InfoHub Logo

1991 جىلى سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلۋى الەمدىك دەڭگەيدەگى وقيعا بولدى. سەبەبى، 1945 جىلى حيروسيما مەن ناگاساكيگە تاستالعان اتوم بومبالارى جەر شارىندا تولاسسىز يادرولىق قارۋلانۋعا جول اشقان ەدى. مىنە، وسىنداي يادرولىق قارۋلانۋ باسەكەسى زامانىندا دۇنيەدەگى ەڭ ءىرى سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋى جانە شەشىمدى ورتالىق ەمەس، وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ باسشىسىنىڭ قابىلداۋى شىنىندا دا تاريحي وقيعا بولدى. ارينە، 1991 جىلعى كسرو 1985 جىلعى كسرو ەمەس ەدى. قايتا قۇرۋدىڭ سامالى تالاي تۇرەن سالىنباعان قۇپيالاردى عانا اشىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ باستاپقى كەزەڭدە دەربەس شەشىم قابىلداۋعا ۇمتىلۋىمەن سونان سوڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋىنا ۇلاستى. ءبىراق حالىقتىڭ نەگىزگى بولىگى كەڭەس وداعى جىلدىڭ سوڭىندا ىدىراپ كەتەدى دەپ ويلاي قويعان جوق ەدى. قازاقستاندا دا جاعداي ءبىرشاما كۇردەلى بولدى.

سەپاراتيستىك قوزعالىستار ءبىر جاعىنان، ەكىنشى جاعىنان ءالى دە بولسا اسكەري ونەركاسىپتىك كەشەن دە ءبىرشاما كۇشتى بولاتىن. مىسالى، اسكەريلەردىڭ وكىلى پەترۋشەنكونىڭ قولىنان كەلگەنىنشە پوليگوننىڭ جابىلۋىنا قارسى شىعىپ، ءتىپتى ونىڭ ەشقانداي زيانى جوقتىعىن دالەلدەمەكشى بولىپ، سىناق ناتيجەسىندە پايدا بولعان كولدىڭ سۋىنا تۇسكەنى دە سول كەزەڭدە كوپ تالقىلانعان ماسەلەنىڭ ءبىرى بولدى، سونىمەن بىرگە «نيەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى دا كەڭ قانات جايىپ، بەلسەندىلىك تانىتىپ جاتىر ەدى. مىنە، وسىنداي كۇردەلى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدا قازاق كسر-نىڭ العاشقى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋى بولعان سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى جانە سول شەشىم العاشقى يادرولىق سىناق بولعان كۇنى قابىلداندى. بۇل شەشىمگە تەك قازاقستاندىقتار عانا ەمەس دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءار ءتۇرلى ايماقتارىنداعى سىناق الاڭدارىن جابۋعا ۇمتىلعان انتيادرولىق قوزعالىستاردىڭ بارلىعى دەرلىك ۇلكەن قولداۋ ءبىلدىردى. سەبەبى، 1945-1991 جىلدار ارالىعىندا يادرولىق سىناق پوليگوندارىنداعى ءارتۇرلى جارىلىستاردان زيان شەككەندەردىڭ سانى كوبەيىپ كەلە جاتقان ەدى.

يادرولىق قارۋلانۋ اۋەدە، جەر بەتىندە، جەر استىندا، سۋ استىندا جۇرگىزىلگەندىكتەن قورشاعان ورتاعا، ادام دەنساۋلىعىنا وتە ۇلكەن نۇقسان كەلتىردى. كوپ جاعدايدا ويلانباستان جۇرگىزىلگەن سىناقتار ناتيجەسىندە ادامدار رادياسيالىق ساۋلەلەنۋگە ۇشىرىپ، دەنساۋلىعىنان ايرىلا باستادى. مىسالى، 1954 جىلى ورىنبور ماڭىنداعى توسك سىناق الاڭىندا 350 مەتر بيىكتىكتە 40 كيلوتوننالىق زاريادتى جارىپ، جارىلىس بولعان ايماقتا مارشال گ.جۋكوۆ 45 مىڭ ادامدى اسكەري جاتتىعۋعا قاتىستىردى. مارشال سولداتتاردىڭ نەگىزگى بولىگىن جارىلىس ەپيسەنترىنەن تولىق دايىندىقسىز وتكىزدى. ايماقتاعى حالىقتىڭ ءبىر بولىگى دە جارىلىس زارداپتارىنا ۇشىرادى. جوعارى دەڭگەيدە ساۋلەلەنۋگە ۇشىرعان ادامدار كوپ ۇزاماي كوز جۇمىپ جاتتى. عالامتورداعى مالىمەتتەر بويىنشا، الەمدە 2422 يادرولىق سىناق وتكىزىلگەن. سونىڭ 982ء-ى كەڭەس وداعىندا، ال ونىڭ 619-ى سەمەي يادرولىق پوليگونىندا جۇرگىزىلگەن. 497ء-سى جەر استى جانە 122ء-ى اتموسفەرادا جاسالعان يادرولىق سىناقتاردان قازاقستاندا 500 مىڭنان استام ادام زيان شەكتى. ۇلتتىڭ گەنوفوندىنا اسەر ەتكەن پوليگون زاردابى عاسىرلارعا سوزىلاتىن انىق. باسەكەلەس مەملەكەتتەر بىرىنەن ءبىرى اسىپ ءتۇسۋ ءۇشىن سۋتەگى، تەرمويادرولىق، نەيتروندىق بومبالاردى ويلاپ تابۋمەن ەرەكشەلەنە باستادى. سەبەبى، كوممۋنيستىك جانە كاپيتاليستىك جۇيەلەردىڭ اسكەري قۋاتى جاعىنان تايتالاسى ادامزات تاريحىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان قارۋلانۋعا، سونىڭ ىشىندە يادرولىق تەجەۋ كونسەپسياسىنا الىپ كەلدى.

يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ ءبىرىن ءبىرى تەجەۋى تەك ەكونوميكاعا عانا سالماق سالعان جوق، سونىمەن بىرگە ەكولوگياعا جانە حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا دا اسەر ەتە باستادى. باسەكەلەس ەكى جۇيەدە جيناقتالعان يادرولىق قارۋلاردان حح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا يادرولىق قارۋلانۋعا باستاماشى بولعان اقش، كسرو، انگليا مەن فرانسيانىڭ وزدەرى قورقا باستادى. كسرو مەن اقش اراسىنداعى يادرولىق قارۋ مەن ونى جەتكىزۋشى قۇرالدار سانى بويىنشا تەپە-تەڭدىكتىڭ قالىپتاسا باستاۋى 1963 جىلى يادرولىق دەرجاۆالاردىڭ «يادرولىق سىناقتارعا تىيىم سالۋ تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويۋىنا، ال 1968 جىلى يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ قابىلدانۋىنا اسەر ەتتى. مىنە، وسى كەلىسىمدەر العاشقى كەزەڭدە يادرولىق قارۋعا يە بولعان ەلدەردىڭ قۇقىن زاڭداستىردى جانە سونىمەن بىرگە ولاردىڭ يادرولىق قارۋدى قولدانباۋ تۋرالى جاۋاپكەرشىلىگىن دە ارتتىردى. وسىنداي كەلىسىمدەرگە قاراماستان يادرولىق قارۋدى زاڭدى يەلەنۋشىلەر مەن زاڭسىز يەلەنۋشىلەر دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. ۋاقىتىندا ەۋروپا جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى يادرولىق قارۋ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى تۇراقتىلىقتى قاماماسىز ەتتى دەگەن پىكىر ايتقان بولاتىن. مىنە وسى يدەيا يادرولىق قارۋدى وزدەرى ويلاپ تاپقاندار مەن سولاردىڭ كومەگى ارقىلى يادرولىق قارۋعا يە بولعان ەلدەردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. وسىنداي كومەكتىڭ ناتيجەسىندە جۇڭگو، ءۇندىستان، پاكىستان، سولتۇستىك كورەيا يادرولىق قارۋعا يە بولدى. ولاردىڭ كەيبىرى دۇنيەنى يادرولىق قارۋىمەن ءالى كۇنگە دەيىن قورقىتۋمەن كەلە جاتىر. سونىمەن بىرگە حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ كۇشەيۋى دە يادرولىق باقىلاۋدى كۇشەيتۋدى تالاپ ەتتى. سول ءۇشىن حالىقارالىق باقىلاۋشى ۇيىم -ماگاتە قۇرىلىپ، ۋران وڭدەۋ مەن يادرولىق ماتەريالدار شىعارۋعا حالىقارالىق باقىلاۋ ورناتىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جاسىرىن يادرولىق قارۋ جاساۋعا ۇمتىلعان ەلدەر جازالانىپ، كەيبىرىنە ەكونوميكالىق سانكسيا قويىلدى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى يادرولىق كلۋبتا جاڭا مۇشەلەردىڭ قاتارىن بىردەن كوبەيۋىنە اسەر ەتەتىن بولدى. سوندىقتان دا كسرو-نىڭ ىدىراۋ بارىسىندا كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى يادرولىق قارۋ كىم يەلەنەدى دەگەن ساۋال بولدى. كەلىسسوزدەر بارىسىندا يادرولىق قارۋلار كسرو-نىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ ەسەپتەلگەن جانە حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىن ءوز موينىنا العان رەسەي فەدەراسياسىنا بەرىلۋى قاجەت دەگەن شەشىم قابىلداندى.

وسى كەزەڭدە اۋماعىندا يادرولىق قارۋ ورنالاسقان كەيبىر وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ الدىندا ۇلكەن تاڭداۋ تۇردى: دايىن يادرولىق قارۋعا يە بولۋ نەمەسە حالىقارالىق سانكسيالارعا ۇشىراۋ. سەبەبى، ىدىراپ جاتقان الىپ دەرجاۆانىڭ ۇيىندىسىندە پايدا بولعان جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك بولۋى مۇمكىن ىشكى جانجالداردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق سەبەپتەرى كوزگە انىق ءتۇسىپ تۇرعان بولاتىن. مىنە، وسىنداي مەملەكەتتىڭ ءبىرى قازاقستان بولدى. قازاقستان وسى كەزەڭدە يادرولىق الەۋەتى جاعىنان دۇنيەدە ءتورتىنشى ورىندا تۇردى. قازاقستان ءۇشىن يادرولىق سويىلدى بەلىنە بايلاۋ حالىقارالىق يزولياسياعا الىپ بارۋى مۇمكىن ەدى. مىنە، وسى كەزەڭدە يادرولىق كلۋبقا مۇشە ەلدەر بۋداپەشتتەگى كەزدەسۋدە قابىلدانعان مەموراندۋم نەگىزىندە ۋكراينا، بەلورۋسسيا جانە قازاقستانعا يادرولىق قارۋدان باس تارتقانى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىنىڭ جانە اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا كەپىلدىك بەردى. قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى ەكونوميكالىق دامۋعا جول اشتى. وسىعان وراي اقش پرەزيدەنتى باراك وباما «يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ ەلدىڭ ەكونوميكالىق ورلەۋىنە جانە گۇلدەنۋىنە اسەر ەتتى. قازاقستان بۇكىل دۇنيە ءۇشىن ۇلگىگە اينالدى» دەپ، ەلىمىزدىڭ تاڭداعان جولىن جوعارى باعالادى. پوليگوننىڭ جابىلۋى جانە يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ءوسىرىپ، ونىڭ شىن مانىندەگى يادرولىق قارۋسىزدانۋ قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسىنە اينالۋىنا اسەر ەتتى. ن.نازاربايەۆتىڭ يادرولىق قارۋسىزدانۋعا بايلانىستى باستامالارىنىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ نەگىزگى قۇجاتىنا اينالۋى دا ەلباسىمىزدىڭ، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەدەلىن جانە وسىنداي باستاما كوتەرۋگە مورالدىق قۇقى بار ەكەندىگىن كورسەتەدى.

قۇبايدوللا امان، ءجۇمادىل ماحاببات

---