۇل جادىگەردىڭ ءوزىنىڭ دە كوكەيىندە جۇرگەن وي ەدى؛ انا دۇنيەنىڭ توزاعى قانداي بولاتىنىن كىم ءبىلسىن؛ ال مىنا دۇنيەنىڭ ازابى مەن توزاعىن بۇل جالعاندا ارال ءوڭىرىنىڭ حالقىنان ارتىق كىم كورگەن؛ ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە حالىق شەككەن قاسىرەتكە ەسكەرتكىش قويىلار بولسا، كەلەشەك ۇرپاق تەك ارالدىقتارعا عانا قويار-اۋ!
جادىگەر جىلاعىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق كوزىنەن جاس شىقپادى؛ شىبىن جان ءۇشىن ارپالىسقانمەن ەشتەڭە شىقپاسىن ءبىلىپ جاتىر؛ وعان وزىندە قاۋقار دا قالعان جوق؛ ەندىگى قالعان تىرلىككە بولا باسىن اۋىرتقىسى كەلمەي، سەڭ سوققان بالىقتاي سۇلەسوق جاتقان؛ كەنەت اپپاق اق قىراۋ كىرپىك استى-ۇستىنە ايقاسىپ كوزى جۇمىلىپ بارا جاتقانىن سەزبەي قالدى؛ سونىڭ ارجاعىندا تيتىعى قۇرىپ قالجىراعان دەنە تۇك سەزبەي، جان مەن ءتان تىنىم الىپ قالعىپ كەتكەنى، الدە شىنىمەنەن تالىقسىپ كەتكەنى بەلگىسىز؛ ءتۇس پە، الدە انە ءبىر كىسى تيتىعى قۇرىپ تالىقسىپ جاتقاندا باستان كەشەتىن ساندىراق پا... ءيا، ساندىراق بولسا ساندىراق شىعار، بۇل ايتەۋىر الدەبىر ءتۇسى سۋىق دۇنيەگە اتىن اقىرىن باستىرىپ كىرە بەرگەنى سول ەكەن، اناداي جەردە بۇنىڭ ءدال وزىندەي ات ۇستىندە باسى بىلعاقتاپ كەلە جاتقان تاعى بىرەۋدى كوزى شالدى؛ جادىگەر كىرپىگىن قاعىپ قاپ، نازارىن تىكتەپ قايتا قاراپ ەدى؛ بۇنىڭ ءوزى سياقتى ءتۇسى سۋىق دۇنيەگە كىرىپ كەلە جاتقان الگى جولاۋشى جالعىز ەمەس، ەكەۋ بوپ شىقتى؛ ولار بۇنى كوردى مە، جوق پا، بەلگىسىز؛ بۇل ولاردى كوردى؛ جانە قۇر كورىپ قويعان جوق... كىم دە بولسا، مىنالار دا بۇنىڭ ءوزى سياقتى اياق جولىنان اداسقان جولاۋشى ەكەنىن ءبىلىپ ءجون سىلتەپ جىبەرگەلى اتىن جەدەلدەتە باستىرىپ قاسىنا قاتارلاسا بەرە نازارىن تىكتەپ قاراسا... ءاي، مىناۋ... مىناۋ باسقا ەمەس، بۇنىڭ ءوزى عوي. انا جادىگەر دە، مىنا جادىگەر دە بۇنىڭ ءوزى. بۇل دۇنيەدە ەكى جادىگەر بولعانىنا تاڭدانعان جوق؛ قايتا، انا جادىگەردىڭ باسقا بىرەۋ بولماي، بۇنىڭ ءوزى بولعانىنا كوڭىلدەنىپ، اتىن قاتار باستىرىپ كەلە جاتىپ، انا جادىگەردىڭ ارجاعىندا بۇنان الدەنەگە سىرت اينالىپ، بەتىن الىپ قاشا بەرگەن ايەلگە نازار اۋداردى.
— بۇل كىم؟ — دەدى مىنا جادىگەر.
— تانىمادىڭ با؟ — دەدى انا جادىگەر.
— جوق، — دەدى مىنا جادىگەر.
— باكيزات قوي، — دەدى انا جادىگەر.
مىنا جادىگەر "اا"، — دەپ اۋىز اشقانشا بولماي، باكيزات بۇنان بەتىن جاسىرعان كۇيى جالما-جان اتىنا قامشى باستى.
— ءاي!.. ءاي، توقتا! — دەدى مىنا جادىگەر.
باكيزات قايىرىلمادى؛ انا جادىگەر دە مىنا جادىگەرگە ءجونىن ايتپاستان اتىن بوربايلاپ، كاپەلىمدە قاراسى كوزدەن ءۇزىلىپ عايىپ بولعان ايەلدىڭ سوڭىنان شابا جونەلدى. انالاردىڭ قايدا اسىققانىن، نەگە اسىققانىن مىنا جادىگەر بىلگەن دە، تۇسىنگەن دە جوق؛ تەك انا جادىگەردەن ءجون سۇراي الماي قالعانىنا قىنجىلىپ تۇردى دا، كاپەلىمدە كوزدەن قاراسى ءۇزىلىپ كەتكەن الگى ەكەۋدىڭ ءالى دە بولسا ىلگەرگى جاقتان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلىپ تۇرعان باعىتتى بەتكە ۇستاپ، اياڭعا كوشكەن ات ۇستىندە تىزگىنى قولىنان ءتۇسىپ كەلە جاتقان-دى؛ كەنەت استىنداعى ات اياعىن باسپاي وسقىرىپ تۇرا قالدى؛ بۇل بويىن دەرەۋ جيىپ الا سالا ۇمتىلىپ ات ۇرىككەن جاققا قاراپ ەدى؛ تىزگىن ۇستاعان قولى قالتىراپ كەتتى. توبەسى وپىرىلىپ ورتاسىنا تۇسكەن قيراعان ۇيلەردىڭ ەسىكتەرى مەن تەرەزەلەرى قۇددى كوزىن ويىپ اكەتكەندەي بۇعان قاراپ ۇڭىرەيە-ۇڭىرەيە قاپتى. سول قاپ-قارا بوپ ۇڭىرەيگەن ەسىكتەر مەن تەرەزەلەردىڭ بارىنەن ونداعان، جۇزدەگەن مىسىق قاپتاپ شىعىپتى. ەندى كىدىرسە ۇستىنە كەلگەن اتتىلىعا اتىلاتىنداي ءبارى بىردەي جەلكە ءجۇنى ءۇرپيىپ، جانارى جالىنداعان ساپ-سارى كوزدەر كىرپىك قاقپاي باجبيا-باجبيا قالعان ەكەن. جادىگەر ءتىلىن كاليماعا كەلتىرۋگە شاماسى كەلمەدى. وسقىرىنىپ ۇرىككەن اتتى بۇل بۇردى ما، الدە اتتىڭ ءوزى بۇرىلدى ما، ونى دا بىلگەن جوق. ات جالت بەرىپ، كەلگەن ىزىمەن اعىزا جونەلدى. سوڭىنان قالماي ءىزىن وكشەلەپ قۋىپ كەلە جاتقان مىڭ-سان مىسىققا بۇرىلىپ قاراۋعا دا شاماسى كەلمەي، قۇستاي ۇشقان اتتىڭ جالىنا جابىسىپ الدى. ءىزىن وكشەلەپ كەلىپ قالعان مىنا مىڭ-سان مىسىقتاردىڭ كىسى جانى تۇرشىككەندەي باجىلىنان ەسى شىعىپ، قول-اياعى قالشىلداپ، تاقىمى ەردەن بوساپ بارا جاتىر ەدى؛ سونىڭ ارجاعى... ارجاعىندا بۇل جابايى مىسىقتاردىڭ باجىلىنان شوشىپ وياندى ما، الدە ساناسى ورالىپ ەسىن جيدى ما، ول اراسىن بىلگەن جوق؛ كوزىن اپالاقتاپ اشىپ العاندا بايقاعانى قاتتى سوققان جۇرەك دۇرسىلدەپ القىمىنا تىعىلىپ، قول-اياعى، بۇكىل بار دەنەسى قالشىلداپ اكەتىپ بارادى ەكەن. جاڭاعى جابايى مىسىقتاردىڭ جان تۇرشىككەندەي جامان داۋىسى ءالى دە قۇلاعىندا تۇردى.
جادىگەر كوپكە دەيىن وزىنە كەلە المادى. بۇل نە، ءتۇس پە؟ ساندىراق پا؟ ەندى، ءسىرا، وسىدان بىلاي قاراي سانا شاتاسىپ، ساندىراقتاي باستايتىن شىعار؛ جادىگەر كوزىن ءسال جۇمسا دا توبەسى ورتاسىنا وپىرىلىپ قۇلاعان جاڭاعى ۇيلەر مەن جابايى مىسىقتار ەلەستەپ شوشىپ ويانا بەردى. بۇل وسىنداي بىردەڭەنى بىلەتىن. ءيا، باياعىدا بۇلاردىڭ اۋىلىنان جەتپىس شاقىرىمداي جەردە لەنين اتىندا ۇلكەن بالىق كولحوزى بولعان. تەڭىز تارتىلعانعا دەيىن ول ءوزى بالىق جايىلىمىنا قولايلى كوپ-كوپ قوعالى كولى، قولتىعى، باساتى بار تىرلىككە تاپتىرمايتىن جەر ەدى؛ حالقى دا تالاپكەر ەدى؛ سۋى تايىز بولعاندىقتان الا-بولە ارالدىڭ سول تۇسى قاتتى تارتىلىپ، ءبىر كەزدە ءۇي ىرگەسىنە تولقىن ۇرىپ جاتقان تەڭىز تەز ارادا ءجۇز شاقىرىمنان استام قاشىققا كوز اسىپ كەتكەن-دى. سونان باستاپ سۋى قاشىپ قۋ تاقىرعا اينالعان جەردەن ۇشقان اپپاق تۇز تۇرعىن حالىقتى تۇنشىقتىرىپ، تىرلىك تىعىرىققا اينالعان حالىق بۇنان ون بەس جىل بۇرىن ءبىر مەزگىلدە كوتەرىلە كوشىپ، باسقا جاققا قونىس اۋدارعان بولاتىن. جان-جاققا تارىداي شاشىراپ كەتكەن ەلدىڭ جۇرتىندا قالعان مىسىقتار سونان بەرى جىلدان-جىلعا كۇشىكتەپ، ءوسىپ-ونىپ كوبەيگەنى سونشا، ءقازىر ول جاققا جالعىز-جارىم ادام اياق باسپايتىن.
سارى يۆان انە ءبىر كەزدە بوشالاپ جوعالىپ كەتكەن تۇيەسىن ىزدەپ ءجۇرىپ، باياعىدا ەل كوشىپ كەتكەن سول الگى لەنين كولحوزىنىڭ ەسكى جۇرتىنا بارا قالعان ەكەن. جابايى مىسىقتار قۋىپ يمانى ۇشقان سارى يۆان سول جولى اۋىلعا ەس-تۇسى قالماي ورالعان-دى. وندا دا استىنداعى ات جارامدى، جۇيرىك بولعاسىن سوڭىنا ءتۇسىپ قۋعان جابايى مىسىقتاردان ازەر-ازەر جانىن الىپ قاشىپتى...
* * *
"اپىراي، ادام جانى كەۋدەدەن شىعىپ بولمايتىن نە دەگەن سىرىدەي بەرىك. قاشانعىدان بۇرىن جانى قۇرعىر وسىنشا ازاپ شەگىپ قينالىپ جاتقاندا قايداعى-جايداعى ەسىنە ءتۇسىپ، بىرىنەن-بىرى وتكەن اشقاراق ويلار يتتەي تالاۋىن قاراش. الدە بۇ دا دۇنيەدەن تۇك بىتىرمەي، بارماعىن شايناپ وتكەن بار-بار دارمەنسىز شەرمەندەلەردىڭ بارىنە ورتاق پا؟"
جادىگەر يەگى دىرىلدەپ، كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتتى؛ ءبىر ءتۇيىر جاس جانارىنان ىرشىپ، اپپاق اق قىراۋ كىرپىككە ءىلىندى؛ بۇرىن ءبىر باسىنا جەتكەندەي قارا كۇش تە، قايرات تا بار ەدى؛ الگىندە جارىققا تىعىپ العان اياعى ءۇسي باستاعالى السىرەدى؛ ىقسىز، پاناسىز اشىق تەڭىزدە وتكىزگەن ءبىر كۇن... جانە مىنا ءبىر ءتۇن قاجىتتى؛ ءتانى دە، جانى دا قاجىپ، تيتىعى قۇرىپ السىرەپ جاتىپ ادام ءومىرىنىڭ تۇككە تۇرمايتىنىن ويلادى؛ شىبىش ەشكى قۇيرىعىنداي باسى-اياعى ءبىر تۇتام شولتاڭداعان سول نەمە اقتىق دەممەن القىمعا تايالىپ، دوڭگەلەنىپ كەلىپ قالدى؛ بۇل وعان قينالعان جوق؛ ءجا، نەسىنە قينالادى؛ قاشاننان كوتى بەلگىلى دۇنيە ەمەس پە؟ كىسىنى جارىلقادىم دەگەنى دە بەلگىلى ەدى عوي؛ ول اۋسەلەسىن دە كورگەن؛ مىقتاعاندا قوينىنا ءبىر تۇنەپ شىعىپ، ءناپسىسىن باسقاسىن، ەرتەڭىنە توسەكتەن تۇرا سالا سالتاق بوربايىن شايسا شايىپ، شايماسا تۇك كورمەگەندەي قۇيرىعى بۇلتىلداپ جونىنە تارتىپ كەتە باراتىن الگى ءبىر جەزوكشەلەردىڭ مەكەرلىگىنەن نەسى ارتىق؟ وپاسىز دۇنيەدەن وزگەلەر سياقتى ءوزىنىڭ دە وپا تاپپاعانىنا وكىنە مە؟ ءپىشتۋ! بۇنى قيناعان جاي باسقا: بۇل ءوز ويىنان ءوزى قاشىپ قۇتىلا الماي جاتىر. وسى شىركىن بۇعان بۇرىن دا ءۇيىر ەدى؛ تەك بۇرىن مەزى قىلمايتىن؛ بۇل بۇرىن تەڭىزدىڭ نە ارعى، نە بەرگى بەتىندە سىلاعى تۇسكەن قامىس قوستا وتكىزگەن تالاي-تالاي ۇيقىسىز تۇندەردە ءار ويدىڭ باسىن ءبىر شالاتىن؛ سوندا سان قيلى ويدىڭ شيىرىنان شىعا الماي مالتىقپاۋشى ما ەدى؟ كۇنى بويى كوك تەڭىزدە ءجۇرىپ، قالجىراپ كەلگەن بالىقشىلار كەشكى استى قالعىپ-شۇلعىپ وتىرىپ ىشەتىن دە، داستارقان جينالار-جينالماستا وتىرعان جەرىنە قيسايا-قيسايا كەتەتىن؛ سىرتتا جەل تۇرىپ، ىرگەدە ۇلى تەڭىز وكىرىپ جاتسا قۇبا-قۇپ؛ ال، ەگەر ءتۇن شىراداي تىمىق بولسا، ادەتتە سالعان جەردەن قاتتى ۇيىقتاپ كەتەتىن بالىقشىلاردىڭ قورىلىنان تىتىرەپ تۇرعان قامىس قوستا تاڭ بوزارىپ اتقانشا كىرپىك ىلمەي، كوزى باقىرايىپ جاتپاۋشى ما ەدى؟..
كورمەيسىڭ بە، جانى قۇرعىر كەۋدەدەن شىعىپ بولماي، اجالمەن ارپالىسىپ جاتقاندا، قاس قىلعانداي قايداعى-جايداعىلار ەسىنە ءتۇسىپ، يتكە تالاتقانداي اشقاراق ويلار جابىلىپ جاتىر. وزدەرى نەتكەن جيىركەنىشتى؛ ويدىڭ جيىركەنىشتى بولاتىنىن بۇرىن نەعىپ بىلمەدى ەكەن؟ ولەكسەگە جينالعان قۇزعىنداي ءورىپ كەتكەن نە پالە؟ الدە... بۇ دا قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي بۇنىڭ جانىن جاي الماي، ادەيى وسىلاي اشقاراق ويعا تالاتىپ، ازاپقا سالۋ ءۇشىن جىبەرگەن زاۋال ما؟
جادىگەر تاعى دا كوڭىلى تولقىپ بارا جاتقاسىن تىستەنىپ الدى؛ وي تولقىتتى ما، الدە شىنىمەنەن تيتىقتاپ قالجىراعاندىكى مە، كوڭىلى قۇرعىر نە بولسا سوعان بوساپ، تاڭىرىگە ايتسام دەگەن كوكىرەكتە قورالاعان ويعا دا شاماسى كەلمەي جاتىر؛ شاماسى كەلگەندە تاڭىرگە "مەنى قالاي جازالاساڭ دا مەيلىڭ، سەن تەك انا بيشارا ايەلگە راحىمىڭدى ءتۇسىر، جەلەپ-جەبە، — دەمەكشى ەدى؛ "بۇل دا باعى جانباعان بايعۇس، قاڭعالاپ كەپ وتقا تۇسە بەرەتىن كوبەلەكتەي، ءوز سەزىمىنە ءوزى ورتەنىپ جۇرگەن سورلى"، — دەمەكشى ەدى؛ نە پايدا، ايتا المادى؛ قارا باشايدان قارا سانعا دەيىن مۇزعا اينالعان اياعى وعان شاماسىن كەلتىرمەي، جانىن شىعارا سىرقىراپ كەتتى؛ قانشا شىداپ باقسا دا ءوزىن وسىدان ارتىق ۇستاي المايتىنداي؛ ەندى بولماسا، تيتىعى قۇرىعان ءتان شەككەن مىنا ازاپ ىقتيار-ەركىنە قاراتپاي جان داۋىسى ىشقىنىپ شىعىپ كەتەتىندەي قورىقتى دا، ەرنىن قىرقا تىستەپ ءدىر-دىر ەتىپ قاتتى دا قالدى؛ كوزى قاراۋىتىپ كەتتى؛ سانا ساپتىرەپ، تالىقسىپ جاتىپ ەسىن ارەڭ-ارەڭ جيعاندا انىق سەزگەنى — اشتىق پەن سۋىق ەكى جاقتاپ تيتىعى قۇرىعان دەنەدە ءازىر اجالعا بەرىسپەي، جان تالاسا قايرات قىپ ءلۇپ-لۇپ سوعىپ جاتقان جالعىز — جۇرەك ەكەن؛ "وي، اينالايىناي"، — دەدى جادىگەر؛ نەبارى جاس بالا جۇدىرىعىنداي كىپ-كىشكەنتاي نارسەنىڭ ءومىر ءۇشىن ارپالىسقان ولەرمەندىگىنە ىرزا بوپ ءسۇيسىنىپ جاتتى دا، اپپاق اق قىراۋ كىرپىك استىندا مۇلگىگەن كوزىن اشىپ ەدى؛ اي توبەدەن اۋىپ بارادى ەكەن؛ كوك مۇزدا تىرپ ەتپەي شالقاسىنان جاتقان كىسىگە سوناۋ بيىكتە سۋىق اۋا قورالاعان اي قۇددى قايناعان قازان بەتىندەي بۋلانىپ، تۋ-تۋ الىستا بۇلدىرادى؛ جاڭا بۇل كوزىن اشقاندا كۇمىس تاباقتاي ايدى بىرەۋ ىلديعا قاراي دومالاتىپ جىبەرگەندەي، قۇلديلاپ باراتتى. جادىگەر ۇسىگەن اياعىنىڭ اۋىرعانىن ۇمىتىپ، اسپان مەن ايعا كەزەك قاراپ جاتقاندا، الگى اي سول قۇلديلاپ اققان بەتى جولىندا تۇرعان قازانداي قارا بۇلتقا كىردى دە، زىم-زيا باتىپ كەتتى.
جادىگەر سىعىراق ايدان كوز جازعاسىن قاسىندا كۇيبەكتەپ جۇرگەن ايەلدى كورگىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق دۇنيەنى بۋىپ تۇرعان تاستاي قاراڭعىعا كوزىن تىگىپ قاراسا دا، كىرپىگىنىڭ ۇشىنان ارعى جەرگە جانارى جەتپەدى؛ سوسىن قىبىر ەتپەي جاتىپ، قاسىندا كۇيبەكتەپ جۇرگەن ايەلدىڭ قيمىلىن باقتى؛ ايەل، مىنە، بۇنىڭ جەل جاعىنا شىعىپ جۇرەلەپ وتىردى؛ باسىن سۇيەدى؛ باسىن باۋىرىنا تارتىپ قۇشاعىنا تاس قىپ قىستى دا، قىبىر ەتپەي وتىرىپ قالدى؛ ىزعىرىق سۋىق جەلدىڭ وتىندە ءوزى دە قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقانىنا قاراماستان قولىن قايتا-قايتا ىلگەرى سوزىپ ىشىكتىڭ ءوڭىرىن قىمتادى؛ ەبەدەيسىز ساۋساقتار سونان ارى تاعى دا سيپالاپ، بۇنىڭ قاسى مەن كىرپىگىنە تۇرىپ قالعان ءبىر قىراۋ، ءبىر مۇزدى ۇگىپ ءتۇسىردى؛ سوسىن ەكى الاقانىن دەمىمەن ۇرلەپ الدى دا، بەتىن سيپاپ ەدى؛ جادىگەر شىڭعىرىپ جىبەرە جازدادى؛ تۇلا بويىنداعى بار جان ايەلدىڭ الاقانى تيگەن بەتتىڭ ۇشىندا تۇرعانداي، اقىرىن سيپاعاننىڭ وزىندە كۇلدىرەگەن تەرى الاقانعا جابىسىپ سىدىرلاپ بارا جاتقانداي جانىن شىعارا تىزىلداپ الا جونەلدى؛ تىستەنىپ العان جادىگەر سوندا دا دىبىس شىعارماي، ءدىر-دىر ەتەدى. الگىندە كۇرەسىن مۇزدىڭ ىعىنا اكەپ جاتقىزعاننان بەرى تىرلىكتەن نىشان بەرمەي سەسسىز سۇلىق قالعان-دى. سونان قورىققان ايەلدىڭ اسىرەسە ءقازىر كۇدىگى كۇشەيىپ، قولىن جالما-جان جادىگەردىڭ ومىراۋىنا سۇعىپ ەدى؛ ساۋساعىنىڭ ۇشى باياعىدا وزدەرى ءبىر ۋىس بۇزاۋ ءجۇنىن تۇكىرىكپەن دىمداپ، الاقان اراسىندا ارى-بەرى ۋقالاپ، اپ-ساتتە جۇمارلاپ جاساپ الا قوياتىن ءجۇن دوپتاي بىردەڭەگە ءتيدى دە، قولىن تارتىپ الدى؛ بۇنىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوق ەدى؛ ىشىك اراسىنان ىلە-شالا الدەبىر بولىمسىز تىرىلىك شىقىلداعاندا، ايەل قۋانىپ: "بيشارا ءتىرى ەكەن عوي"، — دەدى؛ تۇنەرگەن ءتۇسى سۋىق دۇنيەدە بۇنىڭ ءوزى مەن جادىگەردەن دە باسقا ءتاڭىرىنىڭ تاعى ءبىر ءتىرى جاندىگى بارىن داتكە قۋات قىلدى؛ كوڭىلىن اققا ۇيىتقان سايىن ول ەندى جادىگەرمەن بىرگە ءتاڭىرىنىڭ وسى ءبىر كىپ-كىشكەنتاي بولىمسىز تىرلىگىنىڭ دە اماندىعىن قوسا تىلەدى.
جادىگەر ءالى قىبىر ەتكەن جوق. ءبىراق وسىلاي تىرلىگىنەن نىشان بەرمەي، سۇلىق جاتىپ تا ءبارىن ءبىلدى. اسىرەسە ايەلگە ايران-اسىر. مىناۋ شىنىندا دا باكيزات پا؟! بۇل بىلەتىن باكيزات وسىنداي ما ەدى؟! اسىرەسە بۇنىڭ بارار جەرىنە جەتە الماي، جارتى جولدا زورىعىپ جىعىلعان كىرەشى كولىگىندەي ءجۇرىمى تاۋسىلىپ، يت جىرتقان قارا تەرىدەي ءومىردىڭ وسى ءبىر اقىرعى شاعىندا بۇعان قۇداي نە عىپ راحىمىن ءتۇسىردى؟ اناسى بولماسا، بۇل باسقا ايەلدەن وسىنشا ىقىلاس، پەيىل كۇتىپ پە ەدى؟ مىنا قاراشى، قۇددى بالا باققان اناداي، شىرقىراپ ۇستىنە ءتۇسۋىن قاراش. قولىنان كەلسە بۇعان شىبىن جانىن ءۇزىپ بەرۋگە پەيىل.
جادىگەر كوڭىلى تولقىپ، ىرزالىعىن قالاي سەزدىرەرىن بىلمەي جاتقان-دى. كەنەت ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى يتشىلىكپەن وتكەن بەرەكەسىز ون ءۇش جىل ەسىنە ءتۇستى. سوعان كىم كىنالى؟ بۇل ما؟ قۇداي كۋا، تىرىدە باسقاعا جازىعى بولسا بولعان شىعار، ال بۇعان... جو-ق، ون ءۇش جىل بىرگە تۇرعاندا بۇنىڭ بەتىنە جەل بوپ تيگەن جەرى جوق ەدى عوي. ۇيدەگى بارلى-جوق از عانا داۋلەت قولىندا بولدى. ءوزى دە قولىنا جىلتىراق بىردەڭە تۇسسە وسىنىڭ ۇستىنە جاپسىرعانشا اسىقتى. سوندا بۇل نەدەن جازدى؟ توق-تا... قايدا كەلىسپەگەن بىردەڭەلەردى سوعىپ كەتكەنى نەسى. جازعان-اۋ، ايەل بولعان ايەل و باستان-اق، ءتاڭىرى تۋمىسىنان ەرەكشە جاراتقان ءجونى بولەك ءناسىل ەمەس پە ەدى؟ دەنى دۇرىس ەركەك قازىرگى ۇرعاشىنىڭ قاي قىلىعىن كىنالاۋعا ءداتى جەتۋشى ەدى؟ ءقازىر تۇگىل، انا زاماندا دا حان قۇشاعىندا قالتىراپ جاتقاننان گورى، قۇل قۇشاعىندا قۇتىرىپ شىققاندى ارمانداپ، ەسىل-دەرتى جار توسەگىن جالىنمەن ورتەگىسى كەپ تۇراتىن سول ءناسىل سەنىڭ كەمدى-كۇنگى تىرلىكتە كيگەن مەن ىشكەنىڭە قۇل بوپ ءقايتسىن. بۇل وي باسىڭا ءقازىر كەلىپ وتىر، ال بۇرىن... باسە، بۇرىن كورىنگەن ەركەكتەن قىزعانعاننان باسقا نە ءبىلدى؟ جانىن ۇقتى ما؟ ءتانىن جىلىتتى ما؟ تىم قۇرىسا، قوينىندا جاتقان ايەلدىڭ قاي قاسيەتىن قادىرلەپ، قاي قىلىعىن... ايتسا دا "قىز قىلىعىمەن" دەپ بۇرىنعىلار دەن قويعان، ءيسى ۇرعاشىلاردا قىتىق وياتار قىلىق بولاتىنىن سەن، ءسىرا، ءبىلدىڭ بە؟ و، جازعان! جازعان!..
جادىگەر تاپجىلماي باسىن سۇيەپ وتىرعان ايەلگە ءتىل قاتقىسى كەلدى مە، الدە ءتىپتى ماڭدايىنا جازعان ءبىر تۇتام تىرلىكتە جۇرتقا ۇقساپ جار ءسۇيىپ تە كەلىستىرە الماي، دۇنيەدەن پۇشايمان بوپ ءوتىپ بارا جاتقان قاسىرەتىن ايتىپ شاعىنعىسى كەلدى مە، قايتتى، ءبىراق وعان ءۇسىپ، جانى كەتىپ قالعان ەرىن قيىسپاي، بەكەردەن-بەكەر قينالىپ ىرسىلداي باستادى. باسقا ەلدىڭ ەركەكتەرى قانداي بولاتىنىن قايدام، ال قازاق جىگىتتەرى وزىنىكىن قىزعانىپ، وزگەنىكىنە قىزىققاننان باسقا نە ءبىلىپتى. جازاتايىم بىرەۋدىڭ بەتى جىلتىراعان ۇرعاشىسىن كورسە، ماي ءيىسىن سەزگەن مىسىقتاي كوزى جايناپ باسىنا ءبىر قاراپ، بوكسەسىنە ەكى قاراپ ەمەشەسى ءۇزىلىپ شىعا كەلگەنى بولماسا، ءيسى ۇرعاشىنى استە ۇرعاشى قىلاتىن الگى قىتىق وياتار قۇدىرەتتىڭ سىرىن قاي ەركەك ءبىلىپ ەدى؟ ونى بىلسە، تىرلىكتە ءوز دەگەنى بولماسا، وزگەنىڭ ىرقىنا كونبەيتىن وسى ءبىر ءناسىلى اسىل جىنىستى و باستان-اق ءتاڭىرى ەركە قىپ، تەك ەركەلەۋ ءۇشىن جاراتقانىن ويلار ەدى عوي. جەر استىنداعى پالەنى بىلەتىن قازىرگى جەتىشكى ايەلدەر تۇگىل، ابىرويىن الاقانىمەن جاپقان سوناۋ حاۋ انا زامانىندا دا وسى ءناسىل قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن كوكىرەگىندە ءقازىر ۇشاتىن قۇستاي بۇلقىنتىپ قويعان جۇدىرىقتاي جۇرەك جاتقىزىپ-تۇرعىزعاندا بولماسا، قالعان ۋاقىتتا كىمنىڭ جەتەگىنە ەرىپ ەدى؟ كىمنىڭ امىرىنە كونىپ ەدى؟ جازعان باسى، سونى دا بىلمەدى. بۇل زامان تۇگىل باعزى زاماندا دا حاۋ انا انامىز كوكىرەگىن ەشكىمگە بەرمەي، ءوزىن جەر تاڭىرىسىندەي كورىپ ءجۇرىپ تە، جارىقتىق ءزاتى ايەل ەمەس پە، كوڭىلىن تاپسا، ادام اتانىڭ قۇشاعىنا قۇلاپ تۇسپەدى دەيسىق بە؟ ادام اتانىڭ وراشولاق تىلمەن لاجداپ جەتكىزگەن ءىلتيفاتىنا ىرزا بوپ كەتكەندە، تىم قۇرىسا، قازىرگىدەي بومبا جارىپ، تەمىر تۇياق تانكىلەر تاپاپ جاتسا دا مىڭق ەتپەيتىن قۇدايدىڭ قارا جەرى دە ەمەس، كوك مۇزعا شالقالاپ جاتا كەتكەنى تەگىن بە ەدى؟ كىم بىلەدى، ول انامىز دا سەزىمگە تولقىعاندا الدەبىر جەمىس اعاشتىڭ ساياسىندا تىنىستاپ جاتقان ادام اتانىڭ كەۋدەسىنە قۇس بوپ قونىپ، بۇلبۇل بوپ سايراپ، ەركەلەتسە ەركەلەپ، ال، ەگەر، الدەقالاي رەنجىسە، ول جارىقتىق تا بولماشىعا قىلتيا قالاتىن وسى كۇنگى كىنامشىل قالا بيكەشتەرىندەي اۋىزى-باسى تومپايىپ نازدانا قالعان شىعار-اۋ؟
سورلاتقاندا، بۇل دا سەنىڭ ساناڭا كەش جەتتى. باس-اياعى ءبىر تۇتام تىرلىكتىڭ اقىرى، مىنە، يت جىرتقان قارا تەرىدەي ىرىم-جىرىم. سوعان كىم كىنالى؟ كى-م؟ وزەگىن ورتەپ بارا جاتقان ساۋالدى جادىگەر وزىنەن دە گورى وسىناۋ راحىمنان نىشان سەزىلمەي، تۇنەرىپ تۇرعان ءتۇسى سۋىق دۇنيەنىڭ ءدال وزىنەن سۇراعىسى كەپ كەتتى. كىم كىنالى؟ باكيزات پا؟ جوق، ول ايەل ەدى؛ اسىرەسە، ءبىرىنشى بالادان كەيىن بۇرىن ىستەمەگەنىن ىستەپ، تۇندە ءوز توسەگىن تاستاپ بۇنىڭ قاسىنا كەپ جاتاتىندى شىعاردى؛ ءبىراق سەن سۋى اشىعان تەڭىزدىڭ قاشاعان بالىعىن قۋىپ اۋلاپ، ءۇي كورمەي تەنتىرەپ ءجۇردىڭ؛ كوبىنە داريانىڭ ساعاسىنا قۇيعان لاي سۋدان بالىق اۋلاسا، كەيدە تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندەگى بالىقشى قوستا ايلاپ جاتىپ الاتىن؛ سونان اپتا وتكەسىن، اي وتكەسىن، ءبىر زاماندا ءۇستى-باسى كىرلەپ، ساقال-مۇرت ءوسىپ، ازىپ-توزىپ كەلەتىن؛ الدىنا قويعان استى دا قالعىپ-شۇلعىپ وتىرىپ بىر-ەكى اساسا اساپ، اساماسا توسەككە بارا سالا جىعىلار ەدى؛ جاستىققا باسى قالاي ءتيدى، سولاي قور ەتە قالار ەدى؛ قاسىنا كەپ قۇشاعىنا كىرگەن ايەلدى دە سەزبەس ەدى؛ قالجىراپ كەلىپ قاتتى ۇيقتايتىنى سونشا، جاس ايەلدىڭ جالىنداعان ورتتەي ىستىق دەنەسى مەن ءدىر-دىر ەتكەن دەمى دە قاپەرىنە كىرىپ شىقپايتىن؛ سونان سەن تەك ءوزىڭنىڭ باياعى بالا جاستان قالىپتاسقان داعدىڭ بويىنشا تاڭ سىز بەرە ويانار ەدىڭ؛ ويانعاسىن دا توسەكتەن تۇرعىڭ كەلمەي، قاتتى ۇيقىدان باسىڭ اۋىرىپ، دەنەڭ سىنىپ، ىشتەگى-تىستاعى دىبىسقا قۇلاق ءتۇرىپ جاتار ەدىڭ؛ ءبىراق قانشا قۇلاق تۇرسە دە كۇندە-كۇندە ىرگەدە وكىرىپ جاتاتىن ۇلى تەڭىزدىڭ ادەتتەگى گۇرىل-سارىلى ەستىلە قويماعاسىن ەلەڭدەپ، ۇيقىلى كوزىن اشىپ السا... ءيا، ءوزى كۇندە وياناتىن — تاڭ الدىنداعى ەلەڭ-الاڭ؛ توبەدەن اۋىپ بارا جاتقان تولىق ايدىڭ ساۋلەسى تەرەزەدەن ءتۇسىپ تۇر؛ تەك كۇندە-كۇندە وسى كەزدە وزىمەن بىرگە ويانا سالا جاعى جىرتىلعانشا ەسىنەپ، باسى بىلعاقتاپ تۇرىپ جاتاتىن بالىقشىلار كوزىنە تۇسپەس ەدى؛ قامىس قوستىڭ بالىق ساسىپ تۇراتىن ۇيرەنشىكتى ءيىسى دە مۇرنىنا كەلمەگەنگە تاڭدانار ەدى دە، جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الىپ تۇنەپ شىققان جەرىنە قاراسا... ءماسسساعان! استى دا اپپاق! ءۇستى دە اپپاق. سول اپپاق مامىق توسەكتە، ەل تۇرا قويماعان ەلەڭ-الاڭدا وزىمەن بىرگە اتىلاس كورپە استىندا اپپاق دەنەسى الاۋلاپ ۋىزداي جاس كەلىنشەك جاتىر. دەنەسىن دەنەسىمەن ورتەپ جىبەرگىسى كەلگەندەي باۋىرىنا بەتىن باسىپ، جابىسىپ العان مىنا ايەل وزگە ەمەس، ءوزىنىڭ ايەلى ەكەنىن بىلگەندە، وي-حوي، دۇنيە-اي، قاباعىندا قورعاسىنداي ۇيىپ تۇرعان الگى ۇيقى ساتتە شايداي اشىلىپ كەتۋشى ەدى-اۋ! ىستىق قان بىردەن باسقا شاۋىپ، قوس شەكەدەگى كوك تامىرلار كەنەت قانعا تولىپ ءلۇپ-لۇپ سوعىپ كەتەتىن؛ قۇلاق شۋىلداپ، ءدۇرس-دۇرس سوققان جۇرەك ءبۇتىل دەنەنى قۇيىنداي ءۇيىرىپ بارا جاتقاندا، بۇل جاستىقتان باسىن جۇلىپ كوتەرىپ الاتىن؛ قاتتى سوققان جۇرەك ءدۇرسىلى ەندى بۇنىڭ وزىنە دە ەستىلەتىن؛ تۇنىمەن باۋىرىندا تىنىستاپ شىققان ايەلدىڭ تاڭ الدىنداعى ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزعىسى كەلمەسە دە، ءبىراق ءبىر دەگەننەن ەس-تۇسىنەن ايىرىپ باۋراپ اكەتىپ بارا جاتقان الا قۇيىن سەزىمدى، سول ارادا، تەجەسە ءسال تەجەپ، ابلىعىن باساتىن دا، ال تەجەمەسە تۇندە قوينىنا كىرىپ كوكىرەگىن قىج-قىج قايناتىپ جاتقان ءوز ايەلىنە ءوزى قىزىعىپ، قىرعي كوزدەنە قارايتىن!
تەك سول ارادا قۇدايدان ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ قاۋلى-قارارى مەن سەز شەشىمى ەسىنە تۇسپەگەي دە. اسىرەسە بالىق جوسپارى بۇل بەسجىلدىقتا دا ورىندالماي، انا جاقتا ۇلكەن كىسى، مىنا جاقتا قوزى قارىن قاھار توگىپ، وكىل ۇستىنە وكىل شاپتىرىپ جاتقانى ەسىنە تۇسكەندە، جاڭا عانا ىقتيار ەركىنە قاراتپاي، ءۇيىرىپ اكەتىپ بارا جاتقان الا قۇيىن سەزىم ءبىر ساتكە باسەڭسىسە باسەڭسىر، ءبىراق باسىلمايتىن؛ قايتا، ويعا العان ءبىر ءىسى ورىندالماي، بەرەكەتى كەتكەن وسى ەلگە، بەرەكەتى كەتكەن وسى ەلدىڭ بەرەكەسىز باسشىلارىنا قولىن ءبىر سىلتەر ەدى دە، ۇيقىسىنان ويانا سالا جۇپ-جۇمىر اپپاق بىلەگى شاپ بەرىپ موينىڭا ورالا كەتكەن ايەلدى... ءوزىنىڭ ايەلىن... قۇرىسىن، ايتتى نە، ايتپادى نە، ول ءبىر تىرىدە جار توسەگىنىڭ قىزىعىن كورگەن بار-بار ەركەك باستان كەشكەن بەلگىلى جاعداي عوي.
انە، اپ-ساتتە وپىر-توپىرى شىققان توسەكتە اپپاق بوپ تالماۋسىراپ ايەل جاتىر؛ الا كولەڭكە ۇيگە ەندى-ەندى ەنە باستاعان تاڭ شاپاعى الا-بولە اتلاستاي اپپاق سانىنا ءتۇسىپ، اياعىن جيا الماي، بۇنان دا، ونان دا تەر ءيىسى اڭقىپ كەتكەن قاپىرىق اۋانى اۋىزىمەن دە، مۇرنىمەن دە تاناۋلاپ ەنتىگە دەم الادى.
وي-حوي، سول ارادا بۇل ءوزىن ءدال ءبىر قۇس ىلگەن قىرانداي سەزىپ، كوڭىلىن پىرلەپ، توسەكتەن ىشقىر باۋىن ۇستاي تۇرەگەلەر ەدى عوي. الگىندە عانا قوس شەكەدەگى كوك تامىرلار لۇپىلدەپ قاتتى سوعىپ، تۋرا باسقا شاپقان ىستىق قان سايابىرلاپ ساباعا تۇسكەن؛ دەنە قۇپ-قۋناق؛ دەنەنىڭ بارى-جوعىن ەكى اياق، ءسىرا، سەزىپ تۇرعان جوق؛ قىزىعى قالماعان دۇنيەسى قۇرعىر دا، بۇ دا بولسا، بۇنىڭ اندا-ساندا باسىنان كەشەتىن ءبىر وتتى شاعى ەدى-اۋ؟! بۇل ءسۇيتىپ كوڭىلى تاسىپ شاتتانىپ تۇرعاندا، قاس قىلعانداي، كەنەت ەسىنە وكىل تۇسەتىن دە، اياق استىنان ابىگەرلەنىپ اسىعا باستاۋشى ەدى.
— كەتىپ باراسىڭ با؟
— ءيا...
— ەرتە عوي.
— امال جوق... انە ءبىر قىزىل كوز پالە...
— قىزىل كوز؟ ول كىم؟
— وكىل. جان الاتىن ازىرەيىلدەي قىرىپ بارادى.
— وي، قۇداي، سونى دا ادام دەپ...
— قۇرىسىن، پالە. باسىڭ بالەگە قالادى. قوزى قارىن بىزگە كىل وسىندايلاردى جىبەرەدى.
سول جىلى تەڭىز ءوڭىرى قاتتى قۋاڭشىلىققا ۇشىراعان-دى. اسىرەسە، شىلدە ايلارىندا سىرداريانىڭ يت كەشىپ ءوتىپ جاتقان لاي، ساسىق سۋىن ىشكەن بالىقشىلار جاپپاي سارى اۋرۋعا شالدىعىپ اۋرۋحاناعا تۇسكەن-دى. جوسپار ورىندالماي جانى قىسىلعان باسقارما اۋىلداعى ەسكەك، تاياۋ ۇستاۋعا جارايتىن شال-شاۋقانداردى جيناپ بالىققا سالعان-دى. كۇنى بويى كوك تەڭىزدە اسسىز، سۋسىز اۋ قاراپ، سىلەسى قۇرىپ قايتقان كىسىلەردى وكىل جيەككە شىعا بەرگەندە الدىنان كۇتىپ الىپ، ۇيلەرىنە جىبەرمەي، جاعاعا ءيىرىپ وتىرعىزىپ قويىپ جينالىس اشتى. قارا كوستيۋمنىڭ ءوڭىر تۇيمەسىن تىڭقيتىپ سالىپ العان وكىلدىڭ ءتۇسى سۋىق. ءۇنى قاتقىل. سالعان جەردەن باسقارماعا شۇيلىكتى. بالىقشىلارىڭ اۋرۋحانادا جاتىپ الدى دەدى؛ مىنا تۇرلەرىڭمەن ءۇشىنشى بەس جىلدىقتا دا جوسپاردى ورىندايتىن سىڭايلارىڭ جوق دەدى. ۇكىمەت پەن پارتيا الدىندا ۇلكەن كىسىنى تاعى دا ۇياتقا قالدىرعالى وتىرسىڭدار دەپ زىركىلدەدى دە، ءسوزىنىڭ سوڭىندا باسقارماعا قاتتى شۇيلىكتى. وسىدان جوسپار ورىندالماسا، ءىسىڭدى بيۋرودا قاراتام دەپ ءبىر پالەنىڭ شەتىن شىعارىپ قويدى. باسقارما ۇندەمەدى. ۇيلەرىنە تەزىرەك قايتقىسى كەپ ازەر وتىرعان كىسىلەردىڭ ەشقايسىسى دا جارىسسوزگە زاۋقى بولماي، باسى باۋىرىنا ءتۇسىپ، قايسى بىرەۋلەر قالعىپ كەتكەن-دى.
— كانە، كىم سويلەيدى؟ — دەدى وكىل.
ەشكىم سەلت ەتپەدى. ۇنسىزدىك ۇزاققا سوزىلىپ، وكىل شىدامىن تاۋىسىپ شيرىعا باستاعان-دى. ەرتەدەن بەرى وكىل ءسوزىن ءبىر جامباسىنا قيسايىپ جاتىپ تىڭداعان كوتكەنشەك كوشەن كەنەت قوزعالىپ، قولىن بۇتىنداعى سۋ-سۋ دامبالدىڭ اۋىنا اپارا بەرە، ەكىنشى جامباسىنا قاراي اۋدارىلىپ تۇسكەن-دى. قارا شالدىڭ قوزعالعانىن بايقاپ قالعان وكىل:
— اقساقال، سويلەيسىز بە؟ — دەپ ەدى.
قىرسىق شال جونىنە قاراپ تىنىش جاتپاي:
— جوق، سويلەمەيمىن. تەك، بىلاي تاسىمدى الماستىرىپ قويىپ جاتىرمىن، — دەدى.
قاتىندار تەرىس قاراپ بەتىن شىمشىپ، قالعان جۇرت قىران-توپان كۇلىپ، وكىل بۇلان-تالان اشۋلانىپ جينالىستىڭ اياعى ءىري-تىري بولدى دا كەتتى. وكىلدىڭ قۇسى جادىگەرگە ءتۇستى: "ادامدارىڭ ءتارتىپسىز"، — دەدى. "سەز قارارى، پلەنۋم شەشىمدەرى بۇلاردىڭ ميىنا كىرىپ شىقپايدى. بالىق جوسپارى، انە ورىندالماي جاتىر"، — دەدى.
— جوسپارعا قىسىلماڭىز. ونى ءۇيتىپ-بۇيتىپ بىردەڭە قىلارمىز.
— كا-ك؟ ۇيتىپ-بۇيتكەنى قالاي؟
— ايتتىم عوي، ونىڭ ءبىر سىلاسى بولادى.
وكىل ەندى بۇعان تەكە كوزدەنىپ ەجىرەيە قارادى:
— سەن وسى جاۋ ەمەسسىڭ بە؟
"وي، بيشارا"، — دەدى بۇل ىشىنەن. ۇكىمەتتىڭ جالعىز جاناشىرى ءوزى دە، ال قالعان جۇرتتىڭ ءبارى سوۆەت ۇكىمەتىن قالاي قۇلاتۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي جۇرگەن ءدال ءبىر تاپ جاۋىنداي كورىپ، كىسى بولعان كىسىگە كۇدىكپەن سەنىمسىزدەنە قارايدى. اسىرەسە بۇعان سەنبەدى. جەر-جەبىرىنە جەتىپ ۇرىسىپ جاتقان وكىلگە ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتپاي، تەمەن قاراپ ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەتىنى كوبىرەك كۇدىك تۋعىزىپ، جاۋ بولماسا بولماس، ءبىراق وزدەرىنىڭ اراسىندا تونىن تەرىس اينالدىرىپ كيىپ الىپ جۇرگەن جاۋدىڭ قۇيىرشىعى سياقتاناتىن. انە، كورمەيسىڭ بە، بالىق جوسپارى ورىندالماي، انا جاقتا ۇلكەن كىسى، بۇل جاقتا قوزى قارىن ۇيقى، كۇلكى كورمەي وكىل ۇستىنە وكىل شاپتىرىپ جاتسا، ال بۇل سوسيالدى جارىسقا ۇيىتقى بوپ جۇرتتى قىزۋ ەڭبەككە قۇلشىندىرىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا "ءۇيتىپ-بۇيتىپ" دەپ جايباراقاتقا سالادى.
— بالا، ابايلا!
سول جينالىستان كەيىن كوتكەنشەك كوشەن قىرسىعى ۇستادى دا، كەلەسى كۇنى تەڭىزگە شىقپاي شىرەنىپ جاتىپ الدى: "بالىعىڭنىڭ باسىن ۇرايىن، قارا قايىعىڭ مەن قارا تورىڭ انە، قايتىپ ال!". ونى كورگەن قالعان شالدار دا تەڭىزگە شىقپايمىز دەپ تۋلاپ، سويلەسۋگە بارعان وكىلمەن تىلدەسپەي قويىپتى. نە ىستەرىن بىلمەي ساسقان وكىل باسقارمانى شاقىرىپ الىپ "ماعان وسى اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن جيىپ بەر!" — دەپ الەك شىعاردى.
— جارايدى... ول قيىن ەمەس. ال سوسىن... ولاردى جيىپ العاندا نە ىستەمەكسىز؟
— بىلگىڭ كەلەدى، ءا؟
— ارينە. بىلۋگە ءتيىسپىن عوي.
— ولاردى جيىپ العاندا، مەنى، نەمەنە، ارلاندىق قىلادى دەپ ويلايسىڭ با؟ جوق، اينالايىن، جينالىس اشام.
— جينالىس؟..
— ءيا، ولارعا بالىق جوسپارىنا قاتەر ءتونىپ تۇرعانىن ايتام. بيىل تاعى دا جوسپار ورىندالماسا، باسى باسقارما بولىپ، ءبارىڭ جاۋاپ بەرەسىڭدەر دەيمىن. بۇنىم، قالاي، دۇرىس پا؟
— قايدام...
— قايدام-سايدامدى قوي...
— جارايدى، دۇرىس دەلىك... ءبىراق، سوندا وسى اۋىلدىڭ قىلقانداي قىز-كەلىنشەكتەرىن جيىپ الىپ جينالىس اشقاندا...
— ايتاتىن ءسوز كوپ.
— ماسەلەن؟..
— ءاي، سەن نەمەنە... مەنى تەرگەمەكسىڭ بە؟
— قۇداي ساقتاسىن... تەك، بىلاي...
— بىلاي دەيسىڭ، ءا؟ سوندا ول قالاي؟ قالاي دەپ تۇرمىن عوي ساعان؟
— بىلگىم كەلگەنى عوي...
— بىلگىڭ كەلەدى، ءا؟ جارايدى، ءبىل! ءبىلىپ ال! قىز-كەلىنشەكتەرگە سوۆەت ۇكىمەتى سەندەرگە تەڭدىك اپەردى مە؟ اپەردى دەيمىن. بۇكىل الەمدە، تەك ءبىزدىڭ ەلدە عانا ايەلدەر تەڭدىك الدى. ەركەكپەن بىردەي تەڭ پراۆولى بولدىڭدار. سول راس پا دەيمىن. راس بولسا، ايەل جولداستار، داۆاي، ءىس جۇزىندە دالەلدەڭدەر! اۋرۋحانادا جاتقان ەركەكتەر اياعىنا ءمىنىپ كەتكەنشە تەڭىزگە شىعاسىڭدار! بالىق اۋلايسىڭدار! بۇل پارتيا، وتان الدىنداعى پارىزدارىڭ...
نە شايتان تۇرتكەنىن، سول ارادا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرگەنى. ونسىز دا بۇعان كۇدىكپەن قاراپ، باسقان ىزىنەن پالە ىزدەپ جۇرگەن وكىل ءدىر ەتىپ، وقتى كوزىن وڭمەنىنە قاداپ:
— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدى. تۇرىنەن ادام شوشىعانداي. وسىناۋ شىجعىرعان ىستىقتا قارا كوستيۋمنىڭ وڭىرىندەگى بار تۇيمەسىن تىڭقيتىپ سالىپ اپتى. سىرتىنا ءسىرا دا قان تەپپەيتىن قارا سۇر قالاق بەت، اسىرەسە ءقازىر سىزداپ الا قويعان. قوزى قارىننىڭ قاراۋىندا وسىندايلار كوبەيىپ كەتتى. تاعدىر بۇنىڭ تالانىنا وسىندايلاردى بۇيىرتتى. بۇلاردىڭ الدىندا ءومىر سۇرگەن، انە ءبىر ءۇستى-باسىن بىلعارىلاپ، بەلىنە قارا قۇمانداي ناگان بايلاپ العان اكەسىمەن تۇستاس ۇردا-جىق ۇرپاقتىڭ دا قانداي بولعانى بەلگىلى. ءاۋ باستا ايەل تەڭدىگىن شىعارعان سولار. وزگە ايەل تۇگىل، ءوز ايەلىنىڭ قوينىنا ۇرلانىپ بارىپ، سونان ءبىر كەزدە ءبىر قولىمەن ىشقىر باۋىن ۇستاپ، ال، انا ەكىنشى قولىڭداعى تەمەكى تۇقىلىن قاقالا-شاشالا سوراتىن-سوراتىن دا، اياعىن ۇرلانا باسىپ ءۇن-تۇنسىز توسەگىنە بارىپ جاتىپ، جۇرت كوزىنشە تاقۋا بولا قالاتىن سول نەمەلەر ايەل تەڭدىگى قانداي بولاتىنىن، ءسىرا ءبىلدى مە ەكەن؟ قوس ۋىس جينالىس بولسا، قىزىل وڭەش بوپ قيقۋلاپ شىعا كەلەتىن سول قىزىل كوزدەر ءيسى ۇرعاشىنىڭ قۇلقىن قاۋلى شىعارىپ وزگەرتۋگە بولماسىن قايدان ءبىلسىن...
— تاعى كۇلدىڭ عوي؟
— جىلايىن با؟
— جوق، ارجاعىڭدا ءبىر پالە بار. داۆاي، ايت!
— ايتسام، نەسى بار، ايتام... بالالار تەڭىزگە شىقپايدى.
— كا-ك؟ توقتا! ءاي!.. ءاي!..
سەن قايرىلعان جوقسىڭ. سوڭىڭنان سىرتقا جۇگىرە شىققان وكىلدىڭ جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، اسپان استىن كوشىرە ءشاڭ-شۇۇڭداپ جاتقان ايقايىنان ۇققانىڭ — ماسەلەڭدى بيۋرودا كاراتام. يت جەككەنگە ايداتام. جەر باسىپ جۇرگىزبەيمىن. قۇرتام-جويام...
دالا الاي-تۇلەي ەكەن. ون كۇننەن بەرى كۇندىز-تۇنى توپىراق بوراپ تۇرعان-دى. تارتىلعان تەڭىزدىڭ تۇبىنەن ۇشقان اپپاق اق سور الدى-ارتىنان ۇيىتقىپ سوققاندا، ادەتتە سىرتقا شىققان كىسى جالت بەرىپ قايتادان ىشكە تىعىلاتىن. بۇندايدا قىردا جۇرگەن اڭ دا، مال دا وتىن الا الماي، بەتى اۋعان جاققا ىعىپ كەتەتىن. داۋىل ارتى جاۋىنعا ۇلاسا قالسا ءتىپتى جامان. كوكتەن تۇز جاڭبىر جاۋىپ، جەر بەتىنە قىلتيىپ كورىنىپ كەلە جاتقان ءشوپ ءورت شالعانداي قاپ-قارا بوپ كۇيىپ، اياق جەتەر جەردە جايىلىم قالماي بارا جاتقان-دى. الدى-ارتىنان ۇيىتقىعان اپپاق اق سور بۇنىڭ كوزىن اشقىزباي، دەم العىزباي، اۋزى-مۇرنىنا تىققىلاپ جاتىر. بەتىندەگى بار تۇكتىڭ ءبارى — كىرپىك، قاس، شاشقا دەيىن كاپەلىمدە اپپاق اق سور بولدى دا شىقتى. بۇل بۇرىن بۇندايدا ارالدى اپاتقا ۇشىراتقان انا جاقتاعىلاردىڭ جەر استىندا جاتقانىن دا، ءازىر جەر باسىپ جۇرگەندەرىن دە بوقتار ەدى؛ بۇل جولى جاڭاعى وكىلگە قانى قايناپ، قارا تىرناعىنا دەيىن كۇيگەنى سونشا، اسپان مەن جەر اراسىن ۇيقى-تۇيقى قىپ بوراپ جاتقان اق تۇتەك اراسىندا جەلگە قارسى ومىراۋلاپ باسىپ، جىندى ادامشا وز-وزىنەن سويلەپ كەلە جاتتى. ەگەر سول ارادا كولدەنەڭدە بىرەۋ تۇرسا، بۇنىڭ جۇرەگىن ورتەگەن تالاي ۋ مەن ءزاردى ەسىتەر ەدى: "جەردى، ەلدى ازدىرىپ-توزدىرعاندارىڭ از بوپ پا ەدى"، — دەر ەدى بۇل؛ "ەندى سەندەر انا ءسۇتى اۋىزىنان كەپپەگەن قىلقانداي قىزدار مەن كوپ بالالى، اۋرۋ-سىرقاۋ قاتىنداردى بالىققا سالماقسىڭدار عوي"، — دەر ەدى؛ "كوز اشقالى قىزىل توبىق بوپ سۋ كەشكەن بالىقشىلارداي، سەندەر ەندى وسى ەلدىڭ الگى قىلقانداي قىزدارىن كەۋدەسىن قارا قايىقتىڭ قىرىنا قاجاتىپ، وكىرگەن تەڭىزدە وجەكتەگەن تولقىنمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ اۋ قاراتپاقسىڭدار عوي. ءسۇيتىپ قولى تەڭدىككە جەتكەن باقىتتى ايەلدەر پارتيا سەزىنىڭ تاعى ءبىر تاريحي شەشىمىنە وراي ەركەكتەرمەن بىرگە ءۇن قوسىپ، بالىق جوسپارىن ءۇش ەسە اسىرا ورىنداپ، كوشپەلى قىزىل تۋدى جەڭىپ الۋ كەرەك قوي. قىزىل تاقتاعا سۋرەتى ءىلىنۋى كەرەك قوي. جوق، اينالايىن، سول ادىرا قالعىر قىزىل تۋ دا، قىزىل تاقتا دا اتى-زاتى بولماعان باعىزى زاماندا ادام اتانى كورگەندە حاۋ انامىزدىڭ ءوزى ۇرعاشىلىعى ەسىنە ءتۇسىپ، قىرىق ايلالى تۇلكىگە اينالىپ قىلمىڭداپ، قىلىعىمەن ارباپ باققاندا، ونان وسىپ-ونگەن بۇگىنگى زاماننىڭ قىز-كەلىنشەگىنە نە جورىق. كورمەيسىڭ بە، ولار ابىرويىن الاقانمەن جاپقان حاۋ انامىزدىڭ زامانىنا قالاي قايتىپ بارۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي، ۇستىندەگى تىلتيعان لىپانىڭ ەتەگىن كۇندە قىرقىپ جۇرگەن جوق پا؟ ۇستىندە جاعاسى، جەڭى جوق تىلتيعان لىپانىڭ ەتەگىنە تىنىم بەرمەي، قولىنا قايشى تۇسسە باس سالىپ قىرقا باستايتىن سول قاراقتارىم سەندەردىڭ كۇندە-كۇندە قىزىل وڭەش بوپ قيقۋلاسقان سەزىڭدى، پلەنۋمىڭدى، قۇلاش-قۇلاش قاۋلى-قارارىڭدى ءقايتسىن"، — دەر ەدى.
قاپ، نە قىلاسىڭ، وسىلاردى جاڭاعى نەمە ايتپادى؟ بولسا دا، ول زالىمنىڭ سەنى اياماسى بەلگىلى. شىنىندا دا، سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە قۇرتام، جويام دەپ اۋدانعا شاپتى؛ بارا سالا قوزى قارىنعا جامانداپ، ايتقانىنا جەتىپ ءىسىن بيۋرودا قاراتتى. قۇداي وڭداپ، حالىق جاۋى دەپ يت جەككەنگە ايداتقان جوق. ءبىراق ەسەسىنە ونان باسقا پالە-جالانىڭ ءبارىن بۇعان ۇيىپ-توگىپ سول جولى بيۋروداا... بيۋرودا-ا... جادىگەر سونان ارعى جاعىن ەسىنە تۇسىرە الماي، ساناسى ساپتىرەپ، تالىقسىپ كەتتى.
* * *
تاڭ تاياۋ ەدى؛ داۋىل ءىشىن تارتسا دا اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ ىزعارى ءالى كۇشتى-تۇعىن. باكيزات جادىگەردى ىعىنا الىپ، جەلگە سىرتىن بەرىپ تىرپ ەتپەي وتىرعالى دا ءبىراز بولعان-دى، كەنەت جادىگەر قوزعالدى؛ ءتىل قاتقىسى كەلگەن سىڭاي بايقالعاسىن باكيزات ۇمتىلىپ ەڭكەيە بەردى دە، الدەنەگە كىلت توقتادى؛ نەگە بۇيتكەنىن بىلگەن جوق؛ تەك الدەنەدەن سەكەم الىپ، جۇلىن-جۇيكەسى ساتتە شيرىعا قالدى؛ سەسكەنگەن جاققا قاراۋعا جۇرەگى داۋالاماي، ءىشى مۇزداپ تۇردى دا، سالدەن سوڭ كوز قيىعىن تاستاپ ەدى؛ قاراۋىن قاراسا دا، كوزىن تارتىپ الدى؛ جۇرەك شاپشىپ القىمعا تىعىلدى؛ ۇرەيى ۇشقانى سونشا، ءدۇرس-دۇرس سوققان جۇرەك پەن جان داۋىسى قوسىلا بىرگە شىعىپ كەتتى؛ ءبىراق شىڭعىرعان داۋىس اۋىزدان شىعا بەرگەندە ساقىرلاعان ايازعا ءسىڭىپ كەتتى مە، الدە شاپشىپ القىمعا تىعىلعان جۇرەكتىڭ ءدۇرسىلى كومىپ جىبەردى مە، ايتەۋىر ءوز داۋىسى وزىنە ەسىتىلمەي، ىشىندە تۇنشىعىپ قالعانداي؛ ءبۇتىل دەنە بەزگەك بۋعانداي قالشىلداپ تۇردى دا، الگى جاققا تاعى دا جاسقانشاقتاپ قاراپ ەدى؛ كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن تاس قاراڭعى تۇننەن جاڭا بۇنىڭ جۇرەگىن شوشىتقان ەكى ءتۇيىر شوق سول قالپىندا قىپ-قىزىل بوپ مازداپ تۇر ەكەن؛ بۇنىڭ نازار اۋدارعانىن بايقادى ما، شوق ساتتە زىم-قايىم جوق بولدى.
باكيزات ىتقىپ جادىگەردىڭ ارجاعىنا شىقتى. اق قار، كوك مۇزدا زورىعىپ جىعىلعان نارداي بوپ سۇلاپ جاتقان ءىرى دەنەنى تاسالاپ بۇعا قالدى دا، قاراڭعى تۇننەن تىنتكىلەپ جاڭاعى ەكى ءتۇيىر شوقتى ىزدەپ ەدى؛ ءبىراق سىرىن بۇگىپ مەڭىرەۋلەنىپ العان تۇن-تۇنەك ءمىز باقپادى.
باكيزات قوزعالۋعا قورقىپ تۇر. نازارى ءسال تايسا دا، تارپا باسسالعالى تۇرعان پالەمەن ارباسىپ كىرپىك قاقپاي قاتتى دا قالدى. بۇنىڭ نە ەكەنىن، نەگە جورىرىن بىلمەي اقىلى دال بوپ تۇرعاندا، ەكى ءتۇيىر شوق تاعى دا تاپ جاڭاعى جەردەن مازداپ قويا بەردى.
— جا-دى-گەر!.. جادىگەر!.. — دەدى باكيزات؛ قوس شوق ساتتە سونسە دە، ىلە-شالا قايتا مازدادى؛ سونان كەيىن قوس شوق ءبىر ءسونىپ، ءبىر مازداپ، مىناۋ شىنىندا دا سيقىرىمەن ارباپ تۇرعان جىن با، شايتان با، سونداي بىردەڭە سياقتاندى.
— بۇل نە؟ — دەدى باكيزات.
— ققوورىقپا...
— بىلەسىڭ بە؟ بۇل نە؟
— ققااسقىر...
باكيزات ءتىلى بايلانعانداي دىبىسى شىقپاي قالدى؛ تەك اتتاي تۋلاپ كەتكەن جۇرەك شاپشىپ قۇلاعىنا ءدۇرس-دۇرس سوقتى.
— ققاالتامدى ققارا... سسىرىڭكە...
— سىرىڭكە؟..
— ءياا... بۇلار ووتتان ققوورقادى.
جادىگەر "قاسقىر دەگەنى بولماسا، ءتايىرى ءزاتى يت قوي"، — دەپ كوڭىلىن اۋلاعىسى كەلىپ ەدى؛ ءبىراق وعان شاماسى كەلمەدى؛ وسى كەزدە بۇلت تاساسىنان اي شىقتى؛ قاسقىر جارىقتان جاسقانىپ، جەر باۋىرلاپ جاتا قالدى. باكيزات الدە دە بولسا قاسقىرعا نازارىن تىكتەپ تۋرا قاراي الماي، جاسقانشاقتاپ كوزىنىڭ قيىعىمەن باعىپ تۇر. مۇزعا باسىن سالىپ بۇعىپ جاتقان قاسقىر ۇزاق اڭدىسۋدان جالىقتى ما، ءبىر كەزدە اياعىنا ءمىنىپ اقىرىن تۇرەگەلدى.
— جادىگەر... جا-دىگەر...
— سسىىررىڭكە...
كوكجال ءبورى ءۇي اۋماعىنداي مۇزدىڭ انا باسىنداعى ەكەۋدى سالبىراعان اۋىر قاباق استىنان باعىپ تۇردى دا، كەنەت باسىن تومەن سالىپ بۇلكىلدەپ جورىتا جونەلدى؛ كوز قيىعىن ولاردان ءبىر ءسات ايىرماي، يت بۇلكىلمەن جورتىپ وتىرىپ ىق جاققا شىقتى؛ قارىن ۇرلەپ تاستاعان تاقىر مۇزعا باۋىرىن توسەپ جاتتى دا، قىستا دا، جازدا دا ىلعالدانىپ تۇراتىن قارا تۇمسىقتىڭ ءدال ۇشى جىبىرلاپ اۋادان ءيىس ىزدەپ ەدى؛ جەل بەتتەن تەڭىز بەن ادام ءيىسى جارىسىپ قاتار جەتتى؛ وعان مىسە تۇتا قويماعان ءبورى الدە دە بولسا اقي-تاقيىنا جەتىپ انىقتاي تۇسكىسى كەپ، سۇيمەن تۇمسىعىن ىلگەرى سوزىپ ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن قىدىرتىپ ءيىس تارتىپ ەدى؛ بۇل جولى تاڭ الدىنداعى تاستاي شىمىر اۋادان ۇستارا جۇزىندەي وتكىر ءيىس لاپ بەرگەندە، ءبورىنىڭ جون ارقاسى ءدىر ەتتى؛ ءوزى دە انا جىلى ءتورتباق قويشى اتىپ ولتىرگەن سۇر قانشىق الدىنان شىققانداي اتىپ تۇرا جازدادى؛ ارلاندىق قۇرىپ جۇرگەن وتتى شاعىنا قايتا قاۋىشقانداي، بارا سالا ارسالاڭداپ سۇر قانشىقتىڭ تۇلا بويىن يىسكەلەپ، سوسىن ەكەۋى اسىر سالا ويناپ كەتەتىندەي ەدى؛ اتىپ تۇراتىنداي جەردەن باۋىرىن جەدەل كوتەرە ءتۇستى دە، الدەنەگە قىڭسىلاپ جاتا قالدى؛ شاۋگىم باسى سىلق ءتۇسىپ جەر باۋىرلاپ بۇعىپ جاتتى دا، جۇرەگىن شايلىقتىرعان كۇدىكتى انىقتاعىسى كەپ اۋادان قايتا ءيىس تارتتى. ءيا، قاتەلەسپەپتى. مىناۋ سۇر قانشىقتىڭ ءيىسى؛ ءبىراق مىناۋ باياعى ءوزى بىلەتىن يىستەن باسقا؛ باياعىداي ىستىق قانعا شوقتاي ءتيىپ، دەنەنى دۋىلداتىپ الا جونەلەتىن انە ءبىر جاس تانگە عانا ءتان قۇدىرەت كۇش باۋراپ تۇرعان جوق. وسىدان كەيىن بەرى قانشا جەل تارتسا دا، مۇرنىنا انادا سۇر قانشىقتان سىپىرىپ العان ەسكى تەرىنىڭ ءيىسى كەلدى دە تۇردى؛ جۇرەگى شايلىققان بەرى باۋىرىن جەردەن كوتەرمەي، ارتقا قاراي ىعىسىپ شەگىنە باستادى. كەيىنگى جاقتا اتىسقان-شابىسقان كۇرەسىن مۇزدىڭ تاساسىنا جەتكەسىن تۇمسىعىن جوعارى كوتەرىپ ۇزاق ۇلىدى.
قۇلاعىن سىرتقا تىگىپ جاتقان جادىگەر مىنادا قانداي دا بولسا، ءىشىن ورتەپ بارا جاتقان اۋىر قاسىرەت بارىن ءبىلدى. ىزالى تاعىنىڭ جان اشۋىن بىرەۋدەن الماي تىنباسىن دا ءبىلدى؛ ول ءبىراق مىنا كوكجالدىڭ بىرنەشە كۇننەن بەرى ءنار تاتپاعان اش ەكەنىن بىلگەن جوق؛ قىردا قانشا جورتسا دا تىسكە ىلىگەر ءناپاقا تاپپاعان سوڭ، كەشە داۋىل باستالاردىڭ ءدال الدىندا قياستاپ جاعاعا كەلگەن-دى؛ تىرىلىگى قىر مەن تەڭىز اراسىندا ءوتىپ كەلە جاتقان كوكجال جىلدا-جىلدا قازىرگىدەي قارا سۋىقتا قىردا وتىرعان قويشىلار ويعا كوشىپ، قوراعا كىرىپ العاندا قاتتى قينالاتىن؛ بۇل كەزدە سارىشۇناق، بالپاققا دەيىن قىس ازىعىن جازدا دايىنداپ ىنىنە بەكىنىپ الىپ، قىردا ۇنەم سوزار ءناپاقا قالماعاندا كوبىنە تەڭىزگە قۇلايتىن؛ تولقىن ۇرىپ، سەڭ سوعىپ، اعىسپەن جاعاعا شىعىپ قالعان ءولى بالىق ىزدەيتىن؛ تەڭىز تارتىلعالى ءولى بالىق تا قۇرىپ كەتتى.
سۇر قانشىق وققا ۇشاتىندا ءتورتباق قويشى بۇنى دا اتقان ەدى؛ قالىڭ سان ەتتىڭ اراسىندا قالعان وق سونان بەرى اۋا رايى ءسال بۇزىلسا دا سۇيەكتەرى قان قاقساپ سىرقىراپ قويا بەرەتىن-دى. وسى جولى دا اۋا رايى بۇزىلاتىنىن الدىن الا ءبىلدى؛ ءبىراق بىرنەشە كۇن ءنار تاتپاعان اش ءبورى جاڭا-جاڭا ۇستاسا باستاعان جاس مۇزدى تىمىسكىلەپ جاعالاۋدان كەتپەي ءجۇرىپ الىپ ەدى. قىردان سوققان قارا داۋىل قاس قاققانشا ءالسىز مۇزدىڭ كوبەسىن قاق ايىرىپ اشىق تەڭىزگە قۋىپ الا جونەلگەندە، اش ءبورى دە توقىمداي ءبىر سەڭدە ىعىپ كەتە بارعان-دى...
قاسقىر كۇرەسىن مۇزدىڭ تاساسىنان تۇمسىعىن شىعارىپ ىلگەرى جاققا كوز سالىپ ەدى، ايەل ءالى دە ەسىن جيا الماي تۇر ەكەن؛ ەكى اياقتىلاردىڭ ۇرعاشىلارىنىڭ قاۋقارىن بىلەتىن قاسقىر ونان ونشا ايىلىن جيعان جوق؛ ول كوبىنە-كوپ سۇر قانشىقتىڭ تەرىسىن جامىلىپ، سەس شىعارماي بۇعىپ جاتقان زالىمنان قورىقتى؛ جانە مىناۋ سۇر قانشىقتى سوعىپ العان ءتورتباق قويشىنىڭ ءدال ءوزى؛ سول جولى تەرىسىن سىپىرتپاي قۇتىلىپ كەتكەن ءبورىنىڭ، قۇداي ايداپ، توقىمداي سەڭمەن ءوزى ىعىپ كەلگەنىنە قۋانىپ، الاقانىنا تۇكىرىپ جاتقانداي.
كوكجال ءبورى سوياۋداي نايزا تىستەرىن الدىڭعى جاعىنان اقسيتىپ ءۇنسىز ىرىلدادى. ەكى اياقتىلار بۇنان ەسەسىن قايتارىپ، ءوشىن الا الدى ما، جوق پا، ونى وزدەرى بىلەدى، ال بۇنىڭ ولارعا ەسەسىن بەرگەن جەرى جوق؛ اسىرەسە، سۇر قانشىق باردا ەكەۋى جۇبىن جازباي، ۇنەمى بىرگە جورتىپ، تاپا-تال تۇستە ورىسكە شابۋشى ەدى. انە، الاس-قاپاستا ارقاسىنا تىرىلەي وڭگەرىپ العان توقتىنى بەل-اراننىڭ كۇنگەي بەتىندەگى اپاننىڭ الدىنا توپ ەتكىزىپ الىپ ۇردى دا، سۇر قانشىق ەكەۋى ەكى جاقتان ءتيىسىپ كەتتى؛ بۇنان بۇرىنىراق اۋىز سالعان سۇر قانشىق ىستىق قانعا تۇمسىعىن تىعىپ جىبەرىپ، قۇماردان شىعا تويىپ الدى؛ قانشا تويسا دا، ءبارىبىر قارنى شىقپايدى؛ تەك ءبۇيىرى بۇلتيىپ، جۇپ-جۇمىر ساۋىرى مەن، اسىرەسە قازىرگىدەي ماجىرا جازدىڭ شۋاعىندا، كۇن شۇعىلاسى تۇسكەن قىلشىق قۇندىز تۇكتەنىپ جىلت-جىلت ەتەدى؛ اڭ دا بولسا، ءناسىلى ۇرعاشى ەمەس پە، بۇندايدا سۇر قانشىق ارلانىنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەپ ارجاعى تىلەپ تۇرادى.
نەسىن ايتاسىڭ، ول كەزدە جاس ءبورى ومىرگە ىرزا ەدى! دۇنيە وسى كۇيىنەن قۇيتتاي دا وزگەرمەيتىندەي كورۋشى ەدى عوي! وزدەرى دە وزگەرمەي، ماڭگى-باقي وسى كۇيدە تۇراتىنداي كورۋشى ەدى! بۇگىن دە، ەرتەڭ دە، ونان ارعى كۇندەر، جىلداردىڭ بار-بارىندە دە سوناۋ توبەدەگى اپپاق اق شاربى بۇلت ءدال وسى قازىرگىدەي ءجونىن بولجاتپاي، الدەقايدا ماڭىپ ىعىپ بارا جاتاتىنداي! سول اپپاق اق شاربى بۇلتتىڭ ارجاعىندا، الىس-الىستا، قۇددى جاڭا عانا سۋمەن شايعانداي كوك ءنىل اسپان سوڭىراعى كۇندەردە دە كوكتەن جەرگە مەيىرلەنە قاراپ كۇلىمدەپ تۇراتىنداي! ەڭ ارىسى، بالىقشىلار اۋىلىنىڭ سىرتىندا تۇلا بويىن كۇج-كۇج قارا تاس باسقان جاپىرىق تاۋ ەكەش تاۋ دا سوڭىراعى كۇنى دە، ءدال وسى قازىرگىدەي ءبىر جاعىنا تەڭىزدى، ەكىنشى جاعىنا داليعان دالانى الىپ، دۇنيەنى ەكىگە ءبولىپ، كارى بۋراشا قارا جەرگە شوگىپ جاتىپ الاتىنداي ەدى-اۋ؟ جاس ءبورىنىڭ ءوزى دە سوڭىرا ءالى تالاي جىل... بالكىم، تالاي-تالاي جىلدار ءومىر سۇرەتىندەي ەدى! سول سان جەتپەيتىن ۇزاق... ۇزاق جىلداردىڭ بارىندە دە سۇر قانشىقپەن ەكەۋى جۇبىن جازباي، قىردا، قارا جوندا بىرگە جورتىپ، تاپا-تال تۇستە ورىسكە شاۋىپ، مالشى اۋىلدىڭ بۇيىعى ءومىرىن سىلكىلەپ-سىلكىلەپ الاتىن قىزىقتى كۇندەر بۇل جالعاندا ءسىرا دا تاۋسىلماستاي كورەتىن!
سۇر قانشىق اڭنان قايتقان سايىن كۇشىكتەرىن كورگەنشە جانى قالمايتىن؛ كەلە سالا جەردەن باۋىرىن جاڭا كوتەرگەن كۇشىكتەردى جەلكەسىنەن تىستەپ، اپاننان بىر-بىرلەپ سىرتقا الىپ شىعاتىن؛ ادەتتە جاس ءبورى بۇندايعا ارالاسپاي، وقشاۋلاۋ شەتتە قاننەن-قاپەرسىز جاتار ەدى؛ ەنە باۋىرىنا جارماسقان مىنا ءبىر جۇمالانعان سۇر كۇشىكتەردىڭ ەرتەڭ، ءالى-اق سيراقتارى سەرەيىپ، ءسىڭىرى جۋانتىپ شىعا كەلەتىن الداعى ۋاقىتتى ويلار ەدى؛ سونان ءبىر كەزدە جون ارقاسىنداعى قارا قىلشىقتار قالىڭداپ، ءار تالى ايعىر جالىنداي ادىرايىپ-ادىرايىپ شىعا كەلگەندە، بۇ دا بولتىرىكتەرىن ەرتىپ جورتۋىلعا شىعار ەدى؛ ەكى اياقتىلارمەن الىس-جۇلىستا وتەتىن الداعى ءالى تالاي ۇلى جورىق-جورتۋىل دا، وزدەرى سياقتى مىنالار دا تاپا-تال تۇستە ورىسكە شاۋىپ، قىردىڭ ۇيقىلى-وياۋ بۇيىعى تىرلىگىن دۇرلىكتىرىپ تاستايتىن وجەتتىككە باۋلىپ باعار ەدى.
سۇر قانشىق كۇشىكتەرىمەن الەك؛ جەلىنى جەر سىزىپ ءجۇرىپ تە ۇرعاشى ەكەنى ەسىنەن ءبىر ءسات شىقپايدى؛ انە، باۋىرىنا جارماسقان توپ-تومپاق كۇشىكتەردىڭ اۋىزى جەتكەنى ەمشەككە جارماسىپ، اۋىزى جەتپەگەنى دومالاپ قۇلاپ جاتقانىمەن ءىسى جوق؛ ەسىل-دەرتى جاس ءبورىنىڭ نازارىن اۋدارعىسى كەپ الدىنان ويقاستاپ، ولايدا-بۇلايدا وتەدى؛ بۇنىڭ ءبارى انشەيىن، بەر جاعىنداعى قىلىمسۋ؛ سۇر قانشىق تالاي قىلىقتى سوڭىرا كۇيلەگەندە شىعارادى؛ ول كەزدە... ە-ە، ول كەزدە كۇندە-كۇندە ورىسكە شاۋىپ، ىستىق قان شوقتاي قايناعان جاس دەنە قانداي قۇپ-قۋناق؟ اسىرەسە، سۋ جۇقپايتىن جۇپ-جۇمىر ساۋىر قۇلىن مۇسىندەنىپ، جاس بورىگە جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ رەتىن تاۋىپ ءوزىن قالاي دا سەزدىرىپ قىلىمسىپ باعادى. ول كەزدە تەڭىز ءالى قايتپاعان. جەل تۇرسا جىنى قوزىپ ورە تۇرەگەلەتىن تەڭىز شىلدە ايىنىڭ قايسى ءبىر شىراداي تىمىقتارىندا دا شاراسىنا سيماي، ءىسىنىپ ىڭىرانىپ جاتقانى؛ كۇندىزگى قاپىرىق ىستىق تەڭىز ءوڭىرىن بۋىپ تۇرادى؛ سونان قاشان كەش ءتۇسىپ، كۇندىزگى ىستىق قايتقانشا جاس ءبورى سىرتقا شىقپاي، اپاندا كولەڭكەلەپ جاتىپ الادى؛ كۇن ۇياسىنا قالاي قوندى، سولاي تەڭىز بەتتەن باياۋ لەپ شىعادى؛ كۇندىزگى قاپىرىقتا ءبىر بۇرشىگى قىبىر ەتپەي، سەلتيىپ قالعان ءشوپ باسىنا دەرەۋ جان ەنىپ، سىلكىنىپ، تۇلا بويىن شاڭ-توزاڭنان ارىلتىپ، سۋدىر-سۋدىرلاپ الا جونەلدى. جاس ءبورى بۇنىڭ ءبارىن ءبىلۋشى ەدى!
تەڭىز ءوڭىرىنىڭ وسى ءبىر كەزى قانداي تاماشا ەدى؟ سونان كىشكەنە سابىر ەتسە، كۇندە-كۇندە بەل-اراننىڭ كەزىنەن اسا سوعاتىن قىردىڭ قوڭىر جەلى كۇللى جان-جانۋاردىڭ كوڭىلىن اشىپ، دەنە سەرگىپ جان مەن ءتان راحاتقا كەنەلەر ەدى! قىردان سوققان قوڭىر جەلمەن ادەتتە جارىسىپ ىلە-شالا كەلەتىن وسى ءوڭىردىڭ كادىمگى تاسپا بوز كەر جۋسانىنىڭ تۇلا بويىندا بۇرقىراپ تۇنىپ تۇراتىن قاتىقتاي ءيىس ساتتە تىنىسقا جەتىپ، قانعا تاراعاندا، جاس ءبورى كۇنى بويى قاسىندا بۇيىرىنە ءبۇيىرىن تاقاپ جاتقان سۇر قانشىققا جالتاقتاپ شىدامسىزدانا، قىزىعا قارار ەدى دە، اتىپ تۇرار ەدى؛ سونان تۇندە قانشا جورتسا دا ءتورت اياعى دەنەسىن سەزبەس ەدى!
سونىڭ ءبارى ءقازىر كوزدەن ءبىر-بىر ۇشقان. كوزدەن ۇشقاسىن كوڭىلدى دە سۋىتىپ، كەشەگى كۇننىڭ قىزىعىنان تۇك قالماعان؛ ال قىزىعى قالماعاسىن كوكىرەگى قۇرعىر دا ءبىر كەزدە سول انا بالىقشىلار اۋىلىنىڭ ارقا بەتىندەگى مىجىرىق كارى تاۋدىڭ باۋرايىندا قاڭىراپ بوس قالعان وزدەرىنىڭ اپانىنداي ۇڭىرەيىپ تۇرادى دەپ، بۇل، ءسىرا، ويلاپ پا ەدى؟
مۇمكىن، قاسقىر ەشتەڭە ويلاماعان شىعار. اڭنىڭ اتى اڭ عوي، جانى تەبىرەنىپ ويلاۋعا زەردەسى جەتتى دەيسىڭ بە. ال، مىناۋ قاشاننان بەرى ءوزىمنىڭ دە جانىمدى جەگىدەي جەپ جۇرگەن كوپ ويدىڭ ءبىرى ەدى؛ قىردان سوققان كەشەگى قارا داۋىلدا توقىمداي ءبىر سەڭمەن ىعىپ كەلگەن قاسقىردى جازاردا، قالام ۇشىنا قالاي ىلىنگەنىن بايقاماي قالىپپىن. الايدا، وقۋشىم، قاسقىر الگىندە ىق جاقتان كەپ جەل تارتقاندا جادىگەردىڭ ۇستىنە جامىلعان ىشىكتەن نافتالين سىڭگەن ەسكى تەرىنىڭ ءيىسىن سەزۋىن سەزدى. جانە مىناۋ انادا ءتورتباق قويشى سوعىپ العان سۇر قانشىقتىڭ تەرىسى ەكەنىنە دە كامىل سەنگەن-دى. ەندەشە، بۇنى دا سوعىپ العىسى كەپ سۇر قانشىقتىڭ تەرىسىن جامىلىپ جاتقان ءتورتباق قويشىنىڭ ءدال ءوزى؛ انادا سۇر قانشىق ەكەۋى كۇندە-كۇندە قويعا شاۋىپ قورانى قانداپ جۇرگەندە، بۇ دا قاراپ جاتپاي، بۇلاردىڭ ءىزىن اڭدىپ ءجۇرىپ، ءبىر جولى بەل-اراننىڭ باۋرايىندا كىسى اياعى باسپاعان تەرەڭ شاتقالداعى اپاننىڭ ۇستىنەن شىعىپتى؛ جارىق دۇنيەگە كەلگەلى اتا-ەنەسىنەن باسقا ەشكىمدى كورمەگەن كۇشىكتەر ويدا جوقتا ۇستىنەن شىعىپ، اپاننىڭ الدىنا تالتايىپ تۇرا قالعان ەڭگەزەردەي ەكى اياقتىنى كورگەندە زارەلەرى ۇشىپ جالت بەرىپتى؛ ءتورتباق قويشى اسىقپاي، جايعاسىپ وتىرىپ العان دا، ءىن تۇبىنەن بىر-بىرلەپ الىپ شىققان كۇشىكتەردى جيدە سويىلدىڭ جۇمىر باسىمەن قاق تۇمسىقتان ءبىر-بىر ۇرىپ ءولتىرىپ كەتكەن-دى؛ بۇنان كەيىن دە ەكى جىل قاتارىنان بۇلاردىڭ كۇشىكتەرى باۋرىن كوتەرەر-كوتەرمەستە، ۇرىپ ءولتىرىپ، ەكى جاعى دا كوكىرەگى قارايىپ جۇرگەن-دى. ءۇش جىل قاتارىنان باۋىرىنان ورگەن كۇشىكتەرىنەن ايرىلعان ىزالى قانشىق اجالىنا كورىندى مە، اسىرەسە سول جولى كوزىنە قان تولىپ، ادەتتەگى ساقتىعىن ۇمىتىپ، جاس ءبورىنى ءوزى باستاپ بارىپ تاپا-تال تۇستە ورىستەگى مالعا شاپتى؛ اپ-ساتتە بەس-التى قويدى تاماقتاپ، اپاي-توپايىن شىعاردى؛ قان كورگەسىن قۇتىرىپ كەتكەن ەدى؛ قارا ءدوڭنىڭ باۋرايىندا بىتىراي قاشقان قويلاردى قۋىپ جەتىپ، اۋىزى ىلىككەنىن الىپ ۇرىپ قان-جوسا عىپ جۇرگەندە، الدەقايدان اتىن بوربايلاپ كەلىپ قالعان ءتورتباق قويشىنى كەش بايقادى؛ قويشى ات جالىنا قاراي ەڭكەيە بەرە قولىنداعى تەمىر تاياقتى كەزەدى مە، جوق پا — اسپان جارىلعانداي تارس ەتتى؛ ءبورى نە بولعانىن بايقاماي قالدى؛ تەك تاعى ءبىر قويدى تاماقتان الا بەرگەن سۇر قانشىقتىڭ ءتىسى القىمىنان اجىراپ دومالاپ تۇسكەنىن كوردى؛ بۇل ەس جيام دەگەنشە تەمىر تاياق تاعى تارس ەتتى؛ بۇل جولى جاس ءبورىنىڭ قالىڭ قارا ەتىنە سەكسەۋىلدىڭ شوعى كىرگەندەي، كۇيدىرىپ الا جونەلدى؛ سونان ارى نە بوپ، نە قويعانىن بىلگەن جوق؛ جانىن الا قاشىپ بارا جاتىپ ارتىنا قاراعاندا، ءتورتباق قويشى قان-قان كەۋدەسىن كوتەرىپ تۇرەگەلە بەرگەن سۇر قانشىقتى اتتىڭ ومىراۋىنا الىپ جاتىر ەكەن؛ ارجاعىن كورە المادى؛ ىزىنەن سورعالاپ قان اعىپ، ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ، اپانعا ارەڭ جەتتى؛ جامباسىن كۇيدىرىپ بارا جاتقان سەكسەۋىلدىڭ شوعى جانىن قويارعا جەر تاپتىرماي بارا جاتسا دا جاعىن اشپادى؛ قان سورعالاعان بوكسەسىن دە جالامادى؛ شاۋگىم باسىن اپاننىڭ شىلدە ايلارىندا دا سىز تارتىپ تۇراتىن سالقىن توپىراعىنا سالدى دا، سالبىراعان اۋىر قاباق استىندا تاس جۇمىپ العان كوزىن اشپاي، سۇلىق ءتۇسىپ جاتتى دا قويدى.
جاس ءبورى ءۇشىن اۋىر كۇن باستالدى؛ جارا اقي-تاقي جازىلىپ كەتپەسە دە، قان قاتقان اۋزى قارا قوتىرلانىپ قالعان-دى؛ كوپتەن ءنار تاتپاعان اش ءبورى اياعىنا امالسىز ءمىندى؛ سىرتقا شىعىپ، اپان الدىندا اقسيىپ جاتقان سۇيەكتەردى يىسكەلەدى؛ وق قالعان بوكسەسى ءالى دە سىزداپ اۋىرادى؛ مىجىرىق تاۋدىڭ باۋرايىندا تۇرىپ كەشەگى كۇندەرى سۇر قانشىقپەن بىرگە جۇرگەن جەرلەرگە كوز سالعان شۇناق قۇلاق، شاۋگىم باس جاس ءبورىنىڭ ءبۇتىل بەت الابىندا ءبىر جەرى سەلت ەتپەدى؛ جاس ءبورى ءىشى ولگەن قۇر دەنەنى اقىرىن قوزعاپ، اياعىن اقىرىن-اقىرىن باسىپ، اپاننىڭ قارسى بەتىنە وسكەن قوتىرقارا، بايالىشقا اۋناپ، تۇلا بويىنداعى باسى ارتىق جاباعى جۇننەن، سوقتالانىپ قاتقان قاننان ارىلدى...
سونان بەرى سىلتيدى. بۇرىنعىداي باۋىرىن جازىپ جۇگىرە المايدى. قىردا ءۇيىر-ۇيىر جايىلعان كيىكتەر دۇركىرەي قاشقاندا، بۇرىنعىداي ارام تەر بوپ قۋماي، كوبىنە-كوپ قويلى اۋىلداردى تورىدى. قوراداعى قويلارعا تۇسە الماعاندا، اۋىلدان ۇزاپ شىققان بوتا، تايلاقتاردى جەدى. تۇيەگە دە شاباتىن ادەت شىعاردى. كەشە، قار تۇسەردىڭ الدىندا ءتورتباق قويشىنىڭ اۋىل سىرتىنداعى قارا وتقا تۇساپ جىبەرگەن اتىن جارىپ كەتكەن-دى. سونان بەرى قالاي كەزدەستىرەرىن بىلمەي، قانىنا قارايىپ جۇرگەن قويشى ءوز اياعىنان ۇستىنە كەلگەن كوكجال ءبورىنى وسى جولى قۇتقارماسىن، قالايدا تەرىسىن سىپىرىپ الارىن ءبىلىپ جاتىر.
* * *
مەزگىل-مەزگىل تالىقسىپ كەتىپ جاتقان جادىگەر وسى جولى ەسىن جيار-جيماستا بايقاعانى — بۇرىنعىدان دا السىرەپ قالعان. قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقان دەنەدە قول مەن اياق بار ما، جوق پا، بىلمەدى. وزىندە قول دا، اياق تا بولماعان سەكىلدى. كىدىرمەي تاس بىتكەن قۇلاق اشىلىپ، تەڭىز ءۇستىنىڭ دىبىسى ەمىس-ەمىس ەستىلە باستاپ ەدى؛ وسى كەزدە بىرەۋ يىعىن اقىرىن قوزعاپ ءتىل قاتتى. جادىگەر بۇنىڭ باكيزات ەكەنىن ءبىلدى. سول بويدا ەسىنە قاسقىر ءتۇسىپ، تىنىشسىزدانىپ ءتىل قاتقىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق وعان شاماسى كەلمەدى. ءتىل ورنىندا ءبىر جاڭقا مۇز ءمىز باقپاي جاتىپ اپتى. اكەسى مە، كىم ەدى، دۇنيەدەن تۇڭىلگەندە "ادام ءومىرىنىڭ اقىرى يت جىرتقان قارا تەرى"، — دەيتىن. بۇ دا ءومىرىن ىرىم-جىرىم قىپ ءبىتىردى؛ جانارىنداعى مايى تاۋسىلعان شىراقتاي مىنا ءبىر سىعىرايعان، ءسىرا، بۇنىڭ جارىق دۇنيەدەن ەندىگى كورەر سوڭعى ساۋلەسى بولار. ازەر-ازەر ۇزىلمەي تۇرعان سىعىرىق ساۋلە قالاي سونسە، بۇ دا وسىعان دەيىن ءوزى تالاي بارىپ قايتقان تۇڭعيىق تىلسىمعا ءتىل تارتپاي جونەلە بەرەتىندەي كورىپ ەدى؛ سۇيتسە... جاساعان يە-اۋ، بۇل قالاي؟ ءبىر دەنەدە، ءبىر تەرىنىڭ ىشىنە سيىپ تۇرعان ءتان مەن جان ءتۇپتىڭ تۇبىندە بىرىنەن-بىرى اجىراپ، ءتان توپىراققا اينالعاندا، جان، ادام جانى جاھاننامنان ماڭگىلىك مەكەن الاتىنى راس پا؟ ءتان ولسە ولەر، جان ولمەي مە؟ سوندا وسى ەلدىڭ كەشە يت قوسىپ ايتاقتاعان كىر ساقال جامان شالدارى دا بىردەڭە بىلگەنى مە؟ مىنە، ءتان السىرەدى. شىبىن جان بولسا دا القىمعا تايالعان اقىرعى دەمنەن انە-مىنە ۇزىلگەلى تۇرعاندا، بۇنىڭ ساناسى السىرەۋدىڭ ورنىنا قۇدىرەتتىڭ وزىنەن قۋات الىپ ساۋلەلەنىپ كەتكەنى قالاي؟ سول كىر ساقال شالدار ايتسا ايتقانداي، جان تاسىلىمدە ادامنىڭ بوي سالاتىنى راس پا؟ ادام بوي سالعاندا بۇرىن سوڭ باسىنا كەلمەگەن قايداعى-جايداعىلاردىڭ ءورىپ كەتەتىنى مە؟.. سوسىن، بۇل نەگە قايداعى ءبىر كوڭىل بوساتاتىن ەلجىرەك سەزىمگە بوي الدىرىپ جاتىر؟ سونداي-اق بۇندا بالالىق شاقتان باسقا ءومىر بولماعانداي، الا-بولە بالا كەزى... بالا... "جالعىز بالا".
جادىگەر بۇنى ىشىنەن ويلاعانىن، الدە داۋسىن شىعارىپ سىرتىنان ايتقانىن بىلمەدى. قالايدا، باس-اياعى جوق وسى ءبىر جالعىز اۋىز ءسوز تاعى دا تىلىنە ورالدى: "جالعىز بالا..."
ءيا، بۇيدەپ اتا-اناسى ايتاتىن. اپالارى دا ايتاتىن. بەس قىزدان كەيىن كورگەن ءتۇسى باسقا بالا بولعاسىن، بۇنى بيشارالار قۇستىڭ بالاپانىنداي ۋىزىنان شايقاپ وسىرمەدى مە؟ بۇل تۋعاندا بۇكىل بالىقشى اۋىل قۋانىپتى. شىلدەحاناعا جينالعان جۇرت جورگەكتە جاتقان قىزىل شاقاعا كوز تيەدى دەپ بەتىن جورگەكتىڭ شالعايىمەن كولەگەيلەپ تۇرىپ، اۋزى دۋالى ءبىر كەمپىر، ءبىر شالعا ءۇش قايتارا قۇلاعىنا ايقايلاتىپ ازان شاقىرىپ "جادىگەر" دەپ اتىن قويسا دا، كىم بىلەدى، وسى شاڭىراقتىڭ تۇبىندە ءۇمىتىن ۇستار جالعىز ەركەك كىندىك بولعاسىن بولار، بۇكىل بالىقشى اۋىل بۇنى كەيىن "جالعىز بالا" دەپ كەتىپ ەدى؟
كەيىن اپالارى كۇيەۋگە شىقتى. بالالى-شاعالى بولدى. سونان كەلە، بۇنى كورسە بيشارالار "وي، جالعىزىم!" — دەپ ارجاعى اڭىراپ تۇرعاندارى. سۇيتكەن بالا كىمگە نە كورسەتتى؟ كىمنىڭ باسىنا شىراق جاقتى؟ بۇل ەلدىڭ شاماسى كەلگەندەرى ويعا-قىرعا كوشىپ جاتىر. بوكسە باسار كەمپىر-شالى بارلار عانا ەسكى جۇرتتا تابان اۋماي وتىر. قارلى قارا اسپان باسىنا تۇسسە دە، اتا مەكەننەن ىرگەسى كوتەرىلمەي، تىستەسىپ وتىرعان قوس ۋىس حالقىنا نە ىستەدى؟
شىركىن، ول كەزدە ارال قانداي ەدى! ارالدىڭ ادامدارى قانداي ەدى! كۇنگە كۇيگەن جىلتىر قارا كىسىلەر تەپسە تەمىر ۇزگەندەي ەدى-اۋ! ۇشان تەڭىزدى ورلەي سالعان قارا توردى كۇن شىقپاي قارايتىن قايراتتى جىگىتتەر ادەتتە ول كەزدە تاڭمەن تالاسا تۇرار ەدى؛ ءۇي ىشىمەن بىرگە ەرتە تۇرىپ ۇيرەنگەن بالا دا تاڭ قاراڭعىدا ويانار ەدى؛ ءبىراق كىپ-كىشكەنتاي بولىپ الىپ، ىشىنە قۋلىق تۇيگەن پالە بالا وياۋ ەكەنىن سەزدىرمەي، كورپە استىنان ءبارىن سىعالاپ كورىپ جاتار ەدى؛ وياۋ بالانى ۇيىقتاپ جاتىر دەپ ويلاعان جاندار، انە... ءۇي ىشىندە ءۇنسىز قوزعالىپ، ىممەن سويلەسىپ الەككە قالىپ جۇرگەنى قانداي قىزىق! سوعان ءماز بولعان بالا جىرق ەتىپ كۇلىپ جىبەرە جازداپ، الاقانىمەن اۋزىن باسا قالادى. كورە قال، ناعىز قىزىق ءقازىر بولادى. كۇندە-كۇندە تاڭمەن تالاسا وياناتىن اكەنىڭ تەڭىزگە شىعار الدىندا جۇرتتان جاسىرىپ ىستەيتىن "ۇرلىعى" بار. بۇنىسى ءتىپتى قىزىق! اكەسى ۇرلىعىن ىستەمەس بۇرىن اۋەلى ەسىك-تەرەزەنى ىشىنەن تاس قىپ بەكىتىپ الادى. ءۇي ىشىندە وزدەرىنەن باسقا ەشكىم بولماسا دا، اۋەلى ۇرەيلى كوزى الاقتاپ،، جان-جاعىنا قاراپ شىعادى دا، سوسىن جۇك اراسىنان جايناماز الادى. قۋ بالا بۇنان كەيىندە نە بولاتىنىن الدىن-الا بىلەدى. بۇنىڭ بىلەتىنىنەن بەيحابار اڭقاۋ اكەنى الداعان قۋلىعى وزىنە وراسان قىزىق كورىنەدى دە، كورپە استىنان قىبىر ەتپەي سىعالايدى دا جاتادى.
ءبىراق، قانشا سىعالاسا دا ۇلكەندەردىڭ تىرلىگىنىڭ بارىنە بىردەي زەيىلى جەتە بەرمەيدى؛ ال زەيىلى جەتپەگەننىڭ ءبارى بۇعان تۇسىنىكسىز، ءبارى جۇمباق؛ ماسەلەن، بالالار ەشكىمنەن ەشتەڭە جاسىرمايدى؛ قۋانىشى بولسا دا، رەنىشى بولسا دا، ءبار-بارى سىرتىندا؛ بۇلار سولاي بولعاندا، ال انا ۇلكەندەردىڭ نە بولسا سونى جاسىرىپ، ۇرلانىپ الەك-شالەك بولاتىنى تۇسىنىكسىز؟ سوڭىرا ءوزى دە ۇلكەن بولعاسىن، اكەسى قۇساپ ءوز ۇيىندە وتىرىپ تا، نە بولسا سونان قورقىپ، ەسى شىقپاسا نە قىلسىن؟ ونداي ءومىردىڭ نەسى قىزىق؟
بالا ولاي ويلايدى، بۇلاي ويلايدى، قانشا ويلاسا دا باسى جەتپەگەسىن جالىعادى. سوسىن ءومىر باقي وسپەي، وسى قازىرگى قالپىندا بالا بوپ قالعىسى كەلەتىن.
ول كەزدە كىشكەنتاي جادىگەر كوپ سۇراققا جاۋاپ تاپپايتىن؛ اسىرەسە، ءبىر اياعىن سوعىستا بەرىپ كەلگەن اكەنىڭ داپ-دارداي بولىپ الىپ جۇك اراسىنان جاينامازىن الاردا سونشا نەگە ۇرەيى قالماي قورقاتىن سەبەبىنە ءتىپتى اقىلى جەتپەيتىن. اقىلى جەتپەگەسىن تۇسىنبەيتىن. ال تۇسىنىكسىز نارسەنىڭ ءبارى بالا بولعان بالاعا قىزىق. نەعۇرلىم قىزىق بولسا، سوعۇرلىم تاماشا. ال تاماشانىڭ بارىنە بالا بولعان بالا ىنتىعىپ قۇمارتا تۇسەدى.
كىشكەنتاي جادىگەر وزدىگىنەن باسى جەتپەگەن كوپ نارسەگە كەيىن ءتۇسىندى؛ سۇيتسە، تەڭىز العاش رەت سول جىلدارى قاتتى تارتىلىپ، سۋ جاعادان قاشا باستاپتى. تىرلىگىنە تالشىق قىپ وتىرعان تەڭىز تاعدىرى تارازىعا تۇسكەنىن كورگەن حالىق ساسىپتى. ال ساسقان حالىقتىڭ جايى بەلگىلى: جەردەگىلەردەن ءۇمىت ۇزگەن حالىق كوكتەن مەدەت تىلەيدى. بۇنى ادەتتە اۋىلداعى كىر ساقال شالدار باستايدى. وسى جولى دا سىبىردەن ەسەبىن تاۋىپ امان ورالعان ءبىر كىر ساقال قۇران اشسىن. جۇرتتى جيىپ اقسارباس شالعىزسىن. ساداقا تاراتسىن. تارتىلعان تەڭىزدىڭ ونان ءبارىبىر تولماسى بەلگىلى. قايتا سۋ جاعادان بۇرىنعىدان بەتەر الىستاپ قاشا بەرگەسىن الگى كىر ساقالدار ساسسىن. اتام زاماندا سۇيەگى قۋراپ قالعان اۋليە شالداردىڭ جاڭبىر شايىپ، جەل-قۇز جەپ تاستاعان جاپان تۇزدەگى جاپىرىق مولاسىنا شىراق جاققىزسىن. ەل ىشىندە ەتەك الىپ بارا جاتقان جارامسىز، جات قىلىق جوعارىعا جەتسىن. جۇرت ونى سارى شايادان كورىپتى. راس بولسا، راس شىعار! سول شىركىن زاڭعا جەتىك. قالامى دا جۇيرىك. اياق جەتەتىن جەرگە ءوزى بارادى. ال اياق جەتپەيتىن جەرگە دومالاق قاعازدى بىلدىرمەي، استىرتىن دومالاتادى دا جىبەرەدى.
جوعارعى جاقتاعىلارعا كەرەگى وسى: اڭگىمە جوعارىدان شىقپاي، تومەننەن شىققاسىن، تومەن بولعاندا دا قارا بۇقارانىڭ ءدال ءوزى قىراعىلىق كورسەتىپ، دەر كەزدە كوزەمەلدەپ وتىرعاسىن قالاي قولداماسىن. بۇلار دا قولدادى. شۇعىل شارانى جەدەل جۇزەگە اسىرماق بوپ جەر-جەرگە وكىل شاپتىرسىن. راديو، گازەت شۋلاسىن. ولار انا جاقتا اسپان استىن شۋلاتىپ جاتقاندا، مىنا جاقتا قالامى جۇيرىك قۋلار ارامىزعا ۇرلانىپ كىرىپ العان جاۋلاردىڭ حالىق ساناسىن دىنمەن ۋلاپ، ەسكىلىك سالت-سانانى قوزدىرىپ جاتقان ارام نيەتىن اشكەرەلەپ قۇتىرتىپ جازسىن. ءسۇيتىپ، تاپ كۇرەسى مەن ەسكىلىككە قارسى اشقان قان مايدان باستالسىن دا كەتسىن. كۇندە جيىن. كۇندە قيقۋ. قوزى قارىن بالىقشى اۋىلدىڭ كارى-جاسىنا ەسكىلىكتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا شاقىرىپ، ۇران تاستاعان ەكەن، ءبىراق كىر ساقال شالدار ساناسىن ۋلاپ تاستاعان جۇرت جۇمعان اۋزىن اشپاي، تىم-تىرىس وتىرىپ اپتى. قارسى دا بولماپتى، قولداماپتى دا. ءتىلىن تىستەپ تىمىرايىپ العان ءۇنسىز كوپتىڭ اراسىنان ءبىر كەزدە ءبىر قول شوشاڭ ەتە قاپتى. ءسوز بەرگەنشە شىداماي وتىرعان سارى شايا جۇرت الدىنا جۇگىرىپ شىعىپتى. جايشىلىقتا دا ەتەگى جەل شاقىرىپ دەليىپ تۇراتىن شي قالپاقتى باسىنان جۇلىپ العان ەكەن، وسى جۇرتتىڭ ايتقانى راس بولسا، سول ارادا سارى شايانىڭ قۇددى ءجۇنى جيدىگەن شاناشتاي ءار جەر-ار جەرىندە بوزامىق قىلشىق ەربيگەن اق قۇيقا باسىنىڭ ۇنەمى تەرشىپ تۇراتىن تاس توبەسىنەن بۋ شىعىپتى دەسەدى. كىم ءبىلسىن، راس بولسا، راس شىعار، توبەسى تەرشىپ جۇرەتىنى راس. سارى شايا قىزىل ماتا جاپقان مىنبەگە شىعا سالا "ءا" دەگەننەن ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ قاۋلى-قارارىن قىزۋ قولداپ "قۇداي جوق! قۇداي جوق!" — دەپ جۇرت الدىندا تەپسىنىپ تۇرىپ الىپتى دەسەدى. قوزى قارىنعا مىنا باجبىق كوز سارىنىڭ وجەتتىگى ۇناپتى دا، جينالىس بىتكەن بويدا ونى قاسىنا شاقىرىپ الىپ: "مالادەس، مالادەس، جىگىت ەكەنسىڭ"، — دەپ ارقادان قاعىپتى دا، قيانداعى بالىقشىلار اۋلىنا دىنسىزدەر قوعامىنا باستىق قىپ تاعايىنداپ كەتىپتى. سونان بەرى سارى شايا ات ۇستىندە. تەمىر ءتارتىپتى الدىمەن اعاسىنان باستاپتى: "ءبىرىڭ — اعا، ءبىرىڭ — جەڭگەمسىڭ"، — دەپتى. "تۋىستىعىمىزدا ءمىن جوق"، — دەپتى؛ "ءبىراق، اينالايىن اعا، مەنى باسقا بىلمەسە دە، سەن بىلەسىڭ. ماعان تۋىستىق پارىزدان كورى پارتيا الدىنداعى پارىز قىمبات. اۋەلى پارتيالىق پارىزىمدى ورىندايمىن. سوڭىرا ايتپادى دەپ جۇرمەڭدەر... سەندەردىڭ وسى اۋىلداعى انە ءبىر جامان شالداردىڭ سوزىنە ەرىپ قۇداي، قۇران، ءدىن، سوسىن تاعى سالت-سانا، ىرىم-جىرىم، قىرۋ-شىرۋلارىڭ... كيەۆەنەماتري، تامىرىنا بالتا شابام. سولاي اعاسى! وسىدان ايتقاندى تىڭداماساڭ، اعام بولساڭ قايتەيىن، ايامايمىن"، — دەپتى دە، ەسىكتى تارىس جاۋىپ شىعىپ كەتىپتى.
سونان بەرى اكەسى تاڭ نامازىن تۇپكى بولمەدە تىعىلىپ وتىرىپ وقيتىن؛ سوسىن اياعىن ۇشىنان باسىپ جالعىز بالا جاتقان توسەككە باراتىن. اكەسىنىڭ ءقازىر وزىنە كەلەتىنىن بىلەتىن قۋ بالا كورپە استىندا دەم الماي، تىم-تىرىس بولا قالاتىن. قىبىر ەتپەي، كوزىن تارىس جۇمىپ جاتىپ تا ءدال قازىرگى اكە ويىنىڭ ارجاعىن بىلەتىن. توسەككە ەنتەلەپ ءتونىپ تۇرعان اكەنىڭ باسىندا جالعىز بالادان باسقا نە وي بولۋشى ەدى؛ "جالعىزدىڭ جانىنا جاماندىق بەرە كورمە"، — دەپ تاڭىرگە جالبارىنىپ تۇرعان شىعار-اۋ!
كىشكەنتاي جادىگەر وياۋ جاتىپ، وپ-وتىرىك ۇيقتاعانسىپ اڭقاۋ اكەسىن الداعان ءوزىنىڭ ورىنسىز قىلىعىنان ءوزى قىسىلاتىن؛ بالاعا باۋىرىنان بايلانىپ، كوزىمەن دە، كوڭىلىمەن دە ايمالاپ تۇرعان اكە ءدال ءقازىر قۇددى بوتاسىن باۋرىنا الىپ، تۇلا بويى تۇگەل ەمىرەنىپ تۇرعان كارى تۇيەگە ۇقسايتىن؛ سول كەزدە ءوزى دە اكەسىن ىشقىنى كەتە جاقسى كورىپ، كىشكەنتاي بالانىڭ كىپ-كىشكەنتاي جۇرەگى كىپ-كىشكەنتاي كەۋدەسىن دۇرسىلدەتىپ قاتتى-قاتتى سوعا باستايتىن؛ ەندى كىشكەنە كىدىرگەندە جىلاپ جىبەرەر ەدى؛ ابىروي بولعاندا، سول كەزدە اكەسى كەتۋگە بەت الاتىن؛ كەتىپ بارا جاتىپ تا قاشان ەسىكتەن شىققانشا جالتاقتاپ ارتىنا قاراۋمەن بولاتىن؛ سىرتقا شىققاسىن ءۇي ىرگەسىندە سۇيەۋلى تۇرعان قوس ەسكەك، ءبىر تاياۋدى قولتىعىنا قىسىپ، اعاش اياعىن سۇيرەتىپ باسىپ تەڭىزگە بەت تۇزەپ بارا جاتقان وسىناۋ ەلەڭ-الاڭدا، اناسى پاقىر مال قورادا توپاتاي شەلەكتى تىزەسىنە قوندىرىپ، قاراشا ىڭگەننىڭ باۋرىندا جابىسىپ تۇراتىن؛ بوتاسى ەرتە ولگەن ىڭگەن ادەتتە يسىنە قويمايدى؛ قاشان تاس ەمشەكتىڭ تامىرى ءجىبىپ يسىنگەنشە، يسىنگەسىن دە سىزدىقتاپ شىققان اق اۋەلى توپاتايعا ءبىر ءتۇيىر-جارىم تۇيىرلەپ تىرس-تىرس تامىپ، سوسىن ىلە-شالا اقتىڭ كوزى اشىلىپ، توپاتايدىڭ ءتۇبىن تەسەتىندەي تىزىلداپ الا جونەلەر ەدى؛ باياعىدا بۇل ەلدىڭ ەر ازاماتى سوعىسقا كەتىپ، تورت جىل ەسكەك تارتقان قارا كەمپىردىڭ تاستاي ساۋساقتارى سونان قاشان تاس ەمشەكتىڭ ءسۇتىن قاقتاپ ساۋىپ العانشا ىڭىرسىعان ىڭگەنگە ءۇنىن قوسىپ تۇرىپ تا، اناسى پاقىردىڭ دا بار تىلەگى بەس قىزدان كەيىن كورگەن وسى جاماننىڭ ۇستىندە بولمادى دەيسىڭ بە؟..
جادىگەر جىلادى ما، جىلاعىسى كەلدى مە، يەگى كەمسەڭدەپ قالدى. اكەسى مارقۇم دۇنيە تاۋقىمەتىنەن قۇتىلىپ، قارا جەردىڭ استىندا جاتىر؛ كوپ ۇزاماي، بۇ دا اكە قاسىنان ورىن الادى؛ ارقاسىنداعى جۇگىن اپاراتىن جەرىنە جەتكىزە الماي، جارتى جولدا زورىعىپ جىعىلعان كىرەشى كولىگىندەي، اق قار، كوك مۇزدا ءولى مەن ءتىرى اراسىندا تيتىقتاپ جاتىر. بۇل جازعانعا، تىم قۇرىسا باسقالار سياقتى قۇدايدىڭ قارا جەرىنەن ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرماي، كوك تەڭىزدىڭ ورتاسىندا ءۇسىپ ولگەنىن قاراسايشى. ءجا، وكىنەرى جوق، تىرىدە ادام سياقتى ءومىر سۇرە الماعاسىن، ادام سياقتى ءولىم بۇعان قايدان بۇيىرسىن. ءبىر ەسەپتەن، بۇعان وسىلاي ىققان سەڭدە تولقىن شايقاپ، تەربەلىپ جاتىپ جان ءتاسىلىم بولعان ابدەن لايىق. ءيا، بۇعان سول... سول لايىق، حا-حاا...
جادىگەردىڭ كەۋدەسى قىسىلدى؛ ازەر-ازەر ۇزىلمەي تۇرعان ءالسىز تىنىسى توقتاپ قالدى ما، الدە تاعى دا تالىقسىپ باpa جاتتى ما، ساناسى ساپتىرەي باستاعان وسى ءبىر ساتتە ارجاعىنان ىقتيار ەركىنەن تىس شىعىپ كەتكەن الگى ىزالى كۇلكى بۇنىڭ وزىنە دە ەسىتىلگەن سياقتاندى. ءيا، ەسىتتى. جادىگەر وزىنەن ءالى دە بولسا دىبىس شىعاتىن دارمەن تابىلعانىنا تاڭدانىپ ەدى...
* * *
بۇل ەكەۋى الگىندە بىر-بىرىنە جاقىنداپ كەلگەن ەدى دە، باتا الماي تۇرىپ قالعان ەدى؛ ءبىرى — ايەل؛ تىزەسى دىرىلدەپ، ەكى اياعى دەنەسىن ازەر كوتەرىپ ءتۇر؛ قولى ءسال قالتىراسا دا، ۋىسىنا قىسىپ العان انە ءبىر كىپ-كىشكەنتاي قوراپشا ىشىندە بىردەڭە قوسا شىلدىر-شىلدىر ەتەدى. ال ەكىنشىسى — قىردىڭ كوكجالى؛ ەكى اياقتىلار مەن الىس-جۇلىستا وتكەن مىگەرسىز ومىردە بۇ دا ولارعا از لاڭ سالعان جوق: ورىسكە شاپتى؛ قوراعا ءتۇستى؛ قويلارىن قىردى؛ سيىرىن جاردى.
ەكى اياقتىلار دا بۇنى اياعان جوق: جولىنا قاقپان قۇردى؛ جالعىز وققا بايلادى؛ سوققىعا جىقتى؛ يتتەرگە تالاتتى؛ تايىنشاداي كوكجال ءبورىنىڭ تۇلا بويىندا ءقازىر وق تيمەگەن، يتتەر تالاماعان، قاندى اۋىز قاقپان شاپپاعان ساۋ تامتىق جوق؛ قۇيرىق پەن قۇلاقتى باياعىدا بەرگەن-دى؛ وندا سۇر قانشىق ءتىرى ەدى؛ ءبىر جولى بۇل سۇر قانشىقتىڭ سوڭىن الا شيمەن قورشاعان قويلاردىڭ ۇستىنە كىرە بەرگەندە يتتەر ءبىلىپ قالدى؛ قويلار دۇركىرەي اتىپ تۇردى؛ الاس-قاپاستا جاس ءبورى تىسىنە ىلىنگەن ءبىر توقتىنى ارقاسىنا وڭگەرە سالا سۇر قانشىقتىڭ سوڭىنان سىرتقا اتىپ شىعا بەرگەنى سول ەدى؛ ارس ەتكەن اۋىز قۇلاق شەكەگە قادالدى؛ سول جولى يت اۋزىندا كەتكەن قۇلاعىنا دا قايرىلا الماي، زىتىپ بەردى... سونان باستاپ بۇل وڭىرگە "شۇناق قۇلاق كوكجال" اتانىپ ەدى؛ سۇر قانشىق وققا ۇشقاننان كەيىن دە ەكى اياقتىلار بۇنى قارا جەردى وزدەرىمەن بىرگە قاتار باسقىزىپ جۇرگىزگىسى كەلمەدى. بۇ دا وسىعان دەيىن شانىشقىدان جىرىلعان شاباقتاي، تەرىسىن سىپىرعىزباي كەلىپ ەدى؛ تاعدىر بۇلاردى ەندى اياداي مۇزدا كەزدەستىردى. تايساقتايتىن جەر ەمەس؛ جارىق دۇنيەدە ەندى يا ول، يا بۇل جۇرەدى؛ ول جۇرسە، بۇنىڭ تەرىسى سىپىرىلادى. ونى ەكى اياقتى قانداي بىلسە، ءتورت اياقتى بۇ دا سونداي ءبىلىپ شىبىن جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ تۇر. مىنا شۇيكەدەي ايەلدى ورىستەن تالاي-تالاي وڭگەرىپ اكەتىپ جۇرگەن توقتى قۇرلى كورىپ تۇرعان جوق. ءقازىر دە شىرقىراتىپ باسسالعالى تالاي ۇمتىلسا دا، ءبىراق ايەل سونىڭ بارىندە دە قولىنداعى انە ءبىر كىپ-كىشكەنتاي قوراپشادان وت شاشىپ بەتىن قايتارىپ تاستاپ تۇر. سوعان ىزا بولدى ما، جاقىنداپ كەلىپ جەر باۋىرلاپ جاتقان ءبورى اتىپ تۇردى. ءتورت اياعىنا تۇگەل مىنگەندە، تايىنشاداي كوك جالدىڭ جوتاسى شىعىپ زىڭكيىپ كەتتى. جەلكە ءجۇنى تۇگەل تىكىرەيىپ، تۇلا بويىنداعى بار ىزعار، بار-بار ءزاردى سۇيمەندەي تۇمسىقتىڭ ءدال ۇشىنا جيدى دا، دىبىسىن شىعارماي ىرىلداپ ەدى.
— جادىگەر!.. جادىگەر... — دەدى باكيزات. ابىرجي شىققان ايەل داۋسىن ەسىتسە دە، قىر تاعىسى وعان قىڭبادى. مىنا اياداي مۇزدا وزىنەن دە باسقا بىرەۋلەر بار ما، جوق پا، ءتىپتى ميىنا كىرىپ شىقپايتىن سياقتى. ءسىڭىرلى جۋان اياعىنا مىنە سالا شاۋگىمدەي باسىن جوعارى كوتەرىپ، تۇندەگى داۋىل شۋداداي ءتۇتىپ دال-دۇلىن شىعارعان بۇلتقا قارادى. سوسىن سول دال-د ۇلى شىققان بۇلتتاردىڭ ارا-اراسىنداعى ساڭىلاۋدان، سوناۋ الىستا ساۋلەسىن سارقىپ سىعىرايعان جۇلدىزدارعا قارادى. ونان سۋىق بۋ قورالاعان سولعىن ايعا قاراعان بوپ تۇرىپ تا سالبىراعان قاباق استىنان كوز قيىعىن ايەلدەن ايىرمادى. وسى ءقازىر ول مىنا ايەلدەن دە گورى ونىڭ جانىندا سۇر قانشىقتىڭ تەرىسىن جامىلىپ تىمتىرىس بوپ بۇعىپ جاتقان پالەدەن كوبىرەك قاۋىپتەندى. ءتورتباق قويشىنىڭ قولى قاتتى. ونى بىلەدى. ىزالى ءبورى انا جىلى سۇر قانشىقتان ايرىلعاسىن كۇندىز-تۇنى وسى قويشىنىڭ اۋلىن تورىعان-دى. شارۋاعا مىعىم قويشىنىڭ قوراسى دا تاپ-تۇيناقتاي ەكەن. توبەگە لايدى قالىڭ قۇيىپتى. جاس ءبورى قۇددى ءىن قازعانداي جاتا قالىپ لاي سىلاقتى تىرناعىمەن ايىرىپ، دەنە سيعانداي تەسىك جاساپ الىپ ەدى؛ ارجاقتان قىردىڭ قارا وتىنا سەمىرىپ، قوڭىنان جارىلىپ تۇرعان قويلاردىڭ كۇلىمسى شايىر ءيسى لاپ بەرىپ تۇمسىققا ۇردى. قار تۇسكەلى ءتىسى قىزىلعا تيمەگەن اش ءبورى سىلەكەيىن جيۋعا دا شاماسى كەلمەي، جانى دىزىعىپ شيىرشىق اتىپ كەتكەنى سونشا، ادەتتەگى ساقتىق ەسىنەن شىعىپ كەتتى. دۇركىرەي اتىپ تۇرعان قويلاردىڭ ۇستىنە توبەدەن ىرعىپ تۇسە سالا، تىسىنە ىلىنگەن مومىننىڭ موينىن ءبىر-اق بۇرادى؛ اۋزىنا ءالى ءبىر جاپىراق ەت تيگەن جوق؛ ءبىراق قان كورگەسىن قۇتىرىپ كەتكەن تاعى توقتايتىن ەمەس؛ اپ-ساتتە ۇش-تورتەۋىن توپالاڭ كەلتىرە سالا، قان-قان اۋزىن تاعى دا ءبىر مومىننىڭ القىمىنا سالىپ تاماقتاي بەرگەندە، سارت ەتىپ ەسىك اشىلدى؛ ايلى ءتۇننىڭ اپپاق ساۋلەسىمەن ىلەسە ەنگەن اق كويلەكتى، اق دامبالدى بىرەۋ ىشكە ايقايلاي كىردى؛ ءبىراق بۇل كەزدە كوزى قىزارىپ ەسىرىپ العان ءبورى ونان ايىلىن جيعان جوق؛ تاس قاراڭعى قورانىڭ ءتورت قابىرعاسى اراسىندا ەسى شىعىپ، ءبىرىن-بىرى باسىپ وپىر-توپىر بوپ جاتقان كوپ مومىننىڭ ءبىرىن القىمنان الا سالا تاماقتاي بەرگەندە، الگى اق كويلەك، اق دامبالدى قۇشاقتاسا كەتەتىندەي ۇستىنە ءتونىپ قالىپ ەدى؛ قاسقىر ونى كەش بايقادى؛ سونىڭ ارجاعى... سارت-سۇرت جاعالاس بولدى دا كەتتى؛ ءبورى ءبىرىن ءبىلىپ، ءبىرىن بىلگەن جوق؛ ءتىس تيسە دىبىس شىعارۋعا شاماسى كەلمەيتىن الگى مومىندى تاماقتاي الدى ما، جوق پا، بىلگەن جوق؛ بار بىلگەنى — قاتەر تونگەن جاققا قارىسقان موينىن كۇشپەن بۇرىپ ارس ەتتى؛ ءبىراق بۇل اۋىز سالام دەگەنشە، اناۋ بۇرىن قيمىلداپ قايىڭ سويىل قارا تۇمسىققا سارت ەتتى؛ كوز وتى جارق ەتتى؛ جاس ءبورى بۇرىن بۇندايدا جاسۋ ورنىنا، دىبىسىن شىعارماي دولدانا ءتۇسۋشى ەدى؛ وسى جولى دەنەسىنە تاياق باتقان يتتەي قاڭق ەتتى؛ ءبىراق ەسىن تەز جيدى؛ قايىڭ سوققى قايتا سىلتەلگەنشە ءبورى جانىن الا قاشتى؛ تار قورادا وپىر-توپىر بوپ جاتقان قويلاردىڭ ءبىر ماي، ءبىر ەت بىپ-بىلقىلداق قوڭىنا سوياۋداي-سوياۋداي تىرناقتارىن تۇگەل باتىرا ءتورت اياعىن قاتتى تىرەپ سىرتقا ءبىر-اق ىتقىدى؛ يتتەر ارس-ارس ءۇرىپ، ازان-ازان بوپ جاتقان اۋىلدان ۇزاعاسىن قاسقىر توقتاپ، ارتىنا بۇرىلىپ ەڭسەرىلە قاراپ تۇردى دا، سوڭىنان وكشەلەپ كەلە جاتقان ەشكىم بولماعاسىن تۇمسىعىن جەلگە توسەپ جاتا كەتتى. اۋزىنداعى جاعى قارىسقانشا تىستەپ العان زىلدەي بىردەڭەنى جاڭا بايقادى. ءبىراق ونىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوق؛ تەك بەل ورتاسىنان تىستەپ العان زىلدەي نارسە جەرگە تۇسكەندە ءبورى اتىپ تۇردى، سۋىق جانار ساتتە زارلەنىپ، تۇلا بويى بەز-بەز بۇرشىمەك دىراۋ سويىلدى باس سالىپ قاۋىپ-قاۋىپ الدى... سونان بەرى ءبورى قولى قارۋلى قويشىدان قايبارتىپ، بەتپە-بەت كەزدەسۋدەن قاشىپ جۇرگەن-دى...
— جادىگەر!.. ءاي، جادىگەر... قاسقىردىڭ مەنىمەن ءتىپتى ءىسى جوق. ايعا قاراپ تۇر.
— سسااقق... ببوولل...
— قورقام...
قاسقىر بۇلارعا ءالى نازار اۋدارعان جوق. بوربايىن كوتەرىپ، قاسىنداعى كۇرەسىن مۇزعا سارىدى. سوسىن تورت اياعىنا بىردەي شىرەنىپ، باۋىرىن كەرىپ سىلكىنىپ-سىلكىنىپ الدى دا، باسىن جەرگە سالىپ سومپەڭدەپ جورتا جونەلدى. جولىن كەسەلەگەن كۇرەسىن مۇزدى اينالىپ وتپەي، ارعى جاعىنا ىرعىپ ءتۇستى. ءۇي اۋماعىنداي مۇزدىڭ سۋ شايىپ جاتقان جيەگىمەن باسىن جەردەن كوتەرمەي، بۇلكىلدەپ ءجۇردى دە، كەنەت كىلت توقتاي قاپ اياعىنىڭ استىن شىر اينالا يىسكەلەپ كەتتى. ارقاسى مۇزعا جابىسىپ قاتىپ قالعان قىزىل قانات قىلاعاي شاباققا ارى-بەرى اۋىز سالىپ ەدى؛ ءبىراق شىنىداي جىلتىر مۇزعا ءتىسى ىلىكپەي، قايتا-قايتا تايىپ كەتىپ ىزاسىنا ءتيدى. قاسقىر شيرىعىپ، شىدامسىزدانا قىڭسىلاپ الدى دا، جەر باۋىرلاپ جاتا قاپ، قايسى ءبىر جىلدارى اشىققان-اشىققاندا تىشقان ءىنىن قازعانداي شىڭىلتىر، شىنى مۇزعا تىرناق سالدى. ايەل ەسىنەن مۇلدە شىعىپ كەتتى. قىزىل قانات شاباقتى كوك جەنتەك مۇز بەن قوسىپ شاقىر-شۇقىر شاينادى. اۋزى-باسىن قاناتىپ تىلگىلەپ تاستاعان شىنى مۇزدى تىلىمەن ءۇيىرىپ تالماپ جۇتتى. ىشىنە نە بارعانى بەلگىسىز، ونى اش ءبورى ويلاعان دا، بىلگەن دە جوق. الگىندە قاشىر-قاشىر شايناپ ازەر جۇتقان مۇزشاباق ىشكە بارعاسىن دا جۋىق ارادا ەرىمەي، ءبۇيىرىنىڭ ءبىر جاعىن مۇزداي قىپ جاتىپ الدى. اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ تاڭ الدىندا ءتىپتى كۇشكە ءمىنىپ قىلشىلداپ كەتكەن ايازى قاتتى قىسقان ارىق دەنە اۋىق-اۋىق تىتىركەپ قالادى.
* * *
سوندا دا ءدال قازىرگىدەي كۇز بەن قىستىڭ ارالىعى ەدى؛ قار ءالى جاۋا قويماعان؛ ءبىراق ۇدايى ارقادان سوعىپ تۇرعان قارا سۋىق اڭنىڭ دا، ادامنىڭ دا زىقىن الىپ تۇرعان-دى.
قىر تاعىسىنا قاشاندا قازىرگىدەي كۇز بەن قىس قيىن. قىس ازىعىن ادەتتە جاز باسىنان قامدايتىن تىشقان ەكەش تىشقان بۇل كەزدە سىرتقا شىقپاي، جەر استىنا تىعىلىپ العان. تىرناق باتپايتىن توڭ جەردى قازۋ قانداي ازاپ! بار ءومىرىن قىر مەن تەڭىز اراسىندا الىس-جۇلىسپەن وتكىزگەن كوكجال ءقازىر كەپ نارسەنى بىلەتىن: ول، ماسەلەن، قويشىلاردىڭ ءبارى بىردەي ەمەس، ولاردىڭ ىشىندە دە بويكۇيەز بوزىمدار از ەمەسىن بىلەدى. ونداي بوزىمدار قوراسىنا قاسقىر ءتۇسىپ، قويىن قىرىپ جاتسا دا ۇيدەن اتتاپ شىقپايدى. مىقتاعاندا كورپە استىندا جاتىپ سىرتتاعى يتتەرگە ايتاقتايدى. نەمەسە: "قاتىن، قاتىن... يتتەر ازان-قازان بوپ كەتتى، اۋىلعا قاسقىر كەلگەن جوق پا؟ بار، قاراپ كەلشى"، — دەپ قاسىندا جاتقان ايەلىن جۇمسايدى.
سۇر قانشىقتان ايرىلعاسىن جاس بەرى كوبىنە-كوپ وسىنداي قويشىلاردى اينالدىردى. ءبىراق ولار يت-قۇستان زىقى كەتە باستاسا، قىردان كوتەرىلىپ، ويداعى قوراعا كوشىپ الادى. قىردا تەك وزىنە سەنەتىندەر قالادى... اسىرەسە، ءتورتباق قويشى قىردا ۇزاق وتىراتىن. سول جىلعى قىردىڭ قارا وتى ءتىپتى الەمەت بولعان-دى. اسىرەسە، كۇز باسىنداعى ەكى جاۋىننان كەيىن قىردىڭ قارا وتى قايتا كوتەرىلىپ، جۋسان مەن يزەن باسى بۇرلەنىپ بابىنا كەپ بالبىراپ تۇردى. قويعا قوڭ بىتىرەتىن قىردىڭ وسى ءبىر كەزىن قيماعان ءتورتباق قويشى سول جىلى قار تۇسكەنشە كوشپەي، قارا ءدوڭنىڭ ىعىندا ۇزاق وتىرىپ قالعان-دى. ونىڭ ءوزى سياقتى يتتەرى دە شەتىنەن جاۋجۇرەك، وجەت ەدى؛ جاس ءبورى سونىڭ ءبارىن ءبىلدى؛ ءبىراق اشتىق شىداتپاي ءىشىن تىرناپ بارا جاتقاسىن قارا دوڭدە وتىرعان جالعىز ءۇيدى ءۇش كۇن تورىدى؛ ءتورتىنشى كۇنى دە تاعىلارعا ءتان ساقتىقپەن كۇدىكتى جەردى باسپاي، ىق جاقتى الا اقىرىن-اقىرىنداپ كەلە جاتتى؛ ءۇش كۇننەن بەرى ءوزى جۇرگەن ءىزدىڭ ءۇستىن باسىپ، اڭدىسىپ-اق كەلە جاتقان كوك جال كوزىن ءبىر ءسات اياعىنىڭ استىنان الىپ، اناداي جەردە شي قوراعا ءيىرىپ تاستاعان قويلاردىڭ اسىرەسە، وسى ءقازىر قىردىڭ قارا وتىنا سەمىرىپ قوڭىنان جارىلىپ تۇرعان كەزى ەكەنىن ويلاپ كەتتى مە، الدە ىق جاعىن الا كەلگەسىن ءبىر قورا قويدىڭ ۇيىعان قاتىقتاي شايىر يىسىنە ەلىتىپ باسى اينالىپ كەتتى مە، ايتەۋىر، جاڭا عانا اياعىن ابايلاپ باسىپ اڭدىسىپ كەلە جاتقان ىزدەن اۋىتقىپ شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي قالعان-دى. الدىڭعى، الدە ارتقى اياعى ەكەنىن بىلمەدى. قاي اياعى بولسا دا، بۇل اسا ساقتىقپەن ءسۇر توپىراقتى سيپاي باسا بەرگەندە الدەنە اياعىنىڭ ءدال استىنان سارت ەتتى. قاسقىر اتىپ ءتۇستى. ءبىراق قازاقى كۇپىنىڭ جەڭىندەي سالا قۇلاش قۇيرىقتى تەمىر ازۋ بىردەڭە سارت ەتىپ قاپتى دا، تىستەگەن جەرىنە قادالىپ جابىسا قالدى. قاسقىر شورشىپ اتىپ-اتىپ ءتۇستى. ەت قىزۋمەن ەشتەڭە سەزگەن جوق؛ تەك تىستەگەن جەرىنەن ايرىلماي، تاس قىپ جابىسىپ العان مىنا ءبىر تەمىر ازۋ پالە سوڭىنان قالماي، سارت-سۇرت سيراعىنا ۇرىپ شىلدىر-شىلدىر سۇيرەتىلىپ كەلەدى. باۋىرىن جازىپ جۇگىرەيىن دەسە الگى پالەنىڭ تاپ-تاستاي قىرى قوس تىلەرسەگىن سابالاپ، قايتا-قايتا ومبىلاپ جىعىلا بەردى. قاپەلىمدە قوس تىلەرسەكتىڭ تەرىسى سىدىرىلىپ، ىزىنەن قان تامشىلاپ كەلە جاتتى. ءبىراق جانى ىشقىنعان قاسقىر ونى بىلگەن دە، سەزگەن دە جوق.
قويشى اۋىلدىڭ يتتەرى كەش ءبىلىپ قالعان-دى. قارا تازى باستاعان ءبىر توپ يت ارسىلداپ كەلەدى. بۇل بولسا باۋىرىن جازا الماي شوقاڭداپ قالدى. قاسقىر مىنالاردىڭ قۇتقارماي، ءقازىر-اق قۋىپ جەتەرىن ءبىلدى دە، كىلت توقتادى. اناۋ-مىناۋعا يلىگە قويمايتىن توڭ مويىندى تۇبىنەن بۇراپ، ارتىنا بۇرىلىپ ەڭسەرىلە قارادى. يتتەر ارسىلداپ كەلىپ قالدى. قاسقىر ىزعار شاشا ىرىلداپ، اپپاق تىستەرىن ىرسيتا ساق-ساق ەتتى. سوسىن تىستەگەن جەرىنەن ايرىلماي جابىسىپ العان الگى پالە ەسىنە ءتۇستى مە، قايرىلا بەرە ارس ەتىپ قاۋىپ الدى. كوك تەمىردى شايناپ تاستاعىسى كەلگەندەي، ازۋ ءتىسىن شاقىرلاتا باسىپ قالىپ ەدى؛ استى-ۇستىنەن بىرنەشە ءتىس سىنىپ، اۋزى دالاداي قانادى.
يتتەر اسپان استىن كوشىرىپ ارسىلداپ كەلەدى. ىشتەرىندە ءۇنسىز ءتۇيىلىپ العان تەك قارا تازى. كوكجال ءبورىنىڭ كوبىنە-كوپ قورقاتىنى دا قارا تازى. قالعاندارىنىڭ جايى بۇعان بەلگىلى: وڭشەڭ ءناسىلسىز. ەل شەتىنە ءبورى كەلسە وسىلاي ارس-ارس ءۇرىپ، ءبىرىن-بىرى ايداپ سالادى، قالعان ۋاقىتتا جالعىز ءجۇرىپ تۇك بىتىرە المايتىن وڭشەڭ قورقاق. ءبىراق... قالاي دەسە دە، كوپتىڭ اتى كوپ؛ قويشىنىڭ قاتىنى كوڭىلى تۇسسە يتاياققا جۋىندى قۇيىپ، سۇيەك-ساياق تاستاعاندا تالاسا كەتەتىن ءناسىلسىز نەمەلەر، قىردىڭ كوكجالىن كورگەندە وسىلاي دەمدە اۋىز بىرىكتىرىپ الا قويادى. كورە قال، ءقازىر دە جۇدىرىقتاي ءتۇيىلىپ العان مىنا كوپ شۋىلداق توبىن جازباي ارسىلداپ كەپ جان-جاقتان اۋىز سالعاندا، بۇل ءار ءيتتىڭ اۋزىندا ءبىر-بىر جاپىراقتان كەتەر-اۋ!
سول ءتۇنى اي سۇتتەي جارىق ەدى؛ قايتەرىن بىلمەي ساسقاندا كوزى جەرگە جارتى بەلىنە دەيىن كىرىپ كەتكەن قازانداي قارا تاسقا ءتۇستى. قاسقىر بوكسەسىن دەرەۋ تاسقا بۇرىپ تۇرا قالدى دا، قۇيرىعىنا جابىسقان پالەنى بۇلعاپ ۇرا باستادى.
قانشا ۇرسا، سونشا ميى سولق ەتىپ تالتىرەكتەپ قۇلاي جازداپ، اياعىنا ازەر-ازەر تۇرىپ قالادى. ءبىراق جابىسىپ العان پالە قۇيرىعىمەن قوسا ءۇزىلىپ تۇسپەي ايرىلار ەمەس.
يتتەر ءتىپتى جاقىن قالدى. قاسقىردىڭ باسى اينالىپ تۇر. دەنەسىن ازەر-ازەر بيلەپ، قۇيرىعىن تاسقا بۇردى. سالماقتى ءتورت اياققا سالىپ شىرەنىپ تۇردى دا، توڭكەرگەن قازانداي قارا تاسقا قۇيرىعىن بۇلعاپ ۇرىپ ەدى؛ قوس شەكەسى سولق ەتىپ، قۇلاعى شانشىپ كەتتى. كوزى قاراۋىتىپ، قۇلاپ بارا جاتقان سەكىلدەنىپ ەدى؛ الگىندە عانا تۇيدەك شوعىرىن جازباي، ۇمار-جۇمار كەلىپ قالعان كوپ شۋىلداقتىڭ ارسىلى كىلت ءۇزىلىپ ءوشىپ كەتكەن-دى. كوك جال ەسىن تەز جيدى. قالايشا قۇلاماي، ءتورت اياعى دەنەسىن كوتەرىپ تۇرعانىنا تاڭ قالدى. سوسىن... ءيا، سوسىن تاپ جاڭا عانا زىلدەي بوپ جەرگە تارتىپ تۇرعان بوكسەسى دەم اراسىندا قاڭباقتاي جەپ-جەڭىل بوپ كەتتى. قاڭباقتاي جەپ-جەڭىل دەنە بۇنىڭ دەمەۋسىز-اق وز-وزىنەن ىرعىپ، اناداي جەرگە ءبىر-اق ءتۇستى. ءبورىنىڭ جانىن ساقتاپ قالعان دا وسى ەدى؛ وڭ قاپتالىنان ارس ەتكەن قارا تازى "اتتەگەنە-اي"، — دەگەندەي، اۋىز تولا تىستەر ساق-ساق ەتتى...
سونان باستاپ بۇنى بۇل ءوڭىر "شولاق قۇيرىق كوكجال" دەپ اتاپ كەتكەن-دى. كوكجال كوپكە دەيىن ءوزىنىڭ قازىرگى حالىنا ۇيرەنە المادى. قۇيرىقسىز دەنە قۇددى ءرولسىز قايىقتاي. اسىرەسە، ورىسكە شاپقاندا قيىن. كوسىلىپ جۇگىرگەندە ءوز دەنەسىن ءوزى بيلەي الماي، بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا اۋىتقىپ جولدان شىعىپ كەتە بەردى. ءبىراق... قۋعىن-سۇرگىنسىز كۇن وتپەيتىن ءبورى جۇرە كەلە بۇعان دا ۇيرەندى. قىر مەن تەڭىز اراسىندا جالعىز جورىتقان شولاق قۇلاق، شولاق قۇيرىق كوكجالدى بالىقشى ەلدىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن تەگىس بىلگەن-دى.
باكيزات كوزىن كوكجالدان ايىرماي ءتۇر. اياداي مۇزدا كەزدەسىپ، بىر-بىرىمەن اڭدىسا-اڭدىسا اقىرى بۇنىڭ دا سىرىن العان سياقتى. ادەپكىدەي ەمەس، ءقازىر بۇعان دا بويى ۇيرەنىپ كەلەدى. قاسقىر دا قىبىر ەتپەدى. الگىندە ىق جاقتان جاقىنداپ كەپ باسىن مۇزعا سالىپ جاتقان جەردەن ءالى قوزعالعان جوق. سالبىراعان قاباق استىنان ارجاق ويىن اڭعارتپاي، سالعىرت كوز سالىپ جاتقان قىر تاعىسى، كەنەت باسىپ كوتەرىپ الدى. ايەلگە سۋىق جانارىن تىكتەپ شانشىلا قاراعان سياقتاندى.
ايەل جادىگەردىڭ قولىنان ۇستاي الدى. جانى كەتىپ قالعان قولدىڭ مۇپ-مۇزداي ساۋساقتارى سەكسەۋىل شىرپىسىنداي سەكەيىپ-سەكەيىپ قاپتى.
— جادىگەر... جا-دىگەر...
جادىگەر ساناسى ساپتىرەپ تالىقسىپ جاتىپ تا بىردەڭەلەردى سەزەتىن سياقتى. شاپ بەرىپ ۇستاي العان ايەلدىڭ قولىنىڭ دىرىلىنەن الدەبىر قورقىنىش سەزدى. ەسىنە ىلە-شالا الگىندە توقىمداي سەڭمەن ىعىپ كەلگەن قىر تاعىسى ءتۇستى دە، باكيزاتقا "قالتامداعى وتتىقتى ال!" دەگىسى كەلدى. "ال! ال!" — دەپ ايتىپ تا جاتقان سەكىلدى. ءبىراق بۇل قانشا ايتسا دا، باكيزات ەسىتپەي مە؟ الدە ەسىتۋىن ەسىتسە دە كوڭىل بولمەدى مە؟ سوسىن بۇل سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماعانىن كوزبەن سەزدىرگىسى كەپ، جاۋتاڭداپ قارايتىن سياقتى. ءيا، قاراپ جاتىر. ءبىراق بۇل قانشا قاراسا دا، كوزىنە تىرەلىپ تۇرىپ العان مىنا ءبىر تاس قاراڭعى تۇنەك جانارىن دارىتپاي قايىرىپ تاستاپ تۇر. قۇردان-قۇر ارپالىسا-ارپالىسا جادىگەر دە قالجىرادى. كەزىنە تىرەلگەن تاس قاراڭعى تۇنەك ءبىر كەزدە كەۋدەگە كوشىپ كوكىرەگىن جانشىپ باراتتى. سونان-اۋ، ءسىرا... جاڭا عانا جان جوق سياقتانىپ بەت-بەتىنە سەكەيىپ كەتكەن ساۋساقتاردىڭ سۇيەگىنىڭ ىشىنەن الدەبىر ۇپ-ۇساق قىلقاناق ينەلەر تەسىپ شىعا الماي جاتقانداي، شىمىلداپ شانشىپ قويا بەردى. جادىگەر وسى جولى دا ءار كەزدەگىدەي دىبىسىن شىعارماي تىستەنىپ الا قويدى. جوق، تىستەنىپ العىسى كەلىپ ەدى؛ وزىنە سالسا شىنىندا دا تىستەنىپ العان سياقتى. ول ايتەۋىر وسىلاي وزىمەن-وزى الەك بولىپ جاتىپ جاڭا قاتەر تىككەن قىر تاعىسى دا، ايتقانىنا قۇلاق اسپاي قويعان قىڭىر ايەل دە كاپەرىنەن شىعىپ كەتىپ ەدى؛ وسىدان كەيىن دە سانا ساپتىرەپ بىردى-بىرگە شاتىستىرىپ جاتقاندا، كەنەت كوكىرەگى ۇستىندە الدەنە وز تىرلىگىنەن بەلگى بەرىپ بۇلك-بۇلك ەتتى. بۇنىڭ نە ەكەنى جادىگەردىڭ ەسىنە بىردەن تۇسە قويمادى. وسى جولى بۇرىنعىدان دا گورى قاتتى السىرەپ قالعانىن سەزىپ جاتىر. ۇسىگەن دەنە قۇددى وتى سونگەن وشاقتاي، قىزۋىنان ايرىلىپ ابدەن ءمۇزداپ، اۋزى-مۇرنى بۋلانباعالى الدەقاشان. اشىق تەڭىزدە وتكەن ءبىر كۇن... جانە مىنا ءبىر ءتۇن بۇنىڭ دا تيتىعىنا جەتىپ السىرەگەن كەزدە كوزىنە كورىنگەن ءتىرى جاندىك بولعاسىن با، جادىگەردىڭ نازارى وسىعان اۋدى. بۇنىڭ زەر سالعانىن سەزدى مە، تيتتەي تىرىلىك تە جانى بايىز تاپپاي قوزعالاقتاپ قومپ-قومپ ەتىپ اۋدارىلىپ تۇسە بەردى. مىنە، بۇنىڭ جۇرەگىن ىزدەپ تاپتى. بۇنىڭ ءبۇتىل دەنەسىندە ءالى دە بولسا اجالعا بەرىسپەي، قايرات كورسەتىپ جاتقان جالعىز وسى بولعاسىن با، ءوزىنىڭ كىپ-كىشكەنتاي، ىپ-ىستىق كوكىرەگىمەن باسىپ جاتا قالدى.
جادىگەر قوزعالسا ۇركىتىپ الاتىنداي قورقىپ، قىبىر ەتپەي باعىپ جاتىر. وسى ءبىر قۇپ-قۇرتاقانداي تىرلىكتىڭ بار مۇعدارى جاس بالا جۇدىرىعىنداي بولىپ الىپ، الدەكىمنىڭ ءومىرى ءۇشىن وسىنشاما ءولىمىن سالا جانتالاسقانىنا قايران. "ە، پاقىر!" — دەدى جادىگەر. ءۇسىپ ولۋگە قاراعان كىسىنىڭ قاي جەرى سۇلدەرىن سارقىپ السىرەپ بارا جاتقانىن قايدان بىلەدى؟ الدە بۇعان قۇداي سەزدىرە مە؟ وسىعان ويى جەتپەي جاتقاندا، الگى پاقىر بۇنى تاعى دا تاڭ قالدىرىپ ۇسىگەن دەنەنىڭ السىرەگەن جەرىن ءدال تاۋىپ، باۋرىن باسىپ جاتا قالىپ ەدى؛ سول اراعا دەرەۋ جان ەنىپ، قان تامىرلار ءلۇپ-لۇپ سوقتى دا كەتتى. "اينالايىن-اي!" — دەدى جادىگەر. ىرزالىعىن سىرتىنا شىعارىپ ەسىتتىرىپ ايتقىسى كەلىپ ەدى؛ وعان ءبىراق شاماسى كەلمەدى. السىرەگەن سانا تاعى ءبىر ورالعاندا "وسى مەن ءتىرىمىن بە؟" — دەپ ويلادى.
ءتىرى بولا قالعاندا دا، مىناۋ بۇنىڭ ۇزىلەر الدىنداعى اقىرعى، سوڭعى تىنىسى. ءالى دە بولسا بۇنى اقىرىنا دەيىن ولتىرمەي تىنىس-دەمىن سوزىپ، بار مەن جوق، ءولى مەن ءتىرى اراسىندا جاتقان وسى ءبىر شاقتا ەسىنە قايداعى-جايداعىنى سالىپ ساناسىنا ساڭىلاۋ ساۋلە بەرىپ تۇرعان، ول، ءسىرا، قۇداي دا، ادام دا ەمەس، مىنا ءبىر كوكىرەگى ۇستىندە ءوز تىرلىگىنەن نىشان بەرىپ بۇلك-بۇلك ەتىپ جاتقان كىپ-كىشكەنتاي پاقىر بولار-اۋ! ءيا، وسىنىڭ، وسى پاقىردىڭ شەرەپەتى! ءيا، سونىڭ...
جادىگەر تالىقسىپ كەتتى. سونان ءبىر كەزدە ەسىن جيعاندا بىرەۋ بۇنى جۇلقىلاپ جاتىر ەكەن.
— جادىگەر!.. جادىگەر!..
بۇل قۇلاعىنىڭ ءدال تۇبىنەن شىققان ايەل داۋىسىن ازەر ەسىتتى. ءبىراق ايەلدىڭ بۇنشا نەگە جانۇشىرا مازاسىزدانىپ جاتقانىن بىلگەن جوق. ەرتەدەن بەرى باسىن مۇزعا سالىپ جايباراقات جاتقان كوكجالدىڭ كەنەت ورنىنان اتىپ تۇرعانىن دا كورگەن جوق-تى. ءتورت اياعىنا تۇگەل مىنگەندە قىردىڭ كوك جالىنىڭ جوتاسى بۇرىنعىدان دا كورى زورايىپ، زىڭكيىپ كەتتى. اناۋ-مىناۋ ەمەس، تايىنشاداي ءىرى دەنەگە رابايسىز شاۋگىم باس پەن كۇدىرەيگەن جالعا ونىڭ تالاي ءيتتىڭ اۋزىندا كەتكەن شۇناق قۇلاعى، ءبىر تۇتام شولاق قۇيرىعى قوسىلعاندا مىنا ءبورى ءتىپتى ۇرەي ۇشىردى.
— جادىگەر!.. جادىگەر!..
قاسقىر جاقىنداپ قالدى. تاعى سۇر قانشىقتىڭ تەرىسىن جامىلعان كىسىدە وزىنە قارسى قايرات كورسەتەر قاۋقار جوعىن بىلەتىن سياقتى. باكيزات قوراپشانى تاس قىپ ۇستاعان قولىن كەۋدەسىنە قىسىپ ءدىر-دىر ەتىپ تۇر. جۇلىن-جۇيكەلەر شارت ۇزىلەتىندەي شيرىعىپ بارادى. قاسقىر ايەل مەن ەكى ارادا ءبىر ىرعيتىنداي جەر قالعاندا شۇناق قۇلاقتىڭ تۇقىلىن جۇمىپ الدى.
باكيزات شىڭعىرىپ جىبەردى. قاسقىر وعان قىڭعان جوق. قايتا شەكەدەن شىققانداي اششى داۋىس ىزالاندىرا تۇسكەندەي. سۇيمەن تۇمسىقتىڭ ءدال ۇشىنا جاپسىرعان بىلعارى جاماۋ قاتتى جيىرىلىپ، سوياۋداي تىستەر الدىڭعى جاعىنان ىرسيىپ ساق-ساق ەتتى. سول ساتتە ءوزى دە قۇددى شىرەنىپ تارتقان ساداقتاي اتىلۋعا ازىرلەنىپ قالعان-دى. ايەلدىڭ قولىنداعى قوراپشا سىلدىرادى. ىلە-شالا سىرىڭكە جارق ەتتى. اتىلعالى تۇرعان قاسقىر كەنەت ارتقا قاراي ىتقىپ ءتۇستى. باكيزات تارى تۇيىرىندەي كۇكىرتتىڭ قۇدىرەتىنە كوتەرىلىپ كەتتى. ارتقا قاراي ىتقىپ تۇسكەن قاسقىردىڭ سوڭىنان بۇ دا جەدەل ۇمتىلىپ، قوراپشادا قالعان سىرىڭكەنىڭ ءبارىن ءبىر-اق ۋىستاپ الدى دا، بارىنە بىردەن وت الدىردى. جارقىل-جۇرقىل وت العان سىرىڭكەلەردى جۇگىرىپ بارىپ قاسقىرعا جەتە بەرە لاقتىرىپ ەدى؛ ونسىز دا بەتى قايتىپ قالعان قاسقىر جانىن الا قاشتى. ەندى ءبىر باسسا ارجاعىندا قاپ-قارا بوپ قايناپ جاتقان تەڭىزگە قۇلايتىن بولعاسىن كىلت توقتادى. جيەگىن سۋ شايىپ جاتقان مۇزدىڭ شەتىنە بوكسەسىن بەرە شەگىنىپ باردى دا، ايەلگە قارسى قاراپ تۇرا قالدى. ايەل دە كىلت توقتادى. ورىنسىز باتىلدىقتان ءوزى قورقىپ كەتتى. ەندى كەيىن قاراي قالاي شەگىنەرىن بىلمەي، قاسقىرمەن بەتپە-بەت كەپ قالشيدى دا قالدى. قولىنداعى قوراپشادا جالعىز تال دا سىرىڭكە قالماعان-دى. قاسقىر قوزعالار ەمەس. باكيزات بولسا تۇرعان جەرگە تابانى جابىسىپ قالعانداي. كىشكەنە قوزعالسا دا قارسى الدىندا كوز ايىرماي اڭدىسقان كوكجال باس سالاتىنداي. ەندىگى تۇرىستىڭ ۇزاققا سوزىلماسىن ەكى جاعى دا ءبىلدى. بۇل جولى دا قيمىلدى قاسقىر بۇرىن باستاعىسى كەلگەندەي اۋىز تولا تىستەر اقسيىپ ءۇنسىز ىرىلداي بەرگەندە، الدەنە اياق استىنان تارس ەتتى. ونسىز دا شيرىعىپ تۇرعان جۇيكەنىڭ ءبىر جەرى ءۇزىلىپ كەتكەندەي. باكيزات كەۋدەسىن ۇستاي الدى. اياعىنا باسىپ تۇرا الماي، ءالى قۇرىپ وتىرا كەتتى. دەنەسىنەن وق تيگەن جەردى ىزدەپ، و جەر-بۇ جەرىن سيپاپ ەدى؛ ءوزى امان سياقتى. ەسەسىنە وق قاسقىرعا تيگەن بە، قالاي؟ يتشە قاڭق ەتىپ، بوكسەسىن باسىپ شوڭقايىپ وتىرا كەتتى. جارالى تاعى ەشتەڭەدەن تايىنباي، وققا قارسى شابادى دەپ ەسىتەتىن... باكيزات كىرپىگىن قاعىپ قايتا قاراپ ەدى؛ قاسقىر شوڭقايىپ وتىرعان توقىمداي سەڭ ۇلكەن مۇزدان اپ-ساتتە ىرگەسى اجىراپ، ارى قاراي ىعىپ بارادى ەكەن. قول-اياعىنان ءال كەتكەن ايەل وتىرعان جەرگە شوگىپ، بەتىن باستى دا جىلاپ جىبەردى.
قاسقىر قاپەلىمدە قاراسى كوزدەن ءۇزىلىپ، قاشىقتاپ كەتتى. ايلى تۇندە جال-جال تولقىندار ەرەۋىلدەپ، وكىرىپ جاتقان تەڭىزدە، قالت-قۇلت باتىپ شىققان توقىمداي سەڭدە ىعىپ بارادى. سۇمسىك بوكسەسىن مۇزعا تىرەپ، سۇيمەندەي تۇمسىعىن كوككە سوزىپ ۇزاق-ۇزاق ۇلىعان داۋسى كوپكە دەيىن قۇلاقتان ۇزىلمەدى. ءبىر سەڭمەن ىعىپ كەلگەن قىردىڭ كوكجالى، انە توقىمداي تاعى ءبىر سەڭمەن ىعىپ بارادى...
* * *
ەسىن جيار-جيماستا جادىگەردىڭ بايقاعانى — ءبۇتىل دەنەسى الاۋلاپ كۇيىپ بارادى ەكەن. الا-بولە ەكى بەتتىڭ ۇشى شوق باسقانداي شىداتپاي اكەتىپ بارا جاتتى. جاڭا عانا تۇلا بويىندا ساۋ تامتىق قالماي ۇسىگەن دەنەنىڭ، ەندى بۇلايشا نەگە كۇرت وزگەرىپ، كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقانىنا تۇسىنبەدى؛ مىناۋ دەنەنىڭ قىزۋى ما؟ دەنەنىڭ قىزۋى كوتەرىلگەندە كىسى، ءسىرا، وسىلاي... ءۇستى-باسى ورتەنىپ بارا جاتقانداي كۇيىپ-جانا ما؟ ايتسا دا... بۇل بۇنان بۇرىن دا باسىنان وسىنداي... جو-ق، وسىعان ۇقساس ءبىر حالدى كوشپەپ پە ەدى؟ ءيا، بۇل قىستا بالىقشىلارعا ەرىپ كۇنى بويى تەڭىزدە بوپ، سونان ەل جاتا جاۋراپ قايتقاندا اناسى پاقىر الدىنان وت جاعىپ قويۋشى ەدى-اۋ. سوندا بۇل وتقا تۇسەتىندەي شابىنىپ وتىرىپ العاندا سۇيەگىنە وتكەن سۋىققا ءبارىبىر جۋىق ارادا جىلۋ بارا قويماي قالش-قالش ۇشىپ بارا جاتقاندا، الا-بولە ەكى بەتى ءدال وسىلاي شوق باسقانداي ورتەنىپ بارا جاتاتىن ەدى عوي؟ جادىگەر بەتىن وتتان الىپ قاشقىسى كەلىپ ەدى؛ الىپ قاشايىن دەسە، تۋ سىرتىنان قۇشاقتاپ قىسىپ العان الدەكىم تىرپ ەتكىزبەدى. بۇل ونىڭ قۇشاعىنان بوسانعىسى كەپ بۇلقىندى ما، الدە بۇلقىنعىسى كەلدى مە، وكپەسى قىسىلىپ، تالىقسىپ، ساپتىرەگەن سانا بىردى-بىرگە شاتىستىرىپ، مىناۋ الگىندە ءوزى ويلاعانداي الدىنان اناسى جاعىپ قويعان وت ەمەس، وسى ءوڭىردىڭ ورتتەي ىستىق كۇنى سياقتاندى. اسىرەسە، انە ءبىر ارال ءوڭىرىنىڭ سارى ماسا، سارى سوناسى قۇتىرىپ كەتەتىن شىلدە ايىندا ورتتەي ىستىق كۇن تاس توبەگە كەپ تاپجىلماي تۇرىپ العاندا، بۇنىڭ ءوزى دە جانىن قويارعا جەر تاپپايتىن!
جادىگەر بۇلقىندى. جوق، بۇلقىنعىسى كەلگەندە قول-اياعىن تىرپ ەتكىزبەي قۇشاقتاپ قىسىپ العان الگى قانىپەزەردىڭ قۇشاعىنان بوسانا المادى. وسىعان دەيىن مىناۋ بۇعان ىستەر پالەنىڭ ءبارىن ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپاي، ءۇنسىز ىستەپ جاتقان-دى؛ كەنەت ءتىل قاتتى. داۋسى قۇلاعىنا جەتۋىن جەتسە دە، ءسوزى ەستىلمەدى. جادىگەر جانىن ازاپتاپ جاتقان جەندەتتى بىلگىسى كەلدى؛ كىم ەكەن دەپ ويلاۋىن ويلادى؛ ءبىراق ايەلى ەسىنە تۇسپەدى؛ كىم دە بولسا، مىنانىڭ ءناسىلى ۇرعاشى ەكەنىن ءبىلدى؛ مىناداي ەكىجۇزدى كولگىرلىك تەك ايەلدىڭ... ايەل ناسىلدەس ۇرعاشىلاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. بۇنى جاي ولتىرمەي، وتقا يتەرىپ، جانىن ازاپتاپ قيناپ ولتىرگەلى جاتىپ تا، وي زالىم-اي، بۇنىڭ بەتىن سيپاي ما، ساۋساقتارىن ۋقالاي ما؟.. اينالايىن-اي! — دەي مە؟ وماي! ەمەشەسى ءۇزىلۋىن كوردىڭ بە؟ نە دەگەن جادىگوي، سيقىر!
وپ-وتىرىك جىلاعانسىپ، داۋسىنا ءدىرىل ەندىرىپ "كەشىر!" — دەي مە؟ بۇنىسى نە تاعى؟ سوندا بۇل نەنى كەشىرمەك ەكەن؟ ءوز قولىمەن وتقا يتەرىپ، تىرىلەي كۇيدىرىپ ولتىرگەلى جاتقان جاۋىزدىعىن كەشىرە مە؟ الدە، ونان دا باسقا بۇنىڭ الدىندا بەتىن ورتەپ تۇراتىن ماسقارا قىلىعى بار ما؟ الدە، بۇنىسى جىلى سوزبەن الداپ-سۋلاپ سيقىرىمەن ارباعىسى كەپ تۇرعان ايەل ءناسىلىنىڭ ادەتتەگى انجىلىگى مە؟ باسە، بۇل كىسى اربايتىن سيقىرى بار كولگىر بىرەۋدى ءبىلۋشى ەدى عوي! سول ءوزى... سول... سول كىم ەدى؟ كىم؟
جادىگەر ەسىنە تۇسىرە المادى. سوسىن جانارىن جىتىلاپ قارايتىن سياقتى. ءبىراق كوزىنە ورناپ العان تاس قاراڭعى تۇنەكتەن الدە بىردەڭە ەلەستەپ بۇعان ءبىر جاقىنداپ، ءبىر الىستاپ بەدەر-بولمىسىن تانىتپاي قويعان-دى. كەزىن تىگىپ قايتا-قايتا قاراعاسىن با، ءبىر كەزدە كەزىنە اقي-تاقي ورناپ العان ءتۇن تۇنەكتىڭ ءبىر جاعىنان قول-اياعى شيديگەن كىپ-كىشكەنتاي قىز... بالەكەي قىز الدەنەگە اياعىن بەرى باسپاي، الىستان ەلەستەپ تۇرىپ الدى. بىلەتىن سەكىلدى. ءبىراق انىق-تانىعىن ەسىنە تۇسىرە الماي ويلانىپ كەتتى مە... ەكى ارادا، الگىندە عانا اياعىن بەرى باسپاي تۇرىپ العان جاڭاعى بالەكەي قىز كەنەت قاپەلىمدە قاسىنا جەتىپ كەپ "ءجۇر، وينايىق!" — دەپ تۇرعانىن بايقاماي قالىپ ەدى.
جادىگەر جالت قاراپ ەدى، كوزىنە ورناپ العان قاراڭعى ءتۇن ءبارىبىر سەيىلمەي، دۇنيەنىڭ باس-اياعىن بۇرىنعىداي بۋىپ تۇر ەكەن. ءبىراق، بۇل جولى قاراڭعى قانشا بۋىپ تۇرسا دا، ءالسىز جانارعا ساۋلە ەندى مە، شاپ بەرىپ بىلەگىنەن ۇستاي العان مىنا ءبىر شيدەي ساۋساق پەن تۇلكىنىڭ كۇشىگىندەي، كىپ-كىشكەنتاي سارى قىزدى كوردى. ال كىپ-كىشكەنتاي قىزدىڭ شەكەسىندە سەلتيگەن ەكى تۇلىمشاقتى كورگەندە ءبارى ەسىنە ءتۇستى: ءيا، مىناۋ... مىناۋ بۇنىمەن باياعى بالا كەزدە بىرگە وينايتىن كىشكەنتاي سارى قىز. ءقازىر دە قول-اياعى شيدەي بولىپ الىپ، بۇنى الدەبىر جاققا قىزىقتىرىپ دىزىلداپ جۇگىرە جونەلەتىندەي. جادىگەر سونان بەرى قانشا ۋاقىت وتسە دە، ونىڭ وسپەي، سول باياعى كۇيدە قاراپ تۇرعانىنا تاڭ قالعانشا بولمادى... جاڭا عانا: "ءجۇر!.. ءجۇر، وينايىق!" — دەپ بۇنىڭ جانىن الىپ دىگەرلەپ تۇرعان تۇلكىنىڭ كۇشىگىندەي مىرشاي سارى قىز دەگەنى قاپەلىمدە ور اۋىز سارى لاققا اينالىپ، كوك قۇراقتى ەكى ۇرتى بۇلتىلداپ كۇرت-كۇرت شايناپ تۇر. جادىگەردىڭ يمانى ۇشتى.
ءوزىنىڭ ءدال سول بالا كەزىندەگىدەي، مىنا پالەنى كورگىسى كەلمەي الاقانىمەن بەتىن باسا قالدى. جوق، بەتىن باسا قالعىسى كەلگەندە، الگى ور اۋىز لاق دەگەنى ساتتە شاندىر بەت سارى كەمپىرگە اينالىپ، بۇنى قوزعالتپاي، باۋىرىنا تاس قىپ قىسىپ الا قويدى. جادىگەر تيتىعى قۇرىپ، تىرپ ەتە الماي تالىقسىپ جاتىر. وت الگىدەن دە گورى جاقىنداي ءتۇستى. لاپىلداعان جالىن بۇل جولى جادىگەردىڭ ءبۇتىل دەنەسىن الاۋلاتىپ ورتەپ بارا جاتقانداي؛ وتقا كۇيىپ بارا جاتقان بۇنىڭ ءوزى عانا ەمەس، ۇستىندەگى كيىمدەرى دە ورتەنە باستاعانداي. تۇتەپ جانعان يىستەن تىنىسى اۋىرلاپ، القىنا باستادى ما؟ ول ەندى بۇرىنعىدان بەتەر جانتالاسىپ، جۇلقىنىپ، ۇستىندە ورتەنىپ بارا جاتقان كيىمدەردىڭ شەشكەنىن شەشىپ، شەشە الماعانىن دال-دۇل عىپ جىرتىپ لاقتىرايىن دەپ ەدى؛ ءبىراق الگى سارى مىستان كۇللى ۇرعاشىلارعا ءتان ەكىجۇزدى كولگىرلىكپەن وپ-وتىرىك بۇعان جانى اشىپ، اياعانسىپ باۋرىنا تاس قىپ قۇشاقتاپ وتىرىپ، ساۋساقتارىن، قولىن ۋقالاپ، اينالىپ-تولعانىپ وتىرىپ تا، كوردىڭ بە، قول-اياعىن تىرپ ەتكىزبەي قويدى. ونسىز دا اقتىق دەم القىمعا تىرەلگەن وسىناۋ شاعىندا، بۇل سورلىنى جونىنە ولتىرمەي، لاپىلداعان وتقا ءوز قولىمەن يتەرىپ جاتىپ تا سيقىرىمەن ارباپ، وپ-وتىرىك جىلاعان مەكەرلىگى جىنىنا ءتيدى.
جادىگەردە قارسىلاسار قاۋقار قالعان جوق-تى. تەك ءوزىن وتقا يتەرىپ جاتقان مىنا سارى مىستانعا؛ "ىستەرىڭدى ىستەپ قال!" دەگەندەي تىرپ ەتپەي سۇلىق جاتىپ، اقتىق دەمى ۇزىلەر الدىندا قاس قاعىمداي عانا ءبىر ساتكە، وندا دا شىبىن جان شەككەن ءبىر ازاپ پەن ءبىر ازاپتىڭ اراسىندا اقتىق رەت كوزىن اشىپ، وسىناۋ ادىرا قالعىر دۇنيەگە، ادىرا قالعىر دۇنيەنىڭ قاشاندا بەزەرەتىن دە تۇراتىن بەتىنە سوڭعى رەت نازارىن تىكتەپ ءبىر قاراعىسى كەلىپ ەدى؛ ءبىراق وعان شاماسى كەلمەدى. ءبۇتىل دەنەسىن لاپىلداپ ورتەپ بارا جاتقان الاپات وتتىڭ ءبىر ءتۇيىر شوعى شاشىراپ جانارىنا ءتۇسىپ ەدى؛ ساۋلەسى السىرەپ ءسونىپ بارا جاتقان جانار شوق تۇسكەن بويدا جالىنداپ الا جونەلدى. بۇنىڭ دەنەسىمەن بىرگە ەندى ەكى كوزى دە وت بوپ قوسىلا جانىپ، ءبۇتىل دۇنيە قىپ-قىزىل بوپ جالقىلداپ كەتتى. ورتەنگەن جالعىز بۇل ەمەس، ەندى اسپان دا، جەر دە الاۋلاپ ورتەنىپ بارادى. الگىندە اسپاننىڭ جارىم-جارتىسىن الىپ جاتقان قورعاسىنداي قارا بۇلتتى دا جالىن شارپىپ قىزارىپ كەتتى. اسپاندا الاپات داۋىل تۇردى، سەڭدەي ساپىرىلىسىپ ۇيقى-تۇيقىسى شىققان الگى قان قىزىل بۇلتتان جەر بەتىندەگى كولدى كولدەي، تەڭىزدى تەڭىزدەي جۇتاتىن تاجال كوك وگىز ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ءورت شارپىعان مىنا جەر، سوناۋ اسپان سياقتى بۇلتتان اياعى سالبىراپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان تاجال وگىز دە قىپ-قىزىل. سۋ تارتىلعان تەڭىز ورنىندا ءار جەر-ار جەردە كوز ويدىمدانىپ قالعان تۇز كول-كولشىكتەردى جۇتقالى قوس تاناۋى قاتتى باسقان كورىكتەي كۇسىلدەپ، تۋ سوناۋ اسپاننان ارانىن اشىپ سالبىراپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان مىنا الىپ قىزىل وگىزدى كورگىسى كەلمەي، بۇل كوزىن جۇما بەردى. كىرپىگى كىرپىگىنە ايقاسىپ، اقىرىن-اقىرىنداپ جۇمىلىپ بارا جاتقان كوزدىڭ جانارىنداعى اقتىق ساۋلە دە السىرەپ ءسونىپ بارا جاتتى. تاس جۇمىلعان كوزبەن بىرگە جانارىندا جالىنداعان جاڭاعى قىزىل شوق تا سونگەن ەدى.
* * *
باكيزات سامولەتتى تاس توبەگە كەلگەندە كوردى. ال ۇشقىش سوناۋ تومەندە، نەبارى ءۇي اۋماعىنداي سەڭدە قارايعان ەكەۋدى كورە سالا شۇعىل تومەندەدى. سامولەت قۇلاق جارا ارىلداپ كەلدى دە، الگى ەكەۋدىڭ دەڭگەيىنە قاتارلاسا بەرە جوعارىدان ءبىر بۋما زات تاستادى. سىرتىنان كيىزبەن وراعان جۇمساق نارسە مۇزعا سولق ەتىپ ءبۇيىرىن سوقتى دا، جانىنا اۋناپ ءتۇستى. سامولەت قايقاڭ ەتىپ جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتىپ تومەندە قالعان جاڭاعى ەكەۋگە قول بۇلعاعانداي قوس قاناتىن ەكى جاعىنا كەزەك سىلتەپ، كەلگەن جاعىنا تارتىپ تۇردى. ۇشقىش جىگىت الگىلەردى قيماعانداي، ءالسىن-الى ارتىنا موينىن بۇرىپ، جالتاقتاپ قاراي بەردى. سوڭعى قاراعاندا اسپان استىن الىپ جاتقان تەلەگەي تەڭىز ورتاسىندا، ۇيدەي-ۇيدەي تولقىندار بىرىنەن كەيىن ءبىرى يىعىنا ءىلىپ الىپ قاقپاقىلاپ اكەتىپ جاتقان ءبىر شوكىم سەڭ قاپەلىمدە كوزدەن الىستاپ كەتكەن-دى. جەرگە قاشاندا قىران ۇشار بيىكتەن قاراپ داعدىلانعان قىراعى جانار جال-جال تولقىن ورتاسىندا قالت-قالت ەتكەن كىشكەنتاي مۇزدا قارايعان ەكى نوقاتتى كورگەندە كوڭىلىنە تاعى دا كۇدىك قاشىپ: "ۇشەۋ ەدى عوي؟ — دەپ ويلادى. — ءۇشىنشى قايدا؟" كوزىن تالدىرا قاراسا دا، بالىقشى اۋىلدىڭ بەت الدىنان ىققان كەشەگى ۇشەۋدىڭ باس-اياعىن تۇگەندەي المادى. تۇندەگى ايقاي جەل باسىلسا دا، تۇبىنە دەيىن شايقالىپ كەتكەن تەڭىزدە تىنىم جوق. كارى جىنى تارقاماي، تومەندە قاپ-قارا بوپ قايناپ جاتىر. تەك ادەتتەگى بۇلىڭعىر مۇنار اۋىرلاي ءتۇسىپتى. كۇن ءالى شىقپاسا دا، ارجاقتا الاۋلاعان ورتتەي ساۋلە الدەن اسپاننىڭ جارىم-جارتىسىن شارپىپ، شىعىس بەت تۇگەلدەي جالقىلداپ تۇر ەكەن.
ۇشقىش جانارىن جىتىلاپ، كوز ۇشىندا قالتىلداپ ىعىپ بارا جاتقان توقىمداي سەڭنەن نازارىن ىلگەرى وزدىرىپ ارىعىراق قاراپ ەدى، تەلەگەي تەڭىزدىڭ سوناۋ شالعاي شەتىندە بۇلدىراعان ءبىر نارسەگە كوزى ءسۇرىندى. "بۇل نە؟" دەپ ويلادى. كوزىن تىگىپ شۇقشيا قاراعاندا، مىناۋ ىققان مۇزدىڭ جولىندا ءبۇيىرىن توسىپ كەسەلەپ تۇرعان الىپ كەمە تارىزدەندى. ۇشقىش وسى وڭىردە تۋىپ وسكەن جىگىت-تى. مىناۋ العاشقىدا ويلاعانداي كەمە دە، باسقا ەشتەڭە دە ەمەس، وسى جۇرت اتىنان قارالاي قورقاتىن كادىمگى بارسا-كەلمەس. تەڭىز تارتىلعانشا قۇس پەن اڭعا مەكەن بولعان ارال. ءۇيىر-ۇيىر قۇلان، مىڭ-مىڭ قارا قۇيرىق، اقبوكەن نەلەر زاماننان بەرمەن ارالدىڭ ازعانتاي تۇرعىندارىمەن ارالاس-قۇرالاس ءوسىپ-ونىپ كەلگەن-دى. وتى-سۋىنان ارىلعالى ولار دا باسىن قايتتاپ، بەت-بەتىنە بوسىپ كەتتى. ءقازىر كەڭ دالاعا سيماي، كوز ۇشىندا مىلتىقتى، ماشينالى بىرەۋ-مىرەۋدى كورسە زىتىپ، جانىن الا قاشادى.
بارسا-كەلمەستە ءالى دە ءۇش-تورت ءۇيدىڭ ءىزى بار. جاستار جاعى جۇمىس ىزدەپ، الدەقاشان ارالدى تاستاپ كەتكەن. ەندىگى قالعاندار تۋعان جەردىڭ توپىراعى قاشان بۇيىرادى دەپ كۇنىن ساناپ وتىرعان وڭشەڭ كەمپىر-شال. بۇرىن زاپوۆەدنيك باردا بۇل ارالعا اسپان استىنداعى ەل-جۇرتتان اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن سان-ساپالاق تۋريستەر، عالىمدار ساپ بوپ تيىلعالى قاي زامان. ادەتتە توسىن قۇلاق ەسىتكەندە ءدىر ەتەتىن ارالدىڭ اتى دا ۇمىتىلىپ بارادى. ءازىر، ايتەۋىر ەرتەدەن قالعان ءبىر ادەمى اڭىز ەل ەسىندە: ونى دا كەيىنگى جاس ۇرپاقتىڭ ءبىرى ءبىلىپ، ءبىرى بىلمەيدى. قاتىن-بالاعا كۇندەلىك اس تاۋىپ بەرە الماي، تارتىلعان تەڭىزدىڭ ىلاي سۋىنان شاباق اۋلاپ، قىزىل توبىق بوپ جۇرگەن بيشارالار ءبىر كەزدە اتى اڭىزعا اينالعان بارسا-كەلمەستىڭ انە ءبىر داۋىرلەپ تۇرعان باقتى، بازارلى شاقتاعى قۇتى مەن كيەسىن قايتسىن. قازىرگى كىسىلەردىڭ قاپەرىنە كىرىپ شىقپايتىن سول اناۋ اتا-بابالار وتكەن ەرتە-ەرتە ەرتەدە وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن ءبىر تايپا حالىقتىڭ تەڭىز ورتاسىنداعى ارالعا بارىپ جان ساقتاپ قالعانى كىمنىڭ ەسىندە دەيسىڭ.
ءيا، اڭىزدىڭ اتى اڭىز. راس-وتىرىگىن كىم بىلگەن: ءبىراق كەشەگى وتكەن قاريالاردىڭ ايتقانىنا سەنسەڭ، باعزى زاماندا ادام ايتسا نانعىسىز عالامات جۇت بولىپتى دەسەدى. ونداي جۇتتى بۇرىن-سوڭدى بۇل ءوڭىر، ءسىرا، كورمەپتى دەسەدى. جۇت بولۋعا كورىنگەن بە، سول جىلى قىس داعدىلى مەرزىمنەن ەرتە ءتۇسىپتى. كۇن ەرتە سۋىتىپتى. قار ەرتە جاۋىپتى. اراعا كۇن سالماي ءبىر اپتا جاۋعان قار جەر دۇنيەنى اق كەبىنگە وراعانداي باسىپ ساپتى دەسەدى. تۇندە جاتقان ادامدار ەرتەڭىنە سىرتقا شىعا الماي كىسى بويى قار استىندا قاپتى. اللانىڭ امىرىمەن كۇن كۇنگە، ءتۇن تۇنگە ۇلاسىپ جاۋعان سول عالامات قار ارى-بەرىدەسىن نار قامىستاردىڭ باسىنان اسىپتى-اۋ. تەڭىز ءوڭىرىن جايلاعان ەلدىڭ ەر-ازاماتتارى قار استىنان سىرتقا تەسىپ شىعىپتى دا، ءوزارا اقىلداسىپ ءبىر ءپاتۋاعا كەلىپتى. ەرتەدە ەل تىزگىنىن ۇستاسا دا، بۇل كەزدە كۇلگە شوككەن كارى بۋراداي پەش تۇبىندە وتىرىپ قالعان جۇزدەن اسقان قارياعا بارىپ اقىل سۇراپتى دەسەدى. سوندا قاريا كۇرسىنىپ، باۋىرىنا تۇسكەن باسىن يزەپ وتىرىپ: "بىلەم، بىلەم عوي، اقىرزامان باستارىڭا ءتۇسىپ، بەلىڭ قايىسىپ تۇر-اۋ، بالالارىم. سورلى قازاق سۇم ءومىردى شەتكە شىعارعان وگەي بالاسىنداي ىلعي دا وسىلاي تاسباۋىر تاعدىردىڭ قاتالدىعى مەن قاتىگەزدىگىن باسىنان كەشىپ، سوڭعى قايعىسى بۇرىنعى قايعىسىنان اسىپ تۇسەدى دە جاتادى. اللانىڭ جازۋى سول بولسا، امال قايسى. شاراڭ قانە"، — دەپ تاعى ءبىر كۇرسىنىپتى دە، سوسىن اق تاياعىن اسپانداتا جوعارى كوتەرىپ تەڭىز بەتتى سىلتەپ، — "ءوزىم كورگەم جوق، ءبىراق بالا كەزىمدە اكەمنىڭ ارعى ۇلى اتاسى ايتقانىن ەسىتىپ ەدىم. سول جارىقتىقتىڭ ايتقانى راس بولسا، تاياعىمنىڭ ۇشى سىلتەپ تۇرعان وسىناۋ تۇستا، تەڭىز ورتاسىندا ۇلكەن ارال بار"، — دەپتى قاريا. كوپتەن بەرى جۇرت الدىنا شىعىپ جاق اشپاعان قاريا از عانا سويلەگەندى دە اۋىرلاپ، ەكى يىنىنەن ەنتىگە دەم الىپ وتىرىپتى دا، اڭگىمەسىن ارى جالعاپ، — ول جارىقتىق تەڭىز ورتاسىنداعى ارالدى ءوزى كوردى مە، الدە باسقا بىرەۋدەن ەسىتتى مە، كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر سونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سول ارالدىڭ سۋى ءشاربات، جاعاسى جاننات كورىنەدى. بۇرىن ارال مەن قارا جەردىڭ اراسى قىستا قاتپاي قارا سۋ شالقىپ جاتىپتى دەسەدى. بيىلعى قىستىڭ ءتۇرى جامان بولدى عوي. تەڭىز قاتقان بولار. حالقىما ايتارىم — كەۋدەسىندە جانى بار — كارىڭ بول، جاسىڭ بول — سول ارالعا جەت! جان ساقتاساڭ — سوندا بارىپ جان ساقتايسىڭدار"، — دەپتى قاريا.
كوپتى كورگەن كونەنىڭ ءسوزىن قۇپ العان حالىق تاياق ۇشى سىلتەگەن جاققا ماڭداي تۇزەپتى. اش، ارىق جاندار قالىڭ قاردى تولارساقتاپ كەشىپ، ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ كۇن ءجۇرىپ، ءتۇن ءجۇرىپ، السىزدەرى ەرە الماي جول بويى ولگەنى ءولىپ، تىرىلەرى سۇلدەرىن سۇيرەتىپ قاريا ايتقان ارالعا جەتىپتى-اۋ! قاريا ايتسا ايتقانداي بۇل ءوزى جۇمىر جەر جارالعالى قاناتتىدا — قۇس، اياقتىدا — اڭ بولماسا، ادام اياعى باسپاعان ۇجماق دەسە — ۇجماق ەكەن. ءشوبى — قاۋ ەكەن. سۋى — ءشاربات ەكەن. بۇتا-بۇتانىڭ ءتۇبى ۇيا باسىپ، باۋىرىنان بالاپان ۇشىرعان قۇس ەكەن. اڭدارى دا، قۇستارى دا قاۋىپ-قاتەر قاپەرىنە كىرمەي بەيقام ءومىر كەشكەن ەكەن دەيدى. ارالارىندا ءتىستى، تىرناقتى جىرتقىش بولماعاسىن قارا جەردەگىدەي، كۇشتىلەرى السىزدەرىن تىپىرلاتىپ تالاپ جەيتىن سۇمدىقتى كورىپ-بىلمەپتى دەسەدى. ولار تەك قىستىڭ كوزى قىراۋدا الدەقايدان سۇلدەرىن سۇيرەتىپ كەلگەن مىنا ءبىر وزدەرىنەن ءتۇرى، ءتۇسى بولەك، وزدەرى سياقتى ءتورت اياقپەن باۋىرىنان باسىپ جۇرمەي، قوس اياقتاپ باسى قاقشاقتاپ جۇرەتىن ماقۇلىقتارعا تاڭدانسا تاڭدانعان شىعار، تەك جاتسىنىپ قاشپاپتى. ەكى اياقتىلاردىڭ قۇلقىن بىلمەيتىن اڭدار وزدەرى سياقتى ولاردى دا جان بىتكەنگە ءزابىرسىز كورسە كەرەك، قۇرالايىن قاسىنا ەرتكەن قاراقۇيرىق، اقبوكەندەر وزدەرى ىزدەپ كەلىپتى. كونىن كوتەرگەن اش، ارىق ەكى اياقتىلاردىڭ قاسىنا قاتارلاسىپ توقتاپتى دا، قاپ-قارا كوزى جاۋدىراپ اياي قاراپتى دەسەدى. سوسىن ادام تانىسقاندا بىر-بىرىمەن تىلدەسسە، ال اڭدار اۋەلى ءبىرىن-بىرى يىسكەلەپ الاتىن ادەت ەمەس پە، ەكى اياقتىلاردىڭ قاسىنا كەلىپ موينىن سوزىپ، قولىن يىسكەلەي باستاعانى سول ەكەن دەيدى... قۇرىسىن، ادام شىركىننىڭ وڭعان كەزى بولعان با، ول زاماننىڭ ادامدارى دا وسى كۇنگى ەكى اياقتىلار سياقتى الگى قاننەن-قاپەرسىز اڭقاۋ، مومىن بيشارالاردى شاپ بەرىپ ۇستاپ قۇرالايىن قۇرالايداي، كيىگىن كيىكتەي تىپىرلاتىپ سويىپ، شيكىلى-پىسىلى جەي باستاپتى. ال قىرعاۋىل دەگەندەر كۇل باسىندا قىتقىتتاعان اسىراندى تاۋىق سەكىلدى، كەرەك كەزدە موينىن ءبىر بۇراپ قازانعا بۇلك ەتكىزىپ اسىپ جەسەڭ دە، ءجۇنىن شالا-مۇلا جۇلىپ، قىزىل شوققا قارىپ جەسەڭ دە ەركىڭ. نەسىن ايتاسىڭ، راحات! ۇجماق! مال باعۋدىڭ، قارا جەرگە قولدان ەگىپ، ءدان ءوسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. كۇندە-كۇندە تەگىن ەتكە كەرەلەپ تويىپ الاسىڭ دا، كۇنسىگەن باسىڭدى الدەبىر قاۋقيعان بۇتانىڭ باۋىرىنداعى الاقانداي كولەڭكەگە پانالاپ شالجيىپ جاتىپ الاسىڭ.
قىزىل قۋىرداققا كۇندە-كۇندە كەرەلەپ تويىپ، قىزارا ءبورىتىپ العان كىسىلەردىڭ، وي نەسىن ايتاسىڭ، بۇل شاقتا قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارق. كەشەگى كۇننىڭ قيىندىعى قاپەرىنەن شىعىپ كەتكەن. كۇنى كەشە قورادا تۇرىپ قىرىلعان مال-جاندارىن قاپەلىمدە ۇمىتىپ، وزدەرى قۇددى ايت-ايتتاپ، توي-تويلاپ جۇرگەندەي، ۇيدەن-ۇيگە قىدىرىپ تاڭ اتىرىپ، كۇن باتىرىپ جۇرگەندە، كەنەت كۇن جىلىنىپ، مۇز بۇزىلىپ قارا جەر مەن ەكى اراعا سۋ ءتۇسىپ كەتىپتى. ول زاماندا ءالى قايىق جاساپ ۇيرەنبەسە كەرەك. نە ىستەرىن بىلمەي، ساسقالاقتاپ ەسى شىققان كىسىلەر ولاي جۇگىرىپ، بۇلاي ءجۇرىپ، ابدەن ايلا-امال تاۋسىلعاسىن، تاعدىردىڭ سالعانىنا كونىپ كەشەگى جۇت جىلى كەلىپ قالعان ءبىر تايپا ەل قارا جەرمەن قاتىناس ءۇزىلىپ، وسى ارالدا ماڭگى باقي حابار-وشارسىز قالىپ قويىپتى دەسەدى.
راس بولسا، راس شىعار، سودان بەرى، ايتەۋىر ارال بارسا كەلمەس اتانىپتى دەپ ءجۇر عوي. بالىقشى ەلدىڭ ءبىر سىرىن بىلسە، ءبىر سىرىن بىلمەيتىن بىلايعى حالىق وسى ارالدى ايتسا اتىنان قارالاي قورقىپ، يمانى ۇشىپ كەتەدى.
بۇنىڭ ءبارىن ۇشقىش جىگىت بىلەدى. قاي زاماننان بەرى ەل ەسىندە ەسكىرمەي، اتادان-بالاعا ايتىلىپ كەلگەن مىنا ادەمى حيكايانى ول بالا كەزدە ۇلكەندەردەن ەسىتكەن-دى. كەيىن ءوزى ايتاتىن بولدى. كىمگە ايتسا دا، جۇرتتىڭ يمانداي ۇيىپ تىڭداعانى اسەر ەتە مە، ايتەۋىر، ءوزى دە وسى اڭىزدىڭ اقيقات شىندىعىنا ءشۇبا كەلتىرگەن ەمەس. بۇل جىگىت ءوزىن دە سول اناۋ ەرتە ەرتەدە مالى، جانى قىرىلعان عالامات جۇتتا قاتىن-بالاسىن شۇبىرتىپ بارۋىن بارسا دا، ءبىراق كەرى قايتا الماي ارالدان قالىپ قوياتىن جانداردىڭ ءبىرى بولماسا بىرىنەن تاراعان ءۇرىم-بۇتاق ەكەنىنە دە كۇماندانعان ەمەس-تى.
تەڭىز تارتىلعالى بارسا كەلمەس قۇدايعا دا، ادامعا دا كەرەگى جوق قۋ دالاعا اينالىپ، تىرلىك ءىزى ءوشىپ بارادى. بۇرىنعى ۇيلەر قيراعان. بۇكىل ارالدا ءازىر قام كەسەكتەن سوققان ءۇش-تورت ءۇي قالقيادى. ولار دا كۇن سايىن ىرگەسىن توپىراق باسىپ، قارا جەرگە بەلبۋارلاپ كىرىپ بارادى. ءۇي ماڭىنان تىرلىك نىشان سەزىلمەيدى. تەك كۇندىز-تۇن ازىناعان جەل مەن اپپاق اق سور شاڭداتىپ بورايتىن دا تۇراتىن ارالدىڭ اسپانىن ەكى اي، ءۇش ايدا ءبىر تىتىرەتىپ وقىس ءدۇرىل شىعادى. قاتتى دۇرىلدەن ازەر-ازەر قۇلاماي تۇرعان الگى ءۇش-تورت تامنىڭ سوقىر تەرەزەسىندە سىنا-سىنا بۇل كۇندە قىرىق قۇراۋعا اينالعان اينەكتەر شالدىراپ، قابىرعالار شايقالىپ كەتەدى. جاربيعان ۇيلەردىڭ تارس جابىق ەسىكتەرى اقىرىن اشىلىپ، ارجاعىنان قوس قولداپ تاياققا جابىسقان ولمەلى كەمپىر، شالدار قالت-قۇلتتاپ شىعادى. بۇلار ءبىر كەزدە ۇشقىش جىگىتتىڭ اكە-شەشەسى مەن بىرگە وسى دۇنيەنىڭ اششى-تۇششىسىن بىرگە تاتقان جاندار. ءقازىر قاتارى كەتكەن، ءتىرى قالعاندار دا ىلگەرگى كۇننەن ەشتەڭە كۇتپەيدى؛ تەك مىنا ادىرا قالعىر تۋعان جەردىڭ توپىراعىن قيماي، ساعاتىن ساناپ وتىر؛ ۇشقىش جىگىت الاقان جايىپ ءجۇرىپ بەنزين تاۋىپ، ەكى اي، ءۇش ايدا جەتكىزىپ بەرەتىن قانت، شايدى تىرلىككە تالشىق قىپ جان سوزىپ كەلەدى...
ءقازىر دە ۇشقىش جىگىتتىڭ ەسىل-دەرتى قارا جەرگە جەتىپ، مايىن تولتىرىپ العاسىن ىزىنشە قايتا ورالماق. وعان دەيىن ىعىپ بارا جاتقان الگى سەڭ دە الدىندا جولىن كەسەلەپ تۇرعان بارسا كەلمەسكە تۇمسىق تىرەۋگە ءتيىس-تى. ول تەك كەشە ىققان ءۇش كىسىنىڭ ءبىرى قايدا كەتكەنىن بىلمەي، اقىلى دال بوپ ويلانىپ قالا بەردى؛ ونى اسىرەسە دال قىلعان — مۇزدا ىعىپ بارا جاتقان ەكەۋدىڭ ءبىرى — ايەل؛ ايەل بۇل كورگەندە كوك مۇزدا ءولى-تىرىسى بەلگىسىز، قول-اياعى سەرەيىپ جاتقان كىسىنىڭ باسىن سۇيەپ وتىرعان-دى؛ بۇل جوعارىدان ءبىر بۋما زاتتى تاستاي سالا قايقاڭ ەتىپ قايتا كوتەرىلىپ بارا جاتىپ ارتىنا بۇرىلعاندا، ايەل ورنىنان اسىعىس تۇرا سالا سامولەتتەن تاستاعان زاتقا جۇگىرىپ بارادى ەكەن.
ۇشقىش بۇعان ءتىپتى اڭ-تاڭ. كەشە اۋىل الدىنان ىققان ۇشەۋدىڭ ىشىندەگى ءالسىزى امان قالىپ، ال قيىن جاعدايدا قايرات قىلار ەكى بىردەي قارۋلى ەركەكتىڭ... "اپىراي، ءا... بۇل قالاي؟ بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟"
* * *
باكيزات كادىمگىدەي داعدارىپ تۇر. اق كيىزگە وراعان ءبىر بۋما زاتتى ءۇي اۋماعىنداي مۇزدىڭ انا باسىندا جاتقان جادىگەرگە اپارعىسى كەپ ارى-بەرى اۋرەلەپ كورىپ ەدى؛ ءبىراق وعان شاماسى كەلمەدى. كيىزدىڭ سىرتىنداعى بايلاعان كەندىر ءجىپتى دە شەشە المادى. قولى يلىكپەي، بۋىندارى بارتيىپ ءىسىپ كەتكەن. اسىرەسە، سەكسەۋىلدىڭ شىرپىسىنداي سەكەيىپ-سەكەيىپ تۇرعان ساۋساقتاردى بىر-بىرلەپ ۇرلەپ ەدى؛ ءبىراق ىشتەن شىققان دەمنەن جىلى نىشان سەزىلمەدى. تىرناقتاردىڭ استى قارايىپ، تەرىسى كۇلدىرەپ كەتكەن ەبەدەيسىز قولمەن ەشتەڭەنى دەندەپ ۇستاي المادى؛ قىل ارقانعا قولى ءسال تيسە دە ۇسىگەن ساۋساقتار قۇددى شوققا تيگەندەي ۋداي اشىپ، تىزىلداپ الا جونەلىپ تۇر. وندايدا باكيزات ىرشىپ ءتۇسىپ، جانى شىعا قان قاقساپ بارا جاتقان ساۋساقتارىن سىلكىلەپ قالادى. وسىدان كەيىن بەتتەمەي، ەكى قولىن ەكى قولتىعىنا تىعىپ ءدىر-دىر ەتىپ تۇردى دا، باسقا امال قالماعاسىن ارقاندى تىسىمەن اۋرەلەپ ەدى؛ كۇرمەۋ بوساعان سياقتاندى؛ ازىراق دەم العاسىن ارقانعا ەڭكەيىپ ۇمتىلا بەرگەندە باسى اينالىپ، ماڭدايىن مۇزعا سوعاتىنداي ەتبەتتەپ قۇلاپ بارا جاتقاندا، جان-دارمەن قام جاساپ قول تايانىپ قالدى.كيىزدىڭ وراۋىن جازىپ ەدى؛ ىشىنەن كورپە شىقتى. كورپەنىڭ اراسىنان ىستىق سورپا قۇيعان پلاستماسسا قۇتى شىقتى. قىزۋىن بويىندا ساقتاپ، قىج-قىج قايناپ تۇرعان قۇتى قولىنا تيگەندە قۋانعانى، الدە كۇلگەنى بەلگىسىز، بەت الابى ءبىر ءتۇرلى ۇيقى-تۇيقى بولدى: "و، جااساعان!" — دەدى "ققۇدىرەتتى ككۇشتى ققۇداي!.. ءتتاڭىرىم!.."، — دەدى. ايەلدىڭ ادام سيقى قالماعان بەت الابى — ماڭدايى، مۇرنى، اسىرەسە، شىت-شىت جارىلعان ەرنى قۇددى وشاققا قۇلاپ وتقا كۇيگەندەي قارا قوشقىلدانىپ، اجار-الپەتى مۇلدە بۇزىلىپ كەتكەن-دى. سوعان قاراماستان توبارسىپ قيىسپاي تۇرعان ەرنى كۇلكى شاقىرعانداي انتەك ىرجيىپ، اۋزىنان شىققان الگى ىرزالىق سوزبەن قاباتتاسا، جارىسا كەلىپ قالعان جاس تاماعىندا ءتۇر؛ مۇرىنىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، ۇستى-ۇستىنە تارتقىلاپ قويادى. "جاارراتۋشى يەم، كوزز ججااسىمىز سسااعان دا جەتكەن ەەككەن عوويي. تتەك قۇدىرەتىڭنەن اينالايىن ققۇ-ۇداي... اانا سسورلىعا راحىمىڭدى تتۇسىرسەڭ ەدى..."
باكيزات تاناۋىن ۇستى-ۇستىنە تارتقىلاپ، يەگى كەمسەڭدەپ كەتتى؛ قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقان دەنەسىن اياعى ازەر كوتەرىپ تۇر. كوك تايعاق مۇزدى بايقاپ كورگىسى كەلگەندەي، اۋەلى اياعىنىڭ ۇشىمەن ابايلاپ ءبىر باستى؛ كەلەسىدە اياعىن ءتىپتى ازەر قوزعاپ تاعى ءبىر باستى ما، جوق پا، قالت توقتادى؛ باسى اينالاتىن سياقتى؛ قولىنا، اياعىنا كىرگەن ءدىرىل تۇلا بويىنان ال-دارمەنىن اكەتىپ بارا جاتقان سياقتانعاسىن توقتاعان جەرىنە تىزە بۇكتى؛ باۋىرىن قىسىپ العان قۇتى كوكىرەگىن قىج-قىج قايناتىپ بارادى؛ اۋادان ىستىق استىڭ ءيىسى كەلدى؛ ءتان مەن جان ءدال قازىرگىدەي تيتىقتاپ تۇرعاندا اس ءيسىن سەزگەن قانداي راحات! باكيزات ءوزىنىڭ بۇرىن-سوڭ ىستىق اسقا ءدال وسىنشالىق اڭسارى اۋىپ، يسىنە ەلىتكەن كەزىن بىلمەيتىن سياقتى.
"ىستىق اس ىشسە، بالكىم... بالكىم ەس جيار ما ەدى؟ ءيا... ءيا، ءال جيار ەدى عوي"، — دەدى باكيزات؛ كەنەت اسىعىپ، ورنىنان اتىپ تۇرعىسى كەلدى؛ ءبىراق اسىققاننىڭ الەگى مە، الدە كەنەتتەن كيلىككەن قۋانىش شىنىمەنەن ال-دارمەنىن اكەتتى مە؟ ءسۇيتتى... ءسۇيتتى-اۋ، ءسىرا... ايتەۋىر قول-اياعى الگىدەن دە گورى قالتىراپ، ەكى ۇمتىلعاندا اياعىنا ازەر ءمىندى؛ سول بويدا ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ دەدەكتەپ جۇگىرە جونەلگىسى كەلدى؛ شىنىمەنەن جۇگىرە جونەلەتىندەي كەۋدەسى كادىمگىدەي قۇس قاناتتانىپ كەتسە دە، ءبىراق، نە كورىنگەنىن قايدام، جەمە-جەمگە كەلگەندە اياعى قۇرعىر الىپ ۇشقان كوڭىلگە ىلەسە الماي، التەرپەش-تالتەرپەش ءبىر باستى. ەكى باستى. ۇشىنشىدە قاراپتان قاراپ ءالى قۇرىپ، تىلەرسەگى مايىسىپ بارا جاتقاسىن جالما-جان جەتكەن جەرىنە تۇرا قالدى.
بۇعان، ءسىرا، بىردەڭە كورىندى؛ بۇل تاپ جاڭا دا ءدال بۇنشالىق ەمەس-تۇعىن؛ سوعان تۇسىنە الماي اقىلى دال بوپ تۇردى دا، قايتا ءجۇردى؛ جوق، جۇرگىسى كەلدى؛ جۇرەر الدىندا اۋەلى اياق جولىن بايقاپ العىسى كەپ، كوزىن ىلگەرى جۇگىرتكەندە يمانى ۇشىپ كەتتى؛ تۇندەگى قارا داۋىلدان كەيىن قاردان ارىلىپ، ىرسيىپ جاتقان جاپ-جالتىر جالاڭاش مۇزدان تابانى ءسال اجىراسا تايىپ جىعىلاتىنداي، اياق-قولى دىرىلدەپ قوزعالۋعا قورقىپ تۇر؛ نەبارى ءۇي اۋماعىنداي سەڭنىڭ انا باسىندا الگىندە ءوزى ىشىككە وراپ كەتكەن جەردە تىرپ ەتپەي جاتقان جادىگەرگە جەتۋ ارمان بوپ تۋر. ەگەر، بۇل ءقازىر دەگەنى بولىپ جادىگەرگە جەتسە، باس-اياعىن كورپەگە وراپ، ىستىق سورپا بەرەر ەدى-اۋ... سوندا، كىم بىلەدى، ءال جيار ما ەدى؟ ءيا، شىقپاعان جاننان دامە بار؛ ارينە قول-اياعى ءۇسىدى عوي؛ اسىرەسە، جارىققا تىعىپ العان اياعى كەلە بولمايتىن شىعار؟ مەيلى! كەلەشەكتە ەكى اياعىن جۋان ساننان كەسىپ تاستاسا دا مەيلى؛ تەك، شىبىن جانى امان قالسا ەكەن. وسىدان قۇداي جار بولىپ، جالعىزدىڭ جانى امان قالسا، ەلگە امان-ساۋ جەتسە... ە، وندا بۇ دا ازاماتىن الاقانعا سالىپ بالاشا ماپەلەپ باعار ەدى عوي. "ءيا، باعار ەدىم-اۋ؟" — دەدى باكيزات.
ەسىنە باياعىدا بۇلار استانادا وقىپ جۇرگەندە كورگەن الا كوز، بۇيرا باس ەركەك ءتۇستى. سول كۇنى... توقتا، سول كۇنى نە بوپ ەدى؟ ءازىم ەكەۋى ءبىر جاققا باراتىن بوپ ايالدامادا ترامۆاي توسىپ تۇرعان ەكەن-اۋ. سول ءوزى كوكتەم بە، جاز با، ايتەۋىر اسپان اشىق ەدى؛ كۇن قانداي تاماشا ەدى! ەكەۋى كوڭىلدى ەدى. سەرۋەنگە شىققان ىعى-جىعى حالىق تا كوڭىلدى ەدى. ءازىمنىڭ كۇلدىرگى بىردەڭەلەردى ايتىپ، سىقىلىقتاپ قوياتىن ادەتى. سول جولى دا بىرەۋدى (جادىگەر بولسا دا ءوزى ءبىلسىن) سىرتىنان سىقاقتاپ بايعۇستىڭ اۋزىن، مۇرنىن ءار ساققا جۇگىرتىپ تۇرعان-دى. كەنەت الدەنە بۇلاردىڭ تۋ سىرتىنان تاس كوشەنى توقىلداتىپ كەلىپ قالدى. ايالدامادا تۇرعان جۇرت جالت قارادى. باكيزات تا سولارمەن بىرگە ەلەڭ ەتسە دە، ءبىراق قىلجاق جىگىتتىڭ قىزىق اڭگىمەسىنە ىشەك-سىلەسى قاتىپ سىقىلىقتاپ تۇرىپ كوڭىل اۋدارا قويمادى. تەك ايالدامادا تۇرعان جۇرت الگىدەن كەيىن دەمىن جۇتىپ تىم-تىرىس بولا قالعاسىن باكيزات توسىن دىبىس شىققان جاققا نازار اۋدارىپ ەدى؛ كوزى تۇسەر-تۇسپەستە كۇلكىسى تيىلا قالدى. باسقالار سياقتى بۇنىڭ دا ءتۇسى دەمدە قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. دەرەۋ بىردەڭەگە سۇيەنبەسە قۇلايتىنداي قورقىپ، اينالاسىن قارماپ، قاسىندا تۇرعان جىگىتتىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— ءباتىش... وي، ساعان نە بولدى؟
نە بولعانىن بىلە قويعان جوق، تەك جۇرتپەن بىرگە جاپىرىلا كەيىن ىعىسىپ، الدەكىمگە جول بەرە بەردى. ءازىم بۇلاردىڭ بۇلايشا نەگە ءتۇسى قاشىپ، ءتىل-جاعىنان ايىرىلىپ قالعانىنا قايران. ءبىراق سۇراۋعا باتا الماعاسىن ارالارىنان ەكى جارىلىپ جول بەرىپ تۇرعان مىنا كىسىلەردىڭ نازارى اۋعان جاققا بۇرىلا بەرە اياعىنىڭ استىنا ەڭكەيىپ ەدى. سۇيتسە... ە، قۇداي، ءبارىنىڭ ەسى شىققانى مىناۋ ەكەن عوي؛ اياعىن ءىلبىپ باسقان ۇزىن بويلى، اقسارى كەلىنشەكتىڭ ءدال سيراعىنىڭ دەڭگەيىندە جۋان ساننان تومەنگى جاعى قىرقىلعان بۇيرا باس، الا كەز بىرەۋ كەلىدەي كەۋدەسىن سۇيرەتىپ قاپتى. ەكى قولىمەن تاس قىپ قىسىپ العان انە ءبىر بالشىق سىلايتىن قالاقشاداي تاقتايشامەن تاس كوشەنى تاعالى اتتاي تارسىلداتىپ، كەلىدەي كەۋدەسىن قۇددى كول باقاداي ىرعىتىپ، قۇيرىعىمەن جەر سابالاپ كەلەدى ەكەن.
ءازىم قىزدى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدى:
— سەن بۇنى سوعىستىڭ مۇگەدەگى دەپ تۇرسىڭ با؟ مەن بىلسەم، بۇل...
— پەرەستان!
— جوق، شىن ايتام. مەن بىلسەم، بۇل ساباز ماس بوپ ترامۆايدىڭ استىنا...
اۋزىن قۇلاعىڭا تاقاپ اكەلە بەرگەن قىلجاقباس جىگىتتى جەك كورگەنىڭ سونشا، كەۋدەدەن قاتتى نۇقىپ ارى يتەرىپ جىبەردىڭ دە، الا كوز، بۇيرا باسقا كىسىلەردىڭ تاساسىنان كوز تاستادىڭ. ايتپاساڭ دا، ارجاعىڭدا "ترامۆايعا قالاي مىنەر ەكەن؟" دەگەن وي تۇرعان-دى. اقسارى كەلىنشەك سونى اڭعارعانداي: "باسقا تۇسسە، ءبىز بەيباق نە ىستەمەيمىز. كورە قال قالاي مىنگەنىمىزدى"، — دەگەندەي شۇعىل ەڭكەيىپ، باسپالداقتىڭ الدىندا قۇيرىعىمەن شانشىلىپ وتىرعان كەلىدەي ەركەكتى جەردەن كەۋدەلەپ كوتەرىپ الدى دا، ترامۆايعا ءبىر-اق ىرعىدى...
سونان بەرى قانشا جىل: بۇل ينستيتۋت ءبىتىردى؛ كۇيەۋگە شىقتى؛ ەكى بالاعا انا بولدى؛ ءبىراق اراعا جىل تۇسسە دە سونداعى اقسارى كەلىنشەكتى اقي-تاقي ۇمىتا المادى؛ تۇندە تۇسىنە كىردى؛ تۇسىندە ىلعي مۇسىركەپ اياپ جۇرەدى؛ سورلىنى مۇگەدەك ەركەككە باۋىرىن جابىستىرىپ، تەلىپ قويعان قۇدىرەت كۇشتىڭ سىرىنا تۇسىنبەي، ىلعي باسى اۋىرىپ بىت-شىت بوپ وياناتىن.
ەندى، مىنە... كوز بەن كوڭىلدەن الىستاي باستاعان سول اقسارى كەلىنشەك ەسىنە قايتا ءتۇستى؛ بۇل جولى ءبىراق ونى باياعىداي اياپ تۇرعان جوق؛ ونى مۇگەدەك ەركەككە باۋىرىن جابىستىرىپ تەلىپ قويعان قۇدىرەت كۇشتىڭ سىرىن ويلاپ، باسىن قاتىرىپ تۇرعان جوق-تى، ۇيتكەنى اق سارى كەلىنشەكپەن بۇل ءقازىر تاعدىرلاس، مۇڭداس. جادىگەر دە اياعىن سۋىققا الدىرىپ، بۇيرا باس، الا كوز ەركەكشە كەلىدەي كەۋدەسىن سۇيرەتىپ قالارىن ءبىلدى؛ ءبىراق وعان قينالعان جوق؛ ەسىل-دەرتى جادىگەرگە تەزىرەك جەتىپ، كورپەگە وراپ، ىستىق سورپا ىشكىزسەم دەپ ويلاپ ەدى؛ وعان، ءبىراق، كورمەيسىڭ بە... قول-اياعى قالشىلداپ اكەتىپ بارادى؛ تۇرعان جەرىنەن قوزعالسا قۇلايتىنداي قورقىپ، كوك تايعاق مۇزدان تابانىن جازا الماي تۇر. سوعان ءوزى تۇسىنە المادى. بۇل نە تۇرىس. بۇل جاڭا عانا تايعاناقتاپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ كەلە جاتقان جوق پا ەدى؟ جاڭا عانا جانى، ءتانى ءبىر كىسىنىڭ ۇستىندە بولىپ، ۇيدە قالعان جاس بالاعا اسىققان اناداي اينالىپ-تولعانىپ كەلە جاتقانى قايدا؟ "تەك كەۋدەسىندە شىبىن جانى امان قالسا ەكەن"، — دەپ كەلە جاتىر ەدى عوي؟ وسىدان جانىڭ امان قالسا، سوڭىرا مەن دە سەنى ولە-ولگەنشە ماپەلەپ باعار ەدىم؛ اناداعى اقسارى كەلىنشەكتەي مەن دە سەنى كولىككە ءوزىم كوتەرىپ مىنگىزەر ەدىم دەپ وزىنە-وزى انت ەتكەندەي، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ ەمپەلەڭدەپ كەلە جاتىر ەدى. "ماپەلەپ باعام" دەپ ەدى عوي؟ ءيا، دەدى. دەپ ەدى. الدە سول ءتۇس پە؟ ەگەر ءتۇس بولسا، قاسكوي بىرەۋ ءتۇسىن اياقتاتپاي وياتىپ جىبەردى مە؟ سوسىن بۇل وزىنە-وزى كەلە الماي ەسەڭگىرەپ وتىرماسا نە قىلسىن؟ قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلگەن جوق، وسىعان دەيىن كوز الدىن كولكەشتەپ تۇرعان كىرەۋكەنىڭ ەتەگى ىدىراعان سياقتى ما، قالاي؟ ساپتىرەپ شاتاسا باستاعان سانا قايتا ورالىپ، ەسىن جيعانداي بولعاسىن جان-جاعىنا ابايلاپ قاراسا، بۇل الگى باعاناعى ءبىر ورىننان تاپجىلماي تۋر ەكەن؛ قالتىراپ اكەتىپ بارا جاتقان اياقتان ءال كەتكەن؛ بۋىنىن باسا الاتىن ەمەس، نە عىپ قۇلاماي تۇرعانىنا تاڭعالدى.
ءالى دە بولسا جالتىراعان مۇزدان جۇرەكسىنىپ تۇردى دا، اياعىن ابايلاپ ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ اقىرىن-اقىرىنداپ ءجۇرىپ كەتتى؛ باۋىرىن جازا الماي بۇگەجەكتەپ كەلەدى؛ جاقسىسى، ايتەۋىر، ءبىر ورىندا تۇرعان جوق؛ ايتەۋىر قىبىر-جىبىر قوزعالعانىنا قۋانىپ، ءار قادامىن ىشىنەن ساناپ "از قالدى"، — دەدى؛ "ءتىپتى از قالدى. ءقازىر... ءقازىر جەتەم"، — دەدى؛ جەتەتىنىنە ءوزى دە كۇماندانبادى؛ انە، نەبارى تاياق تاستامداي جەردە قاسقىر ىشىكتەن اياعى انتەك شىعىپ سەرەيىپ جاتقان ازاماتىن كوردى. ءبىراق تۇلا بويى بۇلايشا نەگە سەرەيىپ كەتكەنىنە ءمان بەرگەن جوق؛ ەسىل-دەرتى ازاماتىنا جەتۋ؛ ازاماتىنا تەزىرەك جەتىپ ىستىق سورپا بەرگەنشە جانى قالماي، ەكى كوزى تەلمەڭدەپ جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ كەلەدى؛ كوكىرەگى انالىق مەيىرىم سەكىلدى ەلجىرەك سەزىمگە تولىپ، اۋىز اشسا ارجاعىنان تەك انانىڭ عانا بالاعا ايتاتىن بىرىنەن-بىرى وتكەن ەلجىرەك سوزدەرى اقتارىلعالى تۇر. باكيزات شاماسى كەلگەنشە تەجەپ باقتى؛ "شىدا... شىدا، قالقام"، — دەدى؛ "ءقازىر استىڭا قوس قاباتتاپ كيىز توسەيمىن"، — دەدى؛ "جىلى كورپەگە وراپ، ىستىق سورپا بەرەم"، — دەدى؛ "ىستىق اس ىشكەسىن، كورە قال، جىلىناسىڭ، ءال جياسىڭ، سوسىن باستان كەشكەن بار ازاپ، بار تاۋقىمەتتى ۇمىتاسىڭ، قالقام. ءبارى ۇمىت بولادى، ۇمىتى-لا-ا-ا..."
باكيزات ءسۇرىنىپ كەتتى؛ اياعى ءسۇرىندى مە، الدە ويى ءسۇرىندى مە، ول اراسىن بىلمەدى؛ تەك ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتقان قۇتىعا جالما-جان قوس قولداپ جابىسىپ باۋىرىنا قىسا قالدى؛ اياعىن سونان ارى باسا الماي، ءالى قۇرىپ بارا جاتقاسىن جەتكەن جەرىنە تىزە بۇگىپ وتىرا كەتتى. ۋھ-ھ!.. ادام بايعۇستى جاسىنا جەتپەي جۇيكەسىن قۇرتىپ، كۇنىنەن بۇرىن قارتايتاتىن كوڭىل عوي، ادام جانىن مارقايتاتىن دا كوڭىل؛ بۇل جاڭا شاماسى كەلسە قۇس بوپ ۇشۋعا بار ەدى-اۋ! ەندى مىنە... ءيا، ەندى قوس كاناتى بىردەي قىرقىلعانداي، كوكىرەگى قۇرعىر كوشكەن اۋىلدىڭ جۇرتىنداي قۇلازىپ قويا بەرگەنىن قاراشى؛ ءجا، بۇنى جاڭا قۇس بوپ ۇشقاندا قاي مۇراتقا جەتكىزەرىن كىم ءبىلسىن؛ ال قۇلازىعان كوڭىل قانداي جامان! قۇددى جاپان تۇزدە جان-جاعىنان جەل ىزعيتىن دا تۇراتىن الگى ءبىر قۇس ساڭعىپ كەتكەن قوڭىر توبەدەي اڭىلجىعان جايداق.
اپىراي، بۇعان نە بولدى؟ باسى اينالا ما؟ دەرەۋ قام جاساماسا قۇلايتىنداي قورىقتى دا، كوك مۇزدى قوس قولىمەن تىرەپ وتىرا قالدى. دەنەسىن بيلەي الماي تالىقسىپ كەتتى. كوزىن جۇما ءتۇستى دە، ىلە-شالا قايتا اشىپ ەدى. جاڭا كوزىن جۇماردىڭ الدىندا قارسى الدىنان شارا تاباقتاي قىپ-قىزىل كۇننىڭ توبەسى قىلتيىپ كورىنە باستاعان سياقتانعان-دى. كەشەگى قارا داۋىلدان كەيىن ءالى دە بولسا رەڭى كىرمەي، سۇرقى قاشىپ تۇرعان سۇرەڭسىز جۇدەۋ اسپان استىنا قاپەلىمدە قارا ءتۇن قايتا ورناپ كەلە جاتقانداي، كوزىنىڭ الدى كۇرەڭىتتەنىپ، الگىندە عانا اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان كوكجيەك بۇلدىراپ بارا جاتتى؛ سول-اق ەكەن، ىلە-شالا شەگى مەن شەتىن بولجاتپاي قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ وكىرىپ جاتقان تەڭىز دە، تەڭىز بەتىنە بىرىنەن كەيىن ءبىرى زارلەنىپ، ەرەۋىلدەپ جۇلقىنىپ شىعىپ جاتقان جال-جال تولقىندار دا، سول جال-جال تولقىن اراسىندا ىققا قاراي شاپقىلاپ جوڭكىپ بارا جاتقان ءىرىلى، ۇساق سەڭدەر دە بۇلدىراپ بەدەرىن جوعالتا باستادى. باكيزات كوزىن جۇما قالعانىن بىلەدى؛ قۇلايتىنداي قورقىپ، قولىمەن ماڭايىن قارماعانىن بىلەدى؛ قولىنا قاربالاستا نە ىلىككەنىن بىلمەسە دە، ءبىراق ىلە-شالا بويىن تىكتەپ، كوزىن اشقاندا، جاڭا عانا بۇلىڭعىر دۇنيە قايتادان بەدەرىن بەرىپ، بەرمەن جاقىنداپ قالعان ەكەن؛ تاس ءبىتىپ قالعان قۇلاعى اشىلىپ، توڭىرەكتەگى دىبىستار ءتىرىلىپ، تىم-تىرىس دۇنيە قايتادان دۇركىرەپ قويا بەردى؛ مۇز تىرەگەن قولىن جەردەن العان جوق؛ جانارى تىرىلگەن كوزىن جان-جاعىنا تاستادى؛ قاي جاققا قاراسا دا جەر كورىنبەدى؛ اسپان استى قازانداي قايناپ جاتقان تەڭىز؛ قارا داۋىلدان كەيىن دە كارى جىنىن قاپتاتىپ گۇرىلدەپ، سارىلداپ، وكىرىپ جاتىر؛ جەل الدەقاشان ساپ بولسا دا، مىنا تەڭىز جۋىق ارادا باسىلار ەمەس قوي. تەڭىز ەكەش تەڭىز دە ءتۇنى بويى دۇنيەنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارعان ايقاي داۋىلدان كەيىن وكسىگىن ءالى دە باسا الماي، وجەكتەپ وكىرىپ جاتقان ءتۇرى مىناۋ؛ تەڭىز بۇيتكەندە، ادامعا نە جورىق؛ ال بۇل "ءبارى ۇمىتىلادى" دەپ جەڭىستىك بەرمەيدى؛ تىرىدە كىسى باستان كەشكەننىڭ ءبارىن بىردەي ۇمىتا ما؟ ۇمىتۋ مۇمكىن بە؟ ءا، ۇندەمەيسىڭ؟ ءبىراق ۇندەگەندە نە دەسىن...
راس، ادام شىركىن يتجاندى؛ تويسا — قارنى اشقانىن ۇمىتادى؛ جىلىنسا — توڭعانىن ۇمىتادى؛ قالاسا ءتىپتى ماڭدايىنا جازعان ءبىر تۇتام تىرلىكتە جانى، ءتانى يت تالاعانداي بولىپ ءجۇرىپ تە جوقتان جۇبانىش تاۋىپ، ءوزىن-وزى الدارقاتىپ كۇن كەشەدى. سونىڭ ءبارى قولىنان كەلىپ، ارىلەسە اشتىققا ءتوزىپ، قورلىق پەن زورلىققا كونگەندە، سول جانى سىرىدەي كونبىس ادامنىڭ دا نە قىلسا دا تىرىدە، ءسىرا، بىرىنە-بىرى كەشىرمەيتىن، كەشىرە المايتىن دا نارسەسى بولاتىنى عوي؟ اپىراي، ادامنىڭ ولە-ولگەنشە ۇمىتا المايتىن نارسەسى بولاتىنىن بۇل نەعىپ بىلمەدى؟
ۋداي اششى تىرناق باكيزاتتىڭ كوكىرەگىن وسىپ الدى؛ كوزىنەن ءمولت ەتكەن ەكى ءتۇيىر جاس كوك مۇزعا تىرس-تىرس تامدى؛ ورنىنان سوزالاڭداپ ارەڭ تۇردى؛ اياعىن ارەڭ باستى؛ مۇزعا تابانى تۇرماي تايعاناقتاپ كەلە جاتقان جالعىز بۇل ەمەس؛ توبەسى قىلتيىپ كورىنگەن كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى دە ءبۇرى جوق جالتىر مۇزعا جەتە بەرە تايعاناقتاپ، سىرعاناپ جالپ-جالپ جىعىلىپ جاتقانداي؛ ءار جەر-ار جەردە ءۇيىر-ۇيىر جىلتىلداعان ساۋلە؛ باكيزات جانارىن قارىپ العان وتكىر ساۋلەگە جاسقانشاقتاي قارادى؛ ونان سايىن تايىپ جىعىلاتىنداي قورقىپ، شىنىداي جالتىر مۇزدان كوز ايىرماي اڭدىسىپ كەلە جاتقان-دى. كەنەت توبەگە ۇرعانداي قالشيىپ تۇرا قالدى؛ اپ-ساتتە نە بولعانىن، نەگە بۇيتكەنىن ءوزى دە بىلگەن جوق-تى. تەك كىرپىگىن قاعىپ قالىپ، وسىلاي ۇستىنە كەلگەندە ءبىر-اق كورگەن بۇزاۋباس ءنان ەتىككە كوزىن تىگىپ قايتا قاراپ ەدى. نەگە ەكەنىن قايدام، مۇز استىنان تۇمسىعىن كوتەرىپ شىعا كەلگەندەي جولىن كەسەلەپ تۇرا قالعان مىنا ەتىكتەن سەسكەنىپ، شەگىنە بەرە قالشيىپ قاتتى دا قالدى.
— ججاادىگەر!..
داۋسى شىقپادى ما، قاسقىر ىشىك اراسىندا ارىستاي بوپ جاتقان دەنەدە سەس بولعان جوق. باكيزات وعان سالعان جەردەن جەتىپ بارماي، اۋەلى وراعىتىپ اينالىپ شىقتى. سوسىن اقىرىن كەپ جانىنا تىزە بۇكتى. ءالى دە بولسا قاسقىر ىشىك اراسىندا جاتقان دەنەگە تۋرا قاراي الماي، جانارى تايساقتاپ، كوزىن الىپ قاشىپ وتىرىپ جادىگەردىڭ باسىن سۇيەپ ەدى. بۇرىن بۇندايدا بويىن بيلەي الماي بىلق-سىلق بولۋشى ەدى؛ بۇل جولى بورەنە ءتارىزدى قارا تاستاي ءزىل سالماق سالعان جەردەن قولىن تومەن تارتىپ الا جونەلدى...
— ججاادىگەر!.. ججادىگەەرر!..
جان ۇشىرعان داۋىس ىشقىنىپ شىقتى. توپىراق باسقانداي ءزىل قارا تاسقا اينالعان دەنەنى ايەل اي-شايگە قاراتپاي جۇلقىلاي باستادى. ءبىراق بۇل كەزدە ول جونەلىپ كەتكەن ەدى. سول جاي ىلە-شالا ايەلدىڭ دە ساناسىنا جەتۋىن جەتسە دە، ءبىراق مىناۋ بۇعان قاپىلىستا تيگەن سوققىداي ەسىن جيا الماي، ەسەڭگىرەپ سۇلىق وتىرىپ قالدى. ىشتەن ۇرعان وكسىك پە، يىعىنىڭ باسى سەلك ەتتى. ىلە-شالا يەگى انتەك كوتەرىلىپ كەمسەڭدەپ بارا جاتقاسىن ءوزىن تەجەپ قالدى. سونان ءبىرازعا دەيىن ءۇنىن شىعارماي، دىبىسى مەن دەمىن ىشىنە جۇتىپ قىبىرسىز وتىردى دا، ەكى قولىن ىلگەرى سوزدى؛ دىرىلدەگەن ساۋساق ۇشى تون اراسىنداعى دەنەگە تيەر-تيمەستە سۋ قاراڭعى كىسىشە سيپالاپ كەتتى؛ اشىق تەڭىز ءۇستىنىڭ تۇندەگى ۇسكىرىك ايازى مەن اق تۇتەك بورانىندا باسىنداعى تۇلكى قۇلاقشىننىڭ ءار قىلشىعى ءبىر قار، ءبىر مۇز بوپ سوقتالانىپ قالعان-دى. باكيزات جانى شىعىپ كەتكەن دەنەنىڭ قار-قار باسىن باۋىرىنا تارتىپ قوس قولداپ قۇشاقتاپ الدى دا، ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلىپ وتىرىپ، اۋەلى اقىرىن ىڭىرسىدى؛ ءبىراق بۇل جوقتاۋ ەمەس-تى؛ بۇندا ءسوز دەيتىن ءسوز، اۋەن دەيتىن اۋەن جوق-تۇعىن؛ مىناۋ، ادەتتە ادام جانى قان قاقساپ اۋىرعاندا ارجاعىنان ۇلىپ شىعاتىن كوي-كوي! اربەرىدەسىن بۇنىڭ الدە اڭ، الدە ادام ءۇنى ەكەنىن ايىرۋ قيىندى؛ سونان ءبىر كەزدە... ازاماتىن وڭ جاققا سالعان ايەل پاقىردىڭ انە ءبىر ەت باۋىرى ەزىلىپ كوي-كويلەپ وتىرىپ، سونان ءبىر كەزدە ءىشى-باۋىرىن جالاپ بارا جاتقان كۇيىك اقىرىن-اقىرىنداپ كوتەرىلىپ، بارا-بارا وزەگى ورتەنىپ اعىتىلىپ كەتەتىن اششى زاردى ەندى بۇ دا تەجەمەدى؛ تەك باسىندا تۇلا بويىن سۋىق العان ايەلدىڭ داۋسى قارلىعىپ شىققان-دى؛ جانە داۋىل الدەقاشان باسىلسا دا، ءبىراق تۇندە تۇبىنە دەيىن شايقالىپ كەتكەن تەڭىز تىنعان جوق؛ تاڭ اتقالى دا ءبىر ءسات تولاستاماي، ۇيدەي-ۇيدەي ەسىرىك تولقىندار جان-جاقتان زارلەنە بوي كوتەرىپ، دامىلسىز گۇرىلدەپ، سارىلداپ جاتقان.
ءبىراق قارا جامىلعان قاتىن ونى ءقايتسىن؛ قاشاندا بايى ولگەن باۋىرى جارالى بەيباق بۇندايدا قايتا اشىنىپ، ايبىقادامدانا تۇسپەۋشى مە ەدى؛ اشىنعاندا بۇ دا اياق-قولى سەرەيگەن ولىكتى الدىنا جىعا سالدى دا، جاس ايعىزداعان بەتىن جوعارى كوتەرىپ، بۇل كەزدە تاپ ءبىر تەڭىز تۇبىنەن شىققانداي تالاۋراپ، بەلبۋارىنا دەيىن كوتەرىلىپ قالعان ورتتەي قىپ-قىزىل كۇنگە بۇرىلىپ، قارسى قاراپ وتىرىپ الدى؛ سوسىن ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ جىبەردى دە، ەكى جاعىنا كەزەك تەڭسەلىپ وتىرىپ قايتا اڭىرادى؛ الگىندەي ەمەس، داۋسىنىڭ تارعىلى تاراعان؛ جال-جال تولقىندار جان-جاعىنان زارلەنە جون كوتەرىپ وكىرەكتەپ جاتقان وسىناۋ ۇشى-قيىرسىز تەڭىزدىڭ گۇرىلى مەن سارىلىنان دا داۋىسىن اسىرىپ، اڭىراپ-اڭىراپ الدى دا، اق جالىن ىشىنەن اقتارىلا "اھ" ۇردى؛ "اھ" ۇردى دا، قايتا كوتەرىلدى؛ قايتادان ەكىلەنىپ جۇلقىنىپ-جۇلقىنىپ، بەتىن الىپ-سالسا دا، ءبىراق باسقا تۇسكەن اۋىر ناۋبەتتى باسقادان كورىپ، بەتالدى بايبالام سالىپ كەتكەن جوق؛ كۇناكار قاتىن كوكىرەگى، ءسىرا، قارايعاندا كوكتەن وزىنە زاۋال تىلەسە تىلەگەن شىعار، ول تەك وسى ىسكە قۇدايدى دا، ادامدى دا ارالاستىرمادى؛ەشكىمدى ارالاستىرعىسى كەلمەدى؛ باسىنا بارماقتاي باقىت تىلەگەن بار-بار بەيباق سياقتى بۇ دا كەشە شىنتۋايتقا كەلگەندە نەدەن تارتىنىپ ەدى؟ كەرەك دەسە وسى ءىسىنىڭ وڭ-تەرىسىن، وبال-ساۋابىن ويلاپ جاتپاستان كوزدى جۇمىپ كەتتى ەمەس پە؟ سوعان كىم كىنالى؟ كىم؟ وسى جاسقا كەلگەندە ساعىم قۋعان ەسالاڭ كوڭىلدىڭ جەتەگىنە ەرىپ، بەتتىڭ ارىن بەلبەۋگە ءتۇيىپ، بايىن تاستاپ باسقا ءبىر ەركەكتىڭ سوڭىنان كەتە بارعان وپاسىز سايقالعا ارنالعان، بۇل جالعاندا، ءسىرا، جازا بار ما؟ بار بولسا، ءجۇزىقارا ايىپكەر ءازىر. ول ءوزى قىلعان ىسكە اراشا تىلەپ، اقتالۋدان اۋلاق؛ ول تەك ارىستاي ازاماتتان ايرىلعان ءوزىنىڭ سورىن ازالاپ، كوكىرەگى تولعان قاسىرەتتى كىمگە ايتىپ شاعىنارىن بىلمەدى؛ زارى مەن مۇڭىن ادام تۇرسىن، ارىلەسە كوك ءتاڭىرى قۇدايعا دا ايتقان جوق؛ ايتسا دا ول تەك ءوز زارىن وزىنە ايتتى؛ سوسىن تۇنىمەن ارپالىسىپ شىققان تاپ مىنا تاس قۇلاق كەرەڭ تابيعاتتىڭ ءدال وزىنە ايتتى. شاعىنسا دا سوعان شاعىندى؛ شاپتىقسا دا سوعان شاپتىقتى؛ وكىرەكتەپ وكىرگەننەن باسقا بىلەرى جوق تەلەگەي تەڭىزبەن، سوناۋ تاس توبەدەن قاراپ موليەتىن دە تۋراتىن مىلقاۋ اسپانعا، تۇنىمەن جەر بەتىنە الەكتى سالىپ-سالىپ، ەندى انە پىشاقپەن كەسكەندەي ءبىر ساتتە تىنا قالعان ارالدىڭ ادۋىن جىندى جەلىنە اشىنعان اپىرىم ايەل شەرلى جۇرەگىن سىزداتقان بار-بار ىزاسىن، بار كۇيىنىشىن سىرتىنا اقتارىپ، اشىق تەڭىز ءۇستىن اڭىراتا ايقايعا باسىپ-باسىپ الدى دا، كىلت توقتادى؛ قارلىققان داۋسىن كىلت ءۇزىپ، كوزىن تاس جۇمىپ وتىرىپ قالدى؛ جاس ايعىزداعان ءجۇزىن جوعارى كوتەرىپ، قىبىر ەتپەي وتىردى دا، ارا-اراسىندا سولقىلداپ كەتەدى؛ باعانادان شيىرشىق اتقان جۇلىن-جۇيكەسى ءقازىر كۇرت بوساعان؛ الگىندە جادىگەردىڭ اپپاق اق قىراۋ باسىن باۋىرىنا قىسىپ قۇشاقتاپ العان قولى دا ەندى قايتا جازىلماستاي قارىسىپ قالعان سياقتى ەدى؛ ءقازىر و دا سىلق ءتۇسىپ جانى شىعىپ كەتكەن دەنەنىڭ ءدال كەۋدەسىنە قۇلاپتى.
باكيزات توڭىرەگىنەن تۇك سەزبەي، سۇلىق وتىرىپ قالعاندى؛ ءبىر كەزدە جادىگەردىڭ كوكىرەگىنە قۇلاعان قولىنىڭ استىنان الدەنە بۇلكىلدەگەندەي بولدى؛ "ءا" دەگەندە ونى بايقامادى؛ ءتىپتى سەزبەگەن سياقتى؛ سۇلدەرىن كوتەرگەن سۇلىق قالپىنان سەلت ەتكەن جوق-تى؛ سالدەن سوڭ جاڭاعى بولىمسىز تىرلىك بۇعان قىنۋلاپ قايتا بەلگى بەردى. قايتا بۇلك-بۇلك ەتتى. بۇل ونى ەندى سەزدى. سەزگەن بويدا بۇل كەزدە بەتى-اۋزى تۇگەل ءۇسىپ، ايەل ۇسقىنى قالماعان قارا قوشقىل كەسكىن ۇيقى-تۇيقى بولدى. شىت-شىت جارىلعان ەرىندەر قيىسپاي، يەگى كوتەرىلىپ كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتتى. "ءيا، ءسات!" — دەدى باكيزات ىشىنەن؛ "و، ءتاڭىرىم!" — دەدى؛ "جاراتۋشى جاپپار يەم-اۋ، مىناۋ... مىناۋ جان ەنگەن دەنەنىڭ بۇعان تىرلىگىن ءبىلدىرىپ جاتقان بەلگىسى عوي! مىناۋ سول عوي! ءيا، ءيا، بۇعان جان ەنگەنىن سەزدىرىپ ءلۇپ-لۇپ سوعىپ جاتقان جۇرەك!.. جۇرەكتىڭ، سول بايعۇستىڭ سوعىسى! سونىڭ تىنىسى عوي مىناۋ! ەندەشە، ازاماتى امان بولدى؛ جاساعان يە جار بولىپ جەلەپ-جەبەگەن بولدى؛ كەۋدەسىندە جان بار! مىنە، جۇرەك سوعا باستادى. ە، ب ا ق! تاعى سوقتى! ءتىرى، ءتىرى!"
باكيزات قۋانىشىن ايعايلاپ جار سالعىسى كەپ ەدى؛ وعان ءبىراق ايقايلار جەردە الا قۇيىن سەزىم ۇيقى-تۇيقى بوپ القىمعا تىعىلدى؛ سوسىن قاراپتان-قاراپ ساسقالاقتاپ، قالتىراعان قولىن جادىگەردىڭ قوينىنا سۇقتى؛ قابات-قابات كيىم اراسىنان تىرلىگىنەن بەلگى بەرىپ ءلۇپ-لۇپ سوعىپ جاتقان جۇرەكتى ىزدەپ ەدى؛ ساۋساقتارىنىڭ ۇشى سيپالاپ ءجۇرىپ بىردەڭەگە ءتيدى؛ ءبىراق ۇستاي بەرگەندە، بۇلت ەتىپ ۋىسىنان شىعىپ كەتتى؛ باكيزات قايتا ۇمتىلدى؛ ۇستاۋىن ۇستاسا دا، ءبىراق سىرتتىڭ سۋىعىن الا كەلگەن مۇپ-مۇزداي قولدان شوشىدى ما، ايتەۋىر بۇل جولى دا ۋىسىنا ىلىگەر-ىلىكپەستە مىنا ءبىر بۇعان ءازىر اتى، زاتى بەيماعلۇم كىپ-كىشكەنتاي تىرلىك قايتا تىنىشسىزداندى؛ ۋىسىنان بوسانعىسى كەپ قيعىلىق ۇرىپ پىر-پىرلاپ جاتىر؛ كاناتى، قۇيرىعى بار سياقتى؛ ءبىتىم-بولمىسى قۇسقا كەلەتىن سياقتى؛ باكيزات تا بۇنى قۇستان باسقاعا جورىمادى؛ باسقاعا جورىعىسى كەلمەدى؛ حالىق ايتسا — قالىپ ايتپاعان؛ حالىق اينالايىننىڭ قاتەلەسكەن جەرى جوق؛ ولسە ءتان ولەدى، جان ولمەيدى؛ دۇنيە سالعان ادامنىڭ شىبىن جانى اقتىق دەممەن بىرگە كەۋدەدەن قۇس بوپ ۇشاتىنى راس؛ ەندەشە بۇنىڭ ۋىسىنا ىلىگە سالا ۇشقىسى كەپ تىپىرلاپ جاتقان مىنا ءبىر كىپ-كىشكەنتاي تىرلىك تە باسقا ەمەس، جادىگەردىڭ قۇسقا اينالعان شىبىن جانى؛ سوعان كامىل سەنگەن ايەل: "جادىگەر ولگەن جوق، ءتىرى! ءتىرى!" — دەپ جارىق جالعانعا جار سالىپ، ايقايلاعىسى كەلىپ ەدى؛ وعان ءبىراق تاعى دا ءدال جاڭاعىداي الا قۇيىن سەزىم القىمعا تىرەلدى. "ءتان ولسە دە جان ولمەيتىنى قانداي جاقسى"، — دەپ ويلادى باكيزات؛ سوعان ءوزى شىنىمەن يلاندى؛ مىنا تىپىرشىپ الەك ساپ جاتقان بولىمسىز تىرلىك سونىڭ ايعاعى!
— ازاماتى ءتىرى! ءتىرى! ءتى-رى!..
وسى جولى باكيزات ءوز داۋسىن ءوزى ەسىتتى. "ءتىرى... ءتىرى!.." — دەپ ايقايلادى؛ ەسى اۋىسقان كىسىشە وسىناۋ وكىرگەن تەلەگەي تەڭىز ورتاسىندا قالت-قۇلتتاعان قاباجاقتاي مۇزدا جارىق دۇنيەگە جار سالىپ ايقايلاپ جاتقانىنا قىسىلمادى؛ جانارىنا جاس تولعان كوزى كوككە اۋەلەپ، يەگى كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتتى.
باكيزات جىلاعانىنا قىسىلعان جوق؛ ۇيتكەنى كوزىندەگى قۋانىش جاسى ەدى؛ ۇشى-قيىرسىز تەڭىز ورتاسىندا قالتىلداعان توقىمداي سەڭنىڭ ءدال ءقازىر تابان استىندا بار-جوعىن دا سەزگەن جوق؛ ۇيتكەنى بۇل ءوزىن تۇندەگى الاپات داۋىلدا جادىگەردىڭ بويىنداعى جىلۋمەن جان ساقتاپ امان قالعان ءبىر جاپىراق كىپ-كىشكەنتاي قۇس سەزىندى؛ قول ورنىندا قانات، قالاسا ءقازىر-اق كوتەرىلىپ ۇشا الادى؛ ۇشىپ تا كەتەر ەدى؛ ۇشپايتىنى... ۇشپايتىن سەبەبى... سەبەبىن بىلەدى؛ سە-بە...
بۇعان، ءسىرا، بىردەڭە كورىندى. باسى اينالا ما، قالاي؟ جۇرەگى لوبلىپ، ساناسى ساپتىرەپ، اقىلى شاتاسا باستادى ما؟ ايتسا دا، مىنا دۇنيە نەگە قاراپتان-قاراپ دوڭگەلەنىپ بارادى؟ باسقاسى باسقا، ەرتەلى-كەش تاس توبەدە ءمۇلايىمسىپ موليەتىن دە تۇراتىن مىنا كىر-كىر ساتپاق اسپان نەگە جەرمەن قوسا شىر اينالىپ-اينالىپ، كىندىگىنەن ءۇزىلىپ گۇرس ەتىپ ۇستىنە قۇلاپ تۇسەتىندەي، توڭكەرىلىپ بارا ما قالاي؟
ايەل دۇنيەنىڭ قاراپ بولعانىن كورگىسى كەلمەگەندەي، دەرەۋ كوزىن جۇما قالدى؛ قىبىر ەتۋگە قورىقتى؛ قول-اياعى سىرەسكەن قازىرگى قالپىنان كىشكەنتاي قوزعالسا دا، تاس جۇمىپ العان كوزىن ءسال اشسا دا جاڭا عانا باسىنان كەشكەن سۇمدىقتىڭ ءبارى تاعى دا اۋماي-توكپەي قايتالاپ، مىنا دۇنيە ءسال سونداعىداي قايتا دوڭگەلەنىپ، اسپان ءدال سونداعىداي قايتا توڭكەرىلىپ، بۇنىڭ ءوزى دە وسىدان ارتىق اياعىنا باسىپ تۇرا الماي، ميى ماڭگىرىپ، باسى اينالىپ قۇلاپ قالاتىنداي؛ سونان قورقىپ قىبىر ەتپەي وتىرىپ قالعان-دى؛ قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز، شاتاسقان ساناسىن ازەر بيلەدى؛ سوندا دا بولسا قوزعالماي قىبىرسىز وتىردى دا، ءبىر كەزدە وزىنە-وزى كەلگەندەي بولعاسىن ەڭسەسىن تىكتەپ ەدى؛ سۇيتسە، الگى بولىمسىز تىرلىك ۋىسىندا تىپىرلاپ جاتىر ەكەن؛ باكيزات قۋانىپ كەتتى؛ قولىن جالما-جان جادىگەردىڭ كوكىرەگىنەن سۋىرا بەردى؛ تۇلا بويىنان جىلۋ كەتكەن دەنەدەن سىرتقا شىعار-شىقپاستا ۋىسىنداعى كىشكەنتاي تىرلىك قايتا تىپىرشىدى؛ بۇل جولى كادىمگىدەي ۇشاتىن قام جاساپ تالپىناتىن سياقتاندى؛ باكيزات بۇعان قايران؛ بۇنىڭ نەگە ءبۇيتىپ جاتقانىن بىلگەن جوق؛ نە دە بولسا، بۇ دا جارىق دۇنيەگە جانى قۇشتار نەمە؛ كىم ءبىلسىن، تاڭمەن تالاسا شىققان ءتاڭىرىنىڭ تاعى ءبىر جارىق كۇنىن كورگەنشە جانى قالماي الاسۇرا ما؟ ءالى دە بولسا تۇكتىڭ مانىسىنە تۇسىنبەگەن ايەل تىرلىك اتاۋلىنىڭ مىنەزىنە قايران قالىپ تاڭدانىپ وتىردى دا، ۋىسىنداعى نارسەگە نازار اۋدارىپ قاراماستان الاقانىن جازىپ ەدى؛ بارتيعان-بارتيعان ەبەدەيسىز ساۋساق اراسىنان كىپ-كىشكەنتاي سۇرعىلت نارسە سىپ بەردى؛ پىر ەتىپ ۇشا جونەلدى؛ باكيزات ءالى دە تۇككە تۇسىنبەي، تاڭدانىپ كىرپىگىن قاعىپ قالدى؛ نازارىن تىكتەپ سوڭىنان ىلەسە قاراپ ەدى. سۇيتسە... و، قۇدىرەتىڭنەن اينالايىن قۇداي، مىناۋ نەبارى، بولىپ-بولعانى جاس ءسابيدىڭ جۇدىرىعىنداي عانا بۇرجيگەن كىپ-كىشكەنتاي سۇر تورعاي. الگى حالىق ايتاتىن ءجانتاسىلىم كەزدە ادام كەۋدەسىنەن قۇس بوپ ۇشاتىن شىبىن جاننىڭ وسىنداي بولاتىنى-اۋ؟! جاساعان يە-اۋ، بۇلار وسىنداي سۇر تورعايدى قامىس اراسىنان كورۋشى ەدى عوي! سوسىن ءشوبى كۇيگەن سۇرقاي دالادا سالت اتتى جولاۋشى ەر ۇستىندە جول سوقتى بوپ، ءشول قيناپ كەلە جاتقاندا ءدال وسىنداي كىپ-كىشكەنتاي تورعاي كودە تۇبىنەن پىر ەتىپ ۇشاتىن دا، اسپانعا شىر-شىرلاپ كوتەرىلىپ الىپ، كوز ۇشىندا قاناتى لاپىلداپ جاعى تالعانشا سايراۋشى ەدى-اۋ! سوندا ءومىر-باقي ءوز سىرىن ءوزى ۇرلاپ مەلشيەتىن دە جاتاتىن مىلقاۋ دالاعا لەزدە جان ەنىپ، تىرلىك نىشان بەرگەنشە وسى بايعۇس شىرىلدايتىن دا تۇراتىن ەدى عوي! ەندى، مىنە، تاعى دا سول پاقىر مۇزعا ىققان كەشەگى ۇشەۋدىڭ باسىنان كەشكەن بار-بار وقيعاعا كۋاگەر بولعان جارىق دۇنيەدەگى جالعىز تىرلىك! و، پاقىر! و، ساداعاڭ كەتەيىن، انا قاناتى، سۋسىلداعان كىپ-كىشكەنتاي قاناتىن جانتالاسا جىلدام قاعۋىن كوردىڭ بە؟ ءۇش! ءۇش، پاقىر!
باكيزات جارىق جالعانداعى ءوزىنىڭ دە ەندىگى قالعان جالعىز ءارمان-ۇمىتى وسى ءبىر كىشكەنتاي قۇستىڭ قانات قاعىسىمەن ىلەسىپ جوعارى ورلەپ بارا جاتقانداي سەزدى. تەك قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي، پاقىردىڭ قاناتىن تالدىرماي، كوك تەڭىزدى كەسىپ ءوتىپ، قارا جەرگە امان-ەسەن جەتسە جارار ەدى-اۋ؟ باكيزات بۇنان باسقا دا كوكىرەگىنە ورالعان تاعى تالاي نارسەنى ايتقىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق... ءبىراق نە پايدا، ءدال ايتار جەردە كوڭىلى بوسادى ما، كوگىلدىر اۋاعا ءسىڭىپ قاراسى ءۇزىلىپ بارا جاتقان كىپ-كىشكەنتاي تىرلىك يەسىنىڭ سوڭىنان ىلەسە تەلمەڭدەي قاراعان كوزدىڭ جانارى تاعى دا قاپەلىمدە جاسقا تولىپ، كومەيى بۇلكىلدەپ توقتاپ قالدى. ۋىسىنان پىر ەتكەن جاڭاعى كىشكەنتاي تىرلىكتىڭ تورعاي ەكەنىن اسپانعا كوتەرىلگەندە ءبىلدى. ءۇمىتى الدانباعانىنا قۋاندى. باسە، حالىق قاتە ايتۋشى ما ەدى؟ انە! انەكەي، تاننەن جان اجىراپ، كىپ-كىشكەنتاي تىرلىكتىڭ سوڭىنان ءدال ءبىر تاڭىرىگە جالبارىنىپ، ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ كۇبىرلەگەن ءدىندار ادامداي، ۇسىك شالىپ توبارسىعان قاپ-قارا ەرىندەر بىر-بىرىنە قيىسپاي، ءتىلى جەتكەنشە تىلەگىن جولداپ سىبىرلاپ تۇر. ەگەر وسى ساتتە ساناسى ساپتىرەپ، اقىلى الجاسپاعاندا، كىم بىلەدى، باكيزات جەر باسقان جاندارعا تاعى تالاي نارسە ايتار ما ەدى؟ باسىنان جەلتوقساننىڭ قارلى قارا ءتۇنىن وتكىزىپ، وكسىگىن باسا الماي تۇرعان بەيباق، بالكىم، وسىناۋ اي مەن كۇن استىندا بەرەكەتى كەتكەن دۇنيەدە قۇددى قان كورگەن قاسقىرداي كوزى قىزارىپ قۇتىرىپ العان ەسالاڭ ادامدارعا، كۇللى ادام بالاسىنا تالاي يتتىگىن بەتىنە باسار ما ەدى؟ سوندا ول، بالكىم، شىنىندا دا الگى قان كورگەن قاسقىرداي ءالدىسى ءالسىزىن تالاپ جەپ جاتقان ادامدارعا اشىنعان انا ەسەبىندە: "ەسالاڭ سورلى، ەسىڭدى جىي! وڭىڭ مەن سولىڭا قارا! باسقانى ويلاماساڭ دا، ويرانى شىققان مىنا دۇنيەنىڭ ەرتەڭى نە بولارىن ويلاساڭ ەدى؟ وسى دۇنيەگە سوڭىرا، وزىنەن كەيىن كەلەتىن سورلى ۇرپاقتىڭ كۇنى نە بولاتىنىن ويلاساڭدار ەدى"، — دەر مە ەدى؟ ءيا، سۇيدەر ەدى-ay! ءبىراق ونى ايتا المادى. ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى. تەڭىزى تارتىلعان، جەرى ازعان، ەلى بوسقان، ەندى، مىنە، ارقا تىرەر ازاماتىنان ايرىلعان ازالى ەلدىڭ بۋ دا ءولىم حالىندە ساناسى ساپتىرەگەن ءبىر بەيباعى عوي.
اپپاق اق قىراۋ كىرپىك اراسىنان ءالسىز جانار سىعىرايادى. و دا كوشپەندىلەر وشاعىندا قالعان سوڭعى شوقتاي. سونەر الدىندا ساۋلەسىن سارىققان ءالسىز جانارىن ازەر كوتەرىپ، جاڭا، تاپ جاڭا عانا ارىستاي ازاماتتىڭ كەۋدەسىنەن قۇس بوپ ۇشقان شىبىن جاننىڭ سوڭىنان تەلمەڭدەپ ءالى قاراپ تۇر. كوزىندە جاس. ءمولت ەتىپ ومىراۋعا تامعان ەكى ءتۇيىر سول بويدا مولدىرەپ مۇز مونشاققا اينالدى. ءبىراق ونى ايەل سەزگەن دە، بىلگەن دە جوق. ەرىنى جىبىرلادى: "ءۇش، پاقىر!" — دەدى؛ "بەرەكەسى كەتكەن دۇنيەنىڭ تاعى ءبىر قارلى قارا داۋىلىن باسىنان وتكىزىپ، ەندى، انە، شىعىستان قىزارىپ اتىپ كەلە جاتقان جارىق كۇننىڭ جارشىسىنداي ۇيقىسىنان جاڭا ويانىپ جاتقان ادامدارعا جەت!" — دەدى؛ "جەلتوقساننىڭ تاعى ءبىر قارلى قارا داۋىلىندا بۇلار باستان كەشكەن كەشەگى بار-بار شىندىقتىڭ تۇگىن قالدىرماي، تۇگەل ايت!" — دەدى. "شىرىلدا!" — دەدى. "دۇنيەدە ەشتەڭەگە تۇلعا بولماساڭ دا، ءبىراق سەن امان بول!" — دەدى. "شىرىلدا! — دەدى. — شىرىلدا! شىرىلدا، بايعۇس!".
You Might Also Like
-
بيىل – الاش بالاسىن شەكسىز قۋانىشقا بولەگەن، ارمانىمىزدى اقيقات ەتكەن، ىرگەلى ەل، دەربەس مەملەكەت ەكەنىمىزدى الەمگە جاريا قىلعان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وردالى 30 جىلدىعى.
-
“ستۋدەنت “ اتاۋى بارىنە تانىس ءسوز بولعانىمەن، ونىڭ ناقتى قانداي ماعىنا بەرەتىنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى.
