قان مەن تەر. I كىتاپ
قان مەن تەر. ءىى كىتاپ
قان مەن تەر. ءىىى كىتاپ
ىمىرت (ءى كىتاپ)
ءبىرىنشى ءبولىم
— بەتىم-اي!.. ماسقارا-اي!..
تىرىلي ارىق قاراقاتىن جەرقازباعا تاناۋراپ سويلەي كىردى. قۇشاعىنداعى وتىندى الاسا قازاندىقتىڭ جانىنا اۋدارا تاستادى. سالپىەتەك ءبوز كويلەكتىڭ ءبىر شالعايىن جوعارى كوتەرىپ ىشقىرلىعىنا قىستىرا سالدى دا، قىزىل قارىن جاس نەمەرەسىن الدىنا الىپ ىڭىلداپ وتىرعان قايىن ەنەنىڭ قاسىنا قول تايانا تىزە بۇكتى.
جەرقازبانىڭ تەرەزەسى ءدال توبەسىندە؛ وعان شەلىن العان شىڭىلتىر قوي قارنىن تۇتقان-دى؛ باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسى قوي قارنىنان ولەۋسىرەپ قانا ءتۇسىپ تۇر. ءۇي ءىشى كۇڭگىرت. قارت انانىڭ ءجۇزى كورىنبەيدى. تەك قاقىراداي بيىك اق جاۋلىعى بوزعىلدانادى.
— ەنە-اۋ، نە ەسىتكەنىڭ بار؟ الگى قاراتازدىڭ... قويلى تازدىڭ ءىنىسى بار ەمەس پە؟ تاڭىربەرگەن دەگەن سەرى ءىنىسى بار ەدى عوي، — دەپ، قاراقاتىن ەنەسىنە قاراي تاعى ءبىر ىسىرىلىپ وتىردى. سونان ءارى بەيۋاق كەشتى ءبىرتۇرلى قۇپيالى سىرعا بولەپ، ەرنى سۇيرەڭدەپ سىبىرلاي سويلەدى. — نە باسىڭدى اۋىرتايىن سەنىڭ. سول سەرى جىگىت كەپ، ەلاماننىڭ ۇيىنە ءتۇستى. اتى قارا تەر. قانجىعاسىندا ءبىر قويان، ءبىر تۇلكىسى بار. قويانى اق تۋشاداي-اۋ، اق تۋشاداي! اقبالا سىرتقا شىعىپ، سەرى جىگىتتى اتتان ءتۇسىردى. ال ەكەۋىنىڭ قالاي كورىسكەنىن كورسەڭ... ماسقارا-اي!.. بەتىم-اي! و، ءجۇزىقارا! و، قارابەت!..
قالىڭ كيىمدى بىرەۋ جەر قازبانىڭ الاسا ەسىگىنە سىيماي، ءۇستى-باسى سىقىرلاپ كىرىپ كەلە جاتتى. قاراقاتىن تەزىرەك وت جاعىپ جىبەرمەك بولدى. وتتىڭ ىزدەپ جانتالاسىپ ءجۇرىپ، جولدا تۇرعان قارا قۇماندى قاعىپ كەتتى. ونان شەلەككە ءسۇرىنىپ، ءۇي ءىشى داڭعىر-دۇڭعىر بولدى دا قالدى.
— و، كوك تىگىلگىر! و قارا بايلانعىر! ەسىز قالعىردىڭ مۇلكى، تۇگە. تاپ جاڭا عانا تاپ-تۇيناقتاي عىپ، ورىن-ورنىنا جيناپ قويىپ ەدىم. بالاسى قۇرعىرلار-اۋ، جۇرەتىن جولعا قويعان.
ءۇي يەسى ءۇنسىز. وسىنىڭ ءبارىن كۇندە-كۇندە كورىپ، ەسىتىپ جۇرگەسىن ابدەن ەتى ءولىپ كەتكەن. وت باسىنىڭ بەرەكەسىز لاستىعىنا، قاتىنىنىڭ سالاقتىعى مەن شاڭقىلداعان اششى داۋسىنا دا ۇيرەنگەندى. ول قولىنا ۇستاي كىرگەن ءبىر اسىمداي توڭ بالىقتى بوساعاعا تاستاي سالدى. سونان سوڭ جەڭىنىڭ ۇشىنا مۇز قاتقان سۋ-سۋ كيىمىن بوساعادا تۇرىپ شەشىپ، ەتىگىمەن تورگە شىقتى.
قاراقاتىن بىقسىپ جانباي جاتقان وتتى ۇرلەي ءتۇستى دە، الدە-نەگە مىرس ەتتى:
— ەلاماندى ايتام-اۋ!.. سورلىنىڭ ءۇيى بۇگىن سونشا ۇياتتى قالاي كوتەرىپ تۇر ەكەن؟
اقكەمپىر كەلىنىنە كوز قيىعىن تاستاپ: «ءا، قۇدايىم! — دەدى ىشىنەن، — قايتەيىن؟!.. بۇ دا وزگەگە كۇلەدى، وزىنە كۇلەتىن كىسى جوق پا ەكەن؟!»
قاراقاتىن وتتى تاستاي سالا ەندى كۇيەۋىنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، جالپىلداپ:
— ءبىزدى اسىرايمىن دەپ جانىڭدى جالداپ ءجۇرسىڭ. كۇن ۇزىن ءنار تاتپاعان كىسىدە ءال قايدان بولسىن؟! كەل، ەتىگىڭدى تارتىپ جىبەرەيىن، — دەپ ەدى:
— ءوزىم شەشەم! اسىڭدى بولدىر! — دەدى دوس. قاراقاتىن وسى اۋىلدا اقبالامەن ءوش. اقبالانىڭ جاستىعىن، سۇلۋلىعىن كورە المايدى. بارىنەن بۇرىن كۇيەۋى ۇرىسقان سايىن: «وزىڭدەي اقبالاعا قاراش! ءجۇرىس-تۇرىسىنا ىشپەي-جەمەي ىرزا بولاسىڭ»، — دەپ سۇلۋ كەلىنشەكتى بۇنىڭ بەتىنە سالىق قىپ باساتىن.
— ەلاماننىڭ ءۇيى جاققا كوزىڭ ءتۇستى مە؟.. — دەدى قاراقاتىن سيقىرلى ءجۇزى جىمىڭداپ. — اقبالانى ايتام-اۋ... كۇيەۋىنىڭ كوزى تىرىسىندە، تاپا-تال تۇستە جىگىت كۇتىپ الىپ... سوندا ول سورلى ەركەكتىڭ كادەسىنە جاراسا ەكەن-اۋ! اناۋ شىتىر جەگەن تۇيەدەي شەرميىپ وتىرعان ءتۇرى.
— ءاي، جەتەر! قوي، ەندى! — دەدى دوس ەتىگىن شەشىپ جاتىپ. قاراقاتىن قولىنداعى كوسەۋمەن وشاقتىڭ اۋزىنداعى شاڭدى بۇرق ەتكىزىپ سالىپ قالدى.
— قوي، قوي دەپ ماعان قوجاڭداعانى نەسى؟! ماعان قويعىزعانمەن ەل اۋزىنا قاقپاق بولا المايسىڭ. انە، قىز كۇنىندەگى جەلىگىن كەلىنشەك بولعاسىن دا جاسىرا الماي ءجۇر. وسى ءوڭىر تەگىس كورىپ وتىر. ايتا بەرسەڭ، اقبالانىڭ ىشىندەگى بالانى دا تاڭىربەرگەندىكى ەكەن دەپ...
دوس بايپاقتى ەتىكپەن قاتىنىن كوك جەلكەدەن قويىپ قالدى. جەلكەسىنە تيگەن زىلدەي ەتىك قاراقاتىننىڭ جۇلىنىن ۇزە جازداپ، كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. دوس قولىنداعى ەتىكتى قايتا سىلتەي بەرگەندە اقكەمپىر ۇستاي الدى. بالاسىنىڭ قولىنان ەتىكتى جۇلىپ الىپ، ەسىككە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
— تارت قولىڭدى! بەرەكەتىن الما وتىمنىڭ باسىنىڭ! — دوس ءتىل قاتايىن دەپ ەدى، اقكەمپىر اقىرىپ، تىيىپ تاستادى:
— تىڭدامايمىن ءسوزىڭدى. و زامان دا بۇ زامان، جامان قاتىندى ساباپ جاقسى ەتكەن جىگىتتى كورگەم جوق.
قاراقاتىن كۇيەۋىنىڭ ەندى قول قاتا الماسىن ءبىلىپ، بۇك ءتۇسىپ وتىرا قاپ، وشاققا ماڭدايىن سۇيەپ سولقىلداپ جىلادى. ول، ارينە، كوز جاسىمەن كۇيەۋىنىڭ جۇرەگىن جىبىتە الماسىن ءبىلدى. ءۇي ىشىنەن وزىنە جاقتاساتىن جاناشىر دا ىزدەگەن جوق؛ ول ءدال وسى ارادا ءوزىنىڭ دارمەنسىز سورلىلىعىن مويىنداپ، ساعى سىنىپ نالىپ جىلاپ ەدى. ءۇي ءىشىنىڭ لاڭىنان زاپى بوپ قالعان بالالار الدەن ۇرەيى ۇشىپ، شىرقىراپ جىلاپ، شام جاقپاي، قوڭىر كەۋگىم ءۇيدىڭ ءىشى اپ-ساتتە ازان-قازان بولدى دا كەتتى.
دوس دالاعا جۇگىرە شىقتى. ءون بويىن ەسسىز وشپەندىلىك كەرنەگەن جىگىت بوساعادا سۇيەۋلى تۇرعان توق شوتتى قولىنا ۇستاي ۇمتىلىپ ەدى. تومىرىڭ دوكىر جىگىتتىڭ اشۋ ۇستىندە ءبىر لاڭدى ىستەپ سالۋى ءسوزسىز ەدى. ۇيىنە جاقىنداپ قالعان ەلاماندى كوردى دە، قولىنداعى سىعىمداپ ۇستاعان شوتتى لاقتىرىپ جىبەردى. ول تەك ەلاماننىڭ ءۇيى الدىندا قاڭتارۋلى تۇرعان كۇمىس ەر-تۇرماندى بايگە كۇرەڭگە جالت ەتىپ تىستەنە قارادى:
— تۋھ! نەشە، ءسىرا، قاتىنجاندى بولعاندا دا... — دوس ىزاعا بۋلىققان قالپى ىشكە كىردى.
* * *
باس توقسان كىرگەلى الدەقاشان. ءبىراق كوپتەن كۇن جىلىمىقتانىپ، ۇلى تەڭىز ۇستاسا قويمادى. بيىلعى جەل ءبىرتۇرلى ەسىرىك. جاعالاۋ قايماقتانىپ، كىلەگەيلەنە باستاسا-اق، ارقادان شىققان قاتتى جەل ءالسىز مۇزدى بەت اشىققا ايداپ، قۋىپ اكەتىپ تۇرعان. كەشەدەن بەرى كۇن ىزعارى شۇعىل قاتايىپ، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە تۇششىباس بۇعازى كوز ۇشىنا دەيىن ۇستاسىپ، ەلامان، موڭكە، دوس، راي قازاندىق بالىق ءۇشىن باستارىن قاتەرگە تىگىپ، مۇز ۇستىنە شىعىپ ءجۇر. ءالسىز مۇز ءسال سالماق تۇسسە مايىسىپ، سىقىرلاپ قويا بەرگەسىن بۇلار شوعىرلانىپ جۇرۋگە قورقادى. وندا دا ءازىر تەرەڭگە بارماي، از عانا اۋىن تەڭىزدىڭ تايىز باسىنا سالىپ، ءۇي ءىشىنىڭ قازان قايناتقانىن ءناپاقا كورەدى.
بۇعان ەلامان ءدان ىرزا. ەكىقابات ايەلىنە جاس سورپا ىشكىزگەنگە ءماز. قولتىق ۇستاسقالى ۇيقىسى قاشىپ كەتتى. تاڭ اتقانشا الدەنەشە تۇرىپ، جاعاعا بارادى. جاڭا ۇستاسقان جاعالاۋدىڭ مۇزىن تەۋىپ، ەرتەڭ وزدەرى كوپ كىسى بوپ شىققاندا كوتەرە مە، جوق پا، بايقاپ كورەدى. كەشە دە كۇن باتار الدىندا تەڭىز جاققا كوز سالىپ ەدى؛ قارا قاتقان سۋىڭ كۇشكە ءمىنىپ قىلشىلداپ تۇر ەكەن. ەلامان ابدەن قاس قارايعانشا تۇردى. اي تۋعان جوق. و شەتى مەن بۇ شەتىنە كوز جەتپەيتىن اسپانعا شوقتاي مازداعان جۇلدىزداردى الدەكىم بىجىناتىپ شاشىپ جىبەرگەندەي. «ەرتەڭ كۇن شاعىرماق، اشىق بولار»، — دەدى ەلامان. ەرتەڭىنە بۇل ءتىپتى ەرتە وياندى. تۇنىمەن تىرپ ەتپەي شىققان اقبالانىڭ ۇيقىسىن بۇزعىسى كەلمەدى دە، توسەكتەن اقىرىن ءتۇستى. ءۇي ىشىندە دە سىبدىرسىز اقىرىن قوزعالىپ، كەشە جاتار الدىندا پەشكە جايعان كيىمدەرىن كيدى. كۇندەگى ادەتپەن بۇگىن دە تۇننەن قالعان بىردەڭەنى تالعاجاۋ ەتتى دە، اقبالا ەكەۋى «جىلاۋىق نەمە» دەپ ات قويعان جامان ەسىكتى سىقىرلاتپاي اقىرىن اشىپ، سىرتقا شىقتى. ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ بۇرىلىپ ارتىنا قاراپ ەدى، اقبالا ويانباپتى، جاڭا ءوزى قىمتاپ كەتكەن كورپە استىندا قول-اياعىن باۋىرىنا الىپ، تىپ-تىنىش جاتىر ەكەن. بۇكىل اۋىلدا بۇنان باسقا ءبىر جان ويانباپتى.
ەلامان تەڭىزگە تارتتى. تۇندە جەل تۇرعان با، تاياۋدا جاۋعان ۇلپىلدەك قاردىڭ بەت جاعى بوراپ، جاعالاۋدىڭ مۇزى ءقايسىبىر جەرلەردە كادىمگىدەي جالاڭاشتانىپ، ار جاعى كوكتايعاقتانىپ ىرسيىپ قاپتى. سونان بۇل اڭ قار، كوك مۇز ۇستىندە كۇنى بويى جالعىز. مۇز ويادى. اۋ قارايدى. تەڭىزگە شىققاندا، ءسىرا دا، ماڭىنداعى كىسى-قارانىڭ بار-جوعىن بايقامايتىن. توبەدە كوك اسپان. تابان استى كوك تەڭىز. ەكى دۇنيە اراسىندا جابىرقاۋ ويدى جانىنا سەرىك قىپ، كۇنى بويى كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ ءومىر جونىندە ويلايدى. ءوزى جونىندە ويلايدى. ءوزىنىڭ تەڭىز ۇستىندە عانا ەمەس، ومىردە دە جالعىز ەكەنىن ويلايدى. اكە-شەشەدەن ەرتە ايرىلدى. اكەسىمەن بىرگە تۋعان اعاسى — ەسبول بۇل ارادان ءبىر كۇنشىلىك جەردە تۇرادى. بالاسىز، جالعىز جەتىم شالدان قايىر شامالى. ەندىگى جاناشىردان-نەمەرە ءىنى — راي. ءبىراق ول جاس. ءوزى سياقتى و دا اكە-شەشەدەن جاستاي جەتىم قالدى. ءقازىر قارت اجەسى ەكەۋى ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىر.
ەلامان كۇرسىندى. اياعى استىندا جاتقان بىر-ەكى بالىقتى ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن تەۋىپ، وزىنەن ارەگىرەك ىسىرىپ تاستادى دا، اۋدىڭ ارقالىعىن ۇستادى. قاس قارايماي تۇرعاندا، ۇيگە تەزىرەك جەتكىسى كەپ ەدى؛ ءبىراق جالعىز كىسىگە وي ءۇيىر كەلە مە، كۇتپەگەن جەردەن قايىن اتاسى ەسىنە ءتۇستى. تىكباقاي تەنتەك شال ەل ىشىنە سىيىمسىز. وتباسىنا دا مازاسىز. سىرتىنا ءزار جيىپ، جىلانداي ىسقىرىپ وتىرعاسىن، ول باردا ءۇي ءىشى قاي جاعىنان شىعامىز دەپ قىپىلداپ وتىرعانى. ەلاماندى «بالىقشى» دەپ اتاپ، بۇعان ايتقان قاي ءسوزدى دە ازىلگە شاپتىرىپ وسقىرىنىپ وتىرادى. وعان بۇل ۇيرەنگەن. كەشە دە قاتىناعان بىرەۋدەن «بالىقشىعا سالەم ايت، اۋىز اشقاسىن بارام»، — دەپ حابار جىبەرىپتى.
بۇعان اقبالا قاتتى قۋاندى. قىز داۋرەنى قىردا وتكەن اقبالا تەڭىز ءوڭىرىنىڭ تىرلىگىنە ۇيرەنە المادى. جاز اپتاپ، ىستىق. ماسا. سونا. بالىق ساسىعان اۋا دا بۇعان جات. بالىقشى جىگىتتىڭ بوساعاسىن اتتاعان كۇننەن باستاپ سىرتقا شىقپاي، ۇيگە تىعىلىپ الدى. ءاۋىل-ۇيدىڭ اراسىندا الا كوز، كۇڭكىل كوبەيدى: «جابايى»، — دەدى. «تاكاپپار»، «مەنمەن» دەدى. بالىقشى اۋىلعا كەلىن بوپ تۇسكەسىن دە ونىڭ قىز كەزدەگى ءسانى مەن سالتاناتىن تاستاماي، ۇيدە دە، تۇزدە دە ءۇستى-باسى ۇلپىلدەپ كيىنگەنىن كۇندەپ، اسىرەسە ءۇيى ىرگەلەس وتىرعان قاراقاتىن «تۇتاق» دەپ ەرنىن شىعارار ەدى: «تۇتاق! ادىرا قال! كۇندە قىز بولعاندا بۇل اۋىلدا كىمنىڭ كوزىنە تۇسەم دەيدى ەكەن؟»
اقبالا ءبارىن ەستىپ، ءبارىن بىلسە دە، يمانى سەلت ەتكەن جوق. قايتا ءسوز تاسىپ، سىپسىڭداعان سۋماقاي قاتىنداردىڭ الدىنان وتەردە، كىم ءبىلسىن، ايەل ناسىلىنە ءتان سايقالدىڭ پا، ەلدە اۋىلداس ايەلدەر ايتسا ايتقانداي مەنمەن تاكاپپارلىق پا، ايتەۋىر ميىعىنا مىسقىل شاپتىرار ەدى دە، سوسىن قۇداي بەرگەن اجار-كورىكتى، قاساقانا الگىلەرگە «ال، كور! كورىپ ال!» دەگەندەي، تاكاپپار باسىن شالقاقتاتا تىك ۇستاپ، اياعىنداعى قىلميعان قازىق وكشە ەتىكتى انالار ءىشى كۇيسىن دەگەندەي سىقىر-سىقىر باسىپ الدارىنان وتەر ەدى. بايدىڭ قىزى بولماسا دا، اقبالا بۇرىن ءدال بۇنداي ءومىردى كورگەن ەمەس. بۇرىن، وي، نەسىن ايتاسىڭ، مال جايىمەن قىستا تەڭىز جاعاسىن ساعالاعان قالىڭ ەل سونان كوكتەم شىعار-شىقپاستا قىرعا قاپتاي كوشەر ەدى. ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىن كوشكەن ەلدىڭ الدى كەڭ جايلاۋعا اياعى قالاي جەتتى، سولاي وتى، سۋى مول سالقىن ساباتقا اپپاق ۇيلەردى بىرىنە ءبىرىن جارىستىرىپ قاز-قاتار تىگەر ەدى! قاتار قونعان ەكى اۋىل، كەيدە ءۇش اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى قوناققا شاقىرىسىپ، انا جاقتا كەلەلى كەڭەس قۇرىپ جاتسا، مىنا جاقتا سۋعا بارعان قاتىندار قۇدىق باسىندا شۇرقىراسىپ، ىمى-جىمى ىڭعايلاسىپ، ىدىس-اياقتار ارالاسا باستار ەدى؛ جاستار جاعى بارىنەن بۇرىن جول تاۋىپ، كۇندە-كۇندە كۇن باتقانىن اسىعا كۇتەر ەدى دە، قالاي قاس قارايدى، سولاي اۋىل سىرتىنداعى جاسىل توبەنىڭ استىندا باس قوسار ەدى؛ سونان قاشان جازعى تاڭ سارى بەلدەن اعارىپ اتقانشا اقسۇيەك ويناپ، التىباقان تەۋىپ، ءان شىرقاپ ۇلى ءدۇرسىل سالار ەدى؛ قىستا قالىڭ تۇسكەن قار ءقايسىبىر جىلدارى كوكتەم شىعار-شىقپاستا قاۋىرت ەرىپ، كول تابانعا جينالعان اعىل-تەگىل مول سۋعا قاز-ۇيرەك جاز بويى قاناتى ساتىرلاپ ۇشىپ-قونىپ قيقۋ ساپ جاتار ەدى. سونان سارى شىلدەنىڭ انە ءبىر اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي ىستىعى شىنداپ كۇشكە مىنگەنشە اۋىل ىرگەسىندەگى ساي، جىرالاردا قار سۋى كەنەرىنەن اسىپ كۇركىرەپ جاتار ەدى. كەڭ جايلاۋ شۇبارتقان مال. ساعىم ويناعان سالقار دالانىڭ سوناۋ شەتىندە، كوز ۇشىندا تىرناداي ءتىزىلىپ كوش كەتىپ بارا جاتادى. مىنا جاقتان سالت اتتى جولاۋشى قىر استىنان سىلاڭ ەتىپ شىعا كەلەدى. سونان ول ءبىر قىردان ءبىر قىر اسىپ جۋىق ارادا قاراسى كوزدەن ءۇزىلىپ بولمايدى. ول كىم؟ قايدا اسىعىپ بارادى؟ الدىندا الدە ءۇمىت، الدە ءبىر اڭساعان ارمان كۇتىپ ءتۇر ما؟و، داريعا، كوكتەمدە ءبىر كورىنگەن قىزعالداقتاي قىز بايعۇستىڭ باسىنداعى قىپ-قىسقا داۋرەننىڭ نەسىن ايتاسىڭ؟! قىردا وتىرعان اۋىل كەشكىسىن ورىستەن مال كەلەردە كارى-جاس تۇگەل دۇرلىگىپ، سۇرىنە-قابىنا سىرتقا شىعار ەدى-اۋ! ورىستەن قايتقان مالدىڭ الدىندا بوتاسى اۋىلدا قالعان جاس ىنگەن جەر تۇبىنەن بوزداپ، سيىرلار موڭىرەپ، قويلار ماڭىراپ، اۋىل ءۇستى اپ-ساتتە ازان-قازان بولار ەدى دە، ءۇي بولعان ۇيدەن قارىنا شەلەك ىلگەن ايەلدەر شىعار ەدى؛ تۇلىمى جەلكىلدەگەن كىپ-كىشكەنتاي اقبالا دا اناسىنا قولعابىس بەرىپ، وزدەرىنە قاراعان از عانا ساۋلىقتىڭ قوزىلارىن كوگەندەپ، اياعى-اياعىنا تيمەي زىرلاپ جۇرگەنى. سونان قاشان ساۋىن مال ساۋىلىپ بولعانشا بۇعان دا تىنىم جوق، تەك سونان ءبىر كەزدە كوز بايلانىپ، ىمىرت ءۇيىرىلىپ اپ-ساپ بولعاندا عانا وشاقتا وت جانىپ، ءۇي-ىشى كەشكى استا باس قوسىپ، داستارحان باسىنا جينالار ەدى؛ ول ءومىردىڭ نەسىن ايتاسىڭ؟! ىرگە ءتۇرۋلى. ەسىك تۇسىرىلگەن. تۇندىك ىق بەتتەن جارتىلاي اشىلعان. ءۇي ءىشى اسقا وتىرعاندا سىرتتا كوگەن باسىندا جاتقان قويلار مەكىرەنەدى. وقتا-تەكتە تۇيە پىسقىرادى. كوشپەلى ءومىردىڭ بۇ دا كىشكەنتاي بالا كەزدەن قانعا سىڭگەن قيماس ءبىر قىزىعى ەدى عوي! كىم ءبىلسىن، سونى ويلاي ما، اقبالا ءقازىر ءتىپتى كوڭىلسىز. ءبىر جولى جىلاپ وتىرعان ۇستىنەن شىقتى. «توركىن جۇرتتان جايسىز حابار ەسىتتى مە؟». زارەسى ۇشقان ەلامان: «نە بولدى؟ جايشىلىق پا؟» — دەپ ەدى، اقبالا ءلام دەمەي، سىرت اينالا بەرە جاسىن ءسۇرتتى. قيپاقتاپ قاسىنان كەتپەي تۇرعان بۇعان كوز قيىعىن سالماستان سىرتقا شىعىپ كەتتى. سونان بەرى بۇندا مازا جوق. كۇن ۇزىن تەڭىزدە بوپ، سونان كەش تۇسكەسىن، بىردە ەرتە، بىردە كەش ۇيگە كەلگەندە تابالدىرىقتان اتتاي بەرە سىرت كيىمىن شەشپەستەن بۇرىن اقبالانىڭ اجارىنا قارايدى. ۇندەمەسە دە، ىشىنەن ازىپ ءجۇر. قانداي دا جانىن جەگەن دەرت... ونى بۇنىڭ ءوزى دە بىلەدى: قىر مەن ويداعى ەلگە پاش بولعان اقبالا مەن باي اۋىلدىڭ جاس مىرزاسى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ءالى دە ۇزىلە الماي جۇرگەن ماحابباتتى بىلسە دە، بۇل ءبىراق ءتىلىنىڭ ۇشىنا المادى.
اقبالانى ايادى. سۇيەۋ قارتتى سىيلادى. ايتقانىنان قايتپايتىن قيقار شال دەگەنىن ىستەپ، قىزىن بالىقشى جىگىتكە قوستى. تاعدىردىڭ كەسىگى سولاي بولىپ، شاراسىزدىق باسقا تۇسكەسىن، امال قايسى، اقبالا لاجسىز كونگەن ەدى.
وي قاجىتتى ما، كەشكە قاراي ەلامان ءوز دەنەسىن ءوزى ارەڭ قوزعادى. باتتيىپ ىسكەن ساۋساقتار يكەمسىز. كەشكى قاتقىل جەل ىشتەن شىققان دەمىن اقشۋدالاپ ىققا قاراي اكەتىپ تۇر.
كەشكى ىمىرت تەز تۇتاسىپ، توڭىرەك تۇنجىراي باستادى. ەلامان ەرتەڭ بولماسا، اۋدى بۇگىن باسقا جەرگە اۋدارىپ سالۋعا ۇلگىرە الماسىن ءبىلدى. شىنىندا دا، ءبۇل كەزدە باتىپ بارا جاتقان كۇن الىستاعى جالدىڭ بىرىنە يەگىن سۇيەپ، ەڭكەيىپ قالعان ەدى. قۇبىلا بەت تۇتاس قىزارىپ، جەل جىرتىپ دودا-دوداسى شىققان بۇلت باتار كۇننىڭ شاپاعىنا باۋىرىن بوياپ الاۋلاپ اپتى. «اپىر-اي...» — دەپ ەلامان قۇبىلا بەتتەن كوزىن الماي، ۇزاق قارادى. «اپىر-اي، ءا؟!. نە قىلسا دا، كەڭ الەمدى قۇشاعىنا الىپ تۇتاسىپ كەلە جاتقان مىنا ءتۇن قاراڭعىلىعىنا جول بەرمەي، جانتالاسىپ شارپىسىپ جاتقان جەر بەتىندەگى جالعىز تىرلىك وسى-اۋ! ەندەشە، ءومىر مەن ءولىم سياقتى قاراڭعى مەن جارىق تا ءبىرىن-بىرى كەزەك جەڭىپ، تىرلىك ءۇشىن بۇلار دا تارتىسىپ جاتا ما، قالاي؟ سوندا، ءباتىر-اۋ، ءار تىرلىككە تونەر ءبىر-بىر زاۋال بولعانى ما؟ انا قاراشى، كەزەگى كەلگەندە كۇن باسىنا دا زاۋال ءتونىپ، قارا كەبىنگە ورانىپ، بار الەم ءتىل تارتپاي، ءتۇن قۇشاعىنا كىرىپ بارا جاتقانداي...»
ەلامان كۇرسىندى دە، بالىق سالعان قاپتى كوتەرىپ يىعىنا سالدى. بۇگىن كۇنى بويى ايەلىن ويلاپ، مازاسى بولمادى. ۇيگە جەتكەنشە اسىعىپ، بەت جاعىن كىربىك قار شالعان مۇزدى تايعاناقتاپ باسىپ كەلەدى. اۋىر ەتىكتىڭ استىنا تۇسكەن قيىرشىق قار قىشىر-قىشىر. ويىندا اقبالا. تەڭىزگە شىعار الدىندا وتىن-سۋىن ىشكە كىرگىزىپ بەرىپ كەتسە دە، الدى ءتۇن بولعاسىن كۇنى جۋىقتاپ قالعان جاس كەلىنشەك جالعىزسىراپ قالدى ما دەپ قورقا بەرەدى. ءوزى جوقتا جالعىزسىراپ، ەلەگىزىپ قالعانداي كورەدى. وسى كۇنى اقبالا قاتتى كىرجيسە دە، زارەسى قالمايدى. بويىنا بىتكەن بالاعا، نە وزىنە زاقىم بولا ما دەپ، ءسات سايىن جۇرەگىنە سۋىق ۇرەي شابادى. ءوزى تۇزدە جۇرگەندە تۇڭعىش قۇرساق كوتەرگەن تۇمسا كەلىنشەكتىڭ قاسىندا باس-كوز بوپ وتىراتىن ەستيار بىرەۋدىڭ بولماعانىنا قىنجىلادى.
ەلامان ءۇيىنىڭ الدىنا توقتاعان سالت اتتى بىرەۋدى كوردى. «كىم ەكەن؟» — دەپ ويلاپ، سالت اتتىدان كوزىن المادى. بۇل ءوڭىردىڭ بالىقشىلارى — ءبىر تايپا ەل. جۇمىرتقاسىن جالاڭاش قۇزعا سالعان تاۋ قىرانىنداي، جەل-قۇزدىڭ وتىنە قونىس تەپكەن. جاپىرايعان جەرقازبالارىن ۇلى تەڭىزگە ءتونىپ تۇرعان بيىك جاردىڭ باسىنا مىنبەلەتە سالعاندىقتان، ادەتتە، مۇز ۇستىندە جۇرگەن كىسىنىڭ كوزى بالىقشىلار اۋلىنا مول جەتەتىن-دى.
ەلامان كورىپ كەلەدى. جولاۋشى حابارلاس قىلدى، بىلەم، انە، ىشتەن اق كويلەكتى ايەل شىقتى. ات تىزگىنىن ۇستادى. قۇرمەتپەن كۇتىپ العانىنا قاراپ، مىناۋ كىم دە بولسا، سىيلى ادام. كىم بولدى ەكەن؟ الدە؟.. الدە سۇيەۋ قارت پا؟ ءيا، سول! سول بولدى. ءقايتسىن پاقىر، بالاسىن كورگەنشە شىداماي، ۋادەلى كۇننەن بۇرىن كەلگەن عوي. ەلامان ەكى كوزىن قوناقتان ايىرمادى. اقبالا جولاۋشىنى الىپ ىشكە كىردى. ىلە-شالا شولاق مۇرجادان ءتۇتىن بۇرق ەتتى. اسىققاندا جار باسىنا قيالاپ شىعاتىن جولدى قاشىقسىنىپ، ءۇيىنىڭ ءدال وكپە تۇسىنا كەلدى دە، تىك جارعا توتەلەپ سالدى. ءبىر قولىمەن ارقالاعان بالىقتى ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن قارسى باۋرايعا بىتكەن الابۇتا، كەندىر جۋسان، قىربىڭ قىزىل تۇزگەنگە جارماسىپ، مىسىقشا تىرمىسىپ ورلەپ كەلەدى. ءقادىرلى قوناعىنا سوياتىن مالى بولماسا دا، اجارلى بالىققا ءدوپ كەلگەنىنە قۋانىپ، جار باسىنا اسىعىپ القىنىپ شىعىپ ەدى، وسى ارادا... قاڭتارۋلى تۇرعان بايگە كۇرەڭگە كوزى ءتۇستى. اڭ قۋعانى كورىنىپ تۇر. ەتى قىزىپ اپتى. ءبىر ورىندا تاقات تاۋىپ تۇرماي، سۋلىعىن شايناپ شيىرشىق اتىپ تۇر ەكەن. جانى قاپەلىمدە اياعىنىڭ باسىنا كەتكەن ەلامان جار كەمەردە سىلەيىپ تۇرىپ قاپ ەدى. الدەقايدان جۇگىرىپ كەلگەن سارى قانشىق بۇنىڭ ۇستىندەگى بالىق ءيىسى شىققان كيىمدى يىسكەدى. سوسىن مۇپ-مۇزداي تۇمسىعىمەن قولىن جالاعاندا سۇلىق تۇرعان جىگىت بويىن جيىپ الا قويدى...
* * *
ءوز ۇيىنە ءوزى ازەر كىردى. جانە كىرەر جەردە كۇيبەڭدەپ ءبىراز بوگەلدى. سۋىق قاپقان بويى سىقىرلاپ، الاسا ەسىكتەن اقىرىن كىرىپ كەلە جاتقان ءۇي يەسىن كورگەندە توردە وتىرعان جاس جىگىت وسىعان دەيىنگى نىعىز قالپىنان ايىرىلىپ قاپ، لىپ ەتىن جەپ-جەڭىل تۇرەگەلدى:
— ەل-اعا... اسسالاۋمالەيكۇم!
ەلامان سالقىن امانداستى. سونان ارتىق تىلگە كەلمەي، سۋىق قاپقان كيىمى سىقىرلاپ، ەسىك الدىندا تەرىس قاراپ تۇرىپ شەشىندى. ءا دەگەندە اقبالا ىشتەي ابىرجىپ قالسا دا، ءبىراق ىلە-شالا ءوزىن دە، ءوڭىن دە وپ-وڭاي بيلەپ الا قويدى. قولىنداعى شارۋاسىن تاستاي سالدى دا، قاشاندا ءوزىن ۇستاي بىلەتىن سابىرلى قالپىن ساقتاپ، كوك ساۋىر كەبىس كيگەن ىپ-ىقشام اياعىن اقىرىن ىرعاڭ-ىرعاڭ باسىپ ەسىك الدىندا شەشىنىپ جاتقان ەلامانعا باردى. قولىنان سۋ كيىمدەردى الدى. الۋىن السا دا، ءبىراق ونى قايتەرىن بىلمەي، وزىنەن قاشىرتىپ ارەگىرەك ۇستاپ تۇردى دا، سوسىن وشاق جانىنداعى وتىن ۇستىنە تاستاي سالدى. ادەتتە، تەڭىزدەن كەلگەندە ەلاماننىڭ سۋ كيىمىن پەشكە جاياتىنى ەسىنە كەيىن ءتۇستى. سوعان ءوزى ىڭعايسىزدانىپ قالسا دا، ءبىراق قوناق جىگىتتىڭ بۇنى كوزىنىڭ استىمەن باعىپ، جىميىپ كۇلىمسىرەپ وتىرعانىن بايقادى دا، وتىن ۇستىندە جاتقان سۋ كيىمگە قولىن سوزبادى. توردە مۇرتى جىلتىراپ، تۇك بىلمەگەنسىپ تىمسىرايا قالعان جاس مىرزاعا بۇرىلىپ سازارا ءبىر قارادى دا، سوسىن قايتىپ وعان كوڭىل بولگەن جوق. ەندىگى قىلىعىنىڭ ءبارى وعان بەينە «كۇلسەڭ كۇلە بەر. ءتاڭىرى ماڭدايىما وسى بالىقشىنى جازعاسىن قايتەم؟.. ەندىگى جەردە وسىنىڭ وتىن جاعام، وسىعان قىزمەت ەتەم» دەپ، ار جاعىندا ايتا الماي، ءىشىن ورتەپ جۇرگەن ىزاسىن اشىنعاندا ءبىر-اق اڭعارتتى دا، وسىدان كەيىن قىسىلماي دا، قىمسىنباي كۇيەۋىنىڭ بار جاعدايىن ىستەپ، پەش تۇبىنە توسەك سالدى، يىعىنا شاپان جاپتى. ەلامان قوناق جىگىت كوزىنشە وزىنە كورسەتكەن اقبالانىڭ ىقىلاسىنا ءدان ىرزا.
— ەل-اعا، ءبىز كورىسپەگەلى قاي زامان؟! قالاي، اۋىل-ەل امان با؟
— شۇكىر.
— بالىق تالابى قالاي؟
— قايداعى بالىق؟..
— ءيا، مۇز قاتپاي تۇر عوي. قىستىڭ كەشتەگەنى مال ۇستاعان شارۋاعا جاقسى بولسا دا، سەندەرگە قيىن ەكەنىن بىلەم.
ەلامان ۇندەمەدى. تاڭىربەرگەن ونىڭ ىڭعاي بەرمەگەن سىڭايىن بايقاسا دا، ءبىراق تۇك بولماعانداي ءتۇسى شىمىرىككەن جوق. يىعىنداعى تۇلكى ىشىكتىڭ ەكى شالعايىن تاقىمىنىڭ استىنا باسىپ، ىرعالىپ قويدى دا:
— ەل-اعا، — دەپ اڭگىمەنى ارىدەن قوزعادى، — كورشى وتىرعان قونىستاس اۋىل ەدىك. قۋانىشىمىز بەن كورەر قىزىعىمىز ورتاق ەمەس پە ەدى؟ اتالاس بولماساق تا، ەكى اۋىل اياداي جەردە ىرگەلەس وتىرعاسىن ءبىر ءداندى جارىپ جەپ، ءبىر مالدىڭ ءسۇتىن ءبولىپ ىشكەن بۇتىندىك ەمەس نە ەدى كوزدەگەنىمىز؟ سولاي ەمەس پە، ەل-اعا؟
ەلامان مىرس ەتتى. ءبىراق بۇل جولى دا ۇندەگەن جوق.
— شىنىمدى ايتايىن، كەشە سەن ۇيلەنگەندە تويىڭا شاقىرار دەپ دامەتىپ ەدىم...
و، زالىم! بۇل نە، مازاق پا؟ تىم قۇرىسا، تۇزدە دە ەمەس، ۇيدە، تورىڭدە وتىرىپ... زىعىرى قايناعان ەلامان اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ىشىنەن تىنىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ وتىر. قانشا قيىن بولسا دا، وسى كەش مىنا زالىمنىڭ الدىندا سىر بەرمەي، شىداپ باققىسى كەپ ەدى؛ وعان ءبىراق ءوزىن ۇستاسا دا، ءوڭىن بيلەي الماي، سالقىنقاندىلىعىن ساقتاۋ قيىن بوپ بارا جاتقاسىن باسىن باۋىرىنا تارتىپ، ءتۇسىن بەرمەي تومسارىپ وتىرىپ مۇرتىنا قاتقان مۇزدى بىر-بىرلەپ ۇگىپ تۇسىرە باستادى. تاڭىربەرگەنگە ءالى نازارىن تىكتەپ قاراعان جوق؛ اقبالاعا دا قاراماۋعا تىرىستى. ءدال ءقازىر اقبالاعا قاراسا كوپتەن كوكىرەگىن قارايتىپ جۇرگەن تالاي كۇدىكتىڭ بەتىن اشاتىنداي قورىقتى. انشەيىندە جاننان جاسقانبايتىن الا كوز تۇنجىراعان قاباق استىنا تىعىلىپ قالعان. بۇل ءقازىر قارامايىن دەسە دە، قاراماۋعا تىرىسىپ باقسا دا، ءبىراق... وسىلاي وتىرىپ تا كوكىرەگى قۇرعىر ءبارىن سەزىپ وتىر. بالا كوتەرگەلى اقبالاعا وتىرىپ-تۇرۋ قيىنداپ قالعانىنا قاراماي، ۇيگە قوناق كەلگەلى بايەك بوپ ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. انە، سىرتقا شىقتى. مىنە، ىشكە كىردى. سىرتقا شىعىپ، ىشكە كىرىپ ۇشىپ-قونىپ ءجۇرىپ شاي دەمدەدى. ۇشىپ-قونىپ ءجۇرىپ داستارحان جايدى. جاس قوناقتىڭ اسقا قارامايمىن دەگەنىنە بولماي، ءالى سول اياعى جەرگە تيمەي، ۇشىپ قونىپ ءجۇرىپ اكەسىنە ساقتاپ وتىرعان سىباعالى مۇشەنى سولايىمەن قازانعا سالدى. جوق، مىناۋ بۇرىنعى اقبالا ەمەس. باسقا. مۇلدە... مۇلدە باسقا. انە، ەڭ اياعى ۇيدە جوق نارسەنى وسى اۋىلعا كەلىن بوپ تۇسكەلى ەسىگىن اشپاعان انا كورشى، مىنا كورشىگە جۇگىرىپ، بىرەۋدەن انا جوقتى، بىرەۋدەن مىنا جوقتى سۇراپ اكەلدى.
ەلامان ءوزىن ازەر ۇستادى. اقبالاعا جەكىپ «وتىر، شايىڭدى اكەل!» دەگىسى كەپ الدەنەشە وقتالسا دا، ءبىراق سونىڭ بارىندە دە ءدال ايتار جەردە اۋزى بارمادى. سونىڭ ۇستىنە موڭكە كەلدى.
— اقساقال، تورگە شىعىڭىز! — دەدى قوناق سەرپىلىپ، جوعارعى جاعىنان ورىن بەرىپ.
— تىرپ ەتپە! قازاق بالاسى سەندەر توردە جۇرسەڭدەر ءبىزدىڭ باسىمىز جەردە قالماس، — دەپ موڭكە قوناقتان تومەنىرەك وتىردى دا، — يە، بالا، — دەپ تاڭىربەرگەنگە بۇرىلدى، — كەلە قويمايتىن اۋىلىڭ ەدى عوي بۇل. جاي ءجۇرسىڭ بە؟
— اڭ اۋلاپ شىعىپ ەدىم.
— ءا، اڭ اۋلاپ ءجۇرسىڭ بە؟ قالاي قانجىعانى قاندادىڭ با؟
— وتكەن جولى وسى ماڭنان قاشقان ءبىر تۇلكىدەن ايىرىلىپ قالعام. ءساتى ءتۇسىپ سوعان كەزدەسكەنىم.
— اپىر-اي، ءا؟! جولىڭ بولعان ەكەن.
— سارى قانشىق تۇلكىنى كوپ قۋماۋشى ەدى. وسى جولى ءبىراز شالدى. تاپ مىنا ءسىزدىڭ اۋىلدىڭ سىرت جاعىنداعى قوڭىر توبەگە كەلگەندە جەتتى.
— ە-ە، كەلەتىن ويىم جوق ەدى، تۇلكى اكەلدى دە. ماقۇل! ماقۇل!.. — دەپ موڭكە لەكىتە كۇلدى دە، — بالا، وسى سەنىڭ ءىنىڭ قايدا؟ — دەدى.
— جاسانجان ورىنبوردا، وقۋدا عوي. جاقىن ارادا كەلەدى، — دەپ تاڭىربەرگەن تىلدەسەتىن كىسى تابىلعانىنا قۋانىپ، موڭكەگە قاراي بۇرىلىپ ەدى. ءبىراق موڭكە ارعى جاعىندا وتىرعان ەلامانعا بۇرىلىپ، ەكى بالىقشى ءوزارا شۇيىركەلەسىپ كەتتى.
— سەنى ورالسكى بايى شاقىردى دەدى عوي؟
— ءيا، شاقىردى. مۇز ۇستىنە قاشان شىعاسىڭدار دەيدى.
— سەن نە دەدىڭ؟
— نە دەيىن... مۇز ءالسىز، كوپ ادام بوپ شوعىرلانىپ ءجۇرۋ ءقاۋىپتى دەدىم.
— دۇرىس ايتقانسىڭ. ال، شودىر نە دەدى؟
— نە دەۋشى ەدى، بالىق كەرەك دەپ شولتاڭداپ تۇر.
— ە، بايعا بالىق كەرەك بولسا، كەدەيگە جان كەرەك ەمەس نە ەكەن؟
ەلامان ۇندەمەدى. قارت بالىقشى ەندى تاڭىربەرگەنگە بۇرىلدى:
— قوناق بالا، مەن وسى ءبىر اڭگىمە ەسىتتىم عوي... سەنىڭ قويلى اعاڭ بولىستىڭ سايلاۋىنا ءتۇستى دەگەن نە؟ راس پا؟
قۇدايمەندە بايدى ەل اراسى كەمسىتىپ قاراتاز دەيتىن. موڭكە بۇل اراسىن سىپايىلاپ كەلتىرسە دە، ءبىراق ار جاق كومەيىندە «قويى بولماسا، ءتايىرى سو دا كىسى مە؟!» دەگەن كەكەسىن تۇردى. كوڭىلى جۇيرىك جىگىت سونى سەزسە دە، سىر بەرمەي:
— ءيا، ول كىسى سايلاۋعا ءتۇستى، — دەي سالدى.
— قادامى قايىرلى بولسىن!
شىن كوڭىلدەن تىلەكتەستىك ءبىلدىرىپ جاتقان سياقتى ەدى. جاس مىرزا دا سولاي قابىلداپ ەدى، ءبىراق موڭكە تاعى دا اياق استىنان مىنەز شىعارىپ، قاسىندا وتىرعان ەلاماندى تاقىمىنان باسىپ قويىپ:
— كوردىڭ بە، بالا؟! ازۋى پىشاقتاي، ارقاسى وشاقتاي اعالارىڭ، انە، ۇيىرگە تۇسكىسى كەپ ءجۇر. ەرتەڭگى كۇنى قۇتپان ايعىرداي، ەل شەتىن تورىپ، ازىناپ شىعا كەلەر، ءالى-اق! — دەپ تاعى دا لەكىتە كۇلدى دە، — ءجا، مەن كەتەيىن، — دەپ تۇرەگەلدى.
— اسقا قارا!
— راقمەت! اۋرۋ باققان ءۇيمىز عوي... جەڭگەڭ جالعىز. ۇيگە بارايىن.
موڭكە جاس قوناققا نازار دا سالماي، سىرت وراي بەرگەن سۋىق قالپى شىعىپ كەتتى.
* * *
تاڭىربەرگەن اقبالانى جاڭا كورگەندەي. باعانادان بەرى جۇپىنى ءۇيدىڭ ءبىر جاعىن تۇنجىراتىپ وتىرعان مىنا ءۇي يەسى ەسىنە تۇسكەندە عانا مويىن بۇرعانى بولماسا، قالعان ۋاقىتتا كوزى دە، كوڭىلى دە اقبالادا. اقبالا قىز كەزىندە تالدىرماش نازىك ەدى، بالا كوتەرگەسىن تولىعىپ، يەگى استىنا بولار-بولماس بۇعاق پايدا بوپتى، تۇلا بويىنداعى قالعان مۇشەسى دە ءبۇل بىلەتىن باياعى قىز كەزىندەگىدەن بالعىن تارتقان. قاشاندا بويىن كۇتە بىلەتىن اقبالانىڭ بۇل جولعى كيىمدەرىنىڭ بۇرىنعىدان ءسانى دە، اجارى دا بولەك ەكەن. ايەل بولعاسىن دا اق جىبەك ءشالىنى باسىنا جاۋلىق قىپ تارتپاي، ەكى شەتىن قايىرىپ اكەپ جەلكەسىنە انشەيىن نەمقۇرايدى بايلاي سالعانى دا جاس كەلىنشەكتىڭ سىمباتىنا ەرەكشە ۇيلەسىم تاۋىپتى. ۇستىندەگى اق تورعىن كويلەكتى دە بالا كوتەرگەلى تولىعا باستاعان دەنەگە لايىقتاپ قىناماسىن قىسپاي، ادەيى كەڭدەۋ، مولداۋ تىككەن. اق تورعىن كويلەكتىڭ وتىرسا دا، تۇرسا دا جەل شاقىرىپ دەليىپ الا جونەلەتىن ەتەگى بۇل كەلگەلى تىنىم كورمەي ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن كەلىنشەكتىڭ ءۇي ىشىندەگى قيمىلىنان دۇركىرەپ حابار بەرىپ، ەكى ەركەك ەلەڭ ەتە قاپ وتىر. انە، ەسىك اشىلدى. شاپشاڭ اشىلعان ەسىكتەن اۋەلى اپپاق كويلەكتىڭ ەتەگى كورىندى. دەليگەن ەتەك ار جاقتان اپپاق كەلىنشەكتى ەشقايدا بۇرىلدىرماي، تۇپ-تۋرا قاق توردە وتىرعان قوناققا اكەلدى. قولىنا ۇستاي كىرگەن قۇرت- ىرىمشىكتى قوناقتىڭ الدىنا توككەلى بۇل كەزدە اجەپتاۋىر تولىعىپ قالعان دەنەسىن ءسال ءيىپ، تىزەسىن ءسال-پال بۇككەندە، و، اللا، الدەبىر اق قۇس عايىپتان پايدا بوپ، داستارحان شەتىنە قونعانداي، الگى اپپاق اق تورعىن كويلەكتىڭ دەليگەن ەتەگى قاپەلىمدە جان-جاعىنا جايىلىپ، اينالاسىن اقشاڭقانداپ كومىپ جىبەردى. جاس مىرزا ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ، اقتارىلىپ قالعان. بۇل نە؟ ءوڭ بە؟ الدە ءتۇس پە؟ الدە، وسى كۇندەرى ايەلىنىڭ قاسىندا جاتىپ تا اقبالانى ويلاعاندا ءناپسىسى قۇرعىردى ۇستاي الماي، اقسارى ءارقاشان باياعىنى اڭسايتىن... سوندا ءدال وسىنداي ادەمى عاجاپ ەلەس ەسىن الماۋشى ما ەدى؟ تاڭىربەرگەن داستارحانعا قۇرت-ىرىمشىك توگىپ جاتقان اقبالاعا «كەتپەشى!» دەگەلى ۇمتىلا ءتۇستى دە، ءوزىن ازەر توقتاتتى. ءيا، مىناۋ ءوڭى بولماس. باياعىدا، قايسىبىردە ەكى اۋىل قاتار قوناتىن. سوندا ەل تەگىس ۇيقىعا كەتكەندە اقبالا ەكەۋى اۋىل سىرتىنداعى كۇركىرەۋدە كەزدەسەتىن. ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا كەزدەسكەن سول ءبىر ايلى تۇندەردە ەكى ىنتىق ەكى جاقتان جۇگىرىپ كەپ ىستىق قۇشاقتار ءۇنسىز ايقاسىپ، ۇزاق جابىسىپ تۇرار ەدى دە، سونان ايرىلىسار جەردە بۇل ىلعي دا وسىلاي «كەتپەشى! توقتاي تۇرشى!» — دەپ قيىلۋشى ەدى عوي؟!
تاڭىربەرگەن اقبالاعا ۇيلەنە الماعانىنا وكىندى. نە قىلاسىڭ، بۇنىڭ وزىنەن بولدى. ەكى اعانىڭ دەگەنىنەن شىعا المادى. قوڭسىلاس وتىرعان ءبىر ىرگەلى ەلگە ارقا تىرەگىسى كەلدى دە، اقبالانى جىلاتىپ، ۇلىقۇم بويىن جايلاعان تىلەۋ — قاباق رۋىنىڭ بەلدى ءبىر جۋانىنىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ ەدى. سونان بەرى اقبالاعا كەزدەسۋگە بەتى شىداماي جۇرگەن-دى. سۇيتسە، وي، اينالايىن-اي! كىسى اسىلى، ايەل زاتىنان ساداعا كەتسە بولماس پا؟! اپىر-اي، بۇعان نە وكپە، نە ناز، كىنا ارتىپ، وپاسىزدىعىن بەتىنە باسپادى-اۋ.
— شاي الساڭشى، — دەدى اقبالا بۇعان كەسەنى ءوز قولىمەن اپەرىپ جاتىپ.
بۇندا كەلگەلى جاس مىرزانىڭ كوزى كوپ نارسەگە جەتتى: اقبالا كۇيەۋگە شىققاسىن دا ەلامانعا باياعىداي سالقىن؛ تەك اتا، انا قوسقاسىن شاراسى قۇرىپ، لاجسىز كونگەن. ال، بۇعان دەگەن ماحاببات ءباز-باياعىداي. قىز كەزدەگىدەن بۇنى ارتىق سۇيمەسە كەم سۇيمەيدى. قايتا، سۇيگەنىنە قوسىلا الماعان ءاربىر ايەلدەي، بۇرىنعىدان دا ارمان ۇزدىگە تۇسكەن بە؟ ىنتىزارلىق پا، قۇشتارلىق پا، قايسىسى بولسا دا، تاعات، سابىر تاۋسىلىپ، شىدام شەگىنە جەتكەن كەز وسى ما؟ سوعان ءدال كەلدى مە؟ انا قاراشى، قاسىندا قاباعىن قارس جاۋىپ، تۇنجىراپ وتىرعان وسى ءۇيدىڭ ەركەگى بار ما، جوق پا، ءتىپتى ويىنا كىرىپ-شىققان جوق. الگىندە داستارحان ۇستىنەن قولىن سوزىپ كەسەنى بەرىپ جاتقاندا بۇعان ەكى رەت كوزىن ىركىپ قاراپ ەدى؛ اسىرەسە سوڭعى قاراعاندا كىرپىك استىنان ۇزاعىراق قادالعان قارا كوزدىڭ شوقتاي مازداعان جانارىندا قۇددى تۇنگى ءورتتىڭ ساۋلەسى شارپىپ وتكەندەي، ەندى ءسال كىدىرسە وزىمەن قوسا بۇنى دا ورتەپ جىبەرەتىندەي جالىنداپ تۇر ەكەن. جاس مىرزا دىرىلدەپ كەتتى. وسى ۇيگە جولى تۇسكەسىن كەلە قالعان الدەبىر كەزدەيسوق قوناق ەمەس، ءتىپتى ارىلەسە ءۇي قوجاسى داستارحان باسىندا مۇرتىنا قاتقان مۇزدى ۇگىپ وتىرعان انا جامان بالىقشى دا ەمەس، وسى ءۇيدىڭ ناعىز قوجاسى بۇنىڭ ءدال ءوزى سياقتى. وزىنە دەگەن اقبالانىڭ ىقىلاسىن كورگەسىن ول ەندى ءوزىن ەرتەدەن بەرى ءۇي ءىشىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، تۇنجىراپ وتىرعان مىنا نەمەگە سىرتىن بەرىپ، كوبىنە اقبالا ەكەۋى سويلەستى. داستارحان جينالعاسىن تىماعى مەن قامشىسىن الدى.
— ساۋ بول، اقبالا.
ەسىككە جاقىن تۇرعان كەلىنشەك ءسال كەيىن شەگىنىپ، سىرتقا بەتتەگەن جاس قوناققا جول بەردى. قوشتاسار جەردە ەلامان ەرنىن قيمىلداتقانى بولماسا، وتىرعان ورنىندا تىرپ ەتپەي وتىرىپ قالدى. شابالاقداعان يتتەر بەيۋاقتا اتتانعان قوناقتى اۋىل سىرتىنا ۇزاتىپ سالدى. ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ابدەن ۇزاعانشا ەلامان تىرپ ەتپەدى. ول باعانا ءبىر كەرگەندە-اق مىنا بايگى كۇرەڭ بۇل وڭىردەگى ءوزى بىلەتىن جىلقىلاردان ءتۇسى بولەك مال ەكەنىن بىلگەن-دى. شاماسى، بۇ دا قانشەلەك كالەننىڭ قولىنان شىققان ۇرلىق مال بولار دەپ ويلاعان. مىناۋ شىنىندا دا قۋسا- جەتىپ، قاشسا-قۇتىلاتىن ات.
باياعىدا... قۇدىق باسىندا بولعان توبەلەستە بۇنىڭ اكەسىن تاڭىربەرگەننىڭ اكەسى ابىرالى قۋىپ جەتىپ، كوك سۇڭگىنى سالعاندا دا ابىرالىنىڭ استىندا ءدال وسى بايگى كۇرەڭدەي جۇيرىك ات بولمادى دەيسىڭ بە؟!
— تۇر، توسەك سالايىن!
كورپەنى كوكىرەگىنە قىسىپ دىكەكتەپ تۇرعان ايەلگە ەلامان كوز سالمادى. دالا تاستاي قاراڭعى ەكەن. جەل باعاناعىدان دا قاتايا ءتۇسىپتى. «مۇزدى قۋىپ كەتپەسە ءقايتسىن؟»
ەلامان ىشكە قايتا كىرگەندە اقبالا شامدى ءسوندىرىپ، جاتىپ قالعان ەكەن. ەلامان يىعىنداعى توندى ىرگەگە تاستاي سالدى دا، سىرتىن بەرىپ تەرىس قاراپ جاتقان اقبالانىڭ جانىنا قيسايدى. كوزىنە ۇيقى ورالمادى. ەسىنە بايگى كۇرەڭ ءتۇستى. ارىسى تۇرىكپەن، بەرىسى اداي، تابىننان كەلگەن سۇيەگى اسىل جانۋار! كالەن ۇرىمەن قوس بولعالى قۇدايمەندە مەن تاڭىربەرگەننىڭ جىلقىسىندا وسىنداي قىل قۇيرىق جۇيرىكتەر كورىنە باستادى. اكەسى پاقىر اتى ناشار بوپ سورلادى، ايتپەسە، بىرمە-بىر شايقاستا ابىرالىعا الدىرماس ەدى. ارالارىندا كيكىلجىڭى بار ەكى اۋىل ءبىر جولى اقمارقاعا قاتار قوندى. مالدى-جاندى اۋىلدىڭ اپەر-باقان جىگىتتەرى قوڭسىلاس وتىرعان كەدەي اۋىلمەن قىرعي-قاباڭ. كوبىنە-كوپ جەر جەتپەي، جايىلىم ءۇشىن قىرقىساتىن، كەيىن اۋىز سۋعا ءىشتارلىق قىپ، قۇدىق باسىنا بارعان قاتىن-بالانى ساباپ جىبەرەتىن بولدى. سول كۇنى دە باي اۋىلدىڭ سوتقار جىگىتتەرى بۇلاردىڭ ازعانتاي مالىن سۋارتپاي، قۇدىق باسىندا ەكى جاق كەۋدە تىرەسىپ تۇرىپ الدى. كەلىسىمگە كەلە الماعاسىن، اقىرى ەكى جاق اتقا قوندى. ابىرالى نايزاگەر. اتقا دا تاقىمى مىقتى. ناۋان اپ-ساتتە باي اۋىلدىڭ ەكى جىگىتىن ۇرىپ جىعىپ، ەندى جەر تۇبىنەن زىعىرى قايناپ جۇرگەن جاۋى — ابىرالىنىڭ وزىنە تاپ بەردى. قولىنداعى قارۋ بۇزاۋ ءتىس قامشى؛ وسىنداي توبەلەسكە لايىقتاپ، وزەگىنە قورعاسىن قۇيعان. بىرمە-بىر ۇرىستا بۇ دا كوك سۇڭگىدەن كەم تۇسپەيتىن قارۋ. ول تەك الگى الاس-قاپاستا بەلدى ات قولعا تۇسپەي، بەلدەۋدە تۇرعان مىنەزسىز، ۇركەك بايتالعا جايداق مىنە شاپقاندى. ەكى جاۋ ايقاسا كەتكەندە جەلقۋىق بايتال ناق ءبىر تابان تىرەسكەن جاعالاستا جالت بەرىن باسىن الا قاشتى. وسى ءساتتى كۇتكەندەي، اناۋ دا استىنداعى اتىن بۇنىڭ ىزىنە سالىپ جىبەردى. ءو دەگەنشە الىمدى ات سىپىرتىپ جەتىپ باردى. ابىرلى اتتىڭ باسىن ىرىكپەي، كوك سۇڭگىنى قاتارلاسا بەرە ناۋانعا قوس قولداپ سالعان بويى اعىزىپ وتە شىقتى؛ ءبىراق ات ۇستىنەن اۋدارىپ تۇسىرە الماي، نايزانىڭ ۇڭعىسى ومىرىلىپ، ءبىر تۇتام مۇزداي تەمىر ناۋاننىڭ سەگىز كوزىندە كەتتى. ناۋان ات باسىن بۇرۋعا شاماسى كەلدى. ەسىك الدىندا ەڭىرەپ قۇشاقتاي العان جاس كەلىنشەگىنىڭ قولىنا قۇلاپ ءتۇستى. قان شاپتىرعان ءبۇيىرىن قوس قولىمەن باسىپ مىقشيىپ وتىرىپ، كىشكەنتاي ەلامانىن باۋىرىنا قىسىپ: «سورلى جەتىمەگىم!.. ەندىگى كۇنىڭ نە بولار؟..» دەپ ەدى، سونان ارتىققا شاماسى كەلمەي، جانى شىققان دەنە سىلق ەتىپ قۇلاي كەتتى. جاس انا جەسىر قالدى. وزدەرىنىڭ ابىزىنان شىعارعىسى كەلمەگەن اعايىن-تۋما جەسىر ايەلدى تاسقۇلاق، كەرەڭ شالعا بەردى. ءبىر جىل وتپەي، اناسى قايتىس بولدى دا، جەتىم بالا باي اۋىلدىڭ قوزى-لاعىن باقتى. ەر جەتكەسىن جەتى جىل قۇدايمەندەنىڭ جىلقىسىن باقتى. ءبىر جولى كەشكىسىن جىلقىنى سەرىگىنە تاپسىرىپ، كولقورا تابانىندا وتىرعان سۇيەۋ قارتتىڭ اۋىلىنا قونىپ كەلۋگە كەتكەن-دى. اكەسى كوزى تىرىدە سۇيەۋدىڭ بەسىكتەگى قىزىن كىشكەنتاي ەلامانعا اتاستىرىپ قويعان ەكەن. ەلامان سۇيەۋ قارتتىڭ ءوزىن بوتەن كورمەيتىنىن بايقاعاسىن ورايى كەلگەندە، قالىڭدىعىنا ءىز سۋىتپاي بارىپ تۇراتىن-دى. بۇنىڭ سورىنا سول كۇنى تۇندە جىلقىعا قاسقىر شاۋىپ، قۇدايمەندەنىڭ اياققۇمداعى قۇداسىنان العان جۇيرىك اتىن جارىن كەتكەن-دى. حابار تيگەن بويدا قۇدايمەندە ءبىر توپ جىگىتپەن جىلقىشى قوسىنا ساۋ ەتە قالدى. ەلامان وعان «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەپ قوس قولىن سوزا بەرىپ ەدى، قۇدايمەندە:
— ءاي، يت! سەن ۇيىرگە سالاتىن ايعىرىم با ەدىڭ؟ سەن مەنىڭ جىلقىشىم بولا — تۋڭ، — دەپ اقىرىپ، ەلاماندى قامشىمەن قاق باستان تارتىپ جىبەردى.
ەلامان اتىنا قارعىپ ءمىندى. و دا اتىن ومىراۋلاتىپ، تەبىنىپ كەلىپ قالعاندا، قۇدايمەندەنىڭ قاسىنداعى جىگىتتەر جىبەرمەي، جولىن كەس-كەستەپ تۇرا قالدى.
— ءاي، قۇدايمەندە!.. جىلقىڭ انە! مەن كەتتىم. دۇنيە كەزەك. كۇنىم تۋسا كورەرمىن، — دەدى دە، ەلامان ات باسىن بۇرىپ، قۇيىنداتىپ الا جونەلدى. تەڭىز جاعاسىنان پرومسول اشىپ جاتقان باي ورىسقا جالداندى. قازاق اراسىندا بىردە شودىر، بىردە تەنتەك شودىر اتانعان ورالسكى بايى ءزاتى قاتتى كىسى ەدى؛ اسىرەسە، قاراۋىنداعىلارعا اتال. ورىس — گەرمان سوعىسى باستالعالى بالىقتىڭ باعاسى كۇرت كوتەرىلدى دە، ورىس بايى بۇلاردى ءبىر كۇن بەل شەشىپ وتىرعىزباي، كۇن-تۇن تەڭىزگە قۋالاپ ابدەن اق يىق بوپ جۇرگەن-دى. تەك مۇز قاتار الدىنداعى وسىناۋ از عانا كۇن ابىرجىدا تەنتەك شودىردىڭ امالى قۇرىپ، بۇلارعا ۇندەي المادى. بۇلار دا ابىرجىنىڭ از عانا كۇنىن داتكە قۋات قىپ، ۇلى تەڭىزگە ىلگەرىلەپ بارماي، جاعالاۋدىڭ كىلەگەي كوكشە مۇزىنا ءبىر تارتىم، جارىم تارتىم اۋ سالىپ، ءۇي ءىشىنىڭ كۇندەلىك ءناپاقاسىن ايىرىپ جۇرگەن-دى...
ەلامان بۇل ءتۇندى ۇيقىسىز اتىردى. اقبالا دا تەرىس قاراپ جاتقان كۇيىنەن تىرپ ەتكەن جوق، تۇنىمەن كوز ىلمەگەن ەلامان تەك تاڭ الدىندا تالىقسىپ كەتكەن-دى، جەل تۇرىپتى. كوزىن اشقاندا جاعالاۋدىڭ ادەتتەگى جىندى جەلى شىرت ۇيقىدا جاتقان اۋىلدىڭ ۇستىنەن اسا سوعىپ ءاۋپىرىپ تۇر ەكەن. جاپقىسى جوق ءبىر مويىن پەشتىڭ كومەيى گۇرىلدەپ، ءۇي ءىشى ىزعىپ كەتىپتى. الگىندە سىرتىن بەرىپ ارى قاراپ جاتقان اقبالا توڭعاسىن بۇعان بۇرىلىپ، بار دەنەسىمەن باۋىرىنا كىرىپ جابىسىپ العان ەكەن. قولى، اياعى مۇزداي. ەلامان قۇشاقتاي الدى. تۇندەگىنىڭ ءبارى ەسىنەن تارس شىعىپ كەتتى. بۇلار ءقازىر كۇندە وسىلاي توسەكتە تابىساتىن بوپ ءجۇر. ەلامان بويىنا بالا بىتكەلى دەنەسى تولىعا باستاعان اقبالانىڭ كۇن ساناپ ەكەۋارا جاتقان توسەكتىڭ كوبىن ونىڭ الا باستاعانىنا قۋانادى. «بوسانۋعا قانشا قالدى ەكەن؟» — دەپ ويلادى. اقبالادان سۇراۋعا باتا المادى. ءقازىر انا جاتىرىنداعى بالانىڭ بويىندا بار مۇشەسى تۇگەل. قۇداي قالاسا، ەندى ەكى ايدىڭ و جاق، بۇ جاعىندا... «ارى جات، قىسىپ تاستادىڭ» — دەپ، قۇددى اشۋ بىلدىرگەندەي، الدە ءبىر ءبىتىمسىز دەنە بۇنىڭ ءدال اقبالا جاق بۇيىرىنەن بۇلك-بۇلك ەتتى. ەلامان شاپشاڭ سەرپىلىپ، ارى ىسىرىلىپ جاتقانىن سەزبەي قالدى. ەت-باۋىرى سونشالىق ەلجىرەپ كەتتى. بۇرىن — سوڭ تاتپاعان، مۇلدە بەيمالىم ىستىق سەزىمنەن جۇرەگى شىم ەتتى. كورمەيسىڭ بە، الدەن تىرىلىگىن تانىتىپ، تىپىرشىپ جاتقان مىنا كىشكەنتاي نەمەنى باۋىرىنا قىسقىسى كەپ كەتتى. قاراپ تۇرىپ جىلادى. سوعان ءوزى قىسىلىپ، كۇلىپ باسىن شايقادى. تەز كيىندى. ەسىكتەن شىعار جەردە سوڭىرا ۇيگە اسىمدىق بالىقتى سالىپ اكەلەتىن قاپتى ەڭكەيىپ الا بەرگەندە،وتىن ۇستىندە جاتقان اق تۋشاداي قويانعا كوزى ءتۇستى.
* * *
بالىقشى اۋىلعا ءقادىرلى قاريا — ەسبول كەلدى. كەزىندە ەل اراسىنىڭ ءسوزىن ۇستاعان كىسى. راي مەن ەلامانعا جاقىن تۋىس بولعان سەبەپتى بالاسى جوق، جەتىم شال بۇل ەكەۋىن ساعالايدى. جىلدا وسى كەزدە ءبىر سوعىپ، رايدىڭ ۇيىندەگى باستاس جەڭگەسىنە سىباعا اكەلەتىن-دى. وسى جولى ۇيتكەن قوي كەلدى. راي قارت اجەسىنە تۇتاس قويدى بۇزىپ، جارى ەتىن قازانعا سالدى دا، كورشىلەردى شاقىردى.
وي، نەسىن ايتاسىڭ، بالىقشىلار كوڭىلدى! ەت يىسىمەن قۋانا دەمالىپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرە قاۋقىلداسىپ جاتىر. قىس-ايازدا، جاز-ىستىقتا، ءومىر بويى ءبىر ىستىق ءبىر سۋىقتا ءجۇرىپ شىنىققان، شەتىنەن ءسىڭىر قارا شويدىم. كۇلسە دە، سويلەسە دە، قۇددى قۋ قايىق سەكەكتەگەن كوك دولى تەڭىزدە جۇرگەندەي، اۋىز تولا ءتىس اقسيىپ، بىرنەشەۋى بىردەن سامبىرلاپ جارىسا سويلەپ كەتەدى. وسى قازىردە مۇز ۇستىندە بالىق ءبولىسىپ جاتقانداي گۋ-گۋ، دۋ-دۋ... ولار مىنا جاقتا وسىلاي دۋىلداسىپ، انا جاقتا بۇرق-سارق قايناعان قازان ماڭىندا قاتىندار پىش-پىش... شۋ-شۋ... اق جاۋلىقتار ەكەۋ-ەكەۋ، ۇشەۋ-ۇشەۋدەن تۇيىسەدى. كەيدە ءۇش، ءتورت اق جاۋلىق ءتۇيىسىپ، سىبىر-سىبىر، پىش-پىش.
— اقبالا قايدا، پىش-پىش؟ بەتىم-اۋ، وعان نە بولعان، پىش، پىش... شۋ-شۋ...
— قويشى ءارى! قايتەسىڭ ول بەيشارانى...
— ءيا، ول بايعۇستا نە سىن بار، تۇڭعىش كوتەرگەن بالاسى. كۇنى تولعاسىن اياعى اۋىرلاي بەرەدى عوي.
— ادىرا قالسىن! كەشە ەمەس نە ەدى، سەرى جىگىت كەلگەندە جەلدەي ەسىپ، اياعى اياعىنا تيمەي كەتكەنى؟ ءبىر ۇيدەن كەسە، ءبىر ۇيدەن داستارحان، ءبىر ۇيدەن تاباق جيىپ، ەسىمىزدى الىپ بىتكەن جوق پا ەدى؟ و، ءجۇزىقارا! و، قارابەت!..
موسقالداۋ ءبىر ايەل قاراقاتىندى ءتۇرتىپ قالدى. دەرەۋ ەلاماندى ىمداپ، ەرنىن تىستەپ «قوي» دەگەندەي يشارا ەتتى. ەلامان انا جاقتا اڭگىمەگە ارالاسپاي، تۇيىق وتىر. قالعاندارى سول گۋ-گۋ... دۋ-دۋ!..
— بيىل مۇز كەش قاتۋعا قارادى-اۋ، — دەدى بىرەۋ.
— ءيا، اشقا تارتقان كەشكە تارتادى، — دەدى ەكىنشى بىرەۋ.
— قايتا، باسات-باسات ۇستاسىپ، ابىرويىڭدى جاۋىپ تۇر عوي.
— ەسەپ بار ما؟! مەن بۇگىن قاياز ۇستادىم. بۇيىرعان دەگەن، اۋدىڭ جالعىز كوزىنە ساقالىنان ءىلىنىپ تۇر ەكەن.
— اۋ، ول نەمەنىڭ اساۋ بولاتىنى قايدا؟
— جازدا عوي، قىستا، ءتايىرى، بالىقتا قاۋقار قالا ما؟! جالعىز كوڭگەگە ىلىنسە تىرپ ەتپەيدى.
— بالىقتىڭ ىشىندە، جارىقتىڭ، بەكىرە عوي جۋاس. قويعا مىنەتىن كوبەڭ تۇعىرداي قولعا تۇرا بەرەدى.
ەرتەدەن بەرى ءۇنسىز وتىرعان موڭكە وسى ارادا باسىن كوتەرىپ الدى.
— قوي ءارى! اۋزى تومەن قاراعاسىن قاسقايىپ ءجۇر. ويتپەسە، اۋزىنا تۇسسە ايايىن دەپ جۇرگەن ول جوق. اقىلسىز، اۋمەسەر نەمە عوي.
ەسبول شيق-شيق كۇلدى. ول موڭكەنى باياعى بالا كەزدەن بىلەدى. ەل قىدىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر جولى ءبىراز ادام تۇستەنىپ وتىرعاندا بۇلاردىڭ ۇستىنە الاسا، ءبىراق شويىننان قۇيعانداي سوم تۇلعالى قارا بالا كىرىپ سالەم بەرەدى. سوندا وعان جۇرتتان بۇرىن ەسبول نازار اۋدارىپ: «ءوي، مىناۋ قاي بالا؟ بادامشاسىن-اي ءوزىنىڭ.
كولدىڭ توقپاق باس قارا موڭكەسىندەي ەكەن»، — دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىرىپ ەدى. اۋزى دۋالى قاريانىڭ سول ايتقانى ەلدىڭ ەسىندە قاپ، ءرابىل بالانىڭ اتىن جۇرت ءار ساققا شاپتىرىپ: «قارا موڭكە»، « توقپاق باس موڭكە »، «بالىقشى موڭكە» دەپ، اقىرىندا موڭكەگە توقتاپ ەدى.
موڭكە ەرتە ۇيلەندى. قارا تىرىسپاي جىلى جاستاي ولگەن اعاسىنىڭ ۇلبىرەپ وتىرعان ۋىزداي كەلىنشەگىن اعايىندارى زورلاپ بۇعان الىپ بەرىپ ەدى. جەڭگەلەي العان ايەلدەن ون بالا كوردى. تەك قولى قۇتايمادى. سونىڭ كوبى اياعى شىعار-شىقپاستا ءبىرى قىزىلشا شىعىپ، ءبىرى وكپەسىنە سالقىن ءتيىپ، ءاليزا كوتەرگەن توعىز قۇرساڭ ءقازىر تۇگەلدەي قارا جەردىڭ استىندا. اتا-انانىڭ قولىندا قالعان سوڭعى الدانىش-ونىنشى بالا ءبىر ايدان بەرى اۋرۋ. ەسبول قاريا قارا جۇمىسقا بولدىرمايتىن قايراتتى جىگىتتىڭ كادىمگىدەي قاجىرى قايتىپ، موقاپ قالعان سىنىق جۇزىنە ايانىشپەن كوز سالىپ وتىرىپ: «پۇسىردان قالعان جالعىز ءىز، سوڭعى زۋريات! ءويدايت دەسەيشى!..» — دەپ، باسىن يزەپ-يزەپ قويدى.
موڭكە اسقا قارامادى.
— قارا بىلەك، مىقتى جىگىت!
— شىنىندا دا، كەيدە وسى يمانسىزدا جان جوق پا دەپ قالام. ەرتەدەن قارا كەشكە مۇز ويعاندا، بۇل زاڭعار ءبىر تەرلەمەيدى-اۋ.
— تەسىك وكپە عوي! ءوزىن تەك بالا مۇقاتىپ ءجۇر. جىلىنا ءبىر بالاسى ولەدى.
ەت اسقان تايقازان سارقىلداپ قايناپ جاتىر. قازان ماڭىندا جۇرگەن ءبىر ايەل رايدىڭ قارت اجەسىنە تۇزىن كور دەپ، زەرەڭگە سورپا قۇيىپ بەردى. سورپا ىشىندە تىسكە جۇمساق ءبىر جاپىراق ەت بار ەكەن، كارى اجە سونى قىزىل يەگىمەن قاجاپ، قوس ۇرتى بۇلكىلدەپ جۇتا الماي وتىر.
وسى كەزدە بىرەۋ:
— اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەپ كىرىپ كەلدى. ونىمەن بىرگە ىشكە لاپ بەرگەن مۇزداي جەلدەن ەسىك جاقتا تۇرعان سوقىر شام ءسونىپ، ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى بولدى.
— ۋا، بۇل قايسىڭ؟
— ءوزىمىز. اۋىلدان تايلاق ىزدەپ شىعىپ ەدىم... — بالىقشىلار دۋ كۇلدى.
— ە، دەگەندەي. تايلاعىڭدى تايقازانعا بىلقىتىپ اسىپ جاتىرمىز.
— ءوي، شام جاقساڭدارشى!
شام جانىپ، جۇرتتىڭ ءبارى الگى ىشكە كىرگەن كىسىگە قاراپ ەدى. اق سەنسەڭ تىماق استىنان تۇزداي كوك كوز، سارى ساقال، سارى كىسى ىلجىراپ كۇلىپ تۇر ەكەن. ۇستىندە اق تەرى تون. بەلىن كەندىر ارقانمەن كوكىرەك تۇسىنان شارت بۋىپ العان. قاراتازدىڭ ەسىگىندە جۇرگەن جالشى جالمۇرات. ەل ءىشى ونى رەڭىنىڭ سارىلىعىنا قاراپ «ورىس جالمۇرات» دەپ اتايتىن.
بالىقشىلاردىڭ الدىنا ەت كەلدى. جاڭا عانا قاۋقىلداسىپ جاتقان جۇرت دەمدە ءۇنى ءوشىپ، ءۇي ءىشى تىنا قالدى. تەك راي: «جالەكە، بۇيىرعان مالعا ءتىس ءتيسىن، كانە، كەل، تايلاعىڭنىڭ ەتىنە تويىپ ال»، — دەدى كۇلىپ. استان كەيىن بالىقشىلار جالمۇراتتان: «اۋلىڭدا كەلدى-كەتتى نە بار؟» — دەپ سۇراپ ەدى، جالمۇرات كىرپىگى جىپىلىقتاپ:
— باي، بايبىشەدەن باسقا... ولاردان باسقا كىسى كوزىمە تۇسپەدى، — دەدى دە، ىلە-شالا، — باي... ءۇيىنىڭ تايلاعى... سول جامالداتقىر، كۇندە مال قورالار كەزدە جوق بوپ شىعادى...
— سۋدىر احمەتتەن سۇراۋىڭ عوي. ول بايعۇس سەنى تالاي ىزگە سالار ەدى عوي!
— ءاي، قىسىر اڭگىمەنى قايتەسىڭدەر؟! جالمۇرات قاراعىم، اۋلىڭدا قانداي جاڭالىق بار؟ بولىس كىم بولدى؟
— جاڭالىق... جاڭالىق بىلمەدىم... سارى تايلاق جوعالىپ... ءوزىم باسىم قاتىپ...
بالىقشىلار تاعى دا دۋ كۇلدى. ايرىقشا، راي ءماز، ىشەگى ۇزىلگەنشە كۇلگەنى سونشا ءالى كۇنگە ەلامانعا بالاشا ەركەلەيتىن جىگىت قاسىندا وتىرعان اعاسىنىڭ يىعىنا اسىلا كەتتى:
— سەندەر قىزىقسىڭدار. جالەكەڭنەن اڭگىمە سۇراپ قايتەسىڭدەر؟! ونان دا سارى تايلاقتى سۇراساڭدار، ءالقيسسا عىپ جىرلاپ بەرەر ەدى عوي.
بۇگىن بولىس سايلايتىن كۇن بولعاسىن بۇل جاقتاعى جۇرت قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان-دى. جالمۇرات كەتكەسىن بالىقشىلار قايتا قاۋقىلدادى. ءبىرى — وسى سايلاۋدا قۇدايمەندە بولىس بولادى دەدى. ەكىنشىسى تورجىمباي رۋىنىڭ جۋانى وجار وسپان شاپپاي بەر دەدى. وياز الدىندا قۇدايمەندەدەن كورى سونىڭ ابىرويى باسىم كورىنەدى دەستى. وعان انالار كونبەي، ءۇي ءىشى داۋرىعا باستاپ ەدى. كارى اجە قۇلاعىن باسىپ:
— ءوي، وڭشەڭ شۋىلداق! كىم بولىس بولعاندا سەندەرگە اۋىر-جەڭىلى نە؟! ءبىر ەل جاقسىسى بولار، — دەپ ەدى، ەرتەدەن بەرى ءۇنسىز وتىرعان ەلامان باسىن كوتەردى:
— ءاي، اجە-اي! باياعى ەسكى كوڭىلمەن ەل جاقسىسى دەي بەرەسىڭ! ەلدە جاقسى قالدى ما؟ ءقازىر جاماننىڭ باعى ورلەپ تۇرعان جوق پا؟! ءبىر جاقسىنىڭ باعى ارتىپ بارا جاتسا، ءبارى سوعان جابىلادى. سۋ تۇبىنە باتىرعانشا اسىعادى. ۇيتپەي ءقايتسىن، جاقسىنىڭ قاسىندا جۇرسە، جۇرت ونىڭ جاماندىعىن كۇندە كورەر ەدى عوي.
ەسبول قاريا كەۋدەسىنە تۇسكەن باسىن يزەدى:
— ءيا، ەل جاقسىلارىندا پيعىل بۇزىلعان. جامان تىماعىن ميقيتىپ كيەدى. جامان تۇعىرعا جاربيىپ مىنەدى. قوسشى-قولاڭىن ەرتىپ، جەمتىك اۋلاعان قۇزعىنداي شىعادى ەل جاعالاپ. وۋ، وسىدان باسقا كوسىپ قىلماعان جاقسىدا قاسيەت قالا ما؟! قاتىن-بالانىڭ قامىن جەمەي، ءالى جەتكەندەر اۋزىنداعى اسىن تارتىپ الىپ ءجۇر عوي، تۇگە. ويداي، زامان-اي! سورلى ەلگە سودىر باسشى تاپ كەلىپ، تيتىقتاپ تۇرمىز عوي، قالاي دا.
توڭكەرگەن كەسەنىڭ تۇبىنە ماي قۇيعان سىعىر شام يىستەنىپ، تۇتەپ جانىپ، الاسا جەرقازبانى الاكولەڭكەلەۋگە عانا جاراپ تۇر. ءۇي ءىشى لىق تولى. توردە قوناق شال. باسىندا قارا سىرماق تاقيا. اق جاعا كويلەكتىڭ سىرتىنان قارا زاگىنەن بەشپەت كيگەن. بىرەۋگە تىكتەلىپ ءتىل قاتقاندا بولماسا، قالعان ۋاقىتتا ءدال ءبىر تاس باسىنا قونعان كورى كۇشىگەن تارىزدەنىپ توبى كىشىرەيىپ، اققۇيقا باسى كەۋدەسىنە ءتۇسىپ مۇلگىپ وتىرعانى. راي اتاسىنىڭ مۇنشالىقتى قارتايىپ قالعانىن بۇرىن نەعىپ بايقاماعانىنا تاڭ قالدى. ەلامان شولاق سارى تونىن كيىپ، تىماعىن الىپ تۇردى دا جۇرە بەردى.
بالىقشىلار قىبىر ەتپەدى. راي دا ءۇنسىز. وسى اعاسى ءبىرتۇرلى: انشەيىندە، ءاۋىل-ۇيدىڭ اڭگىمەسىنەن بويىن اۋلاق ۇستاپ، تۇكپەن ءىسى جوق ادامداي ەشتەڭەگە ارالاسپاي وزىمەن ءوزى جۇرەدى. جۋاس. سونىڭ ارقاسىندا جۇرتتا ەسەسى كەتىپ، ەڭ ار جاعى كەشە باي اۋىلدىڭ جاس مىرزاسىنا، قوينىندا جاتقان قاتىنىنا دەيىن باسىنا شىعارىپ العانداي كورەدى. ەلامان كەتكەسىن قالعاندار دا كىدىرمەي، بىر-بىرلەپ تاراي باستادى. ەسبول ءۇي وڭاشارعاسىن باستاسىنا بۇرىلدى. كەمپىر ونىڭ ارعى جاعىندا وزىنە وڭاشالاپ ايتقىسى كەلگەن ءبىر اڭگىمە بارىن اڭعاردى دا، كيمەشەك استىنان قۇلاعىن شىعارىپ، باستاسىنا قاراي ىسىرىلىپ وتىردى.
— مىرزاڭدى ۇيلەندىرمەيسىڭ بە؟ — دەدى ەسبول. كەمپىردىڭ ءتۇسى كىرىپ قويا بەردى.
— وسى كۇنگى جاس ويىنداعىسىن ويلاسپاي ىستەيدى عوي. سۇيتسە دە بايقايمىن... بالانىڭ كوڭىلى اۋىپ جۇرگەن ءبىر سايقال بار.
— قاتىن با؟
— جوق، قىز. ءبىراق، بالا-اۋ، اناۋ-مىناۋ قاتىنعا بەرگىسىز.
— نە دەيدى؟
— شوشىما! — دەپ كەمپىر جۇزىنە جىلى نۇر تەۋىپ جىمىڭداپ الدى، — ول قىزدى سەن دە بىلەسىڭ. موڭكەنىڭ ايەلى — ءاليزانىڭ تۋعان ءسىڭلىسى بار ەمەس پە؟
— Ay، ونىڭ ءالىبيدىڭ كىشى قىزى بولدى عوي؟
— ءيا، سول! ۇلى بولماعاسىن، ءالىبي وسى قىزىن ەركەكشورا عىپ كيىندىرىپ جۇرگەن.
— ءا-ا!..
— سول اينالايىن، قىزبىن دەپ ىزىلىپ جاتپايدى. وتى بەتىنە شىعىپ، جارقىلداپ تۇرعان بالا.
وسى ارادا ەركە قىزدىڭ ءبىر مىنەزى ەسىنە ءتۇسىپ، كەمپىر كۇلىپ جىبەردى. ءسۇيتىپ وتىرىپ كوزىنە جاس كەپ، كيمەشەگىنىڭ شالعايىن ىزدەدى:
— وسىندا ءجيى كەلەدى. دومبىرا تارتادى. ءان سالادى. كەيدە موينىمنان تاس قىپ قۇشاقتاپ، قۇلاعىما سىبىرلاپ: «اجە!.. اجەكە، ساعان كەلىن بولايىن؟ مەنى جىبەرمەشى»، — دەپ قيىلادى. ەندى قايتەيىن؟!
ەسبول دىبىسىن شىعارماي، شيق-شيق كۇلدى.
— قوي، سەن دە بۇزىلايىن دەگەن ەكەنسىڭ.
ەسبول ىرگەدە جاتقان شيدەم كۇپىسىن الىپ تۇرەگەلدى. كەمپىر ونان قالماي، ەسىككە دەيىن ەرىپ باردى:
— جىنىستاسىڭ عوي! و بالانىڭ ەلامان ەكەۋىڭنەن باسقا كىمى بار؟.. اقىلىڭدى ايت! قۇلاعىنا قۇيىپ كەت مەنىڭ ارمانىمدى. نە ويلاپ جۇرگەنى بار ەكەن؟
ەسبول قاريا قولامتادا تۇرعان قۇماندى الىپ تىسقا شىقتى.
* * *
اۋرۋ بالا ءال ۇستىندە. بۇگىن ءتۇس اۋا قول-اياعى مۇزدادى. قۇر قاڭقاسى قالعان كىشكەنتاي كەۋدەدە تىنىس سارقىلىپ، اكە-شەشە ءۇمىتىن ءۇزىپ بارادى. تالاي بالانى قارا جەرگە بەرىپ، زارازات بوپ جۇرەگى شايلىعىپ قالعان انادا زارە جوق. داۋىس سالۋعا موڭكەدەن قايمىعىپ، بالانىڭ باس جاعىندا ءۇنسىز ەگىلىپ وتىر.
— ءاليزا، مىقتى ەدىڭ عوي... شىدا!
ءاليزا بۇرىن دا توعىز بالاسىن جەرلەگەن ايەل: التى ۇل، ءۇش قىزى اۋىل سىرتىنداعى قارا مولادا. ەندى، مىنە، بۇلاردىڭ سوڭعى الدانىشى... قىرىقتان اسقاندا كوتەرگەن ءسۇت كەنجەسى... سوڭعى شىراعى ءسونىپ بارادى. ىشكە ءالىبي كىردى. ونسىز دا ءوزىن شاققا ۇستاپ وتىرعان ءاليزا اكەسىن كورگەندە اڭىراپ، قۇشاقتاي الدى.
— قۇداي-اي!.. نە پيعىلىمنان تاپتىم؟
— بالام، شارشاعان شىعارسىڭ... دەمال.
ءالىبي قىزىن سۇيەپ اپارىپ، توسەگىنە جاتقىزدى. جانىنان ۇلكەن اق شىت ورامال الىپ، كوزىن ءسۇرتتى.
— بالام، بەكەم بول!.. قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرسىڭ، — دەپ قىزىن جۇباتپاق بوپ وتىرىپ، كوڭىلشەك شال قوسىلا جىلادى. سوسىن ءوزىنىڭ وسالدىعىن جۋىپ-شاياتىن سىلتاۋ ىزدەگەندەي،ء-بىزدىڭ ءۇيدىڭ تەنتەگى ەرە كەلمەك بوپ ەدى... — دەدى.
بۇل ءۇي تاڭ اتقانشا كىسىدەن قۇر بولمادى. ەل جاتا ەسبول، ەلامان، راي كەلدى. كەيىنىرەك دوس كەلدى. وزگە بالىقشىلار دا كەزەكتەسىپ كەلىپ قارا كورسەتىپ ءجۇر. ولار كەشەلى-بۇگىن موڭكەنى اۋرۋ بالا قاسىندا قالدىرىپ، اۋىن قاراپ قايتقىلارى كەپ ەدى. وعان ەلامان كونبەدى. اۋرۋ جانىندا ەزىلىپ وتىرا بەرگەننەن ونىڭ قايتا ءبىر مەزگىل مۇز ۇستىنە شىعىپ قايتقانىن ءجون كوردى. وسىعان ءپاتۋا باسقان سوڭ، ەلامان تاڭ بىلىنە موڭكەنى الىپ تەڭىزگە شىقتى. قاسىندا راي، دوس، قۇلتۋما بار. قۇلتۋما قاباق رۋىنان. ونىڭ ىشىندە ۋاق دەگەن ىرگەلەس وتىرعان از اعايىن. كۇنكورىس قيىنداپ بارا جاتقاسىن ول بيىل كاسىپ ىزدەپ، قاتىن-بالاسىن اتا قونىستا قالدىرىپ، سالت باسى سىباي كەلدى. قول جۇمىسىنا قابىلەتسىز بولسا دا، ايتقاندى قايت ەتپەيتىن ەلگەزەك، ۇلكەن-كىشى الدىندا ەلپىلدەپ تۇراتىن كىشكەنتاي، قاعىلەز جىگىت. ەپتەپ اڭگىلەۋ. ولەڭ ايت دەسە ىركىلمەيدى. دومبىرا ورنىنا كوزگەلدەك سۇراپ الىپ، اۋزىن جەلپىپ جىڭىشكە داۋسى بەزىلدەپ، بەبەۋلەي جونەلەدى. سونداعى ايتاتىنى:
ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ، ولەڭ دە ولەڭ،
شوقىتىپ كوك ەسەكپەن جەلىپ كەلەم.
وي قاسقا، قاسقا، قاسقا، قاسقا، قاسقا...
باسىندا كوك ەسەكتىڭ كەندىر نوقتا.
كوك ەسەك بارىڭ بولسا، ىرعالاقتا،
وي، قاسقا، قاسقا، قاسقا، قاسقا، قاسقا...
بالىقشىلار مۇز ۇستىندە قولى قالت ەتكەندە وعان «وي، قاسقانى» ايتقىزىپ، كۇلىپ ءماز بولاتىن. بۇگىن ونان تىيىلدى. ءبارىنىڭ باعاتىنى — موڭكەنىڭ قاباعى. ونىڭ كۇنى بويى قولى جۇمىسقا بارماي، قايعىعا ۋلانىپ جۇرگەنى بۇلاردىڭ جانىنا باتادى. موڭكە ولاردىڭ الدىندا سىر بەرمەگەنسىپ، تىستەنىپ شىداپ باعادى. تەك اندا-ساندا كۇپتى كوڭىلگە سۋىق ۇرەي شاۋىپ، باسىن كوتەرىپ اۋىل جاققا قارايدى.
بۇگىن اۋعا بالىق ءتاۋىر ءتۇسىپتى. اسىمدىقتان اۋىسقان بەس-ون قاداقتى گىرگە وتكىزگىسى كەلگەن بالىقشىلار كۇن كەشتەتە ءبىر-بىر يت شانا سۇيرەتىپ پرومسولعا تارتتى. ورتالارىندا موڭكە. قارىن ۇرلەپ تاستاعان كوكشە مۇزدى تايعاناقتاپ باسىپ قاۋقىلداپ كەلەدى:
— بايقادىڭدار ما، بالىق بۇگىن دە اۋدىڭ تايىز باسىنا ءتۇسىپتى.
— اپىر-اي!.. نە قىلسا دا كەشەلى-بۇگىن بالىق تايىزدان سوعىپ تۇر-اۋ؟!
— قىستاعى بالىقتا ءمالىم جوق. قاشان ارقاسىن مۇز، باۋىرىن قايىر قاققانشا جوسىپ تارتا بەرەتىن ادەتى عوي.
بۇلاردىڭ ىلگەرگى جاعىنان، بيىك قار شوقالاقتاردى باۋرايلاي سالعان اشپاق ءۇش ءۇي كورىندى. بالىق تاپسىراتىن پرومسول وسى. ولاردان ءسال بەرىگىرەكتە شومداپ بۋعان قامىستان ىرگەسىن تۇرعىزىپ، قارا بالشىقتى انشەيىن قارا قوتىرلاپ ۇرا-ۇرا سالعان القا بەل ۇزىن ساراي: بۇل — بالىق تاپسىراتىن مۇزقالا. ءىشى كولداريا. سىرتتان كىرگەن كىسىگە شيكى بالىقتىڭ شىرىش ءيىسى لاپ بەرەدى. قىس تۇگىل التى اي جازدا دا مۇزقالانىڭ سوناۋ كۇن تۇسپەي، قارا كەۋگىمدەنىپ تۇراتىن ءتۇپ جاعىنان كىسى ءتانى تۇرشىككەندەي ىزعار ايىقپايدى. سول جاقتان بالىق سويىپ جاتقان ايەلدەردىڭ جاۋلىعى اعاراڭدادى. سىرتتان دابىرلاپ سويلەي كىرگەن بالىقشىلاردىڭ داۋسىن ەسىتكەن بويدا مۇزقالانىڭ تۇكپىرىنەن ەڭگەزەردەي بىرەۋ شىقتى. بۇل — فەدوروۆتىڭ بەدىرەتشىگى كۋرنوس يۆان. فەدوروۆتاي ەمەس، بۇل ءوزى بالىقشىلارعا ءىش تارتقانسىپ، جىلى شىراي بەرىپ الدىنان كۇلىپ شىعادى. ول وسى جولى دا:
— ا، ەلامان!.. ەلامانۋشكا، — دەپ انادايدان ارسالاڭداپ كۇلىپ كەلە جاتقان-دى.
— مىنانى بايقايسىڭ با، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ كەلەدى عوي، — دەدى راي.
— وسىنى قويشى! نە باۋىرى ءبىتىپ بارادى دەيسىڭ؟.. دورباڭداعى بەس-ون قاداق بالىعىڭ دا كوڭىلىن بوساتىپ كەلە جاتقان، — دەدى ەلامان. ىشكە كىرگەسىن دە ول الدەكىمدى ىزدەگەندەي الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. — سارى بالا قايدا؟
— اندرەي مە؟ وسىندا، كەرەگى بار ما ەدى؟
— مىنا بالىقتى قابىلداماي ما؟
— مەن قابىلدايمىن عوي. كانە، بەرى جۇرىڭدەر! ەلامانعا مىنانىڭ جالاقتاعان ءتۇرى ۇنامادى.
وزدەرىنىڭ جازۋ-سىزۋعا شورقاقتىعىن پايدالانىپ، بالىقتى ىلعي كەم جازادى. ەلامان وعان قايىرىلمادى. مۇزقالانىڭ ءتۇپ جاعىنداعى ۇلكەن ەسىككە كىرىپ كەتتى دە، ىلە-شالا شاشى جالبىراعان ۇزىن بويلى سارى جىگىت ەكەۋى كۇلىپ شىقتى. بۇل — وسى پرومسولدا قارا جۇمىسشى. قىستا مۇزقالاعا مۇز ۇيەدى. بالىق قابىلدايدى. جازدا بالىقتى ىستايتىن دا، تۇزدايتىن دا وسى.
قازىرگىدەي تەڭىز ءالى قاتا قويماعان الاساپىران ابىرجىدا جۇمىس از. كوبىنە قول بوس. سوندايدا وسى سارى بالا سالىپ ۇرىپ قازاق اۋلىنا بارادى. ونىڭ قاراپايىمدىلىعىن ۇناتاتىن قازاقتار كورگەن جەردە «سارى بالا» دەپ وعان كادىمگىدەي ءىش تارتىپ تۇراتىن. اندرەي دە بالىقشىلاردى كورسە ۇيىرىلە كەتەتىن باۋىرمال. ءقازىر دە جايراڭداپ كۇلىپ، بالىقشىلاردىڭ مۇزداي قولىن ءبىر-بىر قىستى. ەلاماندى وڭاشالاپ شەتكە الىپ شىعىپ «موڭكەنىڭ، باراشۇگى قالاي؟» — دەپ سۇرادى.
بۇلار ازىن-اۋلاق بالىقتى تاپسىرىپ، سىرتقا شىققاندا، اناداي جەردە ءبىر توپ قارا كيىمدىلەر تۇر ەكەن. ىشىندە پرومسول ۇستايتىن باي ورىس. قاتالدىعىنا قاراپ، بۇل ءوڭىر ونى «تەنتەك شودىر» دەيدى. بيىل كۇز جەل-قۇزدى بولدى دا، مۇز قاتپاي، ابىرجىنىڭ اياعى ۇزاققا سوزىلىپ، تەنتەك شودىر ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرگەن-دى. بۇندايدا ەلامان ونىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىساتىن. كورىپ تۇرىپ سوقپاي كەتۋدىڭ تاعى دا رەتىن تاپپادى دا، امالسىزدان قورقا-قورقا بارىپ ەدى:
— نۋ... بالىق قالاي؟ — دەدى تەنتەك شودىر.
— قىرسىققاندا، مۇز...
— نەمەنە، بالىق جوق پا؟
— از.
— از؟
— يە، از. كىسى باسىنا قىرىق-وتىز قاداقتان تاپسىردىڭ. — فەدوروۆ ءسونىپ قالعان ترۋبكانى كۇرەكتەي شەڭگەلىمەن سىعىمداپ ۇستاپ، ۇزىن قونىش ەتىك كيگەن اياعىن ءار كەزدەگىدەي شىرەنىپ، قارا جەردى نىعارلاي باسىپ تۇر.
— كورىپ تۇرمىن، ازعانتاي بالىقتىڭ جارىم-جارتىسىن وزدەرىڭ اكەتىپ بارا جاتىرسىڭدار...
— تاقسىر، اسىمدىق...
— بۇل جاققا مەن يمان ىزدەپ كەلگەنىم جوق. ەندىگى جەردە مەنەن ۇلىقساتسىز ءبىر شاباق المايسىڭدار.
— تاقسىر... بۇل قالاي؟
— سولاي! قاشان كوپ بالىققا كەنەلگەنشە، جالعىز شاباق... ەسىتتىڭ بە، سىڭار شاباق المايسىڭدار. ۇيلەرىڭە الىپ بارا جاتقان انا بالىقتى تاپسىرىڭدار!
ەلامان وسى ورىستان قورقاتىن. وعان كەزدەسكەندە نازارىن تىكتەمەي، كەزىن تومەن سالا بەرەتىن. وسى جولى ادەتتەگى يمەنشەكتىگىن ۇمىتىپ، ورىس بايىنىڭ الدىندا بەزەرىپ الدى.
— جارايدى، تاقسىر.
سۇيدەدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. اناداي جەردە ءوزىن توسىپ تۇرعان بالىقشىلارعا بارا سالا موڭكەدەن باسقانىڭ بالىعىن تۇگەلدەي لابازعا اپارىپ توگە سالدى.
— ەلامان قاراعىم-اۋ، مۇنىڭ نە؟
— بالا-شاعامىز اش جاتا ما؟
— مەندە نە تۇر؟.. انا سارى سايتانعا ايت.
ورىس بايىنىڭ اناداي جەرگە ۇزاپ كەتكەنىن كورگەن قۇلتۋما كۇشكە ءمىنىپ، ەدىرەڭدەپ شىعا كەلدى.
— ءاي! ءاي، مەنى جاراتقان جالعىز قۇداي قاراشەكپەننىڭ بايى ەمەس ەدى عوي. بۇل قاي قورلاعانى؟ جىبەر قولىمدى!
— ءوشىر ءۇنىڭدى. ءجۇر-ر! — دەدى دە، ەلامان كىشكەنتاي قاعىلەز جىگىتتى دەدەكتەتىپ سۇيرەي جونەلدى.
* * *
كۇن ەكىندىگە تاقاۋ ەدى. سالت اتتى بىرەۋ بەل-اراننىڭ كەزىنە ىلىكتى. وكشە ءىزى كولقورا. استىنداعى قارا بىلەك مىقتى تورى ات قاتتى تەرلەگەن. ومىراۋىن قىراۋ شالىپ، تىقىر تۇگى تەگىس قىلاڭدانىپ بۋسانىپ العان. سوندا دا جۇرىسكە بەرىك. بەل-اراننىڭ كەزىنە ەنتىكپەي سىدىرتىپ شىقتى. وسى ارادا ات ۇرىككەندەي قوس قۇلاعىن تىگىپ، وكپە تۇستا قالىپ بارا جاتقان وبا تاسقا وسقىرىنا قارادى.
شيدەم كۇپىلى، سەڭسەڭ تىماقتى، بۇجىر قارا كىسى ات.ۇرىككەن جاققا جىلان كوزىن جىلدام تاستادى دا، تىزگىنىن تەجەدى. بەل-اراننىڭ كەزىنە شىققاندا بار ءوڭىر كوز الدىنا جايىلىپ سالا بەردى. ايرىقشا، بەل-اراننىڭ ىعىندا وتىرعان تورت-بەس اۋىل تۇپ-تۇگەل كوز الدىنا كەلدى: يەك استىندا ءپىرمان، ءشىرمان. ونان ارەگىرەكتە، بيىك جار كەمەردىڭ ۇشار باسىندا بالىقشىلار اۋلى. ال، ولاردان دا گورى ارەگىرەكتە، تەڭىز جاعالاۋىنداعى ىعى مول نار شوقالاق اراسىندا ءالىبي قىستاۋى. سۋدىر احمەتتىڭ قىستاۋى دا سول ماڭدا.
ال، تەڭىزدەن بىلاي، قىرعا قاراي شىقساڭ-شاعىل قۇم — اقباۋىر جاتىر سۇلاپ. قۇم اراسىندا قۇدىق كوپ، ءشوبى دە شۇيگىن بولعاسىن ابىرالىعا قاراعان باي اۋىل قىستاۋىن وسى قۇمنىڭ ىرگەسىنە تاقاپ سالعان-دى. كەشكى تىمىقتا باي اۋىلدىڭ ءتۇتىنى اسپانعا تىك شانشىلىپ، سۋىت كەلە جاتقان جولاۋشىعا كوش جەردەي «مەن مۇندالاپ» تۇرعانداي. وسى جاقتان ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى ەستىلەدى. قوراعا قاماعان قويلار ماڭىراپ، سيىرلار موڭىرەپ، تۇيە بوزداپ، مالدى-جاندى اۋىلدىڭ داعدىلى ابىگەرىن تانىتتى. انە، تاي مىنگەن ءبىر بالا توبە باسىنا شاۋىپ شىقتى. تايدىڭ باسىن تەجەپ، اينالا وڭىرگە كوز جىبەردى. ىزدەگەن جوعىن كوردى مە، كەنەت بالا تايدىڭ باسىن بۇرىپ، قۇنجىڭداپ تەبىنىپ قالدى دا، تەڭىز بەتتەگى بۇيراتقا قۇيعىتىپ شابا جونەلدى.
جولاۋشى اتىنىڭ باسىن اقباۋىرعا بۇردى. ءوزى اسا ءىرى. ەكى تىزەسى اتتىڭ ەكى قۇلاعىن قاققانداي. كۇپىنىڭ ۇزىن جەڭىنەن قامشى ۇستاعان قولى كورىنبەيدى. شيدەم كۇپىلى سوم دەنە ەرگە قۇيىن تاستاعانداي. سونان كۇن باتا بەرگەندە سالت اتتى جولاۋشى بيىك اق شوقالاقتىڭ ىق بەتىنە ارقاسىن تىرەي وتىرعان باي اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىكتى. ءبىر اتادان تاراعان بۇل اۋىلدا اسىراندى يتتە ەسەپ جوق. ءۇي باسىنا بەس-التى ماڭ توبەت، دورباۋىز قايىق قاپتال مەن قاسقىر الاتىن دەگدار تازىنى اتالاس جىگىتتەر بىر-بىرىنەن اسىرعىسى كەپ، باسەكەلەسىپ اسىرايتىن. وسى اۋىلدىڭ يتىنەن قورىققان كورشىلەس اعايىننىڭ قاتىن-بالاسى اياق باسپايدى. ەر جۇرەك جىگىت تە بۇل اۋىلدىڭ قىزىن وياتام دەپ دامە قىلعان ەمەس.
جولاۋشىنىڭ قاراسى كورىنگەندە شەتكى ۇيدەن ساققۇلاق، اق قانشىق ءشاۋ ەتتى. سول سول-اق ەكەن، ءار ۇيدەن ون-ونداعان يت شىعىپ، ارسىلداپ اتتىلى كىسىگە ۇمتىلدى. ءبىراق مىناۋ ايىلىن جيار ەمەس. كەڭ كۇپىنىڭ مول شالعايىن قىمتاپ، تاقىمىنا باسىپ الدى. سوسىن دويىر قامشىنى وڭ قولىنا قىمقىرا ۇستادى دا، بۇلاڭ قۇيرىق بۇلكەكپەن ەل شەتىنە كىرە بەردى.
ات باسىن تۋرالاعان ەڭسەسى بيىك ءۇيدىڭ ەسىك جاقتاعى ەكى تەرەزەسىنەن وت جىلت ەتتى. «ءا، الدەكەڭ اۋىز اشۋعا وتىرعان ەكەن»، — دەپ ويلاعانشا بولماي شۇناق قۇلاق، كۇج قارا توبەت اتتىڭ مىنەر جاعىنان ارس ەتتى. جولاۋشى بۇرىلعان جوق. انشەيىن جاسقاي سالعانداي، قامشىسىن سىلتەپ ەدى، قارا توبەت وعان قايتپادى. كىسىگە شاپقانداعى ماشىقپەن الدىڭعى اياعىن اتتىڭ ساۋىرىنا تىرەپ، جولاۋشىنىڭ سىرت جاعىنان ارس ەتىپ شاپشي بەرگەندى. جولاۋشى بۇل جولى الگىدەن كارى قامشىنى قاتتىراق سىلتەپ قاعىپ جىبەردى. قامشى ءيتتىڭ قاق تۇمسىعىنا ءتيىپ، قارا توبەت تىماقتاي ۇشىپ ءتۇستى. ءبىراق تايداي قىزىل قايىڭ قاپتال وعان قاراعان جوق، بۇ دا وسىندايداعى جاۋجۇرەكتىگىنە باسىپ، سوياۋداي-سوياۋداي تىستەرىن اقسيتا ۇمتىلىپ ەدى، جولاۋشى ونى دا ءبىر قاعىپ، ۇشىرىپ ءتۇسىردى دە، جونىنە تارتا بەردى. سوسىن قوي قورانى سىرتىنان اينالىپ ءوتىپ، الگىدە ەكى تەرەزەسىنەن وت جىلت ەتكەن ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىنا اتىن بايلادى.
— كەش جارىق!
— ۋا، قاي بالاسىڭ؟.. ءا، كالەنبىسىڭ؟! كوزىم كورمەي جاتىر. سەنى سيراعىڭنان تانيمىن عوي. قۇستا كوكقۇتان، ادامدا سەن سيراقتىسىڭ عوي، — دەپ بۋرىل ساقالدى، بۇعاقتى سەمىز قارا شال كەڭكىلدەپ كۇلدى دە، سىرتىندا جاتقان جاستىققا شالقالاپ قۇلاي كەتتى.
بۇل قۇدايمەندە مەن تاڭىربەرگەننىڭ اعاسى — الدابەرگەن. كەشە وسى ەلدىڭ تەرى-تەرسەگى مەن ءجۇن-جۇرقاسىن جيىپ ساۋدا-ساتتىق ىستەگەن كىسى. قالتاسى قالىڭداعان ءبىر كەزدە بولىستىققا تالاسىپ، قىرۋار مالدى جەلگە شاشىپ، اقىرىندا جەر سوعىپ قالدى. سونان بەرى ءتاۋباعا كەپ، دۇنيەۋي اڭگىمەدەن تىيىلىپ ءجۇر.
— Ay، شالعايىڭ جىرتىلماپتى عوي! الدە اۋىل ادامىنىڭ بىرىنە ىلەسىپ كەلدىڭ بە؟
— جوق، ءوزىم كەلدىم.
— اپىر-اۋ،نانايىن با، جوق پا؟ انا ۇيلەردىڭ ءيتى بولسا ءبىر ءسارى... بۇل اۋىلعا كەلگەن كىسىنى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ الامويناقتارى شاۋجايدان ءبىر الىپ قالاتىن ەدى عوي. اۋزى ءبىر ىلىكسە الامويناقتار ارىستان عوي! ونسىن اۋزىندا كىسىنىڭ سانى كەتەدى، نە شالعايىن اكەتەدى، حا-حا-حا!
كالەن مىرس ەتتى. اۋلىنا كەلگەن كىسىگە بالاسىنان بۇرىن ءيتىن ماقتايتىن بۇل اۋلەتتىڭ ادەتى.
— شىنىڭدى ايتشى. تەك جاسىرما!.. الامويناقتىڭ ءتىسى قاي جەرىڭە ءتيدى؟
— ءاي، الدەكە-اي، كۇشىگىنەن قولدا وسىرگەسىن دارىپتەي بەرەسىڭ عوي. ايتپەسە، الامويناق دەگەنىڭ دە الا كۇشىك ەمەس پە؟ كۇشىك كىسى قاۋىپ نە قيراتسىن؟!
— تاۋبە!.. سۇبىحان اللا! ساعان داۋا بولماس.
كالەن ساراڭ شالدىڭ جوعارى شىق، ءدام تات دەپ ايتپاسىن ءبىلىپ، ەسىك جاقتان كەتكىسى كەلدى دە، ساماۋىر قۇيىپ وتىرعان جاس كەلىنشەك- الدابەرگەن سوفىنىڭ بىلتىر ۇيلەنگەن، ەل اراسىنا «اق تۋشا» اتانعان ءۇشىنشى ايەلىنىڭ جانىندا جاتقان تەرى تۋلاققا تىزە بۇكتى. اياعىندا بىتەۋ باس ەتىك. ۇستىندە شيدەم كۇپى. بۇل ءوڭىردىڭ ۇلگىسىنەن بولەك تىگىلگەن جالپاق توبە، ەلتىرى قارا تىماقتىڭ قۇلاعىن شارت بايلاپ العان ەكەن. تىماقتىڭ جالبىر جۇنىنەن كالەننىڭ بۇجىر قارا بەتى جارىلىپ كورىنەدى. باۋىرساق شايناعاندا قالىڭ تىماق استىندا شىقشىت سۇيەگى بۇلكىلدەپ، قاسى، قاباعى قوزعالىپ، ءبىر سونداي قاتتى ىنتىماق، قاۋىرت قيمىلدى تانىتقانداي. الدابەرگەن ونىڭ وسى تۇرىنە شوشىنا قارادى. «وڭاشا جەردە كەزدەسسە، مىناۋ ما... مىنا ۇرى كىمدى دە اياماس».
كالەن بۇل ۇيدە اينالماي، تەز شىقتى دا، تۋرا قۇدايمەندەگە باردى. الدابەرگەندەي ەمەس، قۇدايمەندە قوناقاسىعا مىرزا. اسىرەسە، پەيىلى تۇسكەن كىسىگە اعىل-تەگىل. كۇنى بويى اتتان تۇسپەي، قارنى اشىپ كەلگەن كالەن وسى ۇيدەن اسقا توياتىنىن ءبىلىپ كەلگەن-دى. قۇدايمەندە سالەمىن سالقىن الدى. جانە بۇعان سىرتىن بەرىپ، تەرىس قاراپ وتىرىپ ىسىلداپ، پىسىلداپ ەتىگىن كيە باستادى.
— ءبىر جاققا جۇرگەلى جاتىرسىڭ با؟
— شارۋا بار. ال، كانە، ماعان نە ايتاسىڭ؟
— اڭگىمە كوپ. تەك، كوڭىلىڭدى اۋلاپ سويلەيىن بە، الدە اششى دا بولسا ەل اراسىنان كورىپ كەلگەن شىندىقتى ايتايىن با؟..
قۇدايمەندە ءبىر ەتىكتى اياعىنا كيىپ، ەكىنشى ەتىكتى ەندى كيگەلى قولىنا ۇستاي بەرگەن-دى. تۋ سىرتىندا وتىرعان كالەنگە ول بار دەنەسىمەن ءبىرجولاتا بۇرىلدى.
— سەنىڭ ناعاشىڭ ەل جايلاۋعا كوشكەندە قۇساعان، باقىراۋىق تۇيەسىنە جامان جاپپاسىن ارتىپ، جۇرتتىڭ سوڭىندا قالاتىن، الگى، انا، قاراباس كارىباي ەدى عوي. سوعان تارتپاساڭ ءقايتسىن؟! و دا بارعان اۋلىنىڭ ءيتىن سابايتىن-دى.
— ە، ءيتتى ساباسا قايتەدى؟ قاتىن مەن ءيتتى قازاقتىڭ قاي ەركەگى ساباماپ ەدى؟!
— قوي ءارى! يتتەردى ساباپ، اۋىل ۇستىنە قامشى ءۇيىرىپ، بىزگە ىستەگەن بۇل قاي قىرىڭ؟ — دەپ قۇدايمەندە بۇعان ەندى تۇيىلە قارادى. — سەن ءبىر اڭگىمەنى بىقسىتىپ، شەتىن شىعارىپ وتىرسىڭ. سىرتىمنان مەن جونىندە بىردەڭە دەيتىن كورىنەسىڭ؟.. سونى ءوز اۋزىڭنان ەسىتەيىن. ەر بولساڭ، قانە، وزىمە ايتشى!
ە، ەندى بەلگىلى بولدى: بۇنىڭ نەگە قىرىسى تارقاماي، قىرجيىپ وتىرعان سەبەبىن ەندى ءبىلدى. وسىدان ءۇش-تورت كۇن شاماسىندا قۇدايمەندەنىڭ «الىپ كەل»، «بارىپ كەلىندە» جۇرگەن ءبىر جىگىتى كالەننىڭ ۇيىنەن تۇستىك جەگەن-دى. داستارحان باسىندا ءبىراز كىسى-قارا وتىرعان. وڭنان، سولدان جينالعان كىسىلەردىڭ الدىندا الگى ەبەيسىن يمانسىز قۇدايمەندەنى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاپ الا جونەلسىن. كالەن باسقا ءبىر اڭگىمەگە بۇرعىسى كەپ ەدى، وعان ەبەيسىن كونبەدى. كونبەگەنى بىلاي تۇرسىن، الگى الگى مە، ەندى ونى ءتىپتى كوككە كوتەرىپ:
— نەسىن ايتاسىڭ، بۇل وڭىردە قۇدەكەمە تەڭ كەلەتىن جىگىت تۋعان جوق، — دەپ جىنىنا تيگەنى. كالەن شىداماي:
— قوي ەرى! جەر بەتىندە قاراتازدان باسقا جاقسى قۇرىپ قالدى دەيسىڭ بە؟! قانشا ماقتاساڭ دا، سول قاراتاز دۇنيە بوعىن دومالاتقان قارا قوڭىز ەمەس پە؟! — دەپ اقىرىپ تاستادى. مىنا زالىمنىڭ ەرتەڭ بۇنىڭ ءسوزىن بۇلجىتپاي قۇدايمەندەگە ايتىپ بارارىن ءبىلدى. بىلە تۇرا سونى ادەيى ايتتى. كەسەك دەنەلى كالەن قالىڭ كۇپى جامىلعاندا ءۇي ىشىندەگى كىسىلەردىڭ بارىنەن يىعى اسىپ، داستارحاننىڭ ءبىر شەتىندە قىرىنداپ وتىرىپ، ۇلكەن باس شەكەردى تىزەسىنە قويىپ، شاپاشوتپەن اسىقپاي جارپاقتاپ شاۋىپ ءتۇسىرىپ جاتىپ:
— قۇداي ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الار. سوڭىراعى كۇنى زاۋال شاعىمدا مەنىڭ جان الارىم قاراتاز بولسا، قايتەم، پەشەنەمنەن كورەرمىن. جەتكىزەر بولساڭ، ءاي، زالىم، وسى ءسوزىمدى دە جەتكىز، — دەپ بويىنداعى بار ىزعارىن باياعى بالا جاستا وسپا جەپ تاستاعان قارا سۇر بۇجىر بەتكە جيىپ، اسىرەسە وسى تۇستا ەبەيسىنگە قادالا قاراپ ايتىپ ەدى. دۋالى اۋىز ەمەس پە، سول ءسوز قاپەلىمدە ەل اراسىنا تاراپ، قاراتازدى كەمىتكىسى كەلگەندەر ونى ءقازىر «دۇنيە بوعىن دومالاتقان قارا قوڭىز» دەپ مىسقىلداپ كۇلىپ جۇرگەن. اسىرەسە، بولىس سايلاۋىنا تۇسكەن باقتالاستار جاعى كالەننىڭ وسى ءسوزىن وڭدى-سولدى ايتىپ، قاراتازدىڭ قىتىعىنا ءتيىپ بولعان-دى.
— كانە، سەن ەر بولساڭ ەل اراسىنا تاراتىپ جۇرگەن ءسوزىڭدى وزىمە ايتشى! وسى ءقازىر ايت!
كالەن ەتىگىن كيدى. كۇپى سىرتىنان قايىس بەلبەۋىن بۋدى. سوسىن قامشىسى مەن تىماعىن قولىنا ۇستادى دا، قاراتازعا بۇرىلدى. كەجدىككە بىتكەندەي كىشكەنتاي قۇلاعىنىڭ ۇشى دۋىلداپ باراتتى.
— مەن ساعان ادال كوڭىلمەن كەلىپ ەدىم. سەن سىرتىڭدى بەرىپ وتىرسىڭ. وكىنەرىم جوق. ۋا، جالىنبايمىن دا. ال، ءبىراق... ەل اراسىنىڭ ءوزىڭ تۋرالى نە ويلايتىنىن ايتا كەتەيىن.
— سەن وسى نە دەي — تۋڭ؟ نە دەپ وتتاي — تۋڭ، ا؟
— مەن وتتاپ وتىرعام جوق. ەل اراسىندا كوتىڭدى ءوزىڭ بوقتاپ الىپ وتىرسىڭ. ەرتەڭ بولىس سايلاۋىندا اياعىڭ اسپاننان كەلگەلى تۇر. ساعان سونى ايتا كەلدىم.
قۇدايمەندە كالەننىڭ ءىن تۇبىنەن، ارىدەن قادالعان كوزىنە جاسقانباي تۋرا قارادى:
— وي، سورلىم-اي! بۇرىن ءبىر ۇرى دوسىم ارتىق بولاتىن، ەندى كوپ بولسا، ءبىر ۇرى جاۋىم ارتىق بولار. مەنەن قاشقان كىسىلەردىڭ ءبارى جار باسىنداعى جامان بالىقشىلاردى ساعالارىن بىلەم. سەن دە ەندىگى جەردە ماعان كەزەگەن اعاش وعىڭدى سول جاقتان اتارسىڭ. بار، جولىڭ اشىق!
— ە، بارسا قايتەدى؟ بارام. قوسىلام، — دەپ كالەن، جانى كىرىپ قويا بەرەتىن ەجەلگى اقكوز ەرلىككە باسىپ، قولىنداعى جۋان دويىردى سىعىمداپ قىسىپ الدى. — ەندەشە بار-اۋ، مەن سەنى ءوز وتىڭنىڭ باسىندا، قاتىن-بالاڭنىڭ كوز الدىندا...— دەدى دە، ورنىنان اتىپ تۇردى. ول تاپ ءقازىر يەسىنە تۇسكەن ىزالى بۇركىتتەي، ءىرى قارا كىسىنىڭ ۇستىنە ءتونىپ قالىپ ەدى، قۇدايمەندە ەسىكتىڭ ار جاعىندا تۇرعان جىگىتتەرگە ايقايلاپ:
— ءاي، قايداسىڭدار، مىنا ۇرىنى بايلاپ تاستاڭدار! — دەپ ەدى، ەسىك شالقالاپ اشىلىپ، ىشكە ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى. قۇدايمەندە ورنىنان تۇرام دەگەنشە، كالەن ونى قاق باستان تارتىپ جىبەردى دە، الگى جىگىتتەرگە ءوزى تاپ بەردى. ولار دا وسى اۋىلدىڭ قارۋلى، ۇر دا جىق جىگىتتەرى ەدى، ءبىراق جىلان كوز، بۇجىر قاراعا باتا الماي، بوگەلىپ قالدى. كالەن ولارعا ەس جيعىزباي، جۋان دويىردى ءۇيىرىپ، توبەسىندە ويناتىپ:
— ولگىلەرىڭ كەلمەسە، جولىمنان كەت بىلاي! — دەپ اڭىرعاندا، انا ەكەۋ جالت ەتىپ، بوساعاعا جابىسىپ تۇرا قالدى. كالەن سىرتقا اتىپ شىقتى. تورى اتقا تاقىمى تيگەسىن اسىقپاي، تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. بۇجىر قاراعا بۇل اۋىلدىڭ يتتەرى دە باتا الماي، بوكسەسىن ۇيگە تىعىپ ءۇردى.
* * *
قۇدايمەندە ءدال ءبىر تاس تيگەن جىلانداي، كوپكە دەيىن وتىرعان ورنىنان قوزعالمادى. جاڭا باسىن قورعاماق بولعاندا، كالەننىڭ قامشىسى وڭ قولىنىڭ توپشىسىنا ءتيىپ ەدى؛ سۇيەگى سىنعانداي بىلەگى، قارى، بۇكىل ءبىر يىعىنىڭ باسى ۇيىپ، قولىن كوتەرتپەدى.
— قۇدەكە-كە... قۇدەكە، قالايسىز؟ — دەپ، ەسىن جيعان جاڭاعى ەكى جىگىت قاسىنا كەلىپ ەدى:
— شىق!.. شىق ۇيدەن، وڭشەڭ ەز! — دەدى قۇدايمەندە. جىگىتتەر جۇمعان اۋزىن اشپاي، ءسۇمسيىپ شىعىپ كەتتى.
قۇدايمەندە ۇستىنە كىرگەن ايەلىنە دە ۇندەمەي، كيىمشەڭ بويىمەن تەرىس قاراپ جاتىپ قالدى. وزىنە سالعاندا بۇعان بولىستىقتىڭ تۇككە كەرەگى جوق قورالى قويى، ورىستە مىڭعىرعان مالى، جيعان-تەرگەن بايلىعى ءبىر باسىنا جەتەتىن-دى. جونىنە تىنىش قاراپ جۇرمەي، قايداعى پالەنى باستاعان سوفى اعاسى. ونى تاڭىربەرگەن قوستاپ، ەكەۋى ەكى جاقتاپ جابىستى دا، بۇل لاجسىز كوندى. باسىندا قۇلىقسىز بولسا دا، بەل بايلاپ تۇسكەسىن بۇنىڭ وزىنە دە جەل ءبىتتى. الا-بولە كەيىنگى كۇندەرى باسقا شارۋانىڭ ءبارىن جيىپ تاستاپ، بولىس سايلاۋىنا قۇلشىنىپ كىرىسىپ ەدى. جاڭاعى ۇرى، كورمەيسىڭ بە، «ەرتەڭ اياعىڭ اسپاننان كەلەدى»، — دەپ ءزىل تاستاپ كەتتى. «دەسە قايتەدى، دەي بەرسىن، شىنداپ كىرىسسە حالىق قيماعان سول بولىستىقتى، بۇيىرسا، بۇعان اقتىلى الا قويى الىپ بەرە — تۋڭ»، — دەدى قۇدايمەندە. وسىدان كەيىن وزىنە سەنىم پايدا بولعانى سونشا، ول ەندى شىنىمەن-اق بولىس بوپ سايلانىپ قالعانداي كۇشكە ءمىنىپ: «سەندەرمەن سوندا سويلەسەرمىن. سەن، كالەن، سەن، ەلامان، تۇرا تۇر! سوڭىرا بويلارىڭدى كوزدەتىپ، قازىنانىڭ قولىنا ءبىر بەرسەم... تورلى تەرەزەنىڭ ار جاعىنان موينىڭدى سوزىپ تۇرعاندارىڭدى كورسەم ەدى!..» — دەدى ىشىنەن.
* * *
ويحوي، تەڭىز جايىندا اڭگىمە شەرتكەن قانداي ءلاززات؟! قۇي ءوزىڭ سويلە، قۇي وزگەنى سويلەتىپ قويىپ، جيىن اراسىندا ۇيىپ تىڭدا مەيلىڭ. ءوزىڭ سويلەسەڭ دە، سەن، ءبارىبىر، ءبىر قۇلاعىڭدى قاۋقىلداعان كوپتىڭ اڭگىمەسىنە تىگىپ قوياسىڭ دا، ار جاعىڭدى قىشتاپ تۇرعان ويىڭدى ورتاعا سالاسىڭ. ءوزىڭنىڭ ايتاتىنىڭ دا، وزگەدەن ەسىتەتىنىڭ دە باياعى ءبىر ەسكى جىر. بيىل بالىق تالابى قالاي؟ تەرەڭگە نەگە كەتتى؟ تايىزعا قاشان سوعادى؟ كۇن قىزارىپ بۇلتقا باتتى، ەرتەڭ اسپان اشىق بولا ما؟ جەل بولا ما، جوق پا؟
رايدىڭ ۇيىنە جينالعان بالىقشىلار بۇگىن دە تەڭىز جايىن، بالىق جايىن، اۋا رايىن اڭگىمەلەپ، ءار ساققا جۇگىرتىپ جاتىر ەدى، اتتىلى بىرەۋ كەپ ەسىك الدىنا توقتادى. ءدۇرس ەتىپ اتتان ءتۇستى. شىلبىرىن بوساعاعا بايلاي سالدى دا، سالەم بەرىپ كىرىپ كەلدى.
— اعاجان، وتىرىڭىزشى! جامان ءۇيدى موينىڭمەن ءىلىپ اكەتەرسىڭ، — دەدى راي كۇلىپ.
كالەن جاس جىگىتتىڭ ءازىلىن قۇلاعىنا دا ىلگەن جوق، ىشكە كىرگەن بويدا بىردەن ەلامانعا جەتىپ باردى:
— شارۋام سەندە. قىسقاسىن ايتقاندا، كاسىپ ىزدەپ كەلدىم.
— اۋ، اعاسى-اۋ، ءبىز ادال كاسىپپەن كۇن كورىپ جۇرگەن اۋىلمىز عوي. سىزگە لايىق كاسىپ...
كالەن رايعا جالت قارادى. ءار تالى ايعىر جالىنداي سۇيقىلتىم مۇرت تىكىرەيىپ، قارا سۇر بۇجىر بەت قاتتى بۇزىلىپ كەتكەن ەكەن. مۇنىڭ ارتى ءبىر شاتاققا اپارىپ سوعارىن بىلگەن بالىقشىلار ساقتانىپ، ءبارى بويىن دەرەۋ جيىپ الا قويىپ ەدى، كالەن كۇتپەگەن جەردەن كۇرت جادىرادى:
— وي، كۇشىك. بالا عوي دەپ جۇرسەم، سەن دە باشايدان تارتۋعا جاراپ قاپسىڭ عوي.
جۇرتتىڭ ارقا-ەتەگى كەڭىپ سالا قويدى.
— شارۋاڭدى ايت! — دەدى ەلامان.
— ساعان كىسى كەرەك دەيدى عوي.
— ءيا، كەرەك.
— ەندەشە، مەنى جۇمىسقا ال!
— قاراتازىڭ قايدا؟
— ءاي، بالا، وتكەندى قازبالاپ قايتەسىڭ؟ ولاي دەسەڭ، ءبىر كەزدە سەن دە سول تازدىڭ قوسىن جەككەنسىڭ. وزىڭە مۇز وياتىن ادام كەرەك پە؟
— ال، كەرەك.
— ەندەشە مەنى ال!
— شودىرعا بار... بيلىك سوندا.
— مىنە ءسوز! قاراتازدى قايتەسىڭ؟! ەندىگى جەرگە سەندەرمەن بىرگە قاراشەكپەننىڭ دە قوسىن جەگىپ كورەيىك. اۋسەلەسىن كەيىن كورە جاتارمىز.
— ءۋا، بولىس كىم بولدى؟ — دەدى ەسبول قاريا.
— بولىسىڭ — قاراتاز!
— وي، قۇداي-اي!.. باقىتتىڭ دا كوزى سوقىر سورلى ەكەن عوي، — دەدى راي.
ەسبول قاريا مىرس ەتتى:
— ءۋا-ا!.. يتسيگەك ەكەش يتسيگەك تە ماۋەلەپ وسەدى-اۋ ءبىر... بالىقشىلار جامىراپ سويلەپ كەتتى:
— ەندى وڭارسىڭ. ولاي باسساڭ قاراتاز، بىلاي باسساڭ قاراشەكپەننىڭ بايى...
— ە، قۇدايىم! «ب ا ق اداسسا، باتپاققا قونادى»...
— قوي ءارى! سول شىركىننىڭ دە قۇنى تومەندەپ كەتپەدى مە؟.. تاتار بايىنىڭ دۇكەنىندەگى قىزىل الا كەزدەمە سياقتى، قالتاسىندا پ ۇلى بار قازاق باقتى دا ساتىپ الىپ ءجۇر عوي.
ەلامان اڭگىمەگە ارالاسپادى. قۇدايمەندەنىڭ جايى بۇعان بەلگىلى. مىڭ جەردەن بولىس بولسا دا، ەندىگى بيلىك جاس مىرزادا. قۇدايمەندە ونىڭ قولىنداعى قارا شوقپار عانا. سىلتەگەندە زىلدىرەك تيۋ ءۇشىن اعاسىن ادەيى بولىس قىپ وتىر.
— قورا-قورا قويلاردىڭ ارقاسىندا قاراتاز دا كىسى ساناتىنا كىردى... قاتارعا قوسىلدى، — دەپ ەدى دوس، ەلامان:
— قوي ءارى! ول تاز قوي باعا ءبىلدى. ءبىراق حالىق قوي ەمەس ەدى عوي. كورەرمىز اۋسەلەسىن، — دەدى.
— جاقسى ايتتىڭ-اۋ، بالام، — دەدى ەسبول قاريا. ءسال ۇندەمەي وتىردى دا، ءوزىنىڭ الگى بىردە جۇمباقتاپ باستاعان ويىنا قايتا ورالىپ، — ەستەرىڭدە بار ما، بالالار... قاتىندار كۇزدە سابىن قايناتامىز دەپ يتسيگەك شاۋىپ، كۇل عىپ ورتەپ جاتاتىن ەدى عوي. قاراتازدى دا توسقان الدىندا كۇزى بار شىعار، — دەي بەرگەندە، سىرتتان ءبىر وعاش داۋىس شىقتى.
مىناۋ نە اڭنىڭ ۇلىعانىنا، نە ادامنىڭ كۇڭىرەنگەنىنە ۇقسامايتىن داۋىس. ايەلدىڭ جوقتاۋىنا دا كەلمەيدى. ەر كىسىنىڭ گوي-گوي، ازالى داۋىسى دا ەمەس. نە دە بولسا، مىناۋ سالعان جەردەن كىسىنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ، جانىن شىعارا بەبەۋلەتىپ الا جونەلگەن زارلى ءۇن وقىس شىقتى دا، قۇلاقتا ۇلىپ تۇرىپ الدى. بىردە ءىشىن تارتىپ سوققان كۇزگى قارا سۋىق جەلدەي ۋىلدەسە، ەندى بىردە بوتاسىن جوقتاپ، تۇلىپقا بوزداعان ىنگەندەي اقىراپ كەتەدى. قايدان شىقسا دا، سالعاننان قارا ءتۇندى قاق جارىپ، كۇڭىرەنىپ شىققان سۇمدىق ۇننەن بۇنداعىلاردىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ كەتىپ ەدى.
— وي، اتتەگەن-اي! مىناۋ ءاليزانىڭ داۋسى عوي.
ەشكىم ۇندەمەدى. ۇيتكەنى بۇندا وتىرعان كىسىلەردىڭ ءبارى قارت ايەلدىڭ داۋسىن بىلەتىن. ال، مىنا داۋىستىڭ ءتۇرى باسقا. سونان كەلە جۇرتتىڭ ەسىنە وسى انانىڭ ءال ۇستىندە جاتقان بالاسى تۇسكەن-دى.
* * *
جۇرت دۇرلىگە كوتەرىلىپ، سىرتقا شىقتى. انشەيىندە اياعى اۋىر ەلامان دا ورنىنان اتىپ تۇردى. كويلەكشەڭ. جالاڭباس. جولىنداعى كىسىلەردى قاعا-ماعا جۇرتتان بۇرىن سىرتقا اتىپ شىققان-دى. تاستاي قاراڭعىدا كوزى تۇك كورمەسە دە، اڭىراپ داۋىس شىققان جاقتى بەتكە ۇستاپ جۇگىرىپ كەلەدى.
قازالى ۇيگە باسقالاردان بۇرىن جەتتى. تەك كىرەر جەردە الدەنەگە يمەنگەندەي كىلت توقتادى دا، قايتا ءجۇردى. وندا دا الدىنا وسى اۋىلدىڭ ۇلكەندەرىن سالىپ، ولىك جاتقان ۇيگە اياعىن ۇشىنان باسىپ، اقىرىن كىردى. موڭكەنىڭ ۇيىنە كىسى قارا قاپەلىمدە تولىپ قالدى. سوقىر شام ەسىك جاقتا سىعىرايادى. سىعىر ساۋلە ىشكە كىرگەن كىسىلەردىڭ اياعىنا ءتۇسىپ، ساتىرلاعان قايىس ەتىكتەردىڭ اقجەم تۇمسىعىن بوزعىلداۋعا عانا جاراپ تۇر. جانە قازاندا قايناعان سۋدىڭ بۋىنان بىردە-بىرەۋدىڭ بەت-جۇزى ءجوندى كورىنبەدى. ال، ارەگىرەكتە تۇرعان كىسىلەر قاراۋىتىپ، اۋىر قازا استىندا ەڭسەسى ءتۇسىپ مۇلگىپ قالعان.
ەلامان ەسبول اتاسى باستاعان شالداردى تورگە وتكىزىپ جىبەردى دە، ءوزى ەسىك جاقتا، ەلەۋسىز كوپتىڭ اراسىندا تۇرىپ قالدى. ىشكە كىرگەلى ءاليزادان كوز ايىرعان جوق. ءاليزا ءالى دە بولسا، بالاسىنىڭ ولگەنىنە سەنبەيتىن سياقتى. كىسى-قارا كەلگەلى جىلاۋدى قويعان. جاسىن دا تىيىپتى. جالعىز بالاسىن وڭ جاققا سالىپ قارا جامىلعان اناداي ەمەس، مىنا ءتۇرى قۇددى اۋرۋ بالاسى ۇزاق شەككەن ازاپتان كەيىن، ءقازىر، شۇكىر، ءتاۋىر بولىپ، تاپ وسى ءقازىر كوزى ءىلىنىپ كەتكەندەي. توپىرلاپ كىرىپ جاتقان مىنا كىسىلەر بۇعان كوڭىل ايتۋ ءۇشىن ەمەس، قۋانىشىنا قۇتتى بولسىن ايتۋعا كەلىپ، ءۇي-ىشى ابىر-سابىر بولىپ جاتقان سياقتى. سونداي ءالسىز ۇمىتكە انا شىنىمەن الدارقاتىپ، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداي ەسىرىك حالدە ەسىن جيا الماي وتىرعانداي. باسىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ كەتە بەرەتىن جاۋلىقتى جوندەپ قايتا تارتپاق بوپ الەك. بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلىن جاتقاندارعا ءىلتيپات كورسەتكىسى كەلگەندەي، ەلپىلدەپ ۇشىپ تۇرعىسى كەلە مە، ورىن ۇسىنعىسى كەلە مە، قالاي؟ وزىنە قالعاندا ۇشىپ تۇرار ەدى. ءبىراق ەكى ايەل ەكى جاعىنان تىرپ ەتكىزبەي، ەتەگىنەن باسىپ وتىرعانىنا تۇسىنبەي ولارعا الاقتاپ قاراي بەرەدى. بۇرىن بۇعان تۇسىنىكتى نارسەلەردىڭ ءبارى بۇگىن نەگە بۇلاي تۇسىنىكسىز بولا قالعانىنا اقىلى جەتپەي دال بوپ، اركىمگە ءبىر الاق-جۇلاق قاراپ وتىر ەدى. راي مەن دوس تابىتتا جاتقان بالانىڭ بەتىن جاۋىپ، سىرتقا الىپ شىقپاق بولعاندا، قارت انا قاپەلىمدە ەسىن جيىپ ال قويدى.
— ويپىرىم-اي!..
جانى ىشقىنعان قارت انا الگى الگى مە، ەندى قاتتى وكىرىپ، جاس جۋعان بەتىنە تىرناق سالىپ، قانىن اعىزا وسىپ-وسىپ الدى. قانشا كىسى جابىلسا دا، كۇيىك كوتەرگەن ايەل قولدا تۇرماي، «جان بوتام-م!» — دەپ زارلاپ، تابىتقا قولىن سوزىپ ۇمتىلا بەردى دە، قۇلاپ ءتۇستى. جىلاماعان جان قالمادى. ەلامان دا جىلادى. ءۇش-تورت جىگىت جىلاپ ءجۇرىپ، ەس-تۇسسىز جاتقان ايەلدى كوتەرىپ اپارىپ توسەككە سالدى. بالىقشىلار باسى سالبىراپ مۇلگىپ قاپتى. ايەلدەر جاۋلىقتىڭ شەتىمەن اۋزىن باسىپ، ءۇنسىز ەگىلىپ جاس توگەدى. Tءوp جاقتان قۇران وقىعان قارتاڭداۋ بىرەۋدىڭ مىڭقىلداق ماقامى ەستىلەدى.
ءاليزا وقتىن-وقتىن تۇرعىسى كەلگەندەي، قولىمەن اۋا قارماپ، «ا-اھ!..» — دەپ قايتا قۇلايدى. موڭكە تابىتتا جاتقان بالانىڭ بەتىن جاباردا وكىرىپ، تەرىس قاراپ قۇلاي كەتكەن-دى. سونان قايتىپ قىبىر ەتپەدى. جۇباتپاق بولعان بىردە-بىر ادامنىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي، دۇنيەدەن تۇڭىلگەندەي بوپ جاتقاندا قاسىنا ەسبول قاريا كەپ وتىردى. ءتىل قاتقىسى كەپ وقتالا ءتۇستى دە، تاماعىنا جاس تىرەلىپ توقتاپ قالدى. سوسىن ءبىراز وتىرىپ بارىپ:
— ءۋاي، موڭكە، — دەپ وكتەم ءتىل قاتتى، — ۋا، جارقىنىم، باسىڭدى كوتەر! قۇداي ءوزىنىڭ بەرگەنىن ءوزى الدى. اللانىڭ امىرىنە قاي پەندە اراشا بوپ ەدى؟ سەن نەگە توڭىرەگىڭە قاراپ، ءتاۋباعا كەلمەيسىڭ؟! ۋا، مەن سەنەن كەم بە ەدىم؟ سەن ولگەن بالاڭا جىلاپ جاتىرسىڭ، مەنىڭ، تىم قۇرىسا، مولادا دا تىلەكشىم جوق ەكەنىن نەگە ويلامايسىڭ، — دەپ ءومىر باقي ءتىرى جانعا تىسىنەن شىعارماي، وزەگىن ورتەپ جاتقان اششى سىردى — ءوزىنىڭ بالاسىز، جالعىز، قۋ باستىعىن ايتتى دا، توقتادى.
موڭكە باسىن كوتەردى. كۇش شاقىرىپ، شىنتاعى استىنا قويعان جاستىققا سۇيەنىپ وتىردى. سول كۇنى شالدار ءاليزا مەن موڭكەنىڭ قاسىندا قالىپ، قالعان جۇرت ۇيدى-ۇيىنە تارادى.
ەلامان وزىمەن بىرگە سىرتقا ەرە شىققان اقبالانى بايقاعان جوق-تى. سونان تەك ۇيىنە جاقىنداعاندا ارت جاعىندا سولقىلداپ جىلاپ كەلە جاتقان ايەل داۋسىن ەستىپ، توقتاي قالدى. اقبالا جاۋلىق شەتىمەن اۋزىن باسىپ اپتى. ءوزىن توسىپ قارايلاپ تۇرعان كۇيەۋىن قاسىنا كەلگەندە كورىپ، وكىرىپ يىعىنا قۇلاي كەتتى. ەلامان جۇباتقىسى كەلسە دە، ءبىراق اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، قۇشاقتاپ باۋىرىنا تارتتى. وت جانباعان ءۇي ىزعىپ تۇر ەكەن. بۇلار شام جاقپادى. قاراڭعىدا سىرت كيىمدەرىن شەشىپ، پەش تۇبىندەگى جەر توسەككە قيسايدى. اقبالا بۇعان سىرتىن بەرىپ، ارى قاراي اۋدارىلىپ ءتۇستى. سونان قايتىپ قىبىر ەتپەدى. ەلامان ونى ۇيقتاپ كەتكەن بولار دەپ ويلادى. كوزىنە ۇيقى ورالماي، ۇزاق جاتقان-دى. ءبىر كەزدە قارسى بەتتەن ءسال جەل تۇرسا دا سىقىرلاپ، مازا الىپ بولاتىن «جىلاۋىق نەمەنى» الدەبىرەۋ اقىرىن اشىپ ىشكە كىرىپ كەلە جاتتى. ەلامان باسىن كوتەردى. قاراڭعىدا كىسى رابايسىز ۇلكەيىپ كورىنە مە... ەلامان وزىنە قاراي كەلە جاتقان مىنا كىسىنىڭ رەپەتىنەن سەسكەنىپ، قولىمەن ماڭايىن سيپالاي باستاپ ەدى:
— مەن عوي... سىرتقا شىعىپ كەتشى، — دەدى ىشكە كىرگەن كىسى.
ەلامان «سارى بالانى» داۋسىنان تانىدى. ونىڭ مەزگىلسىز ۋاقىتتا كەلىسىنەن سەكەم السا دا، سىر بەرگەن جوق. كورپە استىندا قول-اياعىن باۋىرىنا الىپ تىپ-تىنىش جاتقان اقبالاعا موينىن سوزىپ قارادى دا، قاراڭعىدا قولىنا ىلىككەن كيىمدى يىعىنا ءىلىپ، سارى بالانىڭ سوڭىن الا سىرتقا شىقتى.
ءبىراق اقبالا وياۋ ەدى؛ ەسىك جابىلعان بويدا ۇشىپ تۇرەگەلدى. جالاڭ اياڭ. جالاڭ باس. تابانىن قارىپ بارا جاتقان مۇزداي ەدەندى قورعالاقتاپ باسىپ، ەسىككە جەتتى. اتتاي تۋلاپ كەتكەن جۇرەگىن قولىمەن باسىپ، جاڭاعىلاردىڭ سوڭىنان جابىلعان ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان سىرتقا كوز سالىپ ەدى؛ الگى ەكەۋ ۇزاماپتى. ەسىكتىڭ ار جاعىندا بۇعان سىرتىن بەرىپ تۇر ەكەن. اقبالا ەلاماننىڭ ءبىر كىسىگە ەركىن ءالى جەتەتىن قارۋلى ەكەنىن بىلسە دە، ءبىراق مىناۋ دا وسال ەمەس سياقتى. «كۋرنوس يۆان ەمەس پە ەكەن؟» دەپ ويلادى. وسى ءبىر كارجىك مۇرىن قارا ورىستان قورقاتىن. سىرتقا قۇلاعىن تىگىپ ەدى، ىزعىرىڭ جەل ولاردىڭ ءسوزىن دۇرىس ەسىتتىرمەدى. مىنالاردىڭ سوزىنەن بار ۇققانى — جاڭا سايلانعان بولىس تەنتەك شودىردا قوناق بوپ كەتىپتى. بۇعان وراي ەلامان «ونىڭ ماعان وق اتپاعان كۇنى بار ما؟..» — دەدى. بۇدان كەيىنگى ءسوز ەستىلمەدى. تەك، ايتەۋىر، ءبىر اڭعارعانى مىناۋ كىم دە بولسا، بۇلارعا جاۋ ەمەس. جىلى توسەكتەن جەلەڭ شىققان ەلامان جەل وتىندە ۇزاق تۇرا الماي، ۇيگە ارقاسىن بەرىپ جاقىنداي ءتۇستى. اقبالا ەندى مىنالاردىڭ ءسوزىن انىق ەسىتتى.
— فەدوروۆ ەرتەڭ بەس ءجۇز قۇلاش قارا تورمەن ءبارىڭدى مۇز ۇستىنە شىعارعالى جاتىر.
— مۇز ءالسىز ەمەس پە؟
— ونى مەن دە ايتتىم. ءبىراق فەدوروۆ تىڭدامادى. ساق بول!
اقبالا جۇگىرىپ بارىپ توسەگىنە جاتا قالدى. كۇيەۋىنە تونگەن قانداي دا ءبىر قاتەردى جۇرەگى سەزىپ تىرپ ەتپەي، تىپ-تىنىش بولا قالدى. ەلامان كورپە استىنا كىرىپ، اياعىن اقىرىن كوسىلە بەرىپ ەدى، الگىندە عانا مۇزداي جەر باسقان ايەلدىڭ اياعىنا اياعى ءتيىپ كەتتى.
— سەن وياۋ ما ەدىڭ؟ — دەدى ەلامان. اقبالا اۋدارىلىپ ءتۇستى. ءۇن-تۇنسىز قۇشاعىنا كىرە بەرگەن ايەلىنە بۇل دا شۇعىل ۇمتىلدى. جاس مىرزا كەلىپ كەتكەلى ءتۇسى كىرمەي، تومسارىپ جۇرگەن ەلامان وسى جولى تاعى دا تار توسەكتە قالاي تابىسىپ قالعانىن بايقامادى. وكپە-كىنانىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، بۇل شاقتا قۇشاققا سىيماي بارا جاتقان ايەلدىڭ تولىق دەنەسىن اقىرىن باۋىرىنا تارتتى.
— جاڭاعى كىم؟
— قايتەسىڭ؟! ءوزىمىزدىڭ ادام.
— ءوزىڭ... بولعاندا ول كىم؟
ەلامان قالاي تۇسىندىرەرىن بىلمەي، ىركىلىپ قاپ ەدى. جاڭا عانا اقبالامەن ەكەۋىن بىر-بىرىنە جاقىنداتپاي، تىرەپ تۇرعان سىيىمسىز قارىننىڭ ار جاعىنان الدەنە بۇلقىنىپ قالدى. «وي، تەنتەك!..» — دەپ، ەلامان ءار كەزدەگىدەي، ەت-باۋىرى ەلجىرەپ كەتتى. ءوزىن بىردەن باۋراپ العان وسى ءبىر ىستىق سەزىم اقبالاعا ابىگەر اكەلگەن الگى سۇراقتى دا ۇمىتتىرىپ جىبەرىپ ەدى. بۇنىڭ وتباسىنا تاياۋ ارادا اقبالا مەن وزىنەن باسقا تاعى ءبىر ءتاتتى تىرلىكتىڭ دۇنيەگە كەلەتىنىن ويلاپ، وسىدان قاشان كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە كۇلىمسىرەپ جاتتى.
ول ويانعاندا ءۇي ءىشى ءالى قاراڭعى ەدى. ۇيقىسى قانباپتى. زىپ-زىلدەي باس كوتەرتپەي جاستىققا تارتىپ جىعا بەرگەسىن، ۇيقى قىسقان كوزىن جۇما ءتۇستى دە، ىلە قايتا اشىپ الدى. تۇندەگى اۋىر قازا ەسىنە ءتۇستى. بىقىرسىعان اۋاسى تار بولمەدە ولىكتى ۇزاق ۇستاۋ قيىن. قالاي دا بۇگىن جەرلەۋ كەرەك. سونىڭ قامىنا جەدەل كىرىسىپ، ءقابىر قازاتىن قارۋلى جىگىتتەردى اۋىل سىرتىنداعى قارا مولاعا جونەلتۋ كەرەك. كۇرەك، كەتپەن سايلى بولماسا توڭ جەردى قازۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. ايتپاقشى، ورىس بايىنا بارىپ، ءبىر كۇنگە پۇرسات سۇراپ الۋ كەرەك ەكەن-اۋ؟
* * *
بۇل ءوز باسى قۇدايمەندەدەن قاي كەزدە دە جاقسىلىق كۇتكەن ەمەس-تى. ونىڭ بولىس بولعانى باسقادان بۇرىن الدىمەن بالىقشىلارعا سور بولارىن بىلگەن. ءبىراق بۇلارعا قانى قانشا قاتسا دا، جاۋلىققا تاپ وسىلاي شۇعىل كىرىسە قويار دەپ ويلاعان جوق-تى. سارى بالا ساقتاندىرعان تۇندەگى اڭگىمەدەن كەيىن ورىس بايىنا سالىپ ۇرىپ بىردەن جەتىپ بارۋعا تايسالىپ، اۋەلى كۋرنوس يۆاندى باسپالداقتاپ كورگىسى كەلدى. بۇل كەلگەندە كۋرنوس يۆان اس ءىشىپ جاتىر ەكەن. ەسىكتى اشار-اشپاستا ءۇي ىشىنەن قازاقتار جيىركەنەتىن قىشقىل كاپۋستا مەن كۇلىمسى قاندالا ءيىسى مۇرىنعا كەلدى.
— ا، ەلامان... ەلامانۋشكا، كەل! كەل! — دەدى كۋرنوس يۆان؛ ول، ءبىراق استان باسىن الماي، تۇننەن قالعان بالىقتى قارپىتىپ اساي بەردى. ەكى شىقشىتىن سيدالاپ تولتىرىپ اپتى. تاڭىرايعان تاناۋى بالىق شايناعاندا، اسىرەسە، قاتتى شۋىلداپ، جامپاڭداپ جاتىپ:
— نەگە كەلگەنىڭدى بىلەم. سەن... ءيا، سەن اۋەلى فەدوروۆقا بار. تەك ابايلاپ سويلەس، — دەدى.
ءتۇن اسقان كەبىرتەك بالىقتى جۇتپاق بولعاندا، ءتۇيىلدى مە، الدە قاقالدى ما، كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. ەلامان كۋرنوس يۆاننان شىعا سالىسىمەن تۋرا فەدوروۆقا بارىپ ەدى؛ ورىس بايى تۇرعان ەكەن. اۋىزعى بولمەدە اس دايارلاپ جاتقان كەلىنشەك ءىسىن قويا سالىپ، قولىن الجاپقىشقا ءسۇرتتى دە، ۇستىنە كىرگەن كىسىگە كوزى ءتۇستى دە، تاڭداندى ما، تاماشالادى ما، باقىرايىپ قاراپ قالدى. مىنانىڭ قايراتتى ءىرى تۇلعاسىندا ءوزى كورىپ جۇرگەن قىر قازاقتارىنان گورى، ايەل ناسىلىنە ۇنايتىن قانداي دا ءبىر تارتىمدى بىردەڭەسى بارىن بايقادى. سۇعاناق كوز ەلاماننىڭ باسىنا ءبىر، اياعىنا ءبىر قاراپ ىشىپ-جەپ بارادى. بۇرىن — سوڭ ايەل بالاسىنان ءدال بۇنداي ادەپسىزدىكتى كورمەگەن ەلامان قىسىلدى ما، ۇيالدى ما، بەتىن قاشىرتا بەردى. كەلىنشەك ونىڭ داپ-دارداي باسىمەن بەتى جالىنداپ قىسىلعانىن قىزىق كورىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى.
— باي... ۇيدە مە؟
كەلىنشەك ۇندەمەستەن زىپ بەرىپ تورگى بولمەگە كىرىپ كەتىپ ەدى، توبەدەگى اسپالى شامنان تۇسكەن ساۋلەگە جاڭاعى كەلىنشەكتىڭ اپپاق بالتىرى شاعىلىسىپ، تۇرا قاشقان اق بوكەننىڭ تاڭىنداي ءبىر جارق ەتتى دە، كوزدەن عايىپ بولدى. ەلامان: «مىنا سايتان قايتەدى، ءاي؟» — دەپ، نازارىن باسقا جاققا اۋدارا بەرگەندە، ەلاماننىڭ كوزى تۇسىنا كىلەم ۇستاعان بولىسكەي كەرەۋەتكە ءتۇستى. كەرەۋەتكە جيعان قوس مامىق جاستىق تا دالا قازاعىنا «بۇل قايدان ءجۇر؟..» دەگەندەي ەكى قۇلاعىن ەدىرەيتىپ تىگىپ قالعان ەكەن. «سارى سايتاننىڭ سالىمدىسىن كوردىڭ بە؟ » ەلامان تاعى دا الگى اپپاق كەلىنشەك جونىندە ويلاپ بارا جاتقان كۇناھار كوڭىلىنە ىزالانىپ: «وسى بۇگىن ماعان نە بولدى؟ الگى سايقال قايدا؟» — دەدى ىشىنەن. ارى-بەرى كۇتسە دە ەشكىم كورىنبەدى. سوسىن ەل قازاعىنىڭ وسىندايدا الدى-ارتىنا قاراماي، ومىراۋلاپ، باسا-كوكتەن كەتەتىن مىنەزىنە باعىپ بۇ دا تورگى بولمەگە كىرىپ بارىپ ەدى. كەلىنشەك سىقىلىقتان كۇلىپ، فەدوروۆتىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعا بەردى. جەلكەسىنە سىرعىپ كەتكەن اق شىت ورامالدى باسىنا جوندەپ قايتا تارتىپ جاتىپ شىنتاعىنىڭ استىنان ەلامانعا قاراپ كوز قيىعىمەن تاعى ءبىر شارپىپ ءوتتى. سوسىن كويلەك استىنان قۇيرىعى بۇلتىڭداپ، اپپاق بالتىرى جارقىلداپ شىعىپ كەتتى.
فەدوروۆ جاسىندا قارا جۇمىستى كوپ ىستەگەن ءاپايتوس، ءىرى سارى ورىس بولاتىن. ءتۇسى سۋىق. اشۋلى ءتۇرى ءتىپتى جامان ەدى. سۇزەگەن بۇقاداي باسىن باۋىرىنا الىپ، تۇزداي كوك كوز تۇيىلگەن قاباق استىنان قادالىپ، ەلامانعا جاقىنداي بەردى.
ەلامان: «كۇتە تۇرۋىم كەرەك پە ەدى؟ » — دەپ ويلاعانشا بولمادى، فەدوروۆ:
— از- ي- ات! ديكار! — دەدى دە، ەلاماندى جاعىنان تارتىپ جىبەردى.
— تاقسىر!.. موڭكەنىڭ جالعىز بالاسى... بۇگىن جەرلەيتىن...
فەدوروۆ ەندى ونى باسقا، كوزگە ۇرا باستادى.
— تاقسىر، مۇز جۇقا... ءقاۋىپتى... مۇز ۇستىنە شىعاتىن كىسىلەر ءار ءۇيدىڭ ماڭدايىنداعى ءبىر-بىر...
فەدوروۆ بۇل جولى بويىنداعى بار كۇشتى وڭ قولىنىڭ جۇدىرىعىنا سالىپ، قۇلاق شەكەدەن قويىپ جىبەردى. ەلامان كوزى قاراۋىتىپ كەتتى.
— جوق، ءبىز بالانى جەرلەمەي، مۇز ۇستىنە شىقپايمىز، — دەدى دە، ەلامان بۇرىلىپ جۇرە بەردى. فەدوروۆ ەسىككە بارىپ قالعان ەلاماننىڭ سوڭىنان ۇمتىلا ءتۇستى دە، تۇرىپ قالدى. الاقانى شوق باسقانداي دۋىلداپ، ءوزى دە ءدىر-دىر ەتىپ تۇر. بالىقشى جىگىتتىڭ مىنا قىلىعىن اياقسىز قالدىرماسىن ءبىلدى. تەك نە ىستەسە دە، اشۋ ۇستىندە اسىعىس ىستەگىسى كەلمەدى دە، دىرىلدەگەن قولىمەن تەمەكى تۇتاتتى. اششى تەمەكىنى ۇستى-ۇستىنە قۇنىعا سوردى دا، لاقتىرىپ جىبەردى. سوسىن ورىندىققا شالقالاپ وتىرا بەرگەندە كوزى قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان التىن جيەكتى راماداعى جاس وفيسەردىڭ سۋرەتىنە ءتۇستى. «نەگە حابار بولماي كەتتى؟ سوعىسا جىبەرىپ قويمادى ما ەكەن؟» دەپ ويلادى. حات-حابار كىدىرگەن سايىن جاقسى كورەتىن جالعىز بالا الدە قايتەدى دەپ، زارە جوق. بىلتىر ارالعا كەلىپ، ماركوۆتىڭ كىشى قىزىنا ۇيلەنىپ كەتىپ ەدى. ال، ماركوۆ... ارال وڭىرىندە ءتۇۋ دەگەندە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان اتاقتى باي. ءبىرىنشى گيلدى كوپەس. ارالدا العاش ءوندىرىس اشىپ، ۇلكەن ۇيلەر سالعىزىپ، شىركەۋ، مەيمانحانا سالعىزىپ، «حيۋا» اتتى اكسيونەرلىك قوعام اشقان ادام. ارال تەڭىزىنىڭ بالىعى مەن حيۋا حاندىعىنىڭ تاي-تاي ماقتاسىن ەشكىممەن بولىسپەي، ءبىر ءوزى دەربەس قوجا بوپ وتىرعان كوكجال.
ماركوۆپەن قۇدا بولعالى بۇنىڭ دا قۇدايى بەرىپ تۇر. بۇرىن بىردە تۇز جەتپەي، بىردە اعىل-تەگىل بالىقتى دەر كەزىندە جونەلتە الماي، كىرىپتارلىق باسىنا كۇندە-كۇندە ءتۇسىپ جاتسا، ەندى ءقازىر ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل. بۇرىن قيت ەتسە الدىن ورال كەتە بەرەتىن باقتالاس جاۋى — اقساق جاگورعا ءقازىر بۇنىڭ ءوزى تىزەسىن باتىرا باستادى. وتكەن جازدا قۇداسى اقساق جاگورعا تۇز بەرمەي، قىرۋار بالىعى ەكى رەت ءشىرىدى. ەندىگى ارمانى- اقساڭ سايتاننىڭ كوكارال مەن سارىباساتتاعى پرومسولىن وزىنە قاراتىپ الۋ. سونى قۇداسىنا ءوزى ايتقاننان گورى بالاسى مەن كەلىنى ارقىلى ىستەتكىسى كەپ، ولارعا حات جازعىسى كەلىپ ەدى؛ ءبىراق، ءبىر پالەسى، قولىنا قالام ۇستاسا قارا تەرگە تۇسەدى. سوسىن ۇيقىسى كەلەدى. سوسىن ەسىنەپ، ءاش ء-شاپىسى شىعادى دا، قولىن ءبىر سىلتەپ تۇرىپ كەتەدى. كەشە دە، جاتار الدىندا «مەنىڭ سۇيىكتى ءھام تەڭدەسى جوق كەلىنىم مەن بالام»، — دەپ جازا باستادى دا، ءبىراق، قۇداي قىلسا قايتەسىڭ، وتكەندەگىدەي، بۇل جولى دا ۇيقىسى كەلدى مە، ەسىنەدى مە، حاتقا تۇسكەن الگى ازعانتاي جازۋدىڭ قيقى-جيقى ارىپتەرى سۋ شايعانداي ىرىمتىكتەنىپ، ءوزى جازعاندى ءوزى تانىمادى. حاتقا قۇنتسىزدىعىنا ىزالاندى. سوسىن كەشە باستاعان حاتتى، ءساتى تۇسسە بۇگىن ۇيقىسىن قاندىرىپ، شاي-سۋلانىپ العاسىن اياقتارمىن دەپ وتىر ەدى، ۇستىنە جاڭاعى اق بالتىر كەلىنشەك كىرىپ كەلدى. جۇپ-جۇمىر بىلەگىن موينىنا اسىپ، قۇشاعىنا كىرىپ جابىسىپ تۇرعان ۇستىنە، جاڭاعى ازيات باسا-كوكتەپ كىرىپ جىنىنا تيگەنى. ولگەنىن بىلمەيتىن وجەت نەمەنىڭ وسى جولى جىنىن باسىپ، ءبىرجولاتا نوقتالاپ العىسى كەلدى دە، كۋرنوس يۆاندى شاقىردى.
— انالارعا بار. ءبىرى قالماي مۇز ۇستىنە شىقسىن! ەگەر... ەستىپ تۇرمىسىڭ، ەگەر بۇگىن شىقپاسا، ايتا بار، مەنەن جاقسىلىق كۇتپەسىن. كۇنى ەرتەڭ ءبارىن قۋام.
— مۇز ءالسىز عوي.
— ول سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس.
— دەگەنىڭىز ءبىلسىن. مەن تەك اۋ-قۇرالدان ايىرىلىپ قالمايىق دەپ...
— ولارعا ەسكىسىن بەر.
كۋرنوس يۆان جونەلە بەردى. ونىڭ ءسۇمسيىپ شىعىپ بارا جاتقان ءسۇدىنىن جاڭا كورگەندەي، فەدوروۆ سوڭىنان كوزىن تىگىپ ويلانىپ قالدى. وسى بەيشارانىڭ ءبۇتىل بولمىسىندا كىسى كوكىرەگىنەن بىردە ايانىش، بىردە ىزا شاقىراتىن بولىمسىز مۇساپىرلىك بار. ءيا، بۇل ارالدان پرومسول اشقالى ەرتەڭ، بۇرسىگۇنى جۇرەتىن بولىپ اپىسى كىرىپ، كۇپىسى شىعىپ جاتتى. وقيتىن بالالار بولعاسىن ءۇيىن ازىرشە جىلى ورنىنان قوزعاماي، جەكە باسى سىباي-سالتاڭ كەتكەندى ءجون كوردى. ءۇي ىشىمەن الدىن الا وسىعان كەلىسۋى كەلىسسە دە، ءبىراق قايداعى ءبىر مەڭىرەۋ دالادا مال تابۋدان باسقا ەرمەگى جوق قايراتتى ەركەككە ۇزاق جىل ايەلسىز تۇرۋ قيىن بولارىن ءبىلدى. ءبىراق ءدال جۇرەر الدىندا انا شارۋا، مىنا شارۋامەن تابانى جەرگە تيمەي جۇرگەندە ارالعا وزىمەن بىرگە الا كەتەتىن ايەل ەسىنەن تارس شىعىپ كەتكەن-دى. ءبىر كۇنى جەڭىل تارانتاسپەن ورال قالاسىنىڭ ورتالىق كوشەسىندە زىرلاپ كەلە جاتقاندا، شىركەۋ الدىندا قايىر-ساداقا سۇراپ تۇرعان جاس قىزعا كوزى ءتۇستى. ءۇستى-باسى ەبىل-سەبىل. جۇپىنى، جۇدەۋ. ءبىراق تىرلىكتە تالاي ۇرعاشىعا تاقىمى تيگەن كاركەستە ەركەكتىڭ قىراعى كوزى بەيشارا قىزدىڭ باسقا مۇشەسىنەن بۇرىن، ءو دەگەندە، ونىڭ وقتاۋداي ءتۇپ-تۇزۋ اياعى مەن تورسىقتاي اپپاق بالتىرلارىنا ءتۇستى. سوڭىرا ءوزى سياقتى كۇشى قايتپاعان قايراتتى ەركەكتىڭ مانجامىنا ءبىر تۇسسە... ەحە-حە، سونىڭ ار جاعىندا مىنا اق بالتىر قىزدىڭ قالاي-قالاي قۇتىرىپ شىعا كەلەرىن ءبىلدى دە، فەدوروۆ قارق-قارق كۇلدى. بۇرىن — سوڭ تاتپاعان ءزارۋىن تاپقان جاس ءتان ەركەكتىڭ استىنا ءبىر ءتۇسىپ شىقسا بولدى، سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە قارعا اۋناعان قانشىق تۇلكىدەي تۇگى تۇلەپ شىعا كەلەر-اۋ ءالى-اق! بۇنداي شارۋانىڭ تالايىن ءىز-تۇزىن بىلدىرمەي ىستەپ، ابدەن كانىگىلەنىپ العان جىرىندى كوپەس ۇزاق جولعا جۇرەر الدىندا ايەلىنىڭ كوڭىلىنە سەزىك تۋعىزعىسى كەلمەدى دە، الگى قىزدى كۋرنوس يۆانعا الىپ بەردى. ونى دا ءدال جۇرەتىن كۇنى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ىستەپ ەدى. ءۇستى-باسىن مالىندىرىپ كيىندىرگەن اپ-ادەمى جاس قىزبەن قول ۇستاسىپ، شىركەۋگە كىرگەندە كۋرنوس يۆاننىڭ توبەسى كوككە جەتكەن-دى. ونسىز دا ءتۇبى تۇسكەن شەلەكتەي كەڭ تاناۋى ادەتتەگىدەن گورى قاتتىراق شۋىلداپ، تويعا جينالعان كىسىلەردىڭ كوزىنشە فەدوروۆتى باس سالىپ قۇشاقتاپ ءسۇيىپ الدى.
— اقىماق! — دەدى فەدوروۆ سول ەسىنە تۇسكەندە كۋرنوس يۆاننىڭ سىلەكەيى بەتىندە ءالى بىلجىراپ تۇرعانداي جيىركەنىپ.
* * *
كۋرنوس يۆان شۋرانى كورگەن سايىن ءارقاشان وسىلاي اۋىر سەزىم بويىن مارتۋداي باسىپ، وز-وزىنەن ازىپ-توزىپ قالاتىن. بالىقشىلاردىڭ اۋلىنا كوڭىلى قۇلازىپ كەلدى. بالىقشىلارعا فەدوروۆتىڭ ءامىرىن بۇلجىتپاي، دالمە-دال جەتكىزدى دە، «بۇعان نە دەيسىڭ؟» دەگەندەي كوپ ىشىنەن ەلامانعا قاراپ ەدى، ەلامان ونان نازارىن تايدىرىپ اكەتتى. ءتىلىن الماساڭ، ورىس بايى اۋ-قۇرالدى سىپىرىپ الادى.
— وزدەرىڭ شەشىڭدەر! — دەپ ەلامان سالماقتى بالىقشىلاردىڭ وزىنە سالدى.
بالىقشىلار ارى-بەرى تولقىپ، اقىرىندا تەنتەك شودىردىڭ دەگەنىنە كونەيىك دەگەن ءپاتۋاعا كەلدى. بۇلاردى قيناعان ەندىگى جاي — موڭكەنىڭ بالاسى. موڭكە بۇل اڭگىمەگە ارالاسپاي، ءبىر شەتتە وتىر ەدى. مىنالاردىڭ قينالعان ءتۇرىن كورگەسىن:
— جىگىتتەر، ولگەن بالا ءۇشىن ءتىرى بالالاردىڭ وبالىنا قالمايىق. ەرتەرەك كەلسەك، بالكىم بۇگىن دە جەرلەرمىز، — دەپ بايلاۋىن ءوزى ايتتى.
— وندا كەتتىك! — دەدى دە، ەلامان شيراق باسىپ سىرتقا شىقتى.
بار الەم بۇركەۋ. سۋىق جەل ىزعىرىپ، توڭىرەك شاقىتىپ تۇر.قيعاش تۇسكەن قيىرشىق قاتتى قار كىسى بەتىن تىلگىلەپ شىپ-شىپ ۇرادى. قاباعىن تۇيگەن قىتىمىر كۇننەن قاڭتاردىڭ تاياۋ تۇرعان قاھارى سەزىلەدى. ەلامان كۇن مىنەزىن جاقتىرماي، جۇرەگى مۇزداپ تۇر ەدى، قاسىنا قاۋقىلداپ سويلەسىپ ءبىر توپ كىسى كەلدى. ىشىندە موڭكە، دوس، راي بار. ءبارى دە كۇن قاباعىنان بايقاعان قورقىنىشتارىن ايتا باستادى:
— ءسوز جوق، داۋىل بولادى.
— ءوشىر ءۇنىڭدى. اۋزىڭنان جاقسى ءسوز شىقسايشى.
— ءوي، قۇداي-اي، سوزبەن جارىلقاۋعا بولسا، جاقسىلىقتى توبەڭنەن ءۇيىپ تاستار ەدىم.
— ءيا، مۇز ءالسىز. جەل ارقادان شىقسا، اياقتاي مۇزدى الادى دا كەتەدى.
— تەنتەك شودىرمەن تىلدەسىپ كورسە قايتەر ەدى؟
— ەشتەڭە شىقپايدى.
— اپىر-اي، بۇل نە دەگەن بەزبۇيرەك يت؟!
كىسى-قارا جينالا باستادى. يتجەمەس تە وسىلاي قاراي مايمالاڭداپ كەلەدى. يتجەمەس — سۇيەۋ قارتتىڭ ابىزىنداعى ادام. سۇيەۋ قارت وعان بيىل ايەل اپەرىپ، ەنشىسىن بەرىپ، ءوز الدىنا بولەك شىعارعان-دى. ءبىراق ءالى دە وزدىگىنەن اياعىنا ءمىنىپ كەتە الماي، سىيلى قارتتىڭ ابىرويىن سىرتىنان ازىق قىپ، ەل اراسىندا قاقپاي-سوقپايمەن كۇن كورىپ ءجۇر. كەيدە كىرە تارتقاندارعا ىلەسىپ قالاعا بارادى. كەيدە ەلاماندى ساعالاپ، قازىرگىدەي كوكشە مۇز تۇسىندا بالىقشىلارعا سوعادى. العاشقىدا اپىرىپ-جاپىرىپ جىبەرەتىندەي بىر-ەكى كۇن ايانباي قيمىلداپ، كۇشىن سارقىپ الادى. سۇيەۋ قارتتى سىيلايتىن جۇرت جۇمىسقا شالاعاي جىگىتتى ءبارىبىر ۇلەستەن قالدىرماي، قىس بويى ءالى سىباعا بوپ ەدى. سول يتجەمەس تاعى كەلدى. قالاعا قاتىناپ ءجۇرىپ ءبىر ورىستان العان با، ۇستىندە توزىعى جەتكەن ەسكى قارا كۇرتە. جەڭىن قايىرىپ الىپتى. سونىڭ وزىندە اكەسىنىڭ يىعىنان اۋىسقانداي قولپ-قولپ ەتەدى. راي ونىڭ باس-اياعىنا سىقاقتاي قاراپ:
— قاراشەكپەننىڭ بايى ەكەن دەسەم، اۋ، قۇدا، ءوزىڭ بە ەدىڭ؟ — دەپ كۇلىپ ەدى، جىگىت سالعان جەردەن سالدىرلاي جونەلدى:
— بۇ-بۇرىن قارا كيىمدىدەن قورقاتىن ەدىم. ءوزىم قارا كى-كيىم كيدىم دە، ەحە-حە، ەندى جۇرتتى ءوزىم قورقىتاتىن بولدىم.
بىرەۋ القىمنان الىپ بۋىندىرا قويعانداي، تۇتىعىپ، كوزى جىپىلىقتاپ، اركىمگە ءبىر قاراپ تۇردى دا:
— مۇ-مۇزعا شىق-شىققالى جاتقان كورىنەسىڭدەر. ا-ال، ىسكە ءسات! تالاپ قايىرلى بولسىن. تەڭىز با-بالىقتى بولسىن! مە-مەنى دە سەرىكتەرىڭە الىڭدار. مال ورتاق، جان ورتاق، — دەپ يە بەرمەي، توپەپ بارا جاتىر ەدى، راي:
— ءاي، جارقىنىم، توقتاشى، — دەدى.
— جو-ق، توقتامايمىن، — دەدى يتجەمەس، ءوزى بولماسا، وزگەنىڭ سوزىنە قۇلاق اسپايتىن انشەيىندەگى اۋلەكىلىگىنە باسىپ.
— اۋ، تىم قۇرىسا تىڭداساڭشى.
— وي، اك— كە— كە-سىنىڭ اۋزىن... تىڭدايمىن، دەپ قولىن سىلتەپ، مايمالاڭداي جونەلدى. كەتىپ بارا جاتىپ تا قاشان قاراسى ۇزاعانشا سامبىرلاعان داۋىسى قۇلاقتان ۇزىلمەدى. كەتكەنى جاقسى بولدى، ايتپەسە اۋزىن قىشىتساڭ ادامعا دەستە بەرمەي، ەسىرىپ كەتەتىن اۋلەكى. تۇتىقپاسى دەمەسەڭ، تۇمسىعىن قۇددى جەلگە توسەپ جۇگىرگەن اق كيىكتىڭ تاناۋىنداي كەڭ تاناۋى جەلپىلدەپ، ۇستى-ۇستىنە سويلەپ بەرگەندە، ونى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس-تى.
ەلامان ۇيگە كەلگەندە اقبالا پەش تۇبىندە وتىر ەكەن. — اقبالا، ءبىز مۇز ۇستىنە شىققالى جاتىرمىز. سەن قورىقپا...
ەلامان اڭداۋسىزدا اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى. ەندى ونى قايتىپ جۋىپ-شايۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي، قولعابىن ىزدەگەن بوپ ءۇيدىڭ ءىشىن ابىگەر قىلدى. اقبالا قوسىلا ىزدەدى. قولعاپتى تەز تاپتى دا، ەلامانعا بەرىپ جاتىپ:
— نەدەن قورقاسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— جو-جوق، ەشتەڭەدەن قورقىپ تۇرعام جوق.
— مەنەن جاسىرما، — دەدى اقبالا.
وتكەن تۇندە تاڭ الدىندا ۇرلانىپ كەلگەن كىسى ەلاماندى وڭاشاعا شىعارىپ الىپ «ساق بول!» دەپ ەسكەرتكەلى اقبالادا زارە جوق ەدى. ەلامان بۇلتارا الماسىن ءبىلدى دە، ايەلىن باۋىرىنا تارتىپ:
— كۇن رايى ۇنامايدى. تەرىستىكتەن بۇلت شىعىپ، تۇنەرىپ تۇر. ال، سەن قورىقپا! ءبىز نەنى كورمەگەن بەيباق؟! — دەپ كۇلدى دە، قۇشاعىن جازىپ، كەتۋگە ىڭعايلانا بەرگەن ەدى، اقبالا جولىن كەسەلەپ تۇرا قالدى.
— كۇن رايى ماعان دا ۇنامايدى. قورقام... نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن. مەنى بۇگىن جالعىز قالدىرماشى.
ارينە، تۇڭعىش كوتەرگەن بالاسى. سونان با، كۇنى جاقىنداعان سايىن قاسىنان كىسى-قارانىڭ كەتپەگەنىن قالايدى. وڭاشا قالعاسىن وزىنە-وزى كەلە الماي، قول-اياعىنان ءال كەتىپ بارا جاتقاسىن بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى. ءۇي ءىشى اڭعال-ساڭعال. كەشكە دەيىن جالعىز قالسا قۇسادان ءولىپ كەتەردەي. انادا جاس مىرزا كەلىپ كەتكەلى وسىنداي مۇشكىل حال باسىنا ءجيى ءتۇسىپ ءجۇر. بۇرىن ۇيگە سىيماعاندا، سىرلاس ابىسىن — ءاليزاعا باراتىن. ەندى... ونىڭ كۇنى اناۋ! ءۇي ىشىنەن ويىن بولەتىن ەرمەك ىزدەپ ەدى، ءبىراق وتىن كىرگىزۋلى. سۋ اكەلۋلى. ءۇي ءىشىنىڭ ازعانتاي دۇنيە-مۇلكى دە ورىن-ورنىندا، تاپ-تۇيناقتاي. اقبالانىڭ اياعى اۋىرلاعاننان بەرى ەلامان كۇندە-كۇندە ەرتە تۇرىپ ءۇيدىڭ بار شارۋاسىن ءوزى ىستەپ، جيناپ كەتەتىن بوپ ءجۇر.
باسقا ەرمەك تاپپاعاسىن كۇبىگە كوجە اسىپ قۇيعىسى كەلدى. كورشى ۇيدەن كەلى، كەلساپ اكەلدى دە، ءبىر تاباق بيدايدى بۇرقىراتىپ تۇيە باستادى. سوسىن اقتاعان بيدايدىڭ قاۋىزىن سىرتقا شىعىپ جەلپىدى دە، تاي قازاندى تولتىرىپ كوجە استى. ەسكى پەش تارتپاي جۇرگەن-دى. كومەيىنە كۇل تولىپ قالعان با، بۇگىن ءتىپتى تارتپاي، اششى ءتۇتىن كەيىن لوقسىدى.
— ءۇيىڭ ورتەنىپ جاتىر ەكەن دەسەم... بەۋ، ادام-اۋ، پەشتەن شىققان ءتۇتىن بە ەدى؟!
اقبالا قاسىنا قول تايانا وتىرىپ جاتقان قاراقاتىنعا قاراماۋعا تىرىستى.
— كەلىنشەك-اۋ، نە ءبىلدىڭ... كۇننىڭ سىڭايىن بايقادىڭ با؟ جاڭا وتىنعا بارىپ ەدىم، جاعالاۋدىڭ مۇزى قاباجاقتاي-اۋ، قاباجاقتاي... جاس بالانىڭ ەڭبەگىندەي... اياق استى بىلق-بىلق...
اقبالا جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، بارا جاتقاسىن قازاندىققا سۇيەنىپ وتىرا كەتتى. ءىشى قاتتى ءتۇيىلىپ، تىرپ ەتپەي، ەرنىن قىرقىپ تىستەنىپ وتىردى دا:
— الدا رازى بولسىن... قويىڭىزشى!.. — دەپ ەدى، قاراقاتىن:
— سورلى-اي! سورىڭ قايناپ قالماسا نە قىلسىن، — دەپ، ەندى بايبالام سالىپ، اقبالانى اي-شايعا قاراتپاي سىرت جاعىنان قاپسىرا قۇشاقتاي الدى. اقبالانىڭ ءالسىز قارسىلىعىن ەلەمەي، زورلاپ اپارىپ پەش تۇبىندەگى توسەككە جاتقىزدى. — نەدەن شوشىدىڭ؟ كوزىڭە نە ەلەستەدى؟ ءتىلىڭدى كاليماعا كەلتىر. جەتى ايلىق بالا، بىرەۋ ءتايت دەسە دە تۇسە قالادى. ءقازىر ناعىز شەپىك كەزى... اق اۋىز شاعى عوي.
— ال-دا-اي!.. مازا بەرشى...
قاراقاتىننىڭ ءتۇسى لەزدە بۇزىلدى. ونسىز دا كىرپىك-قاسى ۇيىتىلگەندەي، ءقان-سولسىز قارا ءسۇر كەسكىنىن دولىلىق بۋىپ:
— نە دەيدى؟ مازاڭدى الاتىنداي مەن نە قىلىپپىن؟ — دەپ ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، تەپسىنىپ شىعا كەلدى. — تۇڭعىش قۇرساق كوتەرگەن تۇمسا كەلىنشەك قوي دەپ، اقىلىمدى ايتسام، و نەسى، ءاي؟ مەندەي ابىسىنىڭ ايتپاعاندا، كىم ايتادى؟ مازا بەرشى دەپ... ادىرا قال!
وسىدان كەيىن ۇيدەن ۇيگە كىرىپ: « اقبالا شوشىپ، بالا تاستاي جازدادى. بارىڭدار!.. بارىپ شىعىڭدار!» — دەپ سۋىق حاباردى اپ-ساتتە تاراتتى دا جىبەردى. قاراقاتىن كەتكەسىن دە اقبالا وزىنە ءوزى كەلە المادى. كوڭىلىندەگى كۇدىك پەن ءقاۋىپتى الگى قارا پالەنىڭ ءدال ءوز اۋزىنان ەسىتكەندە، تاپ ءبىر توسەگىنەن جىلان شىققانداي ءۇي ءىشى ۇرەيگە تولىپ كەتتى. كوزى تۇسكەن نارسەنىڭ بارىنەن شوشىپ، قول-اياعى دىرىلدەپ وتىرعان ۇستىنە كورشى قاتىندار توپىرلاپ كەلدى دە، دۇرلىگىپ شىعىپ كەتتى. سونان كەيىن اقبالا، ءتىپتى، ۇيگە سىيماي، سىرتقا شىعىپ ەدى، قيىرشىق قار ءالى قىلامىقتاپ تۇر ەكەن. بالىقشىلار كوز ۇشىندا قىبىر-قىبىر. ولاردان ارعى جاق ءالى قاتپاعان، شالقىعان قارا سۋ. سول بەتتەن، سوناۋ اڭعاردان زور گۇرىل تالىپ ەستىلەدى. ۇلى تەڭىز ءبىر كەز وسىلاي كۇشى بويىنا سىيماي گۇرىلدەپ جاتادى دا، سوسىن قاھارىن قاپتاتىپ ءاۋپىرىپ كەتەدى.
اقبالادا زارە جوق. قاراقاتىن ءبىر جاقتان شىعا كەلەتىندەي، الاقتاپ، جان-جاعىنا قاراپ تۇر ەدى، ءبىر توپ قارا قارعا الدەنەگە ابىگەرى شىعىپ ازان-قازان بوپ قاناتى ساتىرلاپ، ىققا قاراي ۇشىپ بارا جاتتى. «تەگىن بولسا جارار ەدى؟» ۇيدەن، تۇزدەن تاعات تاپپاعان ايەل جۇگىرىپ جاعاعا باردى. جەل الگىدەن دە گورى قاتايا ءتۇستى. جاعالاۋدىڭ سەلدىر قامىسى سۋىلداپ، جەل استىندا ەلبەك قاعادى. مۇز جيەگىن قىزىل سۋ قاپتاپتى. قارعالار ەندى كورىنبەدى. ولاردىڭ جاڭاعى ازان-قازان ابىگەرى تەگىن ەمەس سياقتى.
اقبالا ۇيگە كەلسە، بيداي كوجە قايناماي، تۇبىنە شوگىپ قالعان ەكەن. اقبالا وتتى ۇرلەپ جىبەرگىسى كەپ ەڭكەيە بەرىپ ەدى؛ ءبىراق وعان ءىشى تىرەپ، يلىكتىرمەدى؛ سوسىن شالا جانعان قامىستى قازاندىقتىڭ كومەيىنە قاراي ارى ىسىرا بەرگەن-دى، جاڭا عانا بىقسىپ جاتقان پەشتىڭ كومەيى كەنەت گۇر ەتتى. الدە ءبىر عالامات كۇش اقبالا ۇستاي بەرگەن قامىستى ۋىسىنان جۇلقىپ، كۇل-قوڭىر، قولامتامەن قوسا سىرتقا تارتىپ اكەتىپ بارا جاتتى. اقبالا جۇرەگىن ۇستاپ وتىرا كەتتى. كوزى قاراۋىتىپ بارا جاتقاسىن باسىن وشاققا سۇيەدى. ءال جيعاسىن تۇرا سالا سىرتقا ۇمتىلىپ ەدى، ەسىكتەن شىعا بەرگەندە ءسۇرىنىپ قۇلادى. سول بويدا ۇشىپ تۇردى. كويلەگىنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ ەدى، قىردان سوققان قارا داۋىل ۇيدەن شىعا بەرگەن بۇنىڭ باسىنان جاۋلىعىن ۇشىرىپ اكەتتى. بەتى-اۋزىن قۇم سابالاپ الا جونەلدى. قاپتاي سوققان قاتتى جەل بۇنىڭ ءوزىن دە قاڭباق قۇرلى كورمەي، تابانىن جەرگە تيگىزبەي، دەدەكتەتىپ اكەتىپ بارا جاتتى. اقبالا ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ جاعاعا جەتتى. وسى ارادا، جىڭعىل ما، تۇزگەن بە، قولىنا ىلىككەن الدەبىر بۇتاعا جان-دارمەن جابىسىپ ۇستاي الدى. اۋزىنا تىعىلعان وكپەسىن ازەر باسىپ، مۇز جاققا قاراپ ەدى. شاشى بۇرقىراپ، كوزىن جاۋىپ كەتە بەردى. سوسىن شاشىن قايىرىپ، مۇز ۇستىنە قايتا قاراپ ەدى؛ وسىعان دەيىن زارەسى قالماي قورىققان سۇمدىقتى كورىپ:
— ەل-ا- مان! — دەپ جانى ىشقىنا شىڭعىردى دا، شالعى قىرىققانداي ەسىنەن تانىپ قۇلاپ ءتۇستى. ءدال سول ساتتە انا داۋسىمەن ىلەسە شار ەتە قالعان شارانا داۋسىن قاپتاي سوققان قارا داۋىل قاعىپ اكەتىپ ەدى...
* * *
جالمۇراتتىڭ ۇستىندە اق سەڭسەڭ تون. استىندا جۇردەك اق اۋىز اتان. الدىندا ءبىر قورا تۇيە. انشەيىندە كىسى-قارا الدىندا قۇتى قاشىپ، ىبىلجىپ وتىراتىن جۋاس جىگىت، الدىنا ءبىر قورا تۇيە سالىپ بەرسە ارۋاقتانىپ كەتەتىن-دى. ول اقىرعاندا قانداي قاشاعان قىسىر ىنگەندەر قايقاڭداپ قويا بەرەتىن. جالمۇرات ءقازىر دە شەتكە شىققانىن قايىرىپ، قالىڭ كوپىرگە قۋىپ تىعىپ، بار تۇيەنى تايراقتاتىپ تەڭىزگە ايداپ كەلەدى. كوپ تۇيە ىشىنەن مۇرنى تەسىلمەگەن سارى تايلاققا الا-بولە قۇسى ءتۇسىپ، قيت ەتسە اقىرىپ جاعالاسىپ بولدى. سارى تايلاق جونگە تۇسسە بولدى، جالمۇرات ءبىر قورا تۇيە ىشىنەن سارى ىنگەندى ىزدەيدى. ۇكى ءجۇنى جەلكىلدەگەن ءسۇتتى سارى ىنگەنگە شىعاردا جانى باسقا.
سارى ىنگەن بيىل جىلداعىدان ەرتە قايىدى. سوڭىرا بۋاز ىنگەندەردىڭ ىشىندە ەرتە بوتالايتىنى دا وسى بولعاسىن كوشكەن، قونعاندا وعان جۇك ارتقىزباي، باي ءۇيدىڭ ايەلدەرىمەن جاعالاسىپ بولاتىن. سارى ىنگەن كوپ تۇيە ىشىندە مۇرنى شۋىلداپ، اياعىن الدە نەگە قينالىپ اۋىر الىپ كەلە جاتقان-دى. جالمۇرات ونى بايقادى ما، جوق پا، بەلگىسىز. ال، اۋا رايىن باي، بايبىشەنىڭ قاسى، قاباعىنداي توپشىلايتىن جىگىتكە كوك ءجۇزىن سەڭدەي باسقان قورعاسىنداي قارا قوشقىل بۇلت ۇنامادى. «داۋىل بولماسا ءقايتسىن...» — دەپ ويلادى.
بالىقشىلار مايلىققا جاقىنداپ قالعان ەكەن. ەلاماننان سىرالعى الىپ ءدان تاتىپ قالعان جىگىت، بۇگىن دە قاتىن-بالاسىنا جاس سورپا ىشكىزگىسى كەپ، تۇيەلەرىن قۋالاپ وتىرىپ تەڭىز جاعاسىنا قۇلاتتى. جاعادا جۇرگەن ەكى قارا كيىمدى كىسىگە كوزى ءتۇستى. بۇل ءوڭىردىڭ ورىس-قازاعىن تۇستەپ تانيتىن جالمۇرات مىنا ەكەۋدىڭ انە ءبىر قوربيعانى — كۋرنوس يۆان دا، ال ونىڭ قاسىنداعى اندرەي ەكەنىن تانىپ، ولارعا الىستان ىرجيىپ، كۇلىمسىرەپ كەلە جاتىر ەدى؛ قالاي بولعانىن بايقاماي قالدى، جاڭاعى ىزعىرىق جەل اپ-ساتتە ارقا بەتكە شىقتى دا، سالعان جەردەن ىشقىنىپ سوعىپ جىبەردى. جاعالاۋدىڭ قامىسى جاپپاي جاپىرىلا قۇلاپ، توپىراق بوراپ، دەم اراسىندا دۇنيە الاي-تۇلەي بولدى دا كەتتى. جالمۇرات تابان تىرەي الماي، تەرى توننىڭ ەكى ەتەگى تىزەسىن سابالاپ، ىققا قاراي دەدەكتەپ بارا جاتتى.
— سارى بالا! سا-ا... باا-ا...
اندرەي ىشقىنىپ سوققان ايقاي جەلدەن باسقا ەشتەڭەنى ەسىتكەن جوق-تى. الدەبىر جاقتان الدەبىردەڭە شاتىر ەتتى. الدەبىر — دەنەنىڭ بەلومىرتقاسى ۇزىلگەندەي، كۇتىرلەپ الا جونەلدى. اندرەي تۇككە تۇسىنگەن جوق. اركىم ءوز باسىن قايتتاعان الاعاي-بۇلاعايدا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن دا بىلگەن جوق؛ تەك وسىدان كەيىن جاڭاعى شاتىرلاعان، كۇتىرلەگەننىڭ اياعى نە بوپ، نەمەن تىنعانىن بىلمەسە دە، ول ءبىراق اسپان استىنىڭ ءبىر ساتتە ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارىپ ىشقىنىپ سوققان مىنا ايقاي جەلمەن، مىنا ءبىر باسقا، كوزگە سابالاپ، قۇيىنداي ءۇيىرىپ اكەتىپ بارا جاتقان جانتالاستا جالعىز بۇلار ەمەس، ءدال وسى ءقازىر مۇزدىڭ دا باسىنا ءبىر زوبالاڭ تۋعانىن جۇرەگى سەزدى. ءبىراق ول نە قىلعان زوبالاڭ، ونى بىلگەن جوق. بۇل ەس جيام دەگەنشە، كوبەسى قاقىراعان مۇز قارا جەردەن قاپەلىمدە ىرگەسى اجىراپ، بۇكىل اۋماعىمەن اڭعارعا قاراي جوڭكىپ ىعىپ بارا جاتتى.
— ءجۇر، قايىقتى سۋعا سالايىق! — دەدى اندرەي.
— ەسىڭ دۇرىس پا؟ — دەدى كۋرنوس يۆان.
— انە، قورالى كىسى ىعىپ بارادى. — كورە-تۇرا... كۋرنوس يۆان قولىن ءبىر سىلتەدى دە، پرومسولدى بەتكە ۇستاپ جۇگىرىپ الا جونەلدى. ونان كۇدەر ۇزگەن اندرەي ەندى نە ىستەرىن بىلمەي تۇرعاندا، كوزى قاسىندا قالبالاقتاپ جۇرگەن تۇيەشى جىگىتكە ءتۇستى دە، ونى اي-شايگە قاراتپاي جەتەلەپ الا جونەلدى. جاعادا تۇرعان قايىقتى ەكەۋلەپ سۋعا ءتۇسىردى. اندرەي قايىققا قارعىپ مىنگەندە، مىنا جاقتان تۇيەشى جىگىت تە تەرى تونى قاۋدىرلاپ قايىققا كەۋدەسىمەن اسىلدى. تابانى سۋعا تيەر-تيمەستە قارا داۋىل قۋعان قايىڭ قاڭباقتاي ۇشىپ الا جونەلدى. ءومىرى تەڭىزگە شىعىپ كورمەگەن تۇيەشى جىگىت ءسال قوزعالسا سۋعا كەتەتىندەي، ءتۇس جوق، ءوڭ جوق، قالش-قالش ەتىپ قايىقتىڭ كەنەرىنەن تاس قىپ ۇستاپ، جابىسىپ الدى. اندرەي قايىقتىڭ باسىن بۇرا الماي، جانتالاسىپ جۇرگەندە، بۇلار جاعادان ۇزاپ تا كەتىپ ەدى؛ تەڭىز ءۇستىنىڭ داۋىلى ءتىپتى الەمەت. تولقىندار ىرىلەنە باستادى. قاپتاي سوققان قارا داۋىل ارالدىڭ ءاۋپىرىم ايقاي جەلىنە ۇلاستى دا، تەڭىز ءۇستى تۇتىگىپ، ۋىلداپ-شۋىلداپ، ۇيدەي-ۇيدەي تولقىندار سۋ بەتىنە ەرەۋىلدەپ ويناپ شىعادى. جالمۇراتتىڭ باسى اينالدى. كوك زاپىران كىلكىلدەپ كەڭىردەگىندە تۇرىپ الدى. قايدا قاراسا دا قارا جەر كورىنبەدى. تابان استى ءتۇپسىز قۇردىم. قايناعان تەڭىز كوز الدىندا دوڭگەلەنىپ ءۇيىرىلىپ بارا جاتقاسىن بۇل كوزىن جۇمىپ الدى. «ءيا، قۇداي... ءوزىڭ... ءوزىڭ ساقتا! ساقتاي كور!» ۇيدەي تولقىندار ەندى ەس جيعىزبادى. ۇستىنەن باسا قالاتىنداي، بىرىنەن كەيىن ءبىرى گۇرىلدەپ كەلىپ. ونسىز دا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ مالتىعىپ كەلە جاتقان قايىقتى سۇزەگەن بۇقاداي قاعىپ ەتەدى. قايىق توڭكەرىلە جازداپ، ەكى قاپتالىمەن سۋ سابالاي باستادى.
اندرەي مۇزعا ىققان كىسىلەردى قۇتقارا الماسىن ءبىلدى، قايىقتى جاعاعا بۇرىپ ەدى، الگىندە ىققا قاراي قۇلديلاپ شاپقان قايىق جەلگە قارسى اياعىن باسپاي، توسىمەن تولقىنداردى سابالاپ، ءبىر ورىندا تۇرىپ الدى. اندرەي القىنعانىنا قاراماي، قوس ەسكەككە كۇش سالىپ، ەسە بەرگەن-دى. ءبىر ەسكەكتىڭ قالاق باسى ومىرىلىپ، قايىق ىققا قاراي قيسايىپ الا جونەلدى.
— ەندى ءبىتتى. قۇرىدىق.
اندرەي سىڭار ەسكەكتى لاقتىرىپ جىبەردى دە، قايىقتىڭ بەل اعاشىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كۇن باتتى ما، جوق پا، بەلگىسىز. اينالا توڭىرەك قاراۋىتىپ، بار الەم ءبىر ۋىس بوپ سىعىلىپ"، ءتۇسى سۋىڭ دۇنيەگە ءتىلسىز تارتىلىپ جۇتىلىپ بارا جاتتى.
ءبىر كەزدە قايىقتىڭ تۇمسىعى ۇلكەن مۇزعا تىرەلدى. قولى، اياعى قالشىلداپ اكەتىپ بارا جاتقان اندرەي ەس جيام دەگەنشە كەيىنگى جاقتان قاتتى جەل قۋعان تاعى ءبىر مۇز اۋداڭداپ كەلىپ قالعان-دى. ءبىراق ونى اندرەي بايقاعان جوق...
* * *
بالىقشى اۋىلدا ءبۇل ءتۇنى ءبىر جان كوز ىلمەدى. قاتىن-بالا ۋ-شۋ. مۇزعا ىققان ەر-ازاماتتاردىڭ الدىن وراپ كىسى شاپتىرايىن دەسە، بۇكىل اۋىلدا اياق ارتاتىن كولىك تابىلمادى.
اقبالا ءالسىز. كورشى ايەلدەر شالا تۋعان جەتى ايلىق بالانى قۇراق كورپەگە وراپ، اناسىنىڭ ىرگە جاعىنا سالىپ بەردى دە، ۇيلەرىنە كەتتى. اقبالا قول سوزىم جەردە تۇرعان شامدى جاعا الماي، تۇنىمەن كوردەي قاراڭعى ۇيدە جالعىز جاتتى. ءاليزانىڭ ءحالى ونان دا ناشار؛ جالعىز ۇلىن وڭ بوساعاعا سالىپ وتىرعان انا دا قۇر سۇلدە. تۇنىمەن ەسىن بىلمەي، ساندىراقتاپ شىقتى.
قاراقاتىننان قايىر جوق. ول كەشەدەن بەرى باسىنا قارا سالىپ ، ءۇي مەن ءۇي اراسىندا ەڭىرەپ ءجۇر. تاڭ اتقالى سۋدىر احمەتتىڭ ۇيىنە ەكى رەت بارىپ، مۇزعا ىققاندارعا قۇمالاق سالعىزدى. سۋدىر احمەت قۇمالاقتى العاشقىدا اسپەتتەپ، تورگە جايعان اق توقىمعا سالىپ ەدى؛ سوڭعى جولى تەر الدىندا جاتقان جىرتىق الاشاعا قىرىق ءبىر قۇمالاقتى قۇر شاشىپ جىبەردى. وزگەلەردەن ءبولىنىپ شالعايىراق شەتكە تۇسكەن بەس-ون قۇمالاققا يەگىن ۋىستاپ، كوز جىبەرىپ وتىر. قاراقاتىننىڭ ورامال-شارشىسىن كورمەگەسىن كوڭىلسىز. «كىسىنىڭ ۇيقىسىن بۇزىپ، جىپ-جىلى توسەكتەن سۋىرىپ العاندا جاقسى. تىم قۇرىسا، بىر-ەكى قاقپىش بالىق اكەلسە قايتەدى؟.. بالالارعا تارتقىلاتىپ قويساڭ، ءتۇس اۋعانشا تاماق سۇراماس ەدى عوي»، — دەگەن رەنىش بار كوڭىلىندە. سونان بولار، سۋدىر احمەت سالعان جەردەن سۋىرىلا جونەلگەن جوق؛ بەس تال ساقالدىڭ ۇشىن تىستەپ، كوزىن تاس قىپ جۇمىپ الىپ ەدى، قارا-قاتىننىڭ زارەسى ۇشتى. بىردەڭە دەۋگە باتا الماي، جالاڭاش قۇيرىعىمەن تىكەن ۇستىنە وتىرعانداي قيپاقتاپ قوزعالا باستادى ءبىراق ءتىس جارىپ تۇك دەمەدى. ەرتەدەن بەرى اۋزىن باعىپ وتىرعان ايەلگە قۇددى اۋليەلىگىنىڭ قۇدىرەتىن كورسەتكىسى كەلگەندەي، زارىقتىرىپ، جانىن تىلسىمعا تاقاپ الدى.
— قۇمالاق جاقسى ەمەس. قورقام. پارۋاردىگەر جار بولماسا... پاقىرلاردىڭ باسىنا، قالاي دا ءبىر زاۋال ءتونىپ ءتۇر.
— الدا-اي!.. قايناعا-اي! قايناعەكە-اي، قايتا تارتشى.
— قوي ءارى! قۇمالاقتى قايتالاپ تارتىپ، قۇدايدىڭ كارىن جەڭىلدەتەتىن اۋليەنى كورگەم جوق، — دەدى دە، سۋدىر احمەت كۇپىسىنىڭ شالعايىن اشۋلانا قاعىپ، تۇرەگەلىپ كەتتى.
قاراقاتىن سىرتقا شىققاسىن كوي-كويدى ۇدەتىپ، ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان-دى. ءبىر توپ اتتى تۇسىنان تاسىرلاتىپ شاۋىپ ءوتتى. كىل قارا شەكپەندى. ىشىندە فەدوروۆ پەن كۋرنوس يۆان بار. اتقا مىنە سالا شاباتىن فەدوروۆتىڭ تاقىمى استىندا الىسقا سىلتەيتىن ات. قۇدايمەندەدەن قۇنىن بەرىپ ساتىپ العان اتتى بيىل جاز بويى جەمگە بايلاپ باپتاپ ءمىنىپ جۇرگەن-دى. بەل-اراننىڭ كەزىنەن اسقانشا توق اتتىڭ وكپەسى قارلىعىپ، اياعىن اۋىر الىپ كەلەدى. كوپ ۇزاماي قوس قۇلاقتىڭ تۇبىنەن تەر ءبىلىندى؛ ەكى-ۇش اتتان وپ-وڭاي باسىپ وزىپ، وق بويى العا شىعىپ كەتكەن كۋرنوس يۆاننىڭ اتىمەن قۇيرىقتاستى، ءبىراق باسىپ وزا المادى. قۇلا قاسقانىڭ ەمىنىپ سوزعان باسى ەندى انا اتتىڭ قۇيرىعىمەن دەڭگەيلەسە باستاپ ەدى، سونان ەكى ات كول-قورانىڭ قۇلاۋىنا جەتكەنشە بىرىنەن-بىرى وزا الماي، جاعا بۋدى بوپ كەلە جاتقان. ءبىر كەزدە قۇلا اتتىڭ موينى تەگىس تەرلەدى. ات مىنەزىن جاقسى توپشىلايتىن تەنتەك شودىر الگىدەي ەمەس، قۇلا اتتىڭ اياق الىسى جەڭىلدەپ، قينالماي، ەركىن سىلتەي باستاعانىن بايقادى. «وي، جانۋار، ساعان بەرگەن اقشام ادال ەكەن عوي».
كولقورانىڭ تابانىنا قۇلاعاسىن تەنتەك شودىر بۇرىلىپ ارتىنا قاراپ ەدى، كۋرنوس يۆان كورىنبەدى. تەنتەك شودىر ات باسىن تارتپادى. ەكى كوزىن الدىنا تىگىپ ەمىنىپ العان. ءقاراتۇپ شىڭىنا جاقىنداپ قالدى. تەنتەك شودىر جاساۋراپ بارا جاتقان كوزىن سۇرتكەلى قامشى ۇستاعان قولىن كوتەرە بەرگەندە، قۇلا ات وسقىرىنىپ جولدان شىعا جالت بەردى. فەدوروۆ ەر ۇستىنەن ۇشىپ كەتە جازدادى. تىزگىنىن تارتىپ، ات ۇرىككەن جاققا قاراپ ەدى، قارسى الدىندا جولىن كەسەلەپ بىرەۋ تۇر ەكەن. فەدوروۆ اتتان قارعىپ ءتۇستى.
— سەن بە؟
— ءيا، مەن.
— اۋ-قۇرالدارىڭ قايدا؟ ەلاماننىڭ ۇسىك شالعان بەتى قاپ-قارا. ەرىندەرى ءتىلىم-تىلىم. فەدوروۆقا تۇلكى تىماق استىنان قادالا قاراعان كوز وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى. ورىس بايىنىڭ دا ءتۇسى دەمدە بۇزىلدى:
— اۋ-قۇرالدارىڭ قايدا؟ — ەلامان تەمىر سۇيمەندى دوس قولىمەن سىعىمداپ ۇستاپ العان ەدى. تەنتەك شودىر ونى ەندى بايقادى.
— اۋ-قۇرال قايدا؟ — دەدى ول اڭىرىپ.
— سەن يت!.. ءيتتىڭ بالاسى، ادامدارىڭ قايدا دەپ نەگە سۇرامايسىڭ؟
ەلامان قارسى اقىرىپ تەمىر سۇيمەندى قۇلاشتاي سىلتەپ ەدى، تەنتەك شودىر تىزگىن ۇستاعان قولىمەن باسىن قورعاپ بۇعىپ قالدى. ات اتا جونەلدى. يىعىنىڭ باسىنا تيگەن سوققىدان ورىس بايى ەسەڭگىرەپ كەتكەن-دى. ءبىراق ەسىن تەز جيدى. باسىن شايقاپ جىبەردى. قالىڭ كيىمدى بويىمەن ەلاماندى استىنا بۇگەرلەپ باسا قالماق بوپ ەدى، ءبىراق ەلامان ارتىنا قاراي ىتقىپ، ورىس بايىنىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىقتى دا، ىلە-شالا قايتا ۇمتىلدى. بۇل جولى سۇيمەن فەدوروۆتىڭ ءدال قارا قۇسىنا ءتيدى. قۇلاقشىننىڭ استىنان قان cay ەتىپ بەتىن جۋىپ كەتتى. قالىڭ كيىمدى، باتىر تۇلعالى ءىرى كىسى گۇرس ەتىپ ەتپەتتەي قۇلادى. ەلامان سۇيمەندى لاقتىرىپ جىبەردى.
* * *
بالىقشىلار قاراڭعىدا قايدان شىققاندارىن بىلمەسە دە، قارا داۋىل قۋعان ۇلكەن مۇزدىڭ ىلگەرى جاعى ءبىر تۇيىققا تىرەلگەنىن سەزگەن-دى. تاڭ اتقاسىن بولماسا، كوز بايلاعان تاستاي قاراڭعىدا قالاي قاراپ جۇرەرىن بىلمەي، داعدارعان كىسىلەر اياداي جەردە ءيىرىلىپ تۇر. ونسىز دا، تۇندە بەت اشىققا شىققاسىن وكىرگەن تەڭىزدە توقىمداي-توقىمداي مۇزدىڭ بىرىنەن بىرىنە سەكىرىپ جۇرگەندە يتجەمەس اياعى تايىپ، سۋعا كەتكەن-دى. ونان باسقا ءۇش بالىقشى ءولى-تىرىسى بەلگىسىز، سۋعا كەتتى مە، الدە ىققان مۇزبەن بەت اشىققا كوز اسىپ كەتتى مە، ونشاسى ءازىر بۇلارعا بەلگىسىز. قول-اياعى ۇسىگەن قۇلتۋما قوزعالۋعا شاما جوق، اناداي جەردە كۇرەسىن مۇزدىق ىعىندا ىڭىرسيدى. ءازىر ىشتەرىندەگى تىڭى — ەلامان، كالەن، موڭكە، دوس. رايدىڭ اياعىنداعى قايىس ەتىككە سۋ ءوتىپ، تاڭ الدىنداعى سارى اياز شىداتپاي، جاس جىگىت جاۋراپ ەلامانعا تىعىلا بەرەدى. سونان ءبىر كەزدە داۋىل باسىلىپ، بوزارىپ تاڭ اتتى دا توڭىرەك كورىنە باستادى.
— ءقاراتۇپ!..
— ءاي، مىناۋ ءقاراتۇپ قوي!
— ءبىز قاراتۇپتەن شىعىپپىز. — بالىقشىلاردىڭ تۇرىنەن ادام شوشىعانداي. ساقال-مۇرتى مۇز. قاسى، كىرپىگى، ۇسىك شالعان بەتتىڭ ءار تۇگى اق قىراۋ. ءقاراتۇپ شىڭىن كورگەسىن ءبارى جان-جاعىنا سەرگەك قاراپ، داۋرىعىپ ابىر-سابىر بولدى دا قالدى.
— ءاي، انا قارايعان نە؟
— قايسى؟
— انە! انەكەي! — دەدى دە، كالەن جۇگىرە جونەلدى. موڭكە، ەلامان، راي، تاعى بىرنەشە كىسى ونىڭ سوڭىنان جۇگىردى. بۇلار جاقىنداعاندا الگى قارايعاننىڭ ۇستىنەن قارعالار ۇشتى. كالەن جەدەلىرەك باسىپ قاسىنا كەلسە قارايعاننىڭ ءبىرى تۇيەشى جالمۇرات تا، ال ونان نەبارى قول سوزىم جەردە كوك مۇزعا قولىن ىلگەرى سوزا قۇلاعان سارى بالا...
— ەلامان، سەن تەزىرەك ەلگە جەت، — دەدى كالەن، — ءبىز جارىمجان كىسىلەرگە باس-كوز بوپ، وسى ارادا قالا تۇرايىق.
ەلامان جونەلە بەرگەن-دى، كالەن سوڭىنان قۋىپ جەتىپ، قولىنا مۇز وياتىن تەمىر سۇيمەندى ۇستاتىن جاتىپ:
— ءما، مىنانى ال! شىڭ استىمەن جۇرەسىڭ عوي. يت-قۇس كەزدەسىپ قاپ جۇرەر، — دەگەن ەدى...
ەلامان بۇل جولى دا ۇندەمەدى، ىشىنە نە تۇيگەنى بەلگىسىز. كوكتايعاق مۇزدى تابانىنا ءنال قاققان اۋىر ەتىكپەن كىرش-كىرش باسىپ كەتىپ بارادى.
* * *
— وسى سەندەر نە ويلاي-تۋڭ؟ ال مەن كورەسىنى مىنا كالەننەن كورىپ ءجۇرمىن عوي. بولىستىق قولىڭا ۇستاعان قاندى قارا بالتا بولسا، اۋەلى ەلامان مەن كالەنگە سىلتەسەم قايتەدى؟ — دەدى قۇدايمەندە اعاسى مەن ءىنىسىن وڭاشالاپ، اقىلداسۋعا شاقىرىپ الىپ وتىرىپ.
بولىس بولعالى ەل ارالاپ، ۇزاق ءجۇرىپ قاپ، سونان تەك وتكەن ءتۇنى قاس قارايا كەلگەن-دى. ەرتەڭ ەل اراسىنىڭ تاعى ءبىر شۇعىل شارۋاسىمەن جۇرەتىنىن اڭعارتىپ وتىرىپ: «ەرتەڭگى شايدى بىزدەن ىشەرسىڭدەر، اقىلداساتىن شارۋا بار»، — دەپ ەدى؛ اس-سۋى ءازىر ۇيگە بارام دەپ ويلاعان سوفى كوڭىلدەنىپ كەلسە دە، ءبىراق قۇر شايدان باسقا تىسكە باساتىن ەشتەڭە بولماعاسىن قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. اڭگىمەگە ىقىلاسسىز. ەكى كوزى سىپىلداپ ىشكە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ جۇرگەن داياشى ايەلدە. سوفى اعاسىنىڭ كوڭىلىن جەر تۇبىنەن تانيتىن جاس مىرزا بۇندا كەلگەلى ونى كوزىنىڭ قيىعىمەن باعىپ، مۇرتىنان كۇلىپ وتىرعان-دى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟ — دەدى قۇدايمەندە، — كالەندى ايداتسام قايتەدى دەپ وتىرمىن عوي؟
— ونىمەن ۇستاسىپ قايتەسىڭ؟ ول ۇرى وت العالى تۇرعان قارا مىلتىق. ءوزىڭدى جازىم ەتىپ جۇرمەسىن، — دەدى سوفى.
— ە، ول مەنى قالاي جازىم ەتە-تۋڭ؟
— ول اراسىن ءبىر اللا بىلەدى. مەنىڭ بىلەتىنىم ءوزىڭنىڭ تىنىشتىعىڭدى ويلاساڭ، ونىمەن تاتۋ بول.
— وماي، شىركىن- اۋ. ول سونداي-اق كىم ەكەن؟! قولىنان ەكى كەلسە، ءبىرىن قىلسىن. ولاي دەسەڭ بار-اۋ، ورازامدى اشپاي تۇرىپ، ءوزىمنىڭ قۇتتىحانا مەشىتىمدە، نە تىلەۋدىڭ ۇستىندە وتىرىپ ايتايىن، مەن دە ونى اياماسقا انت ەتەم. سىبىرگە ايداتام.
كالەنمەن جاۋلاسقاندى تاڭىربەرگەن دە ماقۇل كورمەيتىن. كالەن وزدەرىنىڭ جەلىسىنە مال اكەلىپ بايلاپ جۇرگەن قارا بىلەك مىقتى ۇرىسى ەدى؛ ول جانە تىشقانشىلاپ اۋىل اراسىنىڭ تايلى-تۇياعىن ۇرلاماي، سوناۋ قوڭىرات، شىمباي اسىپ، ءيىر مويىن ۇلەك اكەلەتىن. ماڭعىستاۋ جاققا جالعىز جورتىپ، اداي، تابىننان ۇيىرگە سالاتىن قۇتپان ايعىر، ەل اقتاعان ساڭلاقتار اكەلەتىن دە وسى كالەن ەدى. جاس مىرزا ادەتتە سىرت كوزگە اۋىل- ءۇيدىڭ مال-جانىمەن ءىسى جوق سياقتانىپ، دۇنيەۋي پەندەلىك ىستەن بويىن سىرت سالىپ جۇرسە دە، ءبىراق شىنىنا كەلگەندە مال قامىن مىنا ەكى اعاسىنان ارتىعىراق ويلاماسا، كەم ويلامايتىن. قولداعى مالدى اسىلداندىرماق بوپ جۇرگەندە، كەلەڭسىز، ۇر دا جىق اعاسى كالەندى قولدان شىعارىپ الدى. تاتۋلاسۋدان دامە قالمادى. سوندىقتان كەتىسكەسىن، ءبىر ەسەپتەن، كالەننىڭ كوزىن قۇرتقان دۇرىس. تەك بولىس اعاسىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇستايتىن بۇل سىردى سوفى اعاسىنىڭ كوزىنشە ايتقىسى كەلمەدى دە، الدىنا جايعان داستارحاننىڭ ءوز جاق شەتىن قايىرىپ تۇرەگەلدى. ءىنىسىنىڭ تۇك دەمەي، ءۇن-تۇنسىز كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەندە، قۇدايمەندە قاباعى ءتۇسىپ كەتتى.
— ءتايىرى، الگىنى قايتەسىڭ؟.. جاقسى اتقا مىنەسىڭ، الەم-جالەم كيىنىپ، قىز-كەلىنشەگى بار اۋىلدى قىرىنداپ، كولەڭدەپ ءجۇرسىڭ. — سوفى تۇك باسقان جالپاق بەتىن جوعارى كوتەرىپ، كەڭكىلدەپ كۇلدى. سوسىن باۋىرساق جەپ، شاي ءىشىپ وتىرىپ، — ابىرالىعا قاراعاندا سەنەن مالدى، سەنەن باقتى ىشكىم جوق. اقىلدىمىز دا سەنسىڭ. ءوز جولىڭدى ءوزىڭ اڭعاراسىڭ عوي. تەك ساعان ايتار ءبىر اڭگىمەم بار. ونى قۇي ال، قۇي الما، ەرىك وزىڭدە، — دەدى.
مامىق جاستىقتى قولتىعىنا باسىپ، داستارحاننىڭ ءبىر جاق شەتىندە دوڭكيىپ جاتىر. جاسىندا پالۋان بولعان؛ دەنەسى كەسەك، ساقال-مۇرتى سياقتى قاسى دا بۋرىل؛ بەتىنىڭ ءار جەرىندە تال-تال ۇزىن قىل بار. ۇيقى مەن وياۋ ارالىعىندا، بەي-جاي حالدە ماۋجىراپ، مۇلگىپ جاتىر. قۇدايمەندە ۇندەمەگەسىن، ول اسىقپاي، اقىرىن ىعىستىرا سويلەدى.
— سەن، اسىلى، كالەننەن اۋلاق ءجۇر. ءوز باسىم ونان قورقام. ول انەبىر كەزدە اۋىز اشىپ وتىرعان ۇستىمە كەلدى. «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ الامويناقتارى شالعايىڭدى جىرتقان جوق پا؟» — دەپ ەدىم، ول كۇلىپ: «وي، الدەكە-اي، كۇشىگىنەن اسىراعاسىن قۇر دارىپتەي بەرەسىڭ عوي. ايتپەسە الامويناق دەگەنىڭ الا كۇشىك ەمەس پە؟!» — دەدى عوي... استافير اللا! جاعامدى ۇستادىم!
سوفى اعاسى ەندى بىردەڭە دەگەندە، ونسىز دا تەرىسىنە سىيماي وتىرعان قۇدايمەندە تىلگە كەلىپ قالاتىن ەدى. ابىروي بولعاندا، الدابەرگەن سوفى اۋىر دەنەسىن اقىرىن، باياۋ قوزعاپ تۇرەگەلدى. پۇشپاق ىشىگىن كيىپ، كۇمىس دەڭمەنتپەن بەلىن بۋدى دا، جىلىسىپ باسىپ سىرتقا شىقتى. ول كەتكەن بويدا ىلە-شالا ىشكە تاڭىربەرگەن كىردى. تورگە شىعىپ جايعاسىپ وتىرعاسىن:
— شايدى جينا، — دەپ جەڭگەسىنە ءامىر ەتتى دە، داستارحاننىڭ ءبىر شەتىندە كىرپىدەي جيىرىلىپ جاتقان اعاسىنا بۇرىلدى: — بولىس اعا، باقىت باسىڭا مىقتاپ قوندى. ءبىراق باقىت ەر سالىپ، قۇيىسقانداپ مىنەتىن ات ەمەس. ات تۋلاسا دا تاقىمىڭنىڭ استىندا. باقىت-باسىڭا قونعان قۇس، قولىنا شىبىق ۇستاعان بالادان دا ۇركەدى. بۇقاراڭا ساق بول. شەڭگەلىڭنەن ءسال بوساسا سىرىعىن باسىڭا ويناتادى. ۇكىمىڭ ءجۇرىپ تۇرعاندا، بۇعالىعىڭنان شىعىپ جۇرگەن انا كالەن، ەلامانعا ىستەرىڭدى ىستەپ قال. «جاۋ اياعان — جارالى». اۋمالى-توكپەلى دۇنيە عوي، بىردە جاۋىڭنىڭ ۇستىنە شىقساڭ، بىردە استىنا تۇسسەڭ دە ارمانىڭ جوق.
ءبىر قىرجيسا قۇدايمەندە كۇرمەلگەن جىپتەي، قاباعى تۇنجىراپ تۇيىلە بەرەتىن. ول بۇعان دا ۇندەمەدى. بۇنىسى جاس مىرزانىڭ قاپەرىنە كىرمەدى. اعاسىنىڭ ءوز دەگەنىنەن شىقپاسىن بىلگەسىن، قامشىسى مەن تىماعىن قولىنا ۇستاي تۇرەگەلدى. قۇدايمەندە ول كەتكەسىن دە قوزعالمادى. ءىنىسى وسى جولى دا ءوز ويىنان شىقتى. ەكەۋىنىڭ ءۇنى ۇندەس شىققانىن ۇناتىپ، كالەن مەن ەلامانعا ىستەر جاۋلىعىن ىشىنەن ويلاپ وتىرعان ۇستىنە بىرەۋ كەلدى. ەتىگىن ەسىك الدىندا تۇرىپ شەشتى. سوسىن كىلەم توسەگەن ەدەندى ماسىسىمەن يمەنە باسىپ، قۇدايمەندەگە كوش جەردەن قوس قولىن سوزىپ كەلە جاتتى.
بۇنىڭ ءبارى بۇل ۇيگە كەلگەن كىسىلەردىڭ داعدىلى مىنەزى بولعاسىن قۇدايمەندە ءجىبي قويعان جوق. ەرتەلەتىپ جۇرگەن جۇرىسىنە قاراپ، مىنانىڭ بۇ جولى دا ەل ءىشىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىمەن كەلگەنىن شامالادى. ءبىراق قاشان ءوزى ءتيىپ ايتقانشا اسىقتىرماي، الا تاقيا كيگەن باسىن باۋىرىنا الىپ وتىر.
اناۋ:
— بايەكە... — دەي ءتۇستى دە، توقتاپ قالدى. بۇگىندە قۇدايمەندەنى «بولىسەكە» دەۋدىڭ لايىق ەكەنىن ءبىلىپ، اڭداۋسىزدا تىكەن ۇستىنە وتىرىپ قالعانداي قيپاقتاپ، جاسقانشاق جانار جاۋتاڭداپ قۇدايمەندەگە قاراپ ەدى، قۇدايمەندە جاراتپاي، دۇڭك ەتتى:
— نەگە بوگەلدىڭ؟ جايشىلىق پا؟
— جايشىلىق دەيتىن جايشىلىق تا ەمەس. اۋىل اراسىنىڭ ءبىر جاماناتىن...
— ول نە؟ قانداي جامانات؟
— ەلامان بار ەمەس پە؟..
— ءيا، بولسا شە؟
— سول تەنتەك شودىردى ءولتىردى.
قۇدايمەندە باسىن كوتەرىپ الدى. بولىستىڭ اجارىنا قاراپ اناۋ دا ءوزى ويلاعانداي، مىناۋ بۇل ءۇيدىڭ جاندارىنا جامانات ەمەس، ەڭ ءبىر جاقسى حابار ەكەنىن ءبىلدى. سوسىن جايراڭدان، كوڭىلدەنىپ سالا بەردى.
— ورىستار ەلاماندى شاناعا تاڭىپ پرومسولعا اكەلدى. ايتپاقشى، قاسىندا راي بار. پرومسول باسى بۇلان-تالان...
— يە؟
— شودىردىڭ ۇيىندە اق كەلىنشەك بار ەمەس پە ەدى؟..
— يە، ال؟
— سول كەلىنشەك كۋرنوس يۆاننىڭ قاتىنى بوپ شىقتى. نەكەلى قاتىنى ەكەن. شودىر ولگەسىن كۋرنوس يۆان نەنى تىڭداسىن؟.. شودىردىڭ ۇيىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ بارعان دا، قاتىندى...
— ءجا، ونى قوي، ەلاماننىڭ جايىن ايت.
— ەلاماندى ورىستار سىزگە اكەلىپ، اكتى-ماكتىسىن جاساتىپ، دەرەۋ ۋيەزگە جونەلتەدى دەپ ەسىتتىم...
— ءا، سولاي دە؟! — دەپ قۇدايمەندە ىڭىرانىپ وتىردى دا، — ءاي، ەبەيسىن، — دەپ حابار اكەلگەن كىسىگە قارادى. — سەن پەشىردى تاپ... وزىمىزگە قاراعان ءۇيدىڭ بىرىنە قونىپ شىققان شىعار؟..
— ايتا بەرىڭىز، الدەكەڭنىڭ ۇيىنەن شىعىپ جۇرگەنىن كوردىم.
«سول ۇيگە ءۇيىر بوپ كەتتى. سۇم جىگىت سوفىنىڭ اق توقالىمەن كوڭىلدەس بولماسىن؟.. وندا ءبىزدىڭ قاتىننىڭ سەزىگى دۇرىس بولدى عوي».
— ءجا، مەيلى... سەن پەشىر بالانى ماعان جىبەر! — ەبەيسىننىڭ ۇيدەن شىعۋى مۇڭ ەكەن، قۇدايمەندە سىرتىندا جاتقان قۇس جاستىققا شالقالاپ قۇلاي بەرە ءۇيدى باسىنا كوتەرە قارق-قارق كۇلدى. كەسكەن تومارداي كەسپەلتەك جۇمىر دەنەسى سەلك-سەلك.
— ەسەم كەتىپ ءجۇر ەدى. قۇرىعى ۇزىن قۇداي ونىڭ دا تاعدىرىن... حا-حا-حا- ا...
* * *
— اجە، ۇيگە قوناق كەپ قالدى.
— اتامنان ارمەن! كەتسىن ءارى. قوندىرمايمىن!
— قوي، اجە! ۇيات بولار. ءبىرى — وقىعان جىگىت. تەڭىز جاعاسىن قىستايتىن جالپاق ەل -جاقايىم رۋىنان. قابىرعا بولىسى قۇدايمەندەنىڭ...
— كىمنىڭ؟
— قۇدايمەندە دەگەن بولىس بار ەمەس پە؟
— استافىراللا! اتى قالاي ەدى، ءپاتشاعاردىڭ؟! — دەدى كەمپىر كۇبىرلەپ. ءبىراق الگىدەي ەمەس، بەتى قايتىپ قالعان. مىنا قوناقتار قىس بولسا قالادا تىرەك ۇستايتىن ورىس، تاتار بايلارىنا توڭ بالىق تاسىپ، شۇبىرىپ جاتاتىن كىرەشى ەمەس. قالادان كويلەك-كونشەكتىك ماتا، شاي-شەكەر الىپ قايتۋعا شىققان قالاشى ەمەس. مىنا كەلگەن قوناقتار قۇدايمەندە بولىستىڭ ءىنىسى بولعاسىن قىستىڭ كوزى قىراۋدا ۇيىنە قوندىرماي، قۋىپ جىبەرۋدىڭ ىڭعايسىز ەكەنىن ءبىلدى. ءبىراق اسىعىستىق جاساپ قوندىرمايتىنىن ايتىپ سالعاسىن، ەندى ىزىنشە رايدان قايتىپ، تىزگىن ەركىن بالاعا بەرە سالۋ دا ىڭعايسىز. كەمپىر ۇندەمەدى. وسىندايدا بالا-شاعاعا سىر بەرمەي، سىرتىن سۋىق ۇستاپ الاتىن مىنەزى بولۋشى ەدى. قاسىندا وزىنەن ريزالىق توسىپ تۇرعان بالاسىن كورسە دە، ءالى دە بولسا وعان راي بەرمەي، اعاش كەرەۋەت ۇستىندە كۇلگە شوككەن تۇيەدەي، بوكسەسىن كورپەمەن قىمتاپ العان. «قوناق شىركىن، تەك قونىپ كەتە مە؟.. مۇسالدات بوپ موينىڭا مىندەتىن ارتا كەلەدى. وزىنە ەت كەرەك، اتىنا ءشوپ كەرەك. ول يتتەر تاڭ اتقانشا وت جاقتان قول سالىپ، قىز-قىرقىنىڭا تاعى تىنىم بەرمەيدى»، — دەپ ويلاپ، ءوز كوڭىلىنەن تەك نارازىلىق ىزدەپ وتىرعان-دى.
ءۇستى-باسىنىڭ قارىن قاعىپ، سۋىق قاپقان كيىمدەرى سىقىرلاپ ەكى ادام كىرە بەردى. ءبىرى — ءتورتپاق، جاتاعان. ەكىنشىسى — جۇقا، قاعىلەز. ەكەۋىنىڭ دە قاسى، كىرپىگى قىراۋ. جۇقا ءوڭدى قاعىلەز جىگىت قالا ۇلگىسىمەن تىككەن قارا دراپ پالتونىڭ سىرتىنان قاسقىر ىشىك كيگەن. ىشكە كىرگەسىن تورگە وزباي، ەسىك الدىندا تۇرىپ قاسقىر ىشىكتى يىعىنان سىپىرىپ تاستادى. ال ءتورتپاق جىگىت ونان بۇرىنىراق كىرىپ ءۇيدىڭ يەسى كەمپىرگە سالەم بەردى. سوسىن بويىنداعى كيىممەن تورگە شىعىپ، كورپە ۇستىنە جايعاسىپ وتىردى. سونان سوڭ عانا باسىنان تىماقتى الدى. اياعىنداعى تابانىنا سىرەۋ قاتقان بىتەۋ باس ەتىكتى بارىنەن كەيىن شەشتى. «قايدا تاستاسام ەكەن؟» — دەگەندەي قولىنداعى ەتىكتى كوتەرىپ ءۇي ىشىنە قاراپ شىقتى. جاڭا ىشكە كىرگەندە تورگە جايعان قارا تەكەمەتكە اياعىنداعى اۋىر ەتىكتىڭ ءىزى اق قار بوپ جوسىلىپ قالعان ەكەن. ول ءبىراق قاپەرىنە كىرىپ-شىققان جوق. قولىنداعى ەتىكتى ءدۇرس ەتكىزىپ ءوزىنىڭ ىرگە جاعىنا تاستاي سالدى. سونان سوڭ:
— جاسانجان، قاراعىم، بىلاي شىق! — دەپ جاس جولداسىنا قاسىنان ورىن كورسەتتى. تورىنە ءبىر شىققان قازاقتىڭ بارعان ۇيىنە قوجالىق ەتىپ، بيلەپ-توستەپ كەتەتىن ادەت.
جاساعانبەرگەن اياق كيىمى مەن سىرت كيىمىن ەسىك الدىندا تۇرىپ شەشىپ، تورگە بويىن جەڭىلدەپ شىقتى. كۇنۇزىن وت جاقپاي، ەسىك-تەرەزەدەن جەل ىزرىپ تۇرعان ۇيدە قولىن ۋقالاپ، ءبۇرىسىپ وتىر. جولداسى وعان كوز قيىعىن تاستادى. «قارا سۋىقتا ءجۇنىن قىرىققان ەشكىدەي بۇرسەڭدەۋىن».
بۇلار بۇگىن شالقاردان كۇن شىقپاي اتقا قونعان-دى. اتتارى مىقتى بولعاسىن قالاي دا حانجالىندا كوك مەشىت ۇستاپ وتىرعان يشانعا قونباق بولعان. وعان اتتارى بولدىردى. وزدەرى دە شارشادى. ۇزاق جۇرىسكە اتتان دا كورى، اسىرەسە، جاساعانبەرگەن شىداماي، بەلى تالىپ، تاقىمىن ەر قاجاپ تاستادى. تورگە شىققاسىن دا قۇرىسقان اياعىن بىرەسە ىلگەرى سوزىپ، بىرەسە وزىنە تارتىپ مازاسى بولماي وتىر. قوناتىن ءۇي دە كوڭىلدەن شىقپادى. اباجاداي ءبىر بولمە اڭعال-ساڭعال. ءتور جاقتاعى تۇتاس ءبىر قابىرعاعا بىرىنەن كەيىن ءبىرىن قۇيرىقتاستىرىپ قويعان ەكى اعاش كەرەۋەت تۇر. ەكەۋى دە ويۋ-ورنەكسىز. جانە ۇسىناقتى شەبەر قولدان شىقپاعانى كورىنىپ تۇر. ەكى كەرەۋەتكە جيعان كورپە-توسەك پەن تۇسىنا ۇستاعان تەرمە الاشاعا دەيىن، ءبارى-بارى — بۇل ءۇيدىڭ ەر-ازاماتىندا ەكى قاتىن بار ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى بولدى. قىسقا كۇندە قىرىق قىرقىساتىن كۇندەس قاتىنداردىڭ ءبىرىنىڭ بويىنا ءبىر سۋىرتپاق ارتىق جىبەرمەي، ءىشتار قىزعانىشپەن تايتالاسىپ ءومىر سۇرەتىن ادەت.
شىمىلدىق پەش تۇبىندەگى كەرەۋەتتە ەكى ۇرتى سالبىراعان كەمپىر. قولاعاشتاي ۇلكەن مۇرىننىڭ ءبىر تاناۋىندا بۇيىدەي قارا مەڭ. سول مەڭنىڭ سىپىرا كوبەلىگىندە سوياۋداي اق قىلدار تىكىرەيىپ، كەمپىردىڭ ونسىز دا ەركەك تاقىلەتتەس كەسەك ءبىتىمىن سۋىتا تۇسكەن.
جاس جىگىتتىڭ قاسىنداعى سەرىگى — باي اۋىلدىڭ «بارىپ كەل»، «الىپ كەلىندە» جۇرەتىن — ەبەيسىن تورگە شىققاسىن كەمپىرگە ءتىل قاتىپ ەدى، كەمپىر جاقتىرماي، الاقانىمەن قۇلاعىن قالقالاپ، كەرەۋەت ۇستىنەن ەڭكەيدى.
— ا؟.. قاتتىراق ايت!
قۇلاعى مۇكىس ەكەن دەپ ويلاعان ەبەيسىن، ەندى داۋسىن كوتەرىپ:
— قاي تۋعان بولاسىڭدار؟ — دەپ ەدى، كەمپىر تىجىرىنىپ: «ءىشى-باۋىرىڭا كىرۋىن قاراشى»، — دەپ ويلادى دا، ءوڭى الگىدەن دە گورى سالقىن تارتتى. قوناقتىڭ جاۋاپ كۇتىپ وتىرعانىن بايقاسا دا، وعان نازار اۋدارعان جوق، بوكسەسىن وراپ العان تۇيە ءجۇن كورپەنىڭ استىندا بۇلكىلدەگەن الدەنەگە «تىنىش جات!» — دەپ سالىپ قاپ ەدى، ول بالا ەكەن، ءۇيدى باسىنا كوتەرە اڭىراپ قويا بەردى. ەبەيسىن ساڭىراۋ كەمپىر ەسىتە قويار دەيسىڭ بە دەگەن ويمەن قاسىنداعى جىگىتكە:
— قونىسىمىز كەلىسكەن ەكەن. كورە قال، مىنا قاقپاس قارا سۋ تاتىرمايدى، — دەپ ەدى، كەمپىر يىعى بۇلك ەتىپ، جىميىپ قويدى.
ىشكە ەكى كەلىنشەك كىردى. ءبىرى-اق سۇر. ۇزىن بويلى. ونان كەيىن كىرگەن كەلىنشەك قاراتورى. انادان بويى الاسا، ءبىراق تىعىنشىقتاي تولىق. ەكەۋى دە ۇستىندەگى بەلىن بۇيدا جىپپەن تاس-تاي عىپ بۋعان شەكپەننىڭ ەتەگىنە تولتىرىپ سارى قي اكەلدى. كۇنى بويى قولداعى ازعانتاي مالدىڭ استىن جايلاپ، قوي قورا مەن تۇيە قورادا جۇرگەن كەلىنشەكتەردىڭ ۇستىنەن كوڭ مەن قويدىڭ كۇلىمسى شايىر ءيىسى شىقتى. ەكى كەلىنشەك توردە وتىرعان قوناقتارعا ەرىندەرىن قيمىلداتتى دا، بۇرىلىپ كەتتى. سونان قايتىپ ول جاققا نازار سالمادى. قاراتورى كەلىنشەك وت جاقتى. قازانعا اس سالدى. ءۇي ءىشى الگىدەن ازداپ جىلىنعانمەن، ءبىراق جاس جىگىتتىڭ تۋ سىرتىنداعى قوي قارنىن تۇتقان تەرەزەدەن سىرتتىڭ ۋىلدەگەن ىزعىرىق جەلى كوكجەلكەدەن قادالىپ ۇرىپ تۇر. اسىرەسە، كىرگەن-شىققان كىسىلەر ەسىكتى اشقان-جاپقاندا جامان. ەسىكتى اشىپ قالعاندا، ىشكە لاپ بەرگەن جەلمەن تەرەزەگە تۇتقان قارىن «ۋف-ف!» دەپ سىرتقا تەۋىپ، ۇرگەن قۋىقتاي تورسيىپ كەتەدى. ال، ەسىكتى جاۋىپ قالعاندا، الگى قارىن كەيىن تەۋىپ، «فۋف-ف!» دەپ، ءۇي ىشىندەگىلەرگە ۇرتىن تورسيتا قويادى. ەسىك ەندى ءبىر اشىلعاندا، ىشكە لاپ بەرگەن اۋادان الگى شىڭىلتىر، جۇقا قارىن تىرس ەتىپ جارىلىپ كەتتى دە، تەرەزەدەن مۇپ-مۇزداي سۋىق جەل ۋىلدەپ سوعىپ بەردى.
— بىتە، انا جاۋ جەگىردى! — دەدى كەمپىر.— الگى وسى ءۇيدىڭ قىزى قايدا؟
— كورشى اۋىلعا كەتتى عوي...
— ە، وندا نە بار ەكەن؟
— وتىرماق بولادى دەي مە...
— تۇرا تۇر، سەن قىز!
كەمپىر قولىنا قولامتادا تۇرعان قۇماندى الىپ، سىرتقا شىقتى. ەبەيسىن جالما-جان جانىنداعى جىگىتتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— قوسشىم، جاعاڭا تۇكىرە بەر. بۇل ۇيدە قىز بار ەكەن. — قازان استىنا قالاعان سارى قي مازداپ جانىپ، ءۇي ءىشى جىلىنا باستادى. قارا تورى كەلىنشەك جالىنى باسىلعاسىن قازان استىنداعى قىزىل شوقتى كوسەۋمەن بەرمەن تارتىپ ەدى، توڭكەرگەن كەسە تۇبىندە سىعىرايعان ماي شامنىڭ جارىعى الا كولەڭكەلەۋگە عانا جاراپ تۇرعان اباجاداي ءۇيدىڭ ىشىنە كوكتەن كۇن ساۋلەسى تۇسكەندەي، كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. سونى سەزدى مە، الگىندە كەمپىر بوكسەسىن وراعان كورپە استىنان ەكى بالا باسىن شىعاردى. ءبىرى ەستيار، ەكىنشىسى باۋىرىن جاڭا كوتەرگەن بالا مىسىقتاي قۇر بەل. ەكەۋى دە كوزى جىلتىراپ، ءتامپىش مۇرنىن ىلگەرى سوزىپ، قي شوعىنىڭ يىسىمەن قۋانا دەم الدى. وشاق الدىنا تارتقان قىپ-قىزىل شوقتىڭ ساۋلەسى جاس بالالاردىڭ جانارىندا ۇشقىنداپ، اۋەلى قازانعا، سوسىن قازان ماڭىندا جۇرگەن انالارىنا قارادى. ونان توردە وتىرعان قوناقتىڭ كوزىنە كوزى ءتۇستى دە، باسىن جالما-جان كورپە استىنا تىعىپ الا قويدى. جاساعانبەرگەن كۇلىمسىرەدى دە، جولداسى ەكەۋى اتتى جايلاپ كەلمەك بوپ سىرتقا شىقتى. ءۇي وڭاشارعان سوڭ ەرەسەك بالا كورپە استىندا جاتىپ بۇلىك سالدى. اۋەلى كىشكەنتاي بالانىڭ تابانىن قىتىقتاپ، ىقىلىق اتتىرىپ قويدى. بۇل قىلىعى وزىنە ۇنادى دا، كورپە استىندا بۇركەنىپ جاتىپ كىشكەنتاي ءىنىسىن انا بۇيىرىنەن ءبىر، مىنا بۇيىرىنەن ءبىر ءتۇرتىپ، اقىرىندا بالتىرىن بۇراپ ءۇزىپ الدى. بالا جىلان شاققانداي شار ەتتى. اق ءسۇر كەلىنشەك:
— مىنا ار-ر- رام يت قايتەدى، ءاي؟! — دەپ ۇمتىلىپ ەدى، قاراتورى كەلىنشەك كۇندەسىنىڭ جولىن كەسەلەپ تۇرا قالدى.
— كايتەسىڭ، بالا عوي.
— بالا ەمەس، بالە! قۇرتتاي بالانى ولتىرەدى. ەندەشە، ول ارام ءيتتى مەن ولتىرەيىن.
— ءولتىرىپ كور، ءوزىڭ ءتىرى قالار ما ەكەنسىڭ.
ءدال وسى كەزدە سىرتتان ۇيگە قاراي كەلە جاتقان ەركەكتىڭ جوتەلى ەستىلدى.
— تۇرا تۇر، بالەم!..
سۇيدەدى دە، اق ءسۇر كەلىنشەك اڭداۋسىز تۇرعان كۇندەسىن اش بۇيىردەن ىڭق ەتكىزىپ ءبىر ءتۇيدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
ءۇي يەسى جىگىت ىشكە كىردى.
— توڭىپ كەلگەن شىعارسىڭدار؟.. شايدى وت الدىندا وتىرىپ ىشەيىك، — دەدى ول ءوزىنىڭ سوڭىن الا كىرگەن قوناقتارعا.
شايدان كەيىن جاساعانبەرگەن جىلىندى. اسىرەسە وشاقتاعى قىزىل شوققا بەتى قىزىپ، ماۋجىراي باستادى. ەبەيسىن مەن ءۇي يەسى جىگىت داستارحان جينالعاسىن دا اڭگىمەلەرىن ۇزگەن جوق. ءبىر-بىر جاستىقتى شىنتاعىنا باسىپ، باس ءتۇيىستىرىپ جاتىپ، ولار بيىل سۋىق جىلداعىدان گورى ەرتە تۇسكەنىن، قوراعا العان قولداعى ازىن-اۋلاق مالدىڭ جازدا شاپقان ازعانتاي ءشوپتى الدەن جەپ، تاۋىسا باستاعانىن ۇلكەن ۋايىممەن اڭگىمەلەدى. كەشكى استان كەيىن كوڭىل بىرلەگەن ەبەيسىن مال قىستاتۋعا قىرداي ەمەس، قالاي دەسە دە، تەڭىز جاقتىڭ ءتيىمدى ەكەنىن ايتتى. ءتىپتى بار-اۋ، ءقايسىبىر قاقاعان قارلى-بوراندى قىستا يت تۇمسىعى باتپايتىن قالىڭ قامىسقا قىرۋار مالدى ايداپ جىبەرسەڭ، ىعى دا جەتەدى، قورەگى دە تابىلادى. ەڭ ارجاعى قامىستىڭ قاۋىلدىرىعى مەن قابىعىن قاجاسا دا، قىستان جان سوزىپ، قوڭى جىعىلماي شىعادى دەپ، ءۇي يەسىن ەلىرتىپ قويدى. «قيىندىق كورىپ بارا جاتساڭ، تۋرا وزىمە كەل» دەدى، «مال-جانىڭا پانا بەرەتىن، شۇكىر، جاعدايىم بار» دەدى. جاساعانبەرگەن مىنالاردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسقان جوق. ۇيقى قىسىپ، كوزى قۇم تۇسكەندەي ءتۇيىلىپ وتىر. وندايدا انا ەكەۋىنىڭ داۋىسى الىستاپ، الدەقايدان كۇڭگىرلەپ ەستىلەدى. كەيدە قارا قازاندا بىلقىپ قايناپ جاتقان ءسۇر ءيىسى تاناۋىن قىتىقتاپ، اسقا اڭسارى اۋىپ، باسىن شىدامسىزدانا كوتەرىپ الادى.
ماي شام ءسونىپ بارادى. وت ساۋلەسى تۇسكەن وشاق الدى عانا جارىڭ. باسقا جاق، ايرىقشا، اباجاداي ۇلكەن ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا قارا كولەڭكە ءۇيىرىلىپ، تۇنجىراپ تۇر. قارا تورى كەلىنشەك كۇيەۋىمەن تاقىمداسىپ، شاي قۇيىپ وتىر. ۇزىن بويلى، اق ءسۇر كەلىنشەك قازان ماڭىندا؛ قي شوعىنا ونىڭ دا بەتى قىزىپ، گۇل-گۇل جايناپتى.
* * *
ەبەيسىن استان كەيىن اقاۋ تاتىعان ىرىمىك اعارعاننىڭ ءبىر زەرەڭىن ار جاعىنا توڭكەرىپ قۇلاتا سالدى. ءىشىن قىسىپ بارا جاتقاسىن تون شالباردىڭ ىشقىر باۋىن بوساتتى. الگىدە وزىنە كەرەۋەت ۇستىنەن وقتاي قادالعان كەمپىردىڭ كوزىن بايقاسا دا، ءبىراق وعان كوڭىل بولگەن جوق. ونداي وقتى كوزدەر بۇنىڭ تالاي كورگەن جاۋى. اس-سۋ ءىشىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ءبىر شارۋاسىن بىتىرگەسىن يىعىنا جامىلعان توننىڭ ءبىر شالعايىن استىنا باسىپ، ءتور الدىندا تەڭكيىپ جاتىر. نەگە دە ەنجار؟.. اڭگىمەگە ءتىپتى زاۋىقسىز. ءۇي يەسى جىگىتتىڭ اتىن ۇمىتىپ قالا بەرەدى. اناۋ دا ەرىنبەي، جالىقپاي، وعان اتىن قايتا-قايتا ايتىپ، ەسىنە سالىپ باقتى. «ەسىمىم تولەۋ»، — دەيدى اناۋ. «ءا، تولەۋسىڭ بە؟» — دەيدى بۇل. ءسۇر ەت پەن قۇرت ەزگەن مايلى سورپانىڭ ءيىسى ايىعا قويماعان قاپىرىق، ىسسى ءۇيدىڭ اۋاسىنا تۇمسىعىن توسەپ، كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ ماناۋراپ جاتقان-دى. ءۇي ءىشىنىڭ توسەك سالاتىن ىڭعايىن بايقاعان سوڭ جاساعانبەرگەندى وياتىپ، تىسقا شىقتى. قورا شەتىنەن يتتەر ءۇردى. قاسقىر ما دەپ، يتتەر ۇرگەن جاققا قاراي بۇلار جۇرە ءتۇستى دە، توقتادى. اي جارىق ەدى. قوس اتتى پارلاپ جەككەن جەڭىل شانالى بىرەۋلەر بۇلاردىڭ جانىنان جەز قوڭىراۋى شىلدىراپ، اعىزىپ وتە شىقتى دا، سونان تەك قوراعا كىرگەسىن ات باسىن تارتتى.
شانادا وتىرعان ءتورت كىسىنىڭ ءبىرى — ات ايداۋشى دا، ەكىنشىسى — كىم ەكەنى بەلگىسىز، تونعا ورانىپ العان. قولىندا مىلتىق. قالعان ەكى كىسىنىڭ قول- اياعىن كىسەندەپ، شانانىڭ جاپسارىنا تاڭىپ تاستاپتى.
— بۇلار كىم بولدى ەكەن؟ — دەدى جاساعانبەرگەن.
— ەلامان عوي.
— كىم؟ كىم دەدىڭ؟
— ە، سەن سۇلۋ كەلىنشەگى بار بالىقشى جىگىتتى بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟! ول كەلىنشەككە ءبىر كەزدە مىرزانىڭ كوڭىلى قۇلاپ، ءبىراز اۋەيىلەنگەن-دى.
— ال؟..
— ەلامان سول سايقالدىڭ بايى. قاسىنداعى ءىنىسى — راي. «قۇتىرعان بۋرا يەسىنە تۇسەدى» دەپ... جاقىندا قارا شەكپەننىڭ بايىن ءولتىرىپ...
— ال؟
— شىراعىم-اۋ، سەنىڭ بۇل «الىڭ» قاي «ال»؟ كىسى ولتىرگەسىن ونى كىم اياسىن؟! مەن جولعا شىعاردا بولىس قول-اياعىن كىسەندەپ، بويىن كەزدەتىپ، قالاعا ايداتقالى جاتىر ەدى... مىناۋ، ءداۋ دە بولسا، سولار.
جاساعانبەرگەن يىعىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان پالتونى جاعاسىنان جوعارى تارتىپ ۇيگە بەتتەدى. تولەۋ مەن ەبەيسىن ۇيگە ونان ءسال كەيىنىرەك كىردى دە، تورگە شىعا بەرگەندە ەسىك قايتا اشىلىپ، ىشكە ەكى جاس كىردى؛ ەكەۋى دە كوڭىلدى. اسىرەسە، قىز بالا ەسىكتەن كىرەر جەردە سىقىلىقتاپ كۇلىپ، وزىنەن بۇرىن كىرمەك بولعان اعاسى — توماي قۇلاق، دوكىر جىگىتپەن تايتالاسىپ، ونى يىعىمەن يتەرىپ جىبەردى. قىزدىڭ قازىرگى ءتۇرى ادام كۇلگەندەي: ۇستىندە قالىڭ قارا تون. اياعىندا بايپاقتى ەتىك. ۇستىندەگى وسى ءبىر قولاپايسىز، ەرسى كيىمدەردى باسقادان بۇرىن قىزدىڭ ءوزى قىزىڭ كورىپ، كۇلكىسىن تىيا الماي، سىقىلىقتاپ جاتىر ەدى، قاراتورى كەلىنشەك قۇلاعىنا ەڭكەيدى.
— ەركەم-اۋ، ساعان نە بولعان؟ ۇيدە قوناق بار عوي. قىز تىيىلا قالدى. ءبىراق قوناقتار جاققا كوز سالمادى.
قالا مەن تەڭىز اراسىندا قىستا دا، جازدا دا اياقسىماي شۇبىرىپ جاتاتىن كوپ جولاۋشىنىڭ ءبىرى بولار دەپ ويلاپ ەدى؛ جەڭگەسى قايىن ءسىڭلىسىن شەشىندىرىپ جاتىپ، ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ كوزىن الا بەرە، قۇلاعىنا قايتا سىبىرلادى:
— ۇيدە وقىعان جىگىت وتىر.
قىز شام جارىعى الا كولەڭكەلەپ تۇرعان اباجاداي ءۇيدىڭ قوناقتار وتىرعان ءتور جاعىنا بۇل جولى موينىن سوزىپ قارادى.
قىز نازارىن بايقاعان جاس جىگىت كوسىلىپ جاتقان اياعىن تەز جينادى. قىز باسقالاردان گورى شاش قويعان، ورىسشا كيىنگەن، ارىق، اققۇبا جىگىتكە كوزىن ىركىپ قارادى دا، بۇرىلىپ كەتتى. ءوڭى قىزعىلت تارتتى. كيىمىن شەشىندىرمەك بولعان جەڭگەسىنىڭ قولىن قاعىپ، ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز ءوزى شەشىندى.
— ايعانشا قاراعىم-اۋ، وسىنشا كەش جۇرگەنىڭ نە؟ — دەدى تولەۋ.
سالقىن اۋادا ءجۇرىپ قايتقان ەبەيسىن الگىدەي ەمەس، ءقازىر بويى سەرگەك. قىزدى كورگەندە ۇيقىسى شايداي اشىلدى. باس-اياعى اباجاداي ءبىر بولمە ۇيدە بوي تاسالايتىن جەر بولماعاسىن تەرىس قاراپ تۇرىپ شەشىنە باستاعان قىزدان ەكى كوزىن ايىرماي، تۇلا بويىن تىنتكىلەپ قاپتى. ۇستىنە قاباتتاپ كيگەن كيىمدەردى بىر-بىرلەپ شەشكەن سايىن ار جاعىنان قۇددى قاۋىزىن جارعان گۇلدەي قىزدىڭ تالدىرماش بويى، قىناما بەلى مەن ءسال ء-پال قوزعالسا دا ارقاسىنداعى بىلەكتەي قوس بۇرىم بۇلعاقتاپ، قارامايىن دەسە دە كوزىن تارتىپ الىپ تۇر. قىزدى كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارا جاتقان ەبەيسىن قاسىنداعى جاس جىگىتتىڭ تاقىمىن شىمشىپ، مازاسىن الىپ ءبىتتى. وسى كەزدە سىرتتان كىرگەن ەكەۋ:
— اسسالاۋماعالەيكۋم! — دەپ قوسارلانا بوزداپ ەدى، ءبىراق وقىعان جىگىتتى كورگەسىن ىلگەرى باسپاي ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدى. سوسىن ونىڭ باسقا ەمەس، وقۋدان قايتىپ كەلە جاتقان قۇدايمەندە بولىستىڭ ءىنىسى ەكەنىن بىلگەسىن:
— وۋ، جاسانجان!.. وي، اينالايىن... ال، امان-ساۋ بارسىڭ با؟ — دەدى، الگى ەكەۋ ەكى جاقتان جالپىلداي باستادى.
— اعا، جەڭگەلەرىڭ دە امان.
— ال، ءوزىڭ قالايسىڭ؟ ءوڭىڭ قانداي قۇپ-قۋ؟..
— اپىر-اي، بەتىڭدە ءتىپتى قان جوق. وقۋ ادامدى جەپ تاستايدى دەگەن راس-اۋ!
— دەنساۋلىعىڭ قالاي؟
— اۋىلدى ساعىنعان شىعارسىڭ؟
— اعا، جەڭگەلەرىڭ دە سەنىڭ جولىڭا قاراي-قاراي، ەكى كوزى ءتورت بولدى.
ەبەيسىن وزىنە تاياۋ وتىرعان قابا ساقالدى جۋان قارانى بۇيىرىنە ءتۇرتتى:
— قاستارىڭدا تاعى بىرەۋلەر بار ەمەس پە ەدى؟
— وي، ەنەسىن س... ەكى بالىقشى عوي. شالقارعا ايداپ اپارا جاتىرمىز.
— ولار قايدا؟
— تۇيە قوراعا قاماپ تاستادىڭ.
— كۇزەت قويدىڭدار ما؟
— يت جەر دەيسىڭ بە؟ — دەدى قابا ساقالدى كەڭك-كەڭك كۇلىپ، — قاشىپ كەتە المايدى، قول-اياعى كىسەندەۋلى.
ايعانشا قارا كەمپىردىڭ قاسىندا قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر ەدى. شالقاقتاپ كۇلگەن قابا ساقالدىعا كوزى ەندى ءتۇستى.
— ولاردى ىشكە السا قايتەدى؟ توڭادى عوي، — دەدى جاساعانبەرگەن.
ەبەيسىن مىرس ەتتى. جالما-جان سىرت اينالا بەرە، ىرگە جاقتا جاتقان ءبىر جاستىقتى وزىنە تارتىپ، جۇمارلاپ باۋىرىنا باسىپ الدى.
— اعالار-اۋ، بۇلارىڭ قالاي... مىنا سۋىقتا... مال قوراعا قاماپ... ۇيات قايدا؟..
— جاسانجان-اۋ، ولار قىلمىستى كىسى ەمەس پە؟ — دەدى قابا ساقال.
— سولايى... سولاي شىعار. ءبىراق، اعالار-اۋ، ولار دا ادام... ادام بالاسى عوي...
— تۇسىنسەم نە دەيسىڭ؟ كىسى ولتىرگەن كىسىگە ايانىش بولا ما؟
وسى ارادا جاس جىگىت بۇعان قارسى ايتاتىن ۇتىمدى ءسوز اۋزىنا تۇسپەي، وزىنە، الدە ايتقانىن قۇلاعىنا ىلمەي قويعان انالارعا ىزالاندى ما، ايتەۋىر قاراپتان قاراپ قىزاراقتاپ كۇيىپ-پىستى. سونى بايقاعان كەمپىر:
— ءاي، زالىم، — دەدى قابا ساقالدىعا، — مىنا بالا جالىنعاندا ادام تۇگىل، قارا تاس تا ءبىر توڭكەرىلىپ تۇسەر ەدى عوي. سەنىڭ ءداتىڭ نەعىپ شىداپ وتىر؟
— ءجا، قايتەسىڭ؟! بۇل سەن ارالاساتىن ءىس ەمەس.
— نە دەيسىڭ؟ مىنا زالىم نە دەيدى، ءاي؟ كانە، سەن زالىم جاڭاعىڭدى قايتا ايتشى!
ايعانشا اناسىنىڭ بۇرىن — سوڭ ءدال مۇنداي قاتتى بۇزىلعان ءتۇرىن كورمەپ ەدى، كەمپىر ەندى كەرەۋەت ۇستىنەن ەڭكەيىپ:
— بۇل ۇيگە قونعىڭ كەلسە، بار، انالاردى الىپ كەل، — دەدى اقىرىپ.
— قاريا-اۋ، ولار كىسى ولتىرگەن، قىلمىس...
— قوي ءارى! قانشا كىسى ولتىرسە دە، ولاردىڭ قىلمىسى تاپ سەنىڭ كۇناڭنان ارتىڭ بولماس.
ەبەيسىن قابا ساقالدىنى بۇيىرىنەن نۇقىپ قالدى.
— قارسىلاسپا. بۇگىنشە وسى قاقپاستىڭ ايتقانىن ىستەيىك!
سۇيدەدى دە، انانى اي-شايعا قاراتپاي سىرتقا الىپ كەتتى. ايعانشا اناسىنا ءدان ىرزا. جاس قوناققا دا بىلدىرمەي كوزىنىڭ استىمەن بىر-ەكى قارادى. مىناۋ ءوزى كورىپ جۇرگەن كىسىلەردەن ءجونى باسقا. بۇل انە ءبىر كۇندە تورىندە قونىپ جاتىپ، جۇرت كوزى ۇيقىعا كەتەر-كەتپەستە وت جاقتان قول سالاتىن اۋمەسەرلەرگە مۇلدە ۇقسامايدى. ۇياتى بار، يناباتتى. ءبىراق، سونىمەن بىرگە، ادام كوكىرەگىنەن ايانىش شاقىراتىن الدەبىردەڭە بار. قىز كوزىنە الدەقالاي كوزى تۇسسە دە ۇياڭ جىگىت ۇيالىپ، جۇقالاڭ وڭىنە لىپ ەتىپ قان جۇگىرەدى دە، تومەن قاراپ كەتەدى.
ەبەيسىن مەن الگى قابا ساقال قارا ەكى كىسىنى الدىنا ساپ ىشكە كىردى. ەكەۋى دە قاتتى جاۋراپتى. اسىرەسە بالا جىگىتتىڭ قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتقانىن كورگەسىن ايعانشا جۇگىرىپ بارىپ پەش تۇبىندەگى جىلى ورىنعا توسەك جايدى.
— وتقا جاقىنداڭدار! — دەدى كەمپىر.
بالا جىگىت قالش-قالش ەتەدى. ىشكە كىرگەن بويدا وشاق الدىنا وتىرا قاپ، قىپ-قىزىل قي شوعىنا شابىنىپ وتتىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ بارادى. ونان كەيىندەۋ كىرگەن ەڭگەزەردەي ءىرى كىسى دە قاڭتاردىڭ قاقاعان سۋىعىندا قاتتى جاۋراپتى. ءبىراق توردەگى كىسىلەردىڭ اراسىنان بولىستىڭ وقۋدان قايتقان كەنجە ءىنىسىن كوردى دە، وتقا جاقىنداماي، تورگە شىعىپ وتىردى.
ونىڭ ۇستامدىلىعىنا ىرزا بولعان كەمپىر:
— «ءجۇزدىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل» دەگەن، شىراعىم، ەسىمىڭ كىم؟
— ەل — ا-مان...
— مىنا بالا شە ؟
— مەنىڭ ءىنىم. اتى — راي.
— قاي رۋدان بولاسىڭدار؟
— جاقايىمبىز.
— ىرگەلى ەلدىڭ بالاسى ەكەنسىڭدەر عوي؟
— جوق، ءقادىرلى انا، ءبىز تەڭىز جاعاسىندا تۇراتىن بالىقشىلار اۋلىنانبىز.
— ە-ە! «ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى». نە بولارىنا كىمنىڭ كوزى جەتكەن؟! — دەدى كەمپىر. ءسال وتىرعاسىن ءجۇزىن ەلامانعا قايتا تىكتەدى، — ءجونىڭدى بىلمەسەك تە، ءجۇزىڭدى كورىپ وتىرمىن. مىنالار سەنى كىسى ءولتىردى دەيدى. قايدان بىلەيىن، ادام الاسى ىشىندە عوي، تۇرىڭە قاراسام، يمانمەن قاپتاپ قويعانداي، — دەپ ەدى.
ەلاماننىڭ ۇسىك شالعان بەتى سۇرلانىپ، ءبىراز وتىرىپ بارىپ:
— كىسى ءولتىرۋ كاسىبىم ەمەس ەدى، ءقادىرلى انا. بالىقشى ەدىم. قارا تورعا تۇسكەن ازىن-شاعىن بالىقتى تىرلىككە تالشىق قىپ جۇرگەم-دى. قۇدىرەتى ءجۇرىپ تۇرعان كىسىلەر وعان قويدى ما؟.. — دەپ ول دەمى دىرىلدەپ توقتادى دا، — قىسقا كۇندە قىرىق ولە بەرگەسىن، قايتەيىن، تىم قۇرىسا، ءبىرىن ءولتىرىپ جاستىعىمدى الىپ جاتقىم كەلدى. ءقادىرلى انا، ءبىزدىڭ جايىمىز وسى، — دەدى.
ءۇي ءىشى جىم-جىرت. ەلاماننىڭ ەنتىگىپ، اۋىرلاۋ دەم العان تىنىسى عانا ەستىلىپ تۇر. ايعانشا ونان كوز ايىرماي، يەگىن تىزەسىنە سۇيەپ قاپتى.
— ءاي، تولەۋ، — دەدى كەمپىر ۇلكەن بالاسىنا، — تۇر، مىنا بالاعا ءبىر مالىڭدى سوي دا، جاقسىلاپ قوناق اسى بەرىپ جونەلت!
— اپا-اۋ... وسى ۇيدە ءولى ەت تە بار عوي...
— قوي ءارى! Ac تاۋسىلعاندا ۇنەمشىل بولاتىن جامان قاتىندارداي، بۇل شىركىننىڭ قولداعى باردى قۇرتىپ العاسىن مال جاندى بولعانىن قايتەيىن. بار، كىشى قارا توقتىنى سوي. قالعان ەتىن كەيىن بالالار قىزىلدار.
تولەۋ ەكى ايەلىن ەرتىپ، سىرتقا شىقتى. ايعانشا اناسىنىڭ ۇلكەن، كەسەك بىتىمىنە سۇيسىنە قارادى. وسى قارا كەمپىردىڭ جاتىرىنان شىقسا دا، بۇل ءوز باسى ءالى كۇنگە انا سىرىنا جەتە ءتۇسىنىپ بولعان جوق-تى. باسقا تارتسا اياققا جەتپەيتىن تاپشى دۇنيەسى قۇرعىردىڭ تارلىعىن كوپ كورگەسىن بە، بىلايعى ۋاقىتتا ءۇي ءىشىنىڭ قازان-اياعىنا، ىشكەن-جەگەنىنە ارالاسىپ، ارى-بەرىدەسىن كەلىندەرىنىڭ قازان-اياق ۇستاعانىنا ىرزا بولماي، ءزارىن توگىپ وتىراتىن تارقول، قىتىمىر انانىڭ كەيدە تاپ وسىنداي كىسىنىڭ كىسىلىگى سىنالاتىن جەردە قولى اشىلىپ كەتەتىنى بار. وندايدا از عانا داۋلەتتىڭ الدى-ارتىنا قاراماي، لاق ەتكىزىپ توگە سالاتىن جومارت.
ەبەيسىن قالعىپ وتىرعان-دى. مال سويىلاتىن بولعاسىن ونىڭ كونمەن قاپتاعانداي توبارسىعان بەتىنە كۇلكى تەپسىنىپ، جانىنداعىلاردى شىنتاعىمەن تۇرتكىلەپ جىمىراڭداپ سالا بەردى. كەمپىر ءۇي ىشىندەگى كىسىلەرگە نازار اۋدارماي، ەلامان ەكەۋى ءوزارا سويلەسىپ كەتتى:
— ءبىر ءىستى ىستەپ سالعان ەكەنسىڭ. وڭ-تەرىسىن ءبىز قايدان بىلەيىك؟!. تەك، ايتەۋىر، وزىڭنەن تومەن الدەكىمدەردەن قورلىق كورىپ، كۇندە-كۇندە ولە بەرگەنشە، ءبىر تىرلىكتە ءبىر ولگەن دە دۇرىس شىعار، — دەدى.
بويى جىلىعاسىن راي اسقا قاراماي، اعاسىنىڭ تىزەسىنە باسىن سالىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ەلاماندى دا ۇيقى قىسىپ، ءوزىن زورعا ۇستاپ وتىر. استان كەيىن ايعانشا ۇلكەن جەڭگەسى ەكەۋى قوناقتارعا توسەك سالدى. قاراتورى كەلىنشەك ەلاماننىڭ باسى استىنا سالاتىن جاستىق تابا الماي تۇر ەدى، ايعانشا جۇگىرىپ بارىپ، ءوزىنىڭ جاستىعىن اكەلدى:
— ەركەم-اۋ، ءوزىڭ؟..
— استى جۇمساق بولسىن، تاعى ءبىر كورپە سال! شامدى سوندىرمەي، سىعىرايتىپ، بىلتەسىن باسىپ قويدى. كەش جاتقان جۇرت جاستىققا باسى تيەر- تيمەستە قور ەتتى. قاتتى قالجىراپ وتىرعان ەلامان تاپ جاتار جەردە ۇيقىسى اشىلىپ كەتتى. بۇنى ايدار الدىندا قوشتاسۋعا ءبىراز بالىقشى كەلگەن-دى. ءالسىز اقبالا كەلە المادى. شالا تۋعان جەتى ايلىق بالا تىنىش، اسا كەپ جىلامايدى دەپ بالىقشىلار جۇباتپاق بولدى. وعان ەلامان ونشا يلانا قويمادى. شالا تۋعان بالانىڭ ادام بوپ قاتارعا قوسىلۋى ەكىتالاي. تۇنىمەن وي قاجىتقان ەلامان سونان تەك تاڭ الدىندا كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىر ەدى، قابا ساقال:
— ءاي، تۇر، — دەپ، راي ەكەۋىن ءبىر-بىر تەۋىپ وياتتى. ەلامان دەنەسىن زورعا قوزعادى. رايدىڭ دا ۇيقىسى قانباعان. بويىن بيلەي الماي، بىلق-سىلق تۇرعان ءىنىسىن ەلامان قولتىعىنان الىپ، سۇيەمەلدەي بەردى. قول-اياعىنداعى تەمىر كىسەن شىلدىراپ، ءاعالى-ىنىلى ەكەۋ اقىرىن قوزعالدى. ەسىكتەن ءدال شىعار جەردە، تۇندەگى جاس قىز جۇگىرىپ كەپ، قولامتادان جاڭا شىققان ىپ-ىستىڭ كۇلشەنى ەلاماننىڭ قوينىنا تىعا سالا، دەرەۋ جالت بۇرىلا بەرگەن-دى. ەلامان ونىڭ نازىك بىلەگىنەن ۇستاي الىپ، جىبەرمەي، كەۋدەسىنە قىسىپ تۇرىپ:
— اينالايىن-اي! نە دەيىن، امان بول. جاماندىق كورمە، مۇڭسىز ءوس! — دەدى دە، قىزدى ماڭدايىنان ءسۇيدى.
* * *
تەڭىز جاعالاۋىمەن اتتىلى ەكەۋ اقىرىن اياڭداپ كەلەدى. ءبىرى — جاساعانبەرگەن، ەكىنشىسى — انا جولى ونى شالقاردان الىپ قايتقان ەبەيسىن. سونان بەرى ول جاس جىگىتتىڭ قاسىنان ءبىر ەلى قالعان جوق. ونى اۋەلى اعايىن-تۋمالارعا اپاردى. ونان اعالارىنىڭ سىلتەۋىمەن بۇل وڭىردە بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان رۋباسى اقساقالداردى اداقتاپ، اۋەلى كولقورا تابانىندا وتىرعان رامبەردى، جىلقىباي سەكىلدى بايلاردىڭ ۇيىنە ءبىر-بىر تۇستەندى. سونان كەيىن عانا موينىنداعى مىقتى ءبىر پارىزدان قۇتىلعانداي بوپ تەڭىز جاعالاۋىمەن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقان بەتى ەدى. جاس جىگىت شارشاعان. كوڭىلسىز. قاباعىندا ۇيقى بار. كۇنۇزىن تالاي ۇيدەن ەت جەپ، ىركىت ءىشىپ، ەر ۇستىندە وتىرا الماي، بىلق-سىلق كەلە جاتقاندا بۇلاردىڭ الدىنان شوككەن قارداي ۇلكەن اق شوقالاقتىڭ ىعىندا وتىرعان ءبىر قىستاۋدىڭ توبەسى كورىندى. ىلە-شالا ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى شىقتى.
— مىناۋ سۇيەۋ قارتتىڭ قىستاۋى ەمەس پە؟
— وي، ونى قوي. بولىس اعاڭ، قىزىل كوز شالمەن قىرعي-قاباق.
— قىزىق ەكەنسىز، ەبەيسىن اعا...
جاساعانبەرگەن ات باسىن دەرەۋ جالعىز قىستاۋعا بۇردى. سۇيەۋ قارت ۇيدە ەكەن. اپپاق قۋداي شالدىڭ ساقال-شاشى تۋ سىرتىنداعى تەرەزەدەن تۇسكەن قىسقى كۇننىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، قاق توردە قازىقتاي شانشىلىپ اپتى. قوناقتاردى كورسە دە قوزعالمادى. قاعىسىپ قاسىنان ورىن دا ۇسىنبادى. سەندەرگە لايىعى وسى دەگەندەي، وزىنەن تومەنىرەك جەردى يەگىمەن نۇسقاپ:
— بالا، وتىر! ەلگە كەلگەن حابارىڭدى ەسىتىپ جاتىرمىز... — دەي ءتۇستى دە، ىركىلىپ قالدى.
— يە، اقساقال، ەلگە كەلگەلى ءبىراز بولدى.
— ءا-ا! ءا! بىزگە دەپ كەلگەنى وسى بولعانى دا. جارايت، جارايت!.. بۇل ۇيگە قايتىپ بارا جاتقان بەتىڭ شىعار؟
— يە، اقساقال، — دەدى جاساعانبەرگەن، بۇل جەردە دە بۇلتارا الماي قالىپ.
— ءوزىم دە سولاي شامال aپ ەدىم. جول ءۇستى توي. بوي جىلىتا كەتكەندەرىڭ بوتەن ەمەس.
ەبەيسىندە ءۇن جوق. تۇلكى قۇلاقشىندى كوزىنە تۇسىرە باسىپ كيىپ العان. تومەن قاراپ تۇقىرايىپ اپتى. ۇندەمەسە دە قاسىنداعى سەرىگىنە «وزىڭە دە كەرەگى وسى ەدى. ال، قارىق بول!» — دەپ ىشىنەن تابالاپ وتىر. سۇيەۋ قارت ونىڭ بار-جوعىن ءتىپتى بايقاپ وتىرعان جوق سياقتى. جاقسى كورەتىن كۇيەۋ بالاسى ۇستالعالى كوڭىلسىز. ءۇي ىشىنە ءتىپتى قاتال. شالقاردا تۇرمەدە جاتقان ەلامان مەن رايعا بارا الماعانى جانىنا باتىپ، ىزاسىن كىمنەن الارىن بىلمەي، وت باسىنداعى بالا-شاعاعا جىلانداي ىسقىرىپ وتىر ەدى. بۇندا كەلگەلى قاسىندا قول-اياعى ءبۇرىسىپ وتىرعان جاس جىگىتكە قىزىل كوزدىڭ قيىعىن تاستادى.
— بالا، تاعى وقيسىڭ با؟
بۇنىسى، بەينە «جۇرت سەنى تورە دەپ توبەسىنە كوتەرە بەرسىن. ءوزىڭ دە تورە بولۋعا تىرىسىپ، وڭىرىڭە جەز تۇيمەلەردى جالتىراتىپ تاعا بەر... بەشپەت، شالباردى دا سىپتاي عىپ تارىلتىپ، قانشا تىراشتانساڭ دا، سەن ءالى شىپ-شيكى بالاسىڭ»، — دەگەن كەكەسىن سياقتى.
ەلگە كەلگەلى جاساعانبەرگەن قوشامەتتى كوپ ەسىتىپ، كوڭىلى كادىمگىدەي ءوسىپ قاپ ەدى؛ سونىڭ ءبارىن مىنا قىزىل كوز شال ءدال ءبىر جول تورىعان ۇرىداي، تۇلا بويىن تۇتتاي جالاڭاشتاپ سىپىرىپ شەشىپ العانداي. جاس جىگىت كەلۋىن كەلسە دە، ەندى بۇل ۇيدەن قالاي شىعىپ كەتكەنشە اسىعىپ، شايدى دا ءبىر شىنى اياق ءىشتى دە، كەسەسىن قيسايتا سالدى.
— بالا، نەگە از ءىشتىڭ؟
— راقمەت، اقساقال.
جاساعانبەرگەن سىر بەرمەي، ءۇي ىشىمەن سىپايى قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. بىلاي شىققاسىن ەبەيسىن:
— بارمايىق دەگەنىم وسى عوي. بۇل شال تىلىنە ءۋ-زارىن جيىپ وتىرعان وسى دالانىڭ ۋلى جىلانى، — دەپ ەدى، جاس جىگىت ونىڭ رەنىشتى كۇڭكىلىن ەسىتكىسى كەلمەي، اتىن تەبىنىپ شابا جونەلدى. اۋىلعا ەبەيسىننەن بۇرىن جەتتى. كەلە سالا شەشىنىپ جاتىپ قالدى. سونان ول ەرتەڭىنە قان ساسكەدە ءبىر- اق وياندى. شاي-سۋىن ىشكەسىن بۇل اۋلەتتىڭ ءوز اراسىندا قالىپتاسقان داعدىلى ادەت بويىنشا بۇل اۋەلى سوفى اعاسىنا، سوسىن بولىس اعاسىنا بارىپ سالەم بەردى. ۇستىندە قارا كوستيۋم، سارى جەز تۇيمەلى جۇقا پالتو. قۇدايمەندە ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان ىنىسىنە كۇلە قارادى:
— جاسانجان قىزىق. تىرەك ۇستايتىن تاتار بايلارى قۇساپ، بۇتى-قولىن سىپتاي عىپ قالادا كيەتىن قارا شەكپەنىن اۋىلدا دا تاستامايدى.
وسى اعاسىنىڭ ءتىلىن قىزىق كورەتىن جاساعانبەرگەن تورگە وزباي، ءۇي ورتاسىندا اش مىقىنىن تايانىپ، سىلق-سىلق كۇلىپ تۇر.
— قوي، شىراعىم، قالا ءسانىن اۋىلعا اكەلىپ وپا تاپپايسىڭ. ابايلا، بالا، ابىرويدان ايىرىلىپ قاپ جۇرمە.
— نەگە؟
— اۋىل اراسىن قالاڭداي كورەسىڭ بە؟ تامىنا تامى بوكسەسىن تاقاپ تۇرعان قالادا كىسى توڭادى دەيسىڭ بە؟ مىقتاسا، كوپ بولمەلى تاتار بايىنىڭ ءۇيىن ارالاعانداي شىعار. قىس بويى ءبىر ۇيدەن شىعا سالا قول سوزىم جەردەگى ەكىنشى ۇيگە كىرىپ، كوبەڭ بوپ جامان ۇيرەنبەي كايتتىم دەيسىڭ.
جاساعانبەرگەن بۇل جولى دا سىلق-سىلق كۇلىپ، دەرەكتەسەتىن جەردە دە اعاسىمەن بەلدەسۋدەن قاشىپ تۇر. قۇدايمەندە ىنىسىنەن ءالى دە كوز الماي، باسى مەن اياعىنا توسىرقاي قارادى. «ءاي، مىنا كۇشىك نەمەنە، قالادا بولعان از ۋاقىتتا كۇلكىسىنە دەيىن وزگەرتىپ قايتقان با؟ اپىر-اي، ءا؟!. بالا كەزدەگى باياعى قىلۋا مىنەزدەرىن ورىنبوردىڭ قاي كوشەسى، قاي ءۇيىنىڭ بۇرىشىندا قالدىرىپ كەتتى ەكەن؟ » قالادان كەلگەلى تالاي جەردە بايقاپ ءجۇر، ءىنىسى بىردە بولماسا دا بىردە قىزىپ كەتىپ، جەلپىنىپ سويلەگەن ەمەس. بۇل شىركىننىڭ سەزىمىن ار جاعىندا بىرەۋ قولعا ۇيرەتىپ الىپ، تىزگىندەپ تۇراتىن سياقتى. كۇلسە دە، سويلەسە دە ساراڭ قاتىننىڭ قولىنان شىققانداي سىعىمداپ، سىرتقا شىم-شىمداپ تەك شەتىن شىعارىپ وتىرادى. ءوزىنىڭ وسى بايقاعاندارىن ءبىر جولى ۇيدە سوفى اعاسى وتىرعاندا تاڭىربەرگەنگە ايتتى:
— سەن وسى كۇشىكتى وقىتىپ، التىن يىق تورە ەتەم دەپ ءجۇرسىڭ، ال كورە قال، وسى بالا بۇزىلىپ كەتە-تۋڭ.
— ءيا، كورە قال، ءتۇبى، بۇل ءوز ۇمبەتىمىزدەن شىعىپ، شوقىنشىق ورىس بوپ كەتەدى، — دەدى سوفى.
— وي، اعا-اي، ونىڭ نەسىنە شوشىدىڭ؟ ورىس بولسا، قايتا ويازعا باستىق بولادى.
قۇدايمەندە ىركىت قۇيعان مەستەي، لىقىلداپ مايعا بوككەن ءتورتباق دەنەسىن ارى-بەرى شايقاپ، ىرق-ىرق كۇلدى. تاڭىربەرگەن ىرگە جاعىندا جاتقان تۇلكى تىماعىن الىپ تۇرەگەلە بەرىپ ەدى:
— ءاي، سەن توقتاي تۇرشى، — دەدى قۇدايمەندە، — سەن جار باسىنداعى بالىقشىلاردىڭ اۋلىنا ءجيى بارىپ جۇرەتىن كورىنەسىڭ عوي؟
تاڭىربەرگەن بولىس. اعاسىنىڭ ارجاعىنداعى نيەتىن اڭعارسا دا، ءبىراق ويدا جوقتا باستاعان مىنا اڭگىمەنى اقىرىنا دەيىن ايتا تۇسكەنىن ءىشى قالاپ، ءۇنسىز توسىپ ءتۇر.
— ءبىر ەسەپتەن سونىڭ دۇرىس، — دەدى قۇدايمەندە، — ءقازىر جولىڭا تۇراتىن ادام جوق. قۇداي اتقانداي، كۇيەۋى كەلمەسكە كەتتى.
— تاعى نە ايتپاقسىڭ؟
— كەۋلىڭ شاپسا قاتىن ۇستىنە ال! باياعىدا ەكەۋىڭ لايلى-ماجنۇندەي ەدىڭدەر عوي.
— قازاققا قاتىن الۋ قيىن ەمەس. ونى كەزىندە كورەرمىز. اۋەلى باسقا شارۋامىزدى ءبىرىڭعايلاپ الايىق.
— ول نە تاعى؟
— كالەندى ايتام. باستا سول پالەمەن جاۋلاسپاي، اۋلاق ءجۇرۋ كەرەك ەدى. جاۋلاسقان ەكەنسىڭ — تارتىنبا. ەكىنىڭ ءبىرى. ايتپادى دەمە: ءقازىر ونىڭ كوزىن قۇرتپاساڭ، سوڭىرا ول سەنىڭ باسىڭدى الادى، — دەدى تاڭىربەرگەن. سوسىن ءتۇسىن بەرمەي، ءۇنسىز تومسارىپ جاتقان اعاسىنا كۇلە قاراپ: — الدە سول ۇرىدان شىنىمەنەن-اق جاسقانىپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەدى. اعاسىن ءبىر ىسكە ايداپ سالاردا اۋەلى ءدال وسىلاي قىتىعىنا ءتيىپ، قايراي تۇسەتىن-دى.
— كورەرمىز، — دەدى قۇدايمەندە.
— ەلگە ۇلىق شىعادى دەگەن نە؟ راس پا؟ — دەدى تاڭىربەرگەن.
— راس. تاياۋ ارادا كەلىپ تە قالار.
— ە، وندا ءساتى كەلىپ تۇر ەكەن. اياناتىن نە قالدى؟! ول جەلىڭنەن مال الىپ جۇرگەن ۇرى. ۇرلىعى ەشتەڭە ەمەس، ەرتەڭگى كۇنى ەلامان سياقتى بۇ دا كىسى ولتىرەدى.
قۇدايمەندە ۇندەمەدى، ءبىراق ءىنىسىنىڭ مىنا ءسوزى بۇنىڭ ءوزىنىڭ كوڭىلىندە جۇرگەن كۇدىگى ەدى، مىناۋ سونىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستى.
— شودىردىڭ بال اسى ارالعا كەلىپتى عوي، — دەدى تاڭىربەرگەن.
— يە، سونداي ءبىر سىبىس بار.
— انىق كورىنەدى.
— بولسا بولار. اكەسىنىڭ قۇنىن قۋىپ كەلە جاتقان شىعار.
— ورىس قۇندى ءقايتسىن؟! ەسىتكەنىم راس بولسا، اكەسىنىڭ پرومسولىن ساتاتىن سياقتى. دامەلى كىسىلەر وسىندا جينالاتىن كورىنەدى.
— اپىر-اي، ءا؟ مالعا ايىرباستاي ما ەكەن، الدە تازالاي اقشاعا ساتا ما ەكەن؟
تاڭىربەرگەن كۇلىپ جىبەرە جازداپ، ءوزىن كۇشپەن تەجەپ قالدى. بولىس اعاسىنىڭ مۇندايدا قۇيتتايدان كىلت ەتە قالاتىن كىنامشىل مىنەزىن بىلەتىن-دى.
— اقشاعا ساتادى عوي، — دەپ ول ىركىلە ءتۇستى دە، — بايقايسىڭ با، بولىس اعا، زامان وزگەرىپ بارادى-اۋ! كەشەگى اتا-بابا تۇسىندا قاي قاراشا بەتىڭە كەپ ءسوز ايتۋشى ەدى؟! قۇلاقكەستى قۇلىڭ ەدى عوي. ءقازىر مالشى-جالشىعا قۇلاش-قۇلاش ءتىل ءبىتتى. كوڭىلىنە جاقپاساڭ، قوسىڭدى جەكپەيدى. قاتىن-بالاسىن جەتەلەپ، ىرگەڭدە وتىرعان بالىقشىلار اۋلىنا تايىپ تۇرادى. بۇيتە بەرسە، كورە قال، ءتۇبى مالىڭدى باعاتىن كىسى قالمايدى.
«وسى-اق بىلگىشسىپ، الدىڭدى وراي بەرە-تۋڭ. اۋزىن اشسا، سارى ۋايىم... اقىر زاماندى ۇستىڭە توندىرە باستاي — تۋڭ»، — دەدى قۇدايمەندە ىشىنەن.
— بولىس اعا، وسى جايدى ويلادىڭ با؟
— ال، ويلادىم. سوندا قايت دەي-تۋڭ ماعان؟
— ءجون بىلەتىن كىسىلەر «زامانىنا قاراي امالى» دەمەۋشى مە ەدى؟..
«نە ايتقىڭ كەپ وتىر وسى سەنىڭ؟» — دەگەن كەسكىندە قۇدايمەندە ىنىسىنە بۇرىلدى.
— شودىردىڭ پرومسولىن ساتىپ الساق قايتەدى؟
— ا؟
— پرومسولدى ساتىپ الساق دەيمىن. ەرتەدەن بەرى قىرىسى جازىلماي وتىرعان قۇدايمەندە وسى ارادا الدەنەگە شۇعىل جادىراپ، قارقىلداپ كۇلگەن بويى سىرت جاعىندا جاتقان جاستىققا شالقالاپ قۇلاي كەتتى:
— جوقتى سوعا-تۋڭ. ءتايىرى، ورىستىڭ كاسىبى قازاقتىڭ قولىنان كەلەتىن بە ەدى؟..
— ە، نەسى بار. ورىس تا وزىمىزدەي ادام ەمەس پە؟..
— قوي، اينالايىن، قانشا قۇداي بولساڭ دا ورىستىڭ ونەرىنە جەتە الماي-تۋڭ. سەنىكى ءجون دەگەنگە جوقتى سوعا بەرمە...
— جوق، اعا، ءجون ايتىپ وتىرمىن. پرومسولدى قولىڭا الساڭ، وسى دالانىڭ قۇدايدان كەيىنگى قوجاسى ءوزىڭ بولاسىڭ. ول كەزدە كەدەي — جالشىنىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى قالماس ەدى.
قۇدايمەندە ءىنىسىنىڭ ار جاق ويىن ەندى اڭعاردى. پرومسولدى ءوز قولىنا السا، ول كەزدە، شىنىندا دا، بالىقشىلار اۋىلىن ۋىسىندا ءبۇرىپ ۇستاپ وتىراتىنى ءسوزسىز. العاشقى ساتتە مىناعان قۇدايمەندە دە اۋالانىپ، قىزىعىپ قالسا دا، ءپاتۋا بايلار جەردە قولىن ءبىر سىلتەدى:
— قوي، شىراعىم، اتا-باباڭ اۋەستەنبەگەن كاسىپ، سوڭىرا حالىق الدىندا كۇلكى بوپ جۇرەرمىز.
* * *
تەنتەك شودىردىڭ بالاسى ارال قالاسىنا كەلىپ، قۇدىرەتتى قايىن اتاسىنىڭ ۇيىندە جاتىر ەكەن دەگەن حابار دۇڭكىلدەگەلى قاشان؟! باسىندا الىپقاشتى قاۋەسەت سياقتى ەدى، كەيىن راسقا اينالدى. اكەسىنەن قالعان مۇرانى ساتپاق بولعان جاس وفيسەر سوناۋ پەتروگرادتان ادەيى ارناپ كەپتى. سونى ەسىتكەلى تەنتەك شودىردىڭ پرومسولىنان دامەسى بار قالتالى كىسىلەر بۇل جاققا ويدان-قىردان اعىلا باستادى. كوبى ورىس. سونىڭ ءبىرى — اقساق جاگور. قالتاسى جۇقارىپ قالسا دا، فەدوروۆ ولگەسىن ەڭسەسى كوتەرىلە باستاعان. ولاردىڭ سوڭىن الا شالقاردان تەمىركە كەلدى. بۇ دا وسى ولكەنىڭ بەلگىلى بايى. ۇلىقۇم بويىندا قىرۋار مالى بار. شالقار قالاسىنداعى ەڭ ۇلكەن دۇكەن وسىنىكى. ەكى-ۇش ويازدىڭ ءجۇن-جۇرقاسى مەن تەرى-تەرسەگى وسىنىڭ قولىنان وتەدى. كوپتەن بەرگى ارمانى — تەڭىز ەدى. بۇنىڭ تىلەگىنە وراي فەدوروۆ قازا تاۋىپ، تەمىركە قىستىڭ كوزى قىراۋدا كوپ كىسىمەن تەڭىز جاعاسىنا كەپ قۇدايمەندەنىڭ اۋلىن باسىپ جاتىر.
تاتار بايىنا تاڭىربەرگەن بالا كۇننەن ۇيىرسەك بولاتىن. بۇل جولى، ول ءبىراق ءقادىرلى قوناعىنىڭ قاسىندا بولا المادى. تەمىركەدەن وسى جاققا ۋريادنيكتىڭ كەلە جاتقانىن ەسىتكەلى جاس مىرزا پەشىردى شاقىرىپ اپ، ۇستەرىنە ەشكىمدى كىرگىزبەي، ەكەۋدەن ەكەۋى وڭاشا ۇيدە ۇزاق شۇيىركەلەستى. كولدەنەڭ كىسىدەن تەك ەبەيسىن كىرىپ-شىعىپ ءجۇر. وندا دا ەبەيسىندى كورشى اۋىلدارعا جۇمساپ، كەرەك كىسىلەرىن شاقىرتىپ اپ، قىسقا-قىسقا تىلدەسەدى دە، ءامىر بەرىپ اتتاندىرىپ جىبەرەدى.
وسىنىڭ ءبارىن سىرتتاي بايقاپ جۇرگەن تەمىركە ءبىر كۇنى قاسىنداعى جىگىتتەرىنە تاڭىربەرگەننىڭ ءۇيى جاقتى يەگىمەن نۇسقاپ:
— ناعىز بولىس شۋشىنىڭ ءوزى مە دەپ قالام، — دەدى.
كۇن باتا ۋريادنيك كەپ، بولىستىڭ ۇيىنە ءتۇستى. بۇل اۋىلداعى ورىسشا بىلەتىن جالعىز كىسى-تىلماش پەشىر بالاعا «تەز كەلسىن!» — دەپ دەرەۋ كىسى جۇگىرتتى. پەشىر كەلگەنشە قۇدايمەندە ۇلىق الدىندا «تاقسىر-تاقسىر» دەگەننەن باسقا تۇك ايتا الماي، ساقاۋ كىسىشە ءوزارا ىمداسىپ قانا وتىرعان. ەكى جاعى دا ادەپكىدە اۋىز تۇشىتىپ سويلەسە الماعاندارىنا قينالىپ ەدى، ارتىنان ۋريادنيك اشۋلانا باستادى. ونان سايىن بولىس قايتەرىن بىلمەي، قارا تەرگە ءتۇستى. سونىڭ ۇستىنە تاڭىربەرگەن كەلدى. ول ۇلىقپەن جاقسى تانىس ەكەن. ناعىز تانىستىق وتكەن جازدا باستالىپتى. سول جولى تاڭىربەرگەن قالاعا كوپ مال ايداتىپ، بازارعا اپارىپ ەبەيسىنگە ساتقىزىپ تۇرعان ۇستىنە وسى ۋريادنيك كەپ امانداسىپتى. قاشاننان بەرى قازاق بايلارىمەن ارالاسىپ، جىرىندىقور بوپ قالعان ۋريادنيك سول ارادا تاڭىربەرگەندى قولىنان جەتەلەپ اكەپ، قالانىڭ قاق ورتاسىنان سالعىزىپ جاتقان كوك شاتىرلى ءۇيىن كورسەتىپ تۇرىپ: «ميرزا، بايگازي بير»، — دەپ ءوزى بىلەتىن ەكى اۋىز قازاقشاسىن كادەگە اسىرىپتى. مۇنداي جەردە مال ايامايتىن تاڭىربەرگەن ەكى ءىرى قارانىڭ پۇلىن ۋريادنيكتىڭ قالتاسىنا سالىپ جىبەرگەن ەدى. تاڭىربەرگەن كەلدى دە، تىم-تىرىس ۇيگە ءتىل ءبىتىپ جۇرە بەردى. قۇدايمەندە سياقتى تاڭىربەرگەن دە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن. ول ءبىراق بولىس اعاسىنداي، بىلمەيتىنىن ءوز باسىنىڭ مىنىندەي كورىپ قىسىلعان جوق. سالعان جەردەن جايراڭداپ، ەركىنسىپ، كۇلىپ كەلدى دە، ۇلىقتىڭ قوس قولىن الىپ امانداستى. سونان كەيىن ورىس قوناقتىڭ ءدال قاسىنا تاڭىمداسىپ وتىرىپ aپ، قازاقشا سويلەي جونەلدى:
— تاقسىر، قوش كەلدىڭ!
— راكي-مەت!..
— ات-كولىگىڭ امان با؟
— را — كي-مەت!..
— جول ۇزاق، قىس ءىشى، قالاي، شارشاعان جوقسىڭ با؟
— را — كي-مەت!..
قۇدايمەندە ىنىسىنە ءبىر، ۇلىققا ءبىر قارادى. ۇلىق الدىنا بارعان سايىن ءوزى ءارقاشان ويىنداعى ءسوزىن ايتا الماي، ال ءتىلماش ارقىلى سويلەسكەندە ءبىرتۇرلى ايىزى قانباي، شالا قۇمار بوپ، بۋلىعىپ شىعاتىن-دى. ول ەندى ىنىسىنە قاراپ اڭ-تاڭ. ورىسشا بىلمەگەنى ءىنىسىنىڭ ويىنا دا كىرىپ-شىققان جوق. قازاقشا بىلمەگەنىنە ونىڭ الدىندا قايتا ۇلىقتىڭ ءوزى قىسىلىپ، قيپاق قاعا باستادى.
— ءاي، بالا، سەن ءوزىڭ پالەسىڭ عوي، ءا؟ — دەدى قۇدايمەندە ءبىر قاعا بەرىستە تاڭىربەرگەندى قولىنان ۇستاي الىپ. — مىنا ۇلىقپەن وسى اۋىلداعى كوپ قازاقتىڭ بىرىندەي شۇرقىراستىڭ عوي. مۇنىمەن قاشاننان بەرى تانىس ەدىڭ؟
— اعاڭ بولىس بولسا، جەر بەتىندە ءىنىنى بىلمەيتىن ۇلىق بار ما؟
قۇدايمەندە كەڭك-كەڭك كۇلدى. تاڭىربەرگەن بولىس اعاسىنىڭ وسى ءبىر پەيىلدى كەزىن پايدالانىپ قالعىسى كەپ:
— كالەننىڭ ءىسىن دەرەۋ قاراتۋ كەرەك، — دەپ ەدى، قۇدايمەندە ۇندەمەدى، ءبىراق ەرتەڭىنە شاي ۇستىندە ۇلىق ەل ءىشىنىڭ جايىن سۇراعاندا، قۇدايمەندە وسى اڭگىمەنى ۇلىققا ءوزى باستادى:
— ۇرى-قارى كوبەيىپ كەتتى، تاقسىر.
— مال ۇرلاي ما؟
— يە، مال ۇرلاي-تۋڭ. مازا بەرمەي-تۋڭ.
— كىسى ءولتىرىپ جاتقاندار دا بار، — دەدى تاڭىربەرگەن. ۋريادنيك اۋزىنا اپارا بەرگەن اسىن كەيىن تارتىپ aپ، بولىسقا كوك كوزى شاتىناي قارادى:
— بىزگە نەگە حابارلامادىڭ؟
— تاقسىر، ۇلگىرە الماي جاتىرمىز.
— بەزوبرازيە! نۋ، ولار كىمدەر؟
— ەلامان دەگەن ءبىر ۇرى تاياۋ ارادا ورىس بايىن ءولتىردى. ونى ايداتىپ جىبەردىك. ەندى كالەن دەگەن ۇرى شىقتى. ءقاۋىپتى. كىسى ولتىرۋدەن تايىنباي-تۋڭ.
— و، كونەچنو... ونداي كىسىنى ۇستاۋ كەرەك. — تاڭىربەرگەن ۇلىققا تامان ىسىرىلا ءتۇستى:
— تاقسىر، كالەننىڭ مال-مۇلكىن ۇپتەپ، سىبىرگە ايداتۋ كەرەك.
— فاكتىسى تولىق بولسا، كونەچنو...
— اكتىسى بار. كالەننىڭ قولىنداعى مالدىڭ ءبارى ءار اۋىلدان ۇرلانعان. ءقازىر يەسى شىعىپ جاتىر.
قۇدايمەندە ءىنىسىنىڭ ءسوزىن جاقتىرمادى. ۋريادنيكتىڭ كوزىن الا بەرە ول ىنىسىنە تامان قيسايىپ، كۇڭك ەتتى.
— شامادان اسپا، شىراعىم. سوڭىرا تەكسەرە قالعاندا وتىرىگىڭ شىعىپ، ۇلىق الدىندا ۇياتتى بوپ قالمايىق.
— ءبىر اۋىز وتىرىگى جوق، ءبارى شىن.
— يەلەرى شىعىپ جاتقانى دا شىن با؟
— شىن بولعاندا قانداي؟! ارىزدارى بار.
— ونى مەن نەگە بىلمەيمىن؟
— سەنىڭ مۇرشاڭ بوپ جاتىر ما؟ جارعاق قۇلاعىڭ جاستىققا تيمەي، ەل قامىمەن جۇرگەن جوقسىڭ با؟! ال، ارىز پەشىرىڭە ءتۇسىپ جاتىر.
قۇدايمەندە ويلانىپ قالدى. ءىنىسى قانشا سەندىرسە دە، بولىستىڭ كوڭىلىندە ءالى دە بولسا كۇدىك بار:
— ول كىسىلەرىڭ... كالەننىڭ قولىنداعى مالداردىڭ ءتۇرى-تۇسىن بىلە مە؟
— بىلگەندە قانداي؟! پاگورنويىنا دەيىن بار.
— نانايىن با، جوق پا؟! دەم اراسىندا بىرەۋدىڭ قوراسىنداعى مالدىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، تاڭباسىن قايدان بىلە قويدىڭدار؟
— بولىس اعام قىزىڭ. ول ۇرىنىڭ قوراسىنداعى بار مالى — ءبىر كەزدە ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدان شىققانى قايدا؟!.
قۇدايمەندە جاس جىگىتتىڭ قارا مۇرتى قيىلعان سۇلۋ جۇزىنە تاڭدانا قارادى. شىنىندا دا، ەندى ويلاپ قاراسا ءىنىسىنىڭ ايتقانى راس: باياعى كوڭىل ءتۇزۋ كەزدە كالەندى بۇل اۋىل كوپ پايدالانبادى ما؟! كالەن ات تۇياعى جەتەتىن الىس جەرگە قاسىنا جان ادامدى الماي، ىلعي دا جالعىز جورتاتىن ەر كوڭىلدى. ول جانە سىرتتان اكەلگەن ولجا مالدىڭ باسى-كوزىنە قاراماي، بۇيداسىنان ءتىزىپ اكەپ، قۇدايمەندە مەن تاڭىربەرگەننىڭ جەلىسىنە بايلاي سالاتىن. قۇدايمەندە مەن تاڭىربەرگەن وعان بويىنا ءسىڭىمدى بولسىن دەگەن سىلتاۋمەن ءوز مالدارىنىڭ ىشىنەن تايلى بيە، تايلاقتى تۇيە بەرەتىن. ولار دا بۇلاردىڭ تەل مالى ەمەس، ءار اۋىلدان الدەقالاي كەلىپ قالعان ولجا مالدار.
قۇدايمەندە ەندى ويلاپ قاراسا، شىنىندا دا، كالەننىڭ قولىنداعى بار مالى — بۇلارعا ءتۇرى، ءتۇسى تانىمال. ۇرلاپ العان مال دەپ ۇلىققا كورسەتۋگە سىيىمدى-اق! جاۋلىق نيەتكە شىنداپ مىنگەن تاڭىربەرگەن پەشىرگە الدىن الا كالەننىڭ قولىنداعى بار مالىن پاگورنويلاتىپ، قاتتاپ قاعازعا ءتۇسىرىپ اپتى. سونان كەيىن وسى مالداردىڭ ءبارىن قابىرعا بولىسىنا قاراستى ەلدەردەن ۇرلاعان ەتىپ، ءار اۋىلدان يەسىن شىعارىپ ارىز ءتۇسىرىپ تاستاعان ەكەن. قۇدايمەندە باسىن شايقادى: «اپىر-اۋ، وسىنىڭ ءبارى... باسىنا قايدان كەلە بەرە-تۋڭ؟ »
* * *
ساسكەلەتە بولىس اۋلىنا كەلگەن كالەننىڭ قاسىندا موڭكە مەن دوس. ءبارى جاياۋ. قۇر قول. تەك كالەن جۋان دويىرىن قولىنا ۇستاي شىققان. باياعى ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەزدە وزەگىنە قورعاسىن قۇيدىرىپ، بۇزاۋ ءتىس قىپ، مىعىمداپ ورگىزگەن دويىر. جارىمىن ۇزىن جەڭىنىڭ ىشىنە تىعىپ، ەكى بۇكتەپ العان. اۋىلدان شىققالى ءۇنسىز. ءبىر پالەنى ءىشى سەزىپ تومسارىپ العان. وقتا-تەكتە موڭكە عانا:
— اي، قاراتاز... سول كاپىر تاز قىستىرىلدى-اۋ بۇل اراعا، — دەپ كوڭىلدەگى كۇدىكتى ايتتى.
كالەننىڭ ويىندا ەلامان. ايداپ اكەتكەلى حابار-وشارسىز. انەبىردە ارتىنان ىزدەپ بارماق بوپ، ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ وتىرعاندا، جاعاعا سۋىق حابار تارادى؛ سۋدىر احمەت سەكىلدىلەر شودىردىڭ بالاسى اكەسىنىڭ قۇنىن قۋىپ كەلە جاتقان كورىنەدى دەپ كويىتكەسىن، كالەن ەلاماننىڭ قاتىن-بالاسىن تاستاپ كەتە الماي، قارايلاپ ءجۇر ەدى، ەلگە ۋريادنيك كەلدى دە، دەرەۋ بۇنى شاقىرتتى. كالەن قاسىنا ادام الماي، جالعىز بارعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق وعان بالىقشىلار كونبەي، سويىل سوعارلىعى مول ەكى-ۇش جىگىتتى ەرتىپ جىبەردى. اقباۋىردا وتىرعان بولىس اۋىلى بۇلاردان ونشا قاشىق ەمەس-تى. بىلاي شىعا بەرگەندە بۇلارعا اۋىل سىرتىنداعى بۇيراتتا اڭ اۋلاپ جۇرگەن تاڭىربەرگەن كەزدەستى. كالەن مەن موڭكە بايقاماعان سىڭاي تانىتىپ، تىلدەسپەي ءوتىپ كەتكىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق جاس مىرزا بۇلاردى انادايدان كورىپ، ادەيى بۇرىلىپ كەلدى. جاقىنداعاندا اتتان ءتۇسىپ، جاسى ۇلكەن كىسىلەرگە سالەم بەردى.
— اۋىل-ەلىڭ امان با، شىراعىم؟ — دەدى موڭكە.
— شۇكىر. جول بولسىن، اعالار؟
— سەنىڭ اۋلىڭا بارا جاتىرمىز.
— ە، دەگەندەي. شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن ءقادىرلى كىسى ەكەنسىزدەر. اۋىلدا بولىس اعام دا جوك؛ ەدى، مەن بارماسام بولماس. ال، اعالار، جۇرىڭىزدەر.
— راقمەت، شىراعىم. ۇلىق شاقىرىپ جاتىر دەگەسىن كەلە جاتىرمىز.
— ە، ونىڭ سىزدەردە نە شارۋاسى بار ەكەن؟
— بىلمەدىك. قۇداي الدىندا كىنامىز بولسا دا، ۇلىققا جازىعىمىز جوق ەدى.
— ءجا، كەتتىك! — دەدى كالەن مىنالاردىڭ ءسوز ءىلامىن جاقتىرماي.
تاڭىربەرگەن اتىنىڭ قانجىعاسىنان التايى قىزىل تۇلكىنى الىپ، قارت بالىقشىنىڭ الدىنا تاستاي سالدى:
— تەڭىز سەكىلدى ۇلىق تا ءتىلسىز جاۋ عوي. بەتى قاتتى ءبىر ىسپەن بارا جاتىر ەكەنسىزدەر، جولدارىڭ وڭ بولۋىنا، جاقسى تىلەكپەن تارتام.
— راقمەت! ءوز تەڭىڭنىڭ الدى بول! — دەدى موڭكە. بىلاي ۇزاپ شىققاسىن ول جانىنداعى ەكى جولداسىنا قاراپ، — نە دەسە دە، وسى جىگىت ادەپتى. اعاسىنداي ەمەس، جۇزىندە يمان بار، — دەدى.
كالەن ۇندەمەدى. ەل قازاعى ۇلىق ۇستىنە ۇلىقسات سۇراپ كىرەتىن. كىرگەسىن دە ۇلىق الدىندا باس كيىمىن الىپ، يىلىپ-بۇگىلىپ سويلەسەتىن ادەت بولاتىن-دى. باسىن قاتەرگە تىككەن كالەن ول كادەنى بەلدەن باسىپ، ەكى جولداسىن باستاپ، ۇلىق ۇستىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ بارىپ ەدى، ۋريادنيك ءىرى ورىس ەكەن. جالاڭ باس. سارى شاشى ۇرپە-تۇرپە. قوڭىرعا دا، سارىعا دا جاتپايتىن كۇل تۇستىلەۋ مۇرتىنان تەمەكى ءيىسى اڭقىدى.
ۇزىن مۇرتتىڭ قوس شالعايلىعى قازاقى كۇپىنىڭ جەڭى تارىزدەنىپ، تومەن قاراي سالبىراپ كەتىپتى. قالىڭ كيىمدى ءۇش كىسى ۇلىقسات سۇراماي، قارلى اياعى سىقىرلاپ، سىرتتاعى ايازدى ىشكە الا كىرگەندە، ۋريادنيك كەڭ ءۇيدىڭ توسەك جايعان تورىندە ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، ارلى-بەرلى كەزىپ ءجۇر ەكەن. مىنا كىسىلەردىڭ اي-شاي جوق باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، بەيقام بويىن جيىپ الدى. جايشىلىقتا ءوزىنىڭ دالا قازاعىنا ىستەيتىن توڭ ايباتىن شاقىرىپ، سالاقتاپ سانىنا سوعىپ جۇرگەن سارى الا قىلىشتى سول قولىمەن ۇستادى. ول تىكتەلىپ قاراسا، ادەتتە، قانداي ەر قازاق تا شىداماي، كوزىن تايدىرىپ اكەتۋشى ەدى. ال، مىناۋ ىعاتىن ەمەس. سەنسەڭ تىماق استىنان كىرپىك قاقپاي قادالعان كىشكەنتاي جىلان كوز وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى.
ۋريادنيك ارت جاعىندا تۇرعان تاپالتاق جىگىتكە بۇرىلىپ: «بۇل كىم؟» — دەپ سۇرادى. تاپالتاق جىگىت وقۋ ءبىتىرىپ كەپ، بولىسقا پەشىر بوپ ورنالاسقالى قارنى شىعىپ، باس-اياعى دومالانا قالعان-دى. تاڭقى تاناۋ. بۇيرەكتەي بەتى بىتتيىپ بەدىرەڭدەپ تۇراتىن قىزىل قوڭىر جىگىت ۋريادنيكتىڭ كالەننەن ىعىسىپ قالعانىن بايقاعان-دى. ۋريادنيك سەسكەنگەن كىسىدەن ءوزىنىڭ ايىلىن دا جيمايتىنىن كورسەتكىسى كەپ، ۋريادنيك پەن كالەننىڭ ەكى اراسىنا كيمەلەپ تۇرا قالدى. وزىنەن قول سوزىم بيىك كىسىگە بۇل سۇق قولىن شوشايتىپ، ىزعارمەن بەزەپ:
— كالەن دەگەن ۇرى وسى! — دەپ ەدى.
— كالين؟ — دەپ ۋريادنيك قايىرىپ سۇرادى. — ۆوت چتو، سار كالين؟ — دەپ كالەنگە تىكەلەي ءتىل قاتا ءتۇستى دە، ونىڭ ورىسشا تۇسىنبەيتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، تاعى دا پەشىرگە بۇرىلىپ، — ەل ىشىنەن ۇرلاعان مالدارىن موينىنا الا ما ەكەن؟.. سونى سۇرا! — دەدى.
— ەسىتتىڭ عوي! ۇلىققا شىنىڭدى ايت!
— ءاي، جارقىنىم، اركىمنىڭ اتار تاڭى، باتار كۇنى بار عوي...
— اقساقال، كۇن-تۇندى قايتەسىڭ؟! ونان دا ۇرلاعان مالدارىڭدى موينىڭا ال.
— ءىنىم، ۇرلىعىڭ نە؟ مەن بۇگىندە ول كاسىپتى قويعان كىسىمىن. مىنا جىگىتتەر ايتسىن، — دەپ كالەن قاسىندا تۇرعان موڭكە مەن دوستى كۋالىككە تارتا سويلەدى. — وسى كۇنى ماڭداي تەرىممەن تاپقان ادال ءناسىبىمدى قالجالاپ ءجۇرمىن. مەنى قاجاي بەرمەسىن، سونى ايت! ءوز سوزىمدەي عىپ بۇلجىتپاي جەتكىز، مىنا اۋزى تۇكتى كوپىر...
— ءتىلىڭدى تارت! سەنىڭ ءقايتىپ تىرلىك ەتەتىنىڭدى بىلەمىز.
— ە، دەگەندەي، كورگەنىڭ بولسا ايتا عوي.
— ايتام. بۇنىڭ ۇلىق پەن تورە الدىندا اق ەتەك يشان بولا قالۋىن. سەنى تۇندە، ەل جاتقاننان بىلاي قاراي كورەر مە ەدى... قورالى ەلدىڭ ورتاسىنا كىرىپ، قوتاننان قوي الىپ قاشاتىن وگىز مويىن كوكجالدىڭ ناعىز ءوزى بولار ەدىڭ عوي.
كالەننىڭ ايعىر جالىنداي مۇرتىنىڭ ءار تالى ىزعارمەن تىكىرەيىپ بارادى. ول ءبىر اتتاپ پەشىردىڭ ۇستىنە تونە ءتۇستى. ەندى ءبىر قيمىلمەن پەشىر بالانى جەلكەسىنەن ءبۇرىپ الاتىنداي ەدى. جۇرت سونداي سويقاندى كۇتىپ، دەم الماي تىم-تىرىس بولا قالعاندا، الگى كالەن اياق استىنان جادىرادى. موڭكە مەن دوسقا بۇرىلىپ:
— ە، پارۋاردىگەر!.. مىنا تاڭقى مۇرىن، تورى شولاق بالا عوي، ۇلىق پەن قۇدايمەندەنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايدى، ال بىزگە كەلگەندە بۇنىڭ ءوزى قۇداي بولا قالعانىن قاراشى، — دەدى كۇلىپ.
اركىمنىڭ ءبىر ءالى جەتەرى بار عوي، — دەدى موڭكە. بۇلاردىڭ ۇستىنە الگىندە جاساعانبەرگەن كىرگەن-دى. ءبىراق ونى بىرەۋ كورىپ، بىرەۋ كورگەن جوق-تى. ول جاڭا كالەننىڭ پەشىردى تايعا تاڭبا باسقانداي تاڭبالاپ اتاعانىنا ءماز بولسا دا، ءبىراق كۇلە الماي، قۇر بۋلىعىپ، يىعىنىڭ باسى سەلكىلدەپ تۇرعان. پەشىر بۇيرەكتەي بەتى دۋ قىزارىپ، اۋزىنا قاپەلىمدە ءسوز تۇسپەي بۋلىعىپ قالدى. تۇككە تۇسىنبەگەن ۋريادنيك اڭ-تاڭ. «اح، چەرتي ازياتى. نە بولدى؟ نە دەدى؟» — دەپ، پەشىرگە ءبىر، جاساعانبەرگەنگە ءبىر قارادى. پەشىر ەسىن جيدى.
— تاقسىر، بۇل باۋكەسپە ۇرى. كىسى ولتىرگەن. وسى ءقازىر سىزگە دە ءتىلىن تيگىزدى.
ۋريادنيكتىڭ كوك كوزى ەجىرەيىپ كەتتى:
— اح، مەرزاۆەس؟ سىبىردە شىرىتەيىن ءوزىڭدى. — موڭكە مەن دوس بىر-بىرىنە قارادى:
— بۇل ورىسقا ءتىل تيگىزدىك پە؟ اتاڭ جاقسى، اناڭ جاقسى دەگەننەن باسقا نە ايتتىڭ بۇعان؟
پەشىر بالا الگى الگى مە، ول ەندى كالەندى ولتىرە جامانداپ، كورەر كوزگە قول-اياعىن ماتاپ بەرۋگە قاراپ ەدى. سوزگە جاساعانبەرگەن ارالاستى:
— سەنى دە حالقىڭ وقىعان، كوزى اشىق ازاماتىم دەيدى-اۋ! ورىس ءتىلىن سەن ءوز ءالسىزىڭدى تالاۋ ءۇشىن ۇيرەنگەن ەكەنسىڭ عوي.
سونان سوڭ ول مۇندا بولعان جاعدايدىڭ ءبارىن ۋريادنيككە بۇلجىتپاي، ءدال جەتكىزدى. كالەننىڭ پەشىرگە قويعان اتىنا دەيىن ايتقان-دى. ۋريادنيك كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى.
— اي، ءتۇسىڭ جامان ەكەن. ءسىرا، ەل اراسىندا مال ۇرلاپ، كىسى ولتىرگەنىڭ راس بولسا راس شىعار، — دەدى، ءالى دە بولسا كالەننىڭ كەسكىنىنە سەنىمسىزدەنە قاراپ.
جاساعانبەرگەن ونىڭ ءسوزىن قازاقشاعا اۋدارعاندا، كالەن كۇلىپ:
— تاقسىر-اۋ، تەرگەۋدەگى كىسىدە ءتۇس قايدان بولسىن؟! قايتا كەۋدەمنەن جانىم شىقپاي، ءتىرى تۇرعانىمدى ايت، دەپ ەدى، ۋريادنيك كالەننەن تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلدى بىلەم:
— ايدا، كەت! — دەپ قولىن سىلتەدى.
— جاسانجان، ءومىرلى بول! وركەنىڭ ءوسسىن! — جاساعانبەرگەن قاشان ەسىكتەن شىعىپ كەتكەنشە ەكى كوزىن كالەننەن ايىرعان جوق. «جەلىدەن مال الۋدى عانا بىلەتىن ۇرى ما دەسەم، بۇل ءوزى اقىلدى دا قازاق ەكەن »، — دەپ ويلاپ، جۇككە جاۋىرىنىن سۇيەپ تۇرىپ قالدى.
* * *
قولىنا تيگەن بولىستىقتى قاستاسقان كىسىدەن كەك الاتىن قارا شوقپار كورەتىن قۇدايمەندە وسى كۇندەرى ەرتەرەكتە ەسەسى كەتىپ جۇرگەن كىسىلەردەن كەك الا باستاعان-دى. ەل ىشىندەگى تالاي جاقسىنىڭ باسىنا ونىڭ قۇرىعى مەن سىرىعى ءتيىپ جاتقان. قۇرىعى اۋەلى ەلامانعا ءتۇستى. ەندى بۇگىن ول قۇرىعىن كالەنگە سالماق بولعاندا كىشى ءىنىسى ارالاستى دا، ءبىتىپ تۇرعان ءىستىڭ بەتىن قايتارىپ تاستادى. سونى ەسىتكەن بويدا قۇدايمەندە تۇبەكتەگى شارۋاسىن تاستاي سالىپ اۋىلعا شاپتى. كەلە سالا ول تاڭىربەرگەن مەن پەشىر بالانى شاقىرىپ الدى:
— بۇندا نە بوپ جاتىر، كانە، ءبارىن تۇگەل ايتىڭدار؟ — ىزادان جارىلا جازداپ وتىرعان تاڭىربەرگەن:
— ويباي، قۇداي-اي، باسقانى قايتەيىن، ءوز كۇشىگىڭنىڭ ءوزىڭدى قاپقانى جامان بولدى عوي، — دەپ ەدى.
— ول كىم؟.. جاسانجان با؟
— يە، سول. وقۋ ءبىتىرىپ ازامات بولادى، ءالىمىز كەلمەي جۇرگەن ەل ىشىندەگى جاۋلارىمىزدى مۇقاتىپ بەرەدى ەكەن دەسەك، بۇل كۇشىكتىڭ ءوزىمدى قاپقانىن قالاي كەشىرەيىن؟..
قۇدايمەندە الدىمەن تاڭىربەرگەنگە ىزالى. ءوزىنىڭ ءتىلىن الماي، ورىنبورعا اپارىپ ورىس وقۋىنا بەرىپ جۇرگەن باسقا ەمەس، وسىنىڭ ءدال ءوزى.
— سەن كەتكەلى تاعى ءبىر جاڭالىق الدابەرگەن اعاڭنىڭ ەكى قارا اتى جوق... — دەدى تاڭىربەرگەن.
— قاسقىر قۋىپ كەتكەن شىعار؟
— ادامنىڭ قاسقىرى بولماسا ءقايتسىن...
— نە دەي-تۋڭ؟.. سوندا ول كىم بولا-تۋڭ؟
— بولىس اعام قىزىق. جوعىنىڭ ىزىنە مەنى سالا بەرەدى، — دەپ تاڭىربەرگەن كوزىن تەمەن سالىپ، مىرس-مىرس كۇلىپ وتىردى دا، — مال جوعالسا — ۇرىدان ىزدەمەۋشى مە ەدى وسى؟.. — دەدى.
ءۋوي، سوندا... توقتا، سوندا ول قاي ۇرى بولا-تۋڭ؟ تاڭىربەرگەن ءبۇل جولى دا قۇدايمەندەنى بولىس ەكەن دەپ ايبىنىپ جاتقان جوق. وعان قايتا وكتەمدىك سەزدىرىپ، سىزدانا قاراپ وتىرىپ، كوڭىلىندەگى كۇدىگىن ايتتى:
— ەكى قارا اتتى العان جاۋ الىستا ەمەس، قىس ايىندا الىستان ۇرى كەلمەيدى.
قۇدايمەندە دەرەۋ ىسكە كىرىسىپ، اۋلىنا رۋباسىلاردى شادىرىپ الدى. وسى كۇندەرى بولىس ۇيىندە ەل جاقسىلارىنىڭ باسى ءجيى قوسىلاتىن بوپ جۇرگەن-دى. تاڭىربەرگەن مەن پەشىردەن باسقا بۇل جيىنعا ۋريادنيك قاتىستى. جاساعانبەرگەن كەشتەۋ كەلدى.
قۇدايمەندە ۋريادنيككە جالتاقتاپ قاراپ، جاسقانشاقتاپ ءسوز باستادى:
— كالەن قاشاندا وسى ەلدىڭ جەلىسىنە شاباتىن ەجەلگى كوكجالىڭ ەدى. ونى وسىلاي تىيۋسىز جىبەرە بەرەسىڭ بە؟! انە، سوفى اعامنىڭ ەكى قارا اتىن تاعى اكەتتى.
جاڭا عانا اسقا تويىپ العان ۋريادنيك ءتىسىن شۇقىپ وتىرىپ تىڭدادى. رۋباسىلار ءبىر اۋىزدان «سىبىرگە ايداتۋ كەرەك» دەپ داۋرىعىپ، ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ بارا جاتتى. ۋريادنيك ادەپكىدە «نە دەپ جاتىر» دەپ پەشىردەن سۇراپ وتىرعان-دى. كەيىن جالىقتى. ونان ۇيقىسى كەلدى. ونان ءارى — بەرىدەسىن مىنالاردىڭ اڭگىمەسى ءىش پىستىرا باستادى دا، ۇزاققا سوزىلعانىنا ىزالانىپ، قولىن سىلكىپ تۇرىپ كەتتى.
— چەرت ۆاس رازبەرەت. سەنىڭ ءىنىڭ... وقىعان ازامات سونىڭ جاعىندا. اۋەلى ىنىڭمەن سويلەسىپ، ءوزارا كەلىسىپ الىڭدار. ال، انا ۇرىنى... اتى قالاي ەدى؟..
— كالەن!
— ءيا، كالين. ونى ۇستاۋ بىزگە قيىن ەمەس، — دەدى دە، ۋريادنيك سىرتقا شىعىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىن الا قالعاندار دا تۇرەگەلدى. قۇدايمەندە مەن جاساعانبەرگەن جۇرت سوڭىندا وڭاشا قالىپ ەدى؛ جاساعانبەرگەن ەكەۋدەن ەكەۋ وڭاشا قالعاسىن دا قىرىسى تارقاماي قىرجيىپ وتىرعان اعاسىن ۇيالتقىسى كەپ، ار-ۇيات، نامىس جونىندە ءبىراز ماسليحات ايتىپ ەدى؛ قۇدايمەندە قىبىر ەتكەن جوق. تەك ىنىسىنە كوڭىلدەگى باردى ايتقىزىپ الدى دا، قولىنا تىماعى مەن قامشىسىن ۇستاي تۇرەگەلدى. ىنىسىنە كەرەك دەسە نازار سالماي، ەسىككە بەتتەپ بارا جاتقان-دى. ونىڭ بۇل قىلىعىنا تۇسىنبەگەن جاس جىگىت اعاسىنا تاڭدانا قاراپ، كوزىمەن ۇزاتىپ تۇرعاندا، قۇدايمەندە ەسىكتىڭ سىرتىنا ءبىر اياعىن سالىپ، ەندى شىعىپ كەتەدى-اۋ دەگەندە كىلت توقتادى. قايىرىلىپ ارتىنا بۇرىلدى. وندا دا بوكسەسىن سىرتقا سالىپ تۇرىپ:
— سەن ار دەي — تۋڭ... ادامگەرشىلىك دەي-تۋڭ. ورىستىڭ كىتابىنداعى ءسوزدى بۇل اراعا سالما. بۇل ارانىڭ ارى دا، ادامگەرشىلىگى دە ونان بولەك. سەن ءالى شىپ-شيكى بالاسىڭ. تۇكتىڭ ءمانىسىن بىلمەي-تۋڭ، — دەدى دە، ءىنىسى ءتىل قاتام دەگەنشە ەسىكتى تارس جاۋىپ، شىعىپ كەتتى.
* * *
ەبەيسىن ىشكە سۇرىنە-قابىنا كىردى.
— مىرزا... كوز ۇشىنان ءبىر قارايعان كورىندى.
— سول بولار...
— باسقا كىم دەيسىڭ، ارينە، سول!
— ءيا، اللا، قولداي گور. ال!.. ال، جۇرىڭدەر! جاڭا عانا شىرەنىپ، سىزداپ وتىرعان ىعايلار مەن سىعايلار، جاپىرىلا قوزعالدى. ءبارى بىردەي ەسىككە ۇمتىلدى. قاربالاسقان ابىر-سابىر اسىعىستا ءبىرىنىڭ الدىنا ءبىرى تۇسكىسى كەپ، ءبىرىن-بىرى كيمەلەپ جاتىر. بۇلاردىڭ ءبىرى — قۇدايمەندە بولسا، ءبىرى — تەمىركە. ءبىرى — تاڭىربەرگەن. اقساق جاگور، كۋرنوس يۆان... اقساق جاگور ءبىر اياعىن سىلتىپ باساتىن، ىسىك كەۋدە، ءىرى قارا ورىس. بايلىعى جۇرمەگەن كەزدە، وسىندايدا كۇشكە، ومىراۋعا سالىپ كەتەتىن وزبىر. «كەلە جاتىر»، — دەگەن حابار تيگەندە، اقساق جاگور جانىنداعىلاردىڭ بارىنەن بۇرىن تۇردى. بۇرىنىراق ەسىككە جەتتى. سالعان جەردەن العا ءتۇسىپ، كۇمىس شالۋلى تاياعىن شالت سەرمەپ، بۇرىنعىدان دا گورى قاتتىراق اقساڭداي باسىپ جۇرتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ بارا جاتىر ەدى، جاس مىرزا تەمىركەنى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالدى:
— كوردىڭ بە؟ قۇداي ءبىر اياعىنان ايىرىپ قويعاننىڭ وزىندە الدىڭدى وراپ كەتكەنىن. بۇل كوك سوققاننىڭ ەكى اياعى ساۋ بولسا قايتەر ەدى، ءا؟
— ي-ي، ايتپا، ايتپا. ۋل شوڭىنشاق ارام ۆيت... ارام.
— ءيا، ارامدىققا اياقتىڭ دا كەرەگى جوق شىعار؟! پرومسول الدى ءيىن تىرەسكەن حالىق. ىعى-جىعى. ابىر-سابىر. الدەكىم الدەبىرەۋگە داۋىستاپ، الدەنەگە جانتالاسىپ قۇيقىلجىپ جۇرگەن كىسىلەر. قوناق تۇسەتىن ءۇيدى كۇنى بۇرىن ازىرلەپ قويعان-دى. ەندى ءقازىر ءبىراز كىسى ەسىك الدىنىڭ قارىن كۇرەپ، توپىراق سەۋىپ جاتتى.
— «كۇلشەلى بالا سۇيۋگە جاقسى» دەگەن-اۋ!.. — دەدى تەمىركە.
— اپىر-اي دە! تاپ ءبىر گۋبەرناتوردى كۇتكەندەي بولدىق قوي، — دەدى تاڭىربەرگەن.
وسىدان كەيىن ەشكىم ۇندەمەدى. قۇلديلاپ كەلە جاتقان كوز ۇشىنداعى قارايعانعا مىنا جاقتا تۇرعان جۇرت قولىن كولەگەيلەپ، موينىن سوزىپ شىدامسىزدانا قاراپ قاپتى. اق قار كۇن ساۋلەسى استىندا جالتىراپ، جىلت-جىلت ەتىپ كىسى كوزىن قارىپ بارادى. بۇلار كوپ كۇتكەن جوق سوڭىندا بەس-التى سالت اتتى نوكەرى بار، جەڭىل شاناعا مىنگەن جاس مىرزا اتتارىن اق قىراۋ قىپ اعىزىپ كەپ، ءوزىن كۇتىپ تۇرعان جيىن الدىنا كىلت توقتادى. سول بويدا جانىندا وتىرعان جىلپوس جىگىت شانادان شاپشاڭ سەكىرىپ ءتۇسىپ، كىلەم جاپقان جايلى ورىندا وتىرعان وفيسەرگە قولىن سوزىپ، شانادان تۇسكەنىن كۇتىپ تۇرا قالدى. جاس فەدوروۆ قاسقىر ىشىكتى يىعىمەن كەيىن سەرپىپ، بويىن جەڭىلدەپ الدى. ءبىر جانعا كوز سالماي، سىرتىن سۋىق ۇستاپ، سىزداعان قالپى زەر پاگونى جارق-جۇرق ەتىپ، شانادان اۋەلى ءبىر اياعىن، سوسىن ەكىنشى اياعىن شىعارىپ، اقىرىن ءتۇستى.
قۇدايمەندە، تەمىركە، اقساق جاگور باس بوپ، سول ارادا الدىنان شىعىپ كۇتىپ العان بار كىسىنىڭ ءبارى جاس فەدوروۆتىڭ الدىندا جەل سوققان قامىستاي جاپىرىلىپ، يىلىپ-بۇگىلىپ جاتىر. ءتىلى جەتكەنى ورىسشا، جەتپەگەنى قازاقشا، تاتارشا امانداسىپ:
— امان، تاقسىر!
— زدراستي، تاقسىر!
— اسسالاۋمالەيكۇم!
— دوبرو پوجالوۆات، ۆاشە ۆىسوكوروديە! — دەپ شۋلاپ جاتتى.
وفيسەر ولارعا باسىن ءسال يزەدى دە، توقتاماي تۇسىنان تەزىرەك باسىپ ءوتىپ كەتتى. «نالەت اتقىرلار»، — دەدى ىشىنەن. ونىڭ ويىنشا ازيالىقتار شەتىنەن الاياق، ايلاكەر، ۇرى. بويىڭدى تارتىپ ۇستاماساڭ، باۋىرىڭا قالاي كىرىپ كەتكەنىن بىلمەي قالاسىڭ. ءوزىن كۇتىپ العان مىنا شۇبار الا توپ تا بۇنى الداپ سوعۋ ءۇشىن ادەيى وپ-وتىرىك ءولىپ-تىرىلىپ، يىلىپ-بۇگىلىپ جاتقانداي. «ءيا، بۇلار وسىلاي»، — دەپ ويلادى دا، ءبىر جانعا پەيىل بەرمەي، سالعان جەردەن سىرتىن سۋىتىپ الا قويدى.
تەنتەك شودىردى جاقسى بىلەتىن تاڭىربەرگەن ءبىر كورگەننەن-اق جاس وفيسەردىڭ اكەسىنە قاتتى ۇقسايتىنىن بايقادى. بۇ دا اكەسى سياقتى ءىرى، كەسەك. بۇنىڭ دا ات جاقتى بەتى سۇپ-سۇر. بۇل دا اكەسى سياقتى سىرىن ساقتاپ، بىردە-بىرەۋگە راي بەرمەي، سۋىق تومسارىپ الادى. كىشىلەۋ كوك كوزى كىسىگە قاراعاندا، اسىرەسە، اكەسىنىڭ كوزىنە ۇقساپ، سەبەپسىز تۇنجىراي قالادى ەكەن.
— كاپىردىڭ اكەسىنەن اۋماي قالعانىن قاراش، — دەدى تاڭىربەرگەن.
— اپىر-اي دە!.. ءيتتىڭ سىدىگى قانداي اسىل ەدى! — دەپ قوشتادى قۇدايمەندە، — ءجۇر، جاقىنىراق بارايىق!
تاڭىربەرگەن قوزعالمادى. باسقالارداي ول كوزگە تۇسۋگە تىرىسقان جوق. يىلىپ-بۇگىلگەن دە جو. قايتا مىنا كوپ شۋىلداقتىڭ قىلىعى بۇنىڭ وزىنە دە ەرسى كورىنگەندەي، بەتىنە مىسقىل شاۋىپ، مۇرتىنان كۇلىپ، ءبىر شەتتە جالعىز ءوزى وقشاۋ تۇرىپ قالعان-دى. جاس فەدوروۆ شۋىلداعان شۇبار الا جيىنعا تەك انشەيىن جاي عانا، نەمقۇرايدى كوز سالىپ كەلە جاتىپ، كەنەت تاڭىربەرگەنگە كوزى ءتۇستى. قايتا قارادى. جالباقتاعان قازاق بايلارى مەن تاتار، ورىس كوپەستەرىنىڭ ىشىندە سۇلۋ بويى يىلمەي، جالعىز ءوزى وقشاۋ تۇرعان تاكاپپار، پاڭ جىگىتكە قىزىقتاپ قاراپ قالعانىن ءوزى دە بايقاماپ ەدى. «يش تى، كاك ستەپنوي پرينس!»
— كاك زوۆۋت؟ — دەدى فەدوروۆ.
تاڭىربەرگەن تۇسىنبەدى. سونى بايقاي قويعان تەمىركە ەلپ ەتىپ جەتىپ باردى.
— ەسىمىڭ نەشىك دەپ سۇرايدى.
— تاڭىربەرگەن.
— قالاي؟ تان... تياني...
— ۆاشە ۆىسوكوروديە... بۇل اسا باي جىگىت. تاڭىربەرگەن دەگەن مىرزا، — دەدى تەمىركە.
— تيان... تياني-بر-ر...
فەدوروۆ ءتىلى كەلمەسىن ءبىلدى دە، قاباعىن شىتىپ توقتاپ قالدى. جاس مىرزاعا الگىدەن ارتىق كوز سالماي، وزىنە كۇنى بۇرىن الدىن الا دايارلاپ قويعان ۇيگە باردى. جۋىندى. قىرىندى. كيىمىن الماستىردى. سول ۇستىنە قاسىنا ەرىپ كەلگەن قوسشىسى — جىلپوس جىگىت كىردى.
— ۆاشە ۆىسوكوروديە، قالاي، ۇنادى ما؟
— ا ا؟..
— امال قايسى، ازيانىڭ اتى ازيا. اسىرەسە، العاشقى كەزدە قيىن. كەيىن ءبىراق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ. ءسىزدى بۇگىن كۇتىپ العان كىسىلەر... بۇلاردىڭ ءبارى كەزىندە ءسىزدىڭ اكەڭىزبەن ىستەس بولعان كىسىلەر. ەپتەپ تىلدەسكەنىڭدە بولاتىن ەدى...
— نۋ يح!..
فەدوروۆ اس-سۋلانىپ، ءبىرازىراق تىنىشقاسىن سىرتقا شىقتى. جىلپوس جىگىت ەرە شىقتى.
— مارقۇم اكەڭىزدەن قالعان... پرومسول وسى، — دەدى ول تەڭىز جاعالاۋىنداعى ەكى-ۇش ءۇي مەن لابازدى كورسەتىپ.
فەدوروۆ توبەگە ۇرعانداي توقتاي قالدى:
— تى چتو؟.. شۋتيت يزۆوليش؟
— نە دەگەنىڭىز، مىرزا؟! پرومسولدىڭ كەمى جوق. — فەدوروۆ سەنگەن جوق. سوسىن قاسىنا كۋرنوس يۆاندى ەرتىپ، پرومسولدى ارمانسىز ارالاپ شىقتى. كۋرنوس يۆاندا ەس-تۇس جوق. جاس فەدوروۆقا ءتىل قاتقالى وقتالا بەرەدى دە توقتاپ قالادى. اۋزىن اشسا بولدى وكپەسى اۋزىنا تىعىلادى دا، دەمى جەتپەي بارا جاتقاسىن تۇتىعىپ، قاقالىپ-شاشالىپ قالا بەرەدى. ارالعا كەلگەلى ىشپەي-جەمەي جيعان ازىن-اۋلاق اقشاسى باردى. فەدوروۆتان كەيىن ەشكىمنىڭ قوسىن جەككىسى كەلمەگەن جىگىت بەس ءجۇز قۇلاش قارا توردى ساتىپ الىپ، ەندىگى جەرگە، نە كورسە دە، ءوز بەتىمەن جەكە تالاپ قىلۋدى ارمان ەتىپ ءجۇر ەدى.
— ءقادىرلى مىرزا... عۇمىر بويى ۇمىتپايىن. دۇعاما كىرگىزىپ، قۇلىق بوپ وتەيىن...
— چتو-و؟
— قۇلىڭ بوپ وتەيىن، ماعان اكەڭنەن قالعان...
— نە-ە؟..
— اكەڭنەن قالعان ەسكى قارا تور...
— تور-ر؟
— ءيا، تور... نيەۆود...
— پوۆەرەننىيعا بار! سوعان ايت!
يۆان جۇگىرە جونەلدى. جاس فەدوروۆ بالا كەزدە ۆولگا بويىنان ءىرى باي كوپەستەردىڭ تالاي-تالاي بالىق زاۆودىن كورگەنى باردى. اكەدەن قالعان مۇرا سولارداي جۇزدەگەن ادام ىستەيتىن ۇلكەن ءوندىرىس بولماسا دا، بۇنىڭ ومىرىنە جەتەتىن ءبىراز بايلىق ءوزىن الدىندا توسىپ تۇرعانداي كورىپ ەدى. سۇيتسە، و، قۇداي... اكەدەن قالعان بايلىقتىڭ سيقى... نەبارى... بولىپ بولعانى... سونشا: جەردەن ات سابىلتىپ كەلگەن ەڭبەگىنە تۇرمايتىن بىردەڭە. فەدوروۆ كەلگەنىنە وكىندى. ابىروي بولعاندا، اسكەري قاتال تاربيە تەزىنەن وتكەن جىگىت كوڭىل كۇيىن قاسىنداعىلارعا سەزدىرمەدى. وسى ساپارعا وزىمەن بىرگە ايەلىن الا كەلمەي، اكەسىنىڭ ۇيىندە قالدىرىپ كەتكەنىنە قۋاندى. ايتپەگەندە، باي كوپەستىڭ ەركە، شولجاق قىزى بۇنى مازاقتاپ ءيتىن شىعاراتىن ەدى. ونسىزدا بۇل ءوز ومىرىنە ىرزا ەمەس. كىشكەنتاي كۇننەن اكە تاربيەسىن كورمەدى. وقۋعا جاسى تولار-تولماستا اكەسى بۇنى سامار قالاسىندا تۇراتىن دوسىنا جىبەردى. ون جىلى سوندا ءوتتى. وقۋىن بىتىرگەن بويدا بۇنى اسكەرگە الدى. سونان بەرى كۇنى دە، ءتۇنى دە اسكەر ءومىرىنىڭ مازاسىز، سارتىل-سۇرتىلدا ءوتىپ، اتا-انا تىرلىگىنەن شەتتەپ، باۋىرى سۋىپ كەتكەنىن ءوزى دە سەزبەپتى. راس، ىشەر اس، كيەر كيىمگە تارىققان جوق. اكەسى ارتىنان اي سايىن جىبەرىپ تۇرعان اقشانىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي، رەتتى-رەتسىز سۋداي شاشتى. ءوزى سۋداي شاشىپ جۇرگەن اقشانىڭ انا جاقتا اكەسىنە قانداي قيىندىقپەن ءتۇسىپ جاتقانى جاس فەدوروۆتىڭ ميىنا كىرىپ-شىققان جوق-تى. ەندى باقسا... اكەسى بايعۇس، كەرەك دەسە كوزى تىرىدە ادامعا ۇقساپ دۇرىس ءومىر سۇرە الماپتى. قاتىن-بالا اندا، ءوزى بۇندا. ات اياعى جەتپەيتىن قۋ دالا، قۇبا مەكەندە، ءتىلى، ءدىنى بولەك جابايى حالىق اراسىندا ەسىل-دەرتى مال تابام، باي بولام دەپ جانىن جالداپ جۇرگەندە، اقىرىندا كىسى قولىنان قازا تاپتى. سۇيەگى دالادا قالدى. ولىگىن كۇل شىققانداي، اۋىل سىرتىنداعى الدەبىر توبەگە اپارىپ، تىزەدەن قازعان شۇقىرعا كومە سالىپتى. ءقابىر باسىنا شانىشقان اعاش كرەستى دە كەيىن تۇيە سۇيكەنىپ قۇلاتىپ كەتىپتى.
جاس فەدوروۆقا شۋرا قاتتى ۇنادى. تەك اكەسى ولگەننەن كەيىن بەيشارا كەلىنشەك ەشتەڭەنىڭ پارقىن بىلمەيتىن قاسيەتسىز نەمەنىڭ قولىنا تۇسكەن دە، قاپەلىمدە ۇيپالاقتالىپ قالعان ەكەن. بۇعان كەزدەسكەندە نازارىن تىكتەپ قاراي الماي، باسى ءيىلىپ، وڭىرىندەگى تۇيمەنى تارتقىلاپ تۇرىپ قالدى. اكەسى سياقتى، ايەل ناسىلىنە بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە كوڭىلى جۇيرىك ەدى. زامانىندا، قۇداي بىلەدى، مىنا بالەكەي كەلىنشەك تالاي ەركەكتىڭ جۇرەگىن دىرىلدەتكەن بولار-اۋ دەپ ويلادى. اكەسىن مال تابۋدان باسقا تۇك بىلمەيتىن تيىن قۋعان قايمانا كوپتىڭ ءبىرى كورەتىن-دى. سۇيتسە، جو-ق، و دا ايەل ناسىلىنەن سالىمسىز بولماپتى.
جاس فەدوروۆ ەزۋ تارتا ءتۇستى دە، تەز تىيىلا قالدى. جىلپوس جىگىتتى قاسىنا شاقىرىپ الدى:
— بالىقشى كيرگيزدار قايدا تۇرادى؟
— انا جاقتا... جار باسىندا.
— كوپ پە؟
— جەتەدى... جۇزدەن استام ءۇي. ۆاشە بلاگوروديە، بارىپ كورگىڭىز كەلسە...
«قايتىپ كەتسەم بە ەكەن؟» — دەدى فەدوروۆ ىشىنەن. كوڭىلى قۇلازىپ تۇر. كەلگەنىنە وكىندى. وسى ساپارعا اتتاناردا ءوزىن انا جاقتاعى جولداستارىنىڭ قالاي شىعارىپ سالعانى ەسىنە تۇسسە بەتىنەن وتى شىعادى. راحاتى از اسكەر ءومىرىنىڭ سارت-سۇرتىندا كۇزەتكە بىرگە تۇرىپ، قىزعا بىرگە بارىپ، كۇنى دە، ءتۇنى دە بىرگە ءوتىپ جۇرگەن وڭكەي سارالا يىق جاس وفيسەرلەر جۇرەتىن كۇنى بۇنى ءبارى قاۋمالاپ جولاياق جاساتتى. اراق سۋداي ءىشىلدى. شەكەسى قىزىپ العان جەلوكپە جاس نەمەلەر اكەسىنەن قالعان يەن بايلىققا كەنەلگەلى بارا جاتقان باقىتتى جىگىتكە قىزىعىپ، ءبارى كوتەرمەلەپ، قولپاشتاپ باقتى. ارى-بەرىدەسىن بۇنى ءوز اتىمەن اتاماي، بىردە روتشيلد، بىردە ريابۋشينسكيي، روكفەللەر دەپ، اكەسىنەن قالعان بايلىققا الدەن قالتاسىن قالىڭداتىپ جاتتى. بۇعان ءبارىنىڭ باۋىرى ءبىتىپ، ءبارى دوس، قاندى كويلەك جولداس بولۋعا جانىن سالىپ، ولىپ-وشكەن ەدى. بۇنىسى جاس فەدوروۆقا ۇنادى. بىلايعى كەزدە قاباعى اشىلماي، تۇنجىراپ جۇرەتىن كوك كوزدە كۇلكى ۇشقىندادى.
بۇل جۇرگەن كۇنى سىرت اياز ەدى. ورنىنان جىلجىپ، قوزعالىپ بارا جاتقان پويىزعا شاققا ۇلگەردى. قانشا كۇن جۇرگەنى ەسىندە قالماپتى. ايتەۋىر، جول ۇزاق بولدى. كۇن ءجۇردى. ءتۇن ءجۇردى. ۇيقىدان تۇرا سالا ۇمتىلىپ تۇسىنداعى تەرەزەگە قارايدى. قاشان قاراسا دا تەرەزەنىڭ ارعى جاعى اپپاق اق قار. سارىلعان ۇزاق جول. ءومىرى كورمەگەن ەل. قارت ازيا. كيىز ءۇي. الدەبىر ارال تەڭىزى. قىرعىز-قايساق ەلى. اكەسىنەن قالعان مۇرا. اعىل-تەگىل بايلىق...
اراققا قىزىپ العان وفيسەرلەر باۋىرى ءبىتىپ بارا جاتقانداي، بۇنى بىرىنەن كەيىن ءبىرى قۇشاقتادى. ءبىر قۇشاقتان بوساسا، ەكىنشى، ءۇشىنشى قۇشاق جابىسىپ، وڭاشالاپ شەتكە الىپ شىعىپ، سوڭىرا قارىزعا اقشا بەرەرسىڭ دەپ قيىلعان ەدى.
ەندى... ەندى، مىنە... انا جاقتا جولداستارى قالىڭداتىپ جىبەرگەن قالتاسىن، بۇل جاقتا ءوزىن كۇتىپ العان الگى الاياقتار الداپ سوعىپ، قۋ تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتكەندەي. جاس فەدوروۆ سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە توسەكتەن تۇرا سالا جىلپوس جىگىتكە:
— اتتى دايارلا، — دەدى.
— Ay، مىرزا... بۇنىڭىز قالاي؟ ەرتەڭ تورگ... باسى-قاسىندا بولعانىڭىز دۇرىس قوي.
— باسى-قاسىندا ءوزىڭ بول! مەن قايتام.
ىلە-شالا قوس ات جەككەن جەڭىل شانا ءۇي الدىنا كەپ توقتادى. كولدەي قاسقىر ىشىككە ورانىپ العان جاس فەدوروۆ جان اداممەن قوشتاسپاي، ات شانانىڭ جەز قوڭىراۋىن سىلدىراتىپ ءجۇرىپ كەتتى. الدا ۇزاق جول!
* * *
كالەن كۇن كەشتەتە كولقورا تابانىندا وتىرعان ۇيىنە كەلگەن-دى. بىرەر كۇن بالالاردىڭ قاسىندا بوپ، ماۋقىن باسقاسىن شالقاردا تۇرمەدە جاتقان ەلامانعا بارىپ قايتپاق بولدى دا، ۇزاق جولعا مىنەتىن تورى اتتى تاڭ اسىرىپ، كىر-قوڭىن جۋدىرىپ جاتقان. ادەتتە، ۇيدە وتىرعاندا ۇستىنە كەلى ءتۇيىپ جاتسا دا قىڭق ەتپەيتىن كالەن، قاشاندا وت باسىنا تىنىش. بالالار اكەسىن ساعىنىپ قالعان ەكەن. اسىرەسە، كىشىسى — كالەننىڭ وزىنە تارتقان شوت ماڭداي، شۇڭىرەك كوز قارا بالا كەشەدەن بەرى اكە قاسىنان ەكى ەلى شىققان جوق.
— وي، يت-شوشقا، — دەدى كالەن-جامان نەمە... كىمگە ۇقساپ ەلجىرەك بولعان...
— قايدان بىلەيىن، وسى بالاڭ سەن دەگەندە شىعاردا جانى باسقا، — دەدى جامال.
— جامان يت، نە ءبىلىپ جاقسى كورەدى ەكەن؟
— سورلى بالا، سەن كەلگەلى جاپىراعىن جايىپ، ءبىر جاساپ قالىپ ەدى. ەرتەڭ سەن كەتكەسىن تاعى دا جۇدەپ قالاتىن بولدى. ەلامانمەن ديدارلاسقاسىن بوسقا جاتا بەرمەي، تەزىرەك قايتارسىڭ.
جامال ءبىر ەركەكتىڭ ورنىنا جۇرەتىن قايراتتى ايەل، كالەن كوبىنە تۇزدە جۇرگەندىكتەن بۇل ءۇيدىڭ بار شارۋاسى ءبىر ءوزىنىڭ موينىندا. وتىنىن، ءشوبىن شابادى. بالالارىن باعادى. مالىن جايلايدى. جايشىلىق ومىردە ءۇي ءىشىنىڭ تىرلىگى قاپەرىنە كىرىپ-شىقپاي، ءومىر بويى ايەلىنە ارقا سۇيەپ، ات ءۇستىنىڭ سارت-سۇرتىمەن جۇرگەن كالەن ءوزى جوقتا وت باسىندا نە بوپ، نە قويىپ جاتقانىن ويلاعان ەمەس-تى. كەيدە شىرقاپ الىسقا كەتىپ، ات ارقاسىندا ايلاپ ءجۇرىپ قالعاندا دا، بۇل ارتىندا ءوزىنىڭ بار-جوعىن ويلاتپاي، وت باسىن قۇستىڭ ۇياسىنداي كوڭىرسىتىپ ۇستاپ، باۋىرىنداعى بالالارعا قامقور، قايىرىمدى انا بولعاسىن ىلعي دا بويداق ادامداي ەتەك-جەڭىن كەڭگە سالىپ، مۇلدە قاپەرسىز جۇرەتىن. بالىقشىلارمەن قوس بولعالى بۇل ءتىپتى ات ءىزىن سالماي كەتكەن-دى. كالەن ايەلىن شىن ايادى. بۇگىن توسەكتەن تۇرعاندا جولعا شىققانشا جامالعا قولعابىس بەرگىسى كەلىپ ەدى. قولداعى از عانا قارا-قۇراعا كوز قىرىن سالىپ، قورانىڭ قيىن ويىپ، كوڭىن سىرتقا شىعارماقشى ەدى. بۇل ويدان دا ەشتەڭە شىقپادى. ءۇي ءىشىنىڭ تىرلىگىنە كەلگەندە ادەتتە كەجەگەسى كەيىن تارتاتىن دا تۇراتىن ىجداعاتسىزدىعى اسەر ەتتى مە، الدە، كىم ءبىلسىن، شاي ۇستىندە باسىنا قايداعى-جايداعى رەنىشتى بىردەڭەلەر كەلدى دە، كوڭىلى اياق استىنان يت تالاعانداي بولدى. شايعا دا زاۋقى شاپپاي، كەسەسىن توڭكەرە سالدى. وزىنە كولدەنەڭنەن كوز تاستاعان ايەلىنەن نازارىن بۇرىپ اكەتتى. اۋزىنا قايدان تۇسكەنىن، ىشىنەن: «ءاي، وسى يت ءومىر!» — دەدى. ايتسا دا، ءومىرىن ات ۇستىندە وتكىزدى. قاسىنا قارا ەرتپەي، جالعىز جورتىپ ەل اسىپ، جەر اسىپ، وتى، سۋى بولەك وزگە جۇرتتىڭ جەلىسىن قيىپ نار الدى، ارۋانا الدى. ءبىر ەلدىڭ ماڭدايىنا بالاعان سايگۇلىك جۇيرىگىن الدى. ول جەسىردىكى مە، جەتىمدىكى مە، ونى ويلاعان جوق؛ زار ەڭىرەپ قالعان سورلىنىڭ ول كەزدەردە بۇل وبال-ساۋابىن ويلاپ باسىن قاتىردى ما؟ كەرەك دەسە، كوز جاس پەن قارعىسقا دا شايتانى سەلت ەتپەي، تەك جەتەگى مەن قوسارىنىڭ مول بولعانىن ويلاپتى. ول كىمگە ىرىس، نەسىبە بولدى؟ قاي مۇراتىنا جەتتى؟ قاراتازدىڭ قوراسىن مالعا تولتىرسا تولتىرعان شىعار، ال ءبىراق ەرلىگىمدى ەلگە تانىتام دەپ ءجۇرىپ قانشا جۇرتتىڭ كوز جاسى مەن قارعىسىن ارقالاعانىن ويلادى ما؟
كالەن ەرتەڭىنە دە اۋىر ويدان ايىعا المادى. شايدان كەيىن كوڭىل كۇيىن ءبىر كەز دومبىرا سازىنان ىزدەپ، قوس ىشەكتى ساۋساق ۇشىمەن شەرتىپ وتىر ەدى، ءۇي سىرتىنان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى شىقتى. جالما-جان تۇسىنداعى تەرەزەگە سوزىلىپ، سىرتقا كوز تاستاپ ەدى، تاسىرلاتىپ شاۋىپ كەپ ۇيگە ات تۇمسىعىن تىرەي توقتاعان ءبىر توپ كىسىنىڭ ءتۇرىن ۇناتپادى. ىشىندە — قۇدايمەندە، ەبەيسىن. قۇدايمەندە قورا جاققا قامشىسىن سىلتەپ، ءتىل قاتىپ ەدى. ءتورت — بەس كىسى اتتان دومالاپ تۇسە-تۇسە سالا، شابالاڭداپ ۇرگەن يتتەردى قامشىمەن جاسقاپ، مال قوراعا ۇمتىلدى.
— سەن وتىرا تۇر، — دەدى جامال، — مەن بارىپ ءبىلىپ كەلەيىن.
— بىلەتىن ەشتەڭەسى جوق، مىناۋ — جاۋ.
بۇل ۇستىنە بىردەڭە ىلەم دەگەنشە ەسىككە جاقىن وتىرعان جامال جەلەڭ بويىمەن سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ ەدى. مال قورانىڭ اۋزى اڭقايىپ اشىلىپ قاپتى. تاڭ اسىرىپ قويعان كالەننىڭ تورىسىن بىرەۋ جەتەلەپ اكەتىپ بارادى ەكەن.
— ازاماتتار-اۋ، بۇلارىڭ قالاي؟ تال تۇستە مالىمىزدى تالاۋعا سالعانداي ءبىز نە جازدىڭ؟
انالار ايەلدى جىر دەمەدى. جامال مىنا لاڭنىڭ باسقا ەمەس، قۇدايمەندەدەن كەلگەنىن ءبىلدى دە، ات ۇستىندە شىرەنىپ وتىرعان بولىستىڭ شىلبىرىنا وراتىلدى.
— ازامات ەمەسسىڭ بە، توقتاتپايسىڭ با مىنالارىڭدى؟! — بولىس ەبەيسىنگە كۇڭك ەتتى:
— نە ىستەپ جۇرسىڭدەر؟ مىنا قاتىن اياققا وراتىلىپ... ەبەيسىن قامشىسىن كوتەرىپ جامالعا ۇمتىلدى.
— كالەن، قايداسىڭ؟
— ە، ول نە ىستەيدى بىزگە؟! — دەپ ەبەيسىن اتىن ومىراۋلاتىپ كەلدى دە، قاتىندى قاق باستان تارتىپ جىبەردى. جامال بەتىن باسىپ وتىرا قالدى.
كالەن ىشتەن ءدال وسى كەزدە شىقتى. ونى ۇيدە جوق دەگەن ويمەن ەركىن كەتىپ جۇرگەن جىگىتتەر الىپ دەنەلى، بۇجىر قارا كىسىنى كورگەندە جەتەكتەگى مالدى تاستاي سالا اتتارىنا جۇگىردى. ولارمەن كالەننىڭ ءىسى بولعان جوق. ۇيدەن اتىپ شىققان بويدا ول بىردەن ەبەيسىنگە تاپ بەردى.
قۇدايمەندە اتتىڭ باسىن اسىعىس بۇرىپ، سىرتتاپ جونەلە بەردى. تەك بىلايىراق ۇزاپ شىققاسىن كالەننىڭ جالعىز جانە قارۋسىز، قۇر قول ەكەنىن كوردى دە، ات باسىن تارتتى. سول ەكى ارادا جىگىتتەر دە ەسىن جيىپ، قۇدايمەندەنىڭ توڭىرەگىنە جينالىپ قالعان ەدى.
— قاپتاڭدار!
كالەن تىزەسىنە سالىپ مىجعىلاپ جاتقان ەبەيسىننىڭ ۇستىنەن اتىپ تۇردى. ءبىراق قۇر قول ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، اينالاعا اسىعىس كوز تاستاپ ەدى، قامىس قوراعا سۇيەپ قويعان جيدە قادالاردى كورگەندە قۋانىپ كەتتى؛ ىتقىپ بارىپ سونىڭ جۋانداۋ ءبىرىن ۇستادى.
قۇدايمەندە جالعىز بولعانمەن كالەندى الا الماسىن ءبىلدى دە، وڭكيگەن ۇزىن قاراعا: «موينىنا ارقان تاستا»، — دەدى. جىگىتتەر ەكىگە قاق ءبولىندى. قامىس قوراعا ارقاسىن تىرەپ تۇرعان كالەندى ەكى جاقتان ورتاعا الىپ، ءبىراق باتا الماي اڭدىسىپ تۇر ەدى، الگى يمەك قارا استىنداعى اڭ جال ايعىردى تەبىنىپ، قۇرىڭ بويى جاقىنداپ كەلدى دە ەر ۇستىنەن كوتەرىلە بەرە قولىنداعى قىل ارقاننىڭ تۇزاقتاعان باسىن كالەننىڭ موينىنا تاستاپ جىبەردى. ءسۇيتتى دە ارقاننىڭ قولىنداعى ۇشىن تاقىمىنا باسا سالا اتتىڭ باسىن جالت بۇردى. كالەن جان — دارمەن ارقانعا جارماستى. ءبىراق سالعان جەردەن سىعىپ الا جونەلگەن قىل ارقاندى موينىنان شىعارا الماي، اعىزا جونەلگەن ات سوڭىندا ءبىر قۇلاپ، ءبىر تۇرىپ سۇيرەتىلىپ بارا جاتتى. قۇدايمەندە ات ۇستىندەگى ۇرىسقا مىقتى ەدى. قولى دا قارۋلى. اعىزىپ كەپ قامشىمەن كالەندى قاق باستان تارتىپ ءوتتى. كەلەسى سوققى ءتىپتى قاتتى ءتيىپ، كوزى قاراۋىتىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى.
ءبىر كەزدە ەسىن جيدى. قول-اياعى بايلاۋلى. كىشكەنتاي ەكى بالاسى قاسىنان كەتپەي دىردەكتەپ جىلاپ ءجۇر. جامال دا انانداي جەردە اق قاردا قول-اياعى بايلاۋلى بۇعان باسىن كوتەرىپ قارادى.
— ءتىرى ەكەنسىڭ عوي.
قامسىز وتىرعاندا قاپى قالعانىنا كۇيىندى مە، قاتىن-بالا الدىندا كورگەن مىنا ءزابىر جانىنا باتتى ما، كالەن ايەلىنىڭ بەتىنە قاراي المادى.
— مىنا اۋىلعا جۇگىر، — دەدى جامال قاسىندا شىرىلداپ جۇرگەن بالالارىنا.
كالەن دىبىسىن شىعارماي تىستەنىپ العان. مىناۋ بۇنىڭ بۇل تىرلىكتە وزىندەي جۇمىر باستى ادامنان كورگەن جالعىز قورلىق ەدى. انادا بالىقشىلارعا كاسىپ ىزدەپ ءوز اياعىنان بارۋىن بارسا دا، بۇل ءالى دە بولسا باياعى ءومىردى اڭساپ، كەيدە كوز قيىعى ءتور جاقتا ءىلۋلى تۇرعان جۋان دويىرعا قادالا قاراپ وتىرعانىن بايقاپ قالاتىن. مىنادان كەيىن كالەن بيىل جاز شىعىپ، جەر اياعى كەڭىگەسىن ءۇي ءىشىن بالىقشىلار اۋلىنا كوشىرىپ الاتىن بوپ نىق بايلامعا كەلدى.
* * *
ساسكە ءتۇس ەدى، قالادان قايتقان كىرەشىلەرگە ىلەسىپ راي كەلدى. ابدەن جۇدەپتى. ءۇستى-باسى ەبىل-سەبىل. موينىنا قيىپ سالعان قىلمىسى بولماعاسىن ءبىراز ۇستاپتى دا، قاماۋدان بوساتىپتى. انادا مۇزعا ىققاندا ەكى بەتىنىڭ ۇشى سۋىققا شالدىعىپ ۇسىگەن ەدى. تۇرمەدە ەمدەمەي، بەتى قارا قوتىرلانىپ، ۇسقىنى قاشىپ كەتكەن ەكەن. قارت اجە ونى داۋسىنان تانىدى.
— قوڭىر قوزىم، بوتام، كەلشى! كەلشى بەرمەن! — دەدى قۇشاعىن اشىپ.
راي شايدان كەيىن اقبالاعا باردى. جەڭگەسى بالادان كەيىن وزىنە-وزى كەلە الماپتى. بۇرىن ۇيدە دە، تۇزدە دە بويىن ساندەپ كۇتىپ جۇرەتىن ايەلدىڭ ۇستىندەگى كيىمدەرى دە يىنىنە قالاي بولسا سولاي، ولپى-سولپى ىلىنە سالىپتى. وت جانباي، ىزعىپ تۇرعان ءۇي كوڭىلسىز ەكەن. اقبالا ورنىنان اقىرىن تۇردى، اقىرىن قوزعالىپ تورگە توسەك سالدى.
— امان-ەسەن ورالدىڭ با؟
— شۇكىر...
— اعاڭ امان با؟ بىزگە... نە ايتتى؟
راي ءوزىن ۇستايىن دەسە دە، كوزىندە مولتىلدەگەن جاستان قىسىلىپ، سىرت اينالا بەردى. جىم-جىرت ءۇي ىشىنەن ەكەۋىنىڭ دىرىلدەگەن دەمى عانا ەستىلىپ تۇر. رايدان كورى قايتا اقبالا ءوزىن تەز بيلەدى. سىزىلعان سابىرلى قالپى قازانعا ەت سالدى. ونان ساماۋىرعا شاي قويدى دا، كالەن، موڭكەگە، دوسقا بالا جۇگىرتتى. جاسى ۇلكەن كىسىلەر الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان شارۋا بولماسا، باسقا ۋاقىتتا ەر-ازاماتى جوق ۇيگە ءوز بەتىمەن كەپ باس سۇعا قويمايتىن. رايدىڭ تۇرمەدەن بوسانىپ كەلگەن سىلتاۋىمەن اقبالا وسى اۋىلدىڭ ەندىگى باس كوتەرەرلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، قوناق قىپ جىبەرمەك بولعان-دى.
اقبالا جوق — جىتىك جايىن ءتىلىنىڭ ۇشىنا المادى. «جاعدايىڭ قالاي؟» — دەپ راي دا سۇرامادى. ونسىز دا جەڭگەسىنىڭ جۇپىنى، جۇدەۋ ءومىرىن كورىپ وتىر. اقبالا شاي دەمدەگەنشە بۇل پەش تۇبىندە قۇنداقتاۋلى جاتقان بالانى قولىنا الدى. قۇراق كورپە اراسىنان شارانانىڭ ءبىر شوكىم بەتىن شاققا تاپتى.
— مىرزامىزدىڭ ءتۇرى وسى، — دەدى اقبالا. تاعى دا تۇك دەي الماعان راي باۋىرىنداعى بالاعا بەتىن باستى دا، قۇردان قۇر ەرنىن تىستەلەي بەردى. اعاسىن سىبىرگە ايداردا اياعىنداعى تەمىر كىسەندى شىلدىراتىپ سىرتقا شىعاردى. ەكەۋى تۇرمەنىڭ اۋلاسىندا تۇرعان ات اربانىڭ جانىندا تۇرىپ قوشتاستى. بۇل سوندا دا ءدال قازىرگىدەي جاس جۋعان بەتىن اعاسىنىڭ يىعىنا سالىپ، دىبىسىن شىعارماي دىرىلدەپ جابىسىپ العاندا، ەكى سولدات بۇلاردى ازەر ايىرعان ەدى. ات اربا اقىرىن قوزعالدى. اعاسى قۇپ-قۋ. بەتىندە قان، كوزىندە جاس جوق اياعىنداعى اۋىر كىسەن شىلدىر ەتىپ، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. ارتىنا جالتاقتاپ قاراپ بارا جاتىپ: «سورلى جەتىمەگىمنىڭ سەنەن باسقا كىمى بار، كوز قىرىڭدى سالا ءجۇر»، — دەپ ەدى. سول مىناۋ. جۇمىرتقاسىن جارىپ شىققان ۇياداعى قۇس بالاپانىنداي، تىڭقيتىپ وراعان قۇراق كورپە اراسىنان ءبىر شوكىم بەتى ازەر كورىنەدى. دەم العان تىنىسى دا ەستىلىپ تۇرعان جوق.
راي كوزىندەگى جاستى قۇراق كورپەگە ۇيكەدى دە، ءتۇۋ بولماعانداي جادىراپ:
— مىنا كۇشىك قايتەدى، ءاي؟ ۇيىنە قوناق كەلسە دە ۇيىقتاي بەرە مە؟ ءاي، تۇر! تۇر ەندى! — دەپ راي قۇنداقتا جاتقان بالانىڭ تاناۋىن شىمشىلادى. بالا كوزىن اشپادى. كىشكەنتاي اۋزىمەن الدەنە ىزدەگەندەي، قايماڭداپ ەرنىن قوزعادى. — جەڭەشە، دومبىرا قايدا؟ مەن مۇنى، ەندەشە، انمەن وياتايىن، — دەپ راي كۇلە ءتۇستى دە، ءبىر قولىمەن بالانى باۋىرىنا قىسىپ وتىرىپ، دومبىراعا داۋسىن قوسىپ اقىرىن ىڭىرسىدى. ىشكە كالەن، موڭكە، دوس كىردى. تورگە شىققان بويدا موڭكە مەن دوس اقبالاعا ءتىل قاتىپ:
— كەلىن قاراعىم، قالايسىڭ؟
— بوپەڭ ءوسىپ كەلە مە؟ — دەپ اماندىق — ساۋلىق سۇراستى. كالەننىڭ كوز قيىعى رايدا. اعاسىنىڭ ۇيىنە كەلگەسىن جاس جىگىتتىڭ ەسىنە ءار نارسە ءتۇسىپ، كوڭىلى بۇزىلىپ وتىرعان ۇستىنەن شىعام با دەپ ويلاپ ەدى؛ ونىڭ ورنىنا جاس جىگىتتىڭ جارقىن ءجۇزىن كورگەندە كالەننىڭ ءوزى دە جادىراپ سالا بەردى. تورگە شىققاسىن يىعىنا جامىلىپ كەلگەن شيدەم كۇپىنى شىنتاعىمەن ءبىر سەرىپتى دە، بويىن جەڭىلدەپ الدى:
— بالا، بەرى اكەل، — دەپ، رايدىڭ قولىنان دومبىرانى الدى. اۋەلى تيەگىن دۇرىستادى. سوسىن قۇلاعىن كەلتىردى. سونان سوڭ ول دومبىرانى قۇشىرلانىپ، قاتتىراق قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە، سالعان جەردەن سارىنىڭ ءانىن شىرقاي جونەلدى. كالەن جىگىت كەزىندە قاسىنا قىز-بوزبالا ەرتىپ ءبىراز سەرىلىك قۇرعان-دى. بۇل ءوڭىر سول كەزدەن ونىڭ انىنە قۇشتار. كۇنى كەشەگە دەيىن ول قاتىسقان ويىن-ساۋىققا اياق جەتەر جەردەگى حالىق ىزدەپ باراتىن. ءوزى كوڭىلدەنگەندە ەشكىم قولقالاپ سۇراماسا دا، كىسى باسى قۇرالعان القالى جيىندا ارقاسى ۇستاپ كەتەتىن. وندايدا بۇل جازباستان باتاقتىڭ سارىسىن شىرقايتىن. يەگى تۇبىتتەنگەن بوزبالا كۇننەن سارى ەل ىشىندە ىلعي دا قۇدىرەتتىلەرمەن جۇلدىزى قارسى بولدى دا، سونان قاشان قىرشىننان قىرقىلعانشا ءومىرى ات ۇستىندە ءوتتى. سەرىلىك پەن بورىلىكتى دىتتەگەن قىرشىن جاس تارلان اتپەن ارال، كاسپيي اراسىنداعى قارا جوندا تالاي جورتقان-دى. كالەن وسى جولى دا رايدىڭ قولىنان دومبىرانى الا سالا كويلەكتىڭ ومىراۋىن جالاڭاشتاپ اشىپ تاستادى دا، قۇرىقتاي موينىنىڭ وندىرشەگىن بۇلت ەتكىزىپ تاماعىن كەنەپ الدى. سوسىن قالت ەتىپ تىنا قالعان ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ ەشقايسىسىنا نازار سالىپ قاراماي، كوزىن اۋەلەتىپ ءۇيدىڭ الىسىراق بۇرىشىنا قالدى دا، انە ءبىر سەرىلىك قىپ جۇرگەن جاس كەزدە ايدالادا ات ۇستىندە cap جەلىپ كەلە جاتىپ ءان سالعانداي، اسقاق زور داۋىسپەن شىرقاي جونەلدى. ول ءان سالعاندا كورشىلەر ۇيلەرىندە وتىرا الماي، كوتەرىلە سىرتقا شىقتى. شامالىدان كەيىن اقبالانىڭ ءۇيى لىق تولدى. كالەن جازباستان سارىنىڭ ءانىن شىرقادى. باسقا جۇرت قايعىرسا دا، سارى ءوز بويىن سەرگەك ۇستاپ، انىنە دە، ولەڭىنە دە ءازىلىن ارالاستىرىپ، كوڭىل كۇيىن قىرىق قۇبىلتىپ وتىراتىن ءور جان ەدى.
«باسىنا شىقتىم شاۋىپ ايىرىقتىڭ،
داۋسىمنان قۇيقىلجىعان ايىرىلىپپىن.
ون ەكى اي قىز كورمەگەن سورلى باسىم،
قاتىنعا تەزەك تەرگەن، ءااا-و، ءاي، قايىرىلىپپىن».
مىناۋ جارمولا تۇرمەسىنەن بوسانىپ شىعىپ، ەندى اعايىن-تۋماعا، سۇلۋ جارى قىز قوسانعا اسىعىپ كەلە جاتقان سارى ەمەس، وسى مىنا ءۇي تولى جۇرتتى ءبىر وزىنە تابىندىرىپ قويعان كالەننىڭ ءدال ءوزى سياقتى. بالىقشىلار قىبىر ەتپەدى. كەمپىرلەر قۇلاعىن كيمەشەكتەن شىعارىپ ۇيىپ قاپتى. كالەن ءبىر كەز باتاقتىڭ سارىسىنىڭ ادەتتەگى شىرقاۋ اندەرىن ساباسىنا ءتۇسىرىپ، جۇرتتىڭ وڭمەنىنەن وتە جازدايتىن شۇڭەيت كوزدىڭ ءزارىن سىندىرىپ ءۇي تولى كىسىلەرگە جىمىڭ ەتتى. ەندى باياۋ قوڭىر داۋىسقا ساپ، جابىرقاۋ، مۇڭدى اندەردى ايتتى.
«كەزىندە كول شايقاعان ءاليما ەدىم،
قور بولدىم قوڭىراتتىڭ شاباعىنا»، —
دەپ الدەبىر زاماندا وسى ەل، وسى جەردە تۋىپ-وسكەن ءانشى، اقىن قىزدىڭ سوناۋ «ات جەتپەيتىن، اتان جەتپەيتىن » قاراقالپاق ەلىنە كوز اسىپ كەتىپ بارا جاتقانداعى زارىن ايتقاندا ايەلدەر جاعى كوز جاسى كىلكىلدەپ، مۇڭايىپ قالدى. كەزىندە كول شايقاعان قايران قىز ەندىگى ءومىرىنىڭ باس بيلىگىن الىس جۇرتتان ات سابىلتىپ كەلگەن الدەبىرەۋدىڭ قولىنا بەرىپ، ەلسىز، سۋسىز ۇستىرتتە قاراڭعى ءتۇندى جامىلىپ كەتىپ بارا جاتقانداي. اسپاندا جۇلدىزدار جىمىڭدايدى. سارىلعان ۇزاق جول جەتكىزبەيدى. قاي جەردەن باستالىپ، قايدا بارىپ بىتەتىنى بەلگىسىز. بالىقشىلار ءتۇن ورتاسى تاياۋ بولسا دا ۇيلەرىنە قايتار ەمەس. ەرتەڭ تاڭ قاراڭعىسىنان تۇرىپ، مۇز ۇستىنە شىعاتىنى ەستەن شىعىپ كەتكەن. اقبالا استان كەيىن قايتا-قايتا شاي دەمدەدى. راي مەن كالەن كەزەكتەسىپ ءان ايتقاندا شارۋاعا قولى بارماي، ءۇي تولى كىسىلەردىڭ شەت جاعىنا كەپ تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرا قالادى. راي كوز قيىعىن جەڭگەسىنەن ايىرمادى. قىز كەزدە ءوزى سۇيەتىن ءاندى ايتقاندا اقبالا داۋىس قوسىپ، كالەن مەن رايعا قوسىلىپ كەتىپ وتىر.
كالەن قولىنا كوپتەن دومبىرا ۇستاماعان-دى. شارشاپ قالعانىن سىرتقا شىققاسىن سەزدى. بۇگىنگى كەشكە ىرزا. ەلامان ەل ازاماتى ەدى. از عانا ۋاقىت بىرگە بولعاندا بالىقشى اۋىل اتانعان كوپ توبىرعا ونىڭ ءوز كوكىرەگىندە قۇرتتاي دا الالىق بولعان جوق-تى. قوسى باسقا بالىقشىلار كەيدە قازان قايناتاتىن بالىق ۇستاي الماي، سالى سۋدان شىعىپ قايتقاندا، ەلامان ولاردى شاقىرىپ الىپ، قولداعى بارىن ءبولىپ بەرەتىن. ءىشى تار كىسىلەر رەنىش بىلدىرە قالسا، ەلامان:
— قوي ءارى. ونسىز دا ات توبەلىندەي ازعانتاي قازاقتى الالاپ، ءبىرىن جات، ءبىرىن جاقىن تۇتا الماسپىن. ماعان بالىقشىلار اۋلىنىڭ ءبارى تۋىس. ءبىز رۋ، تۋىس قۋالاپ تابىسقان جوقپىز. ءبىزدى تاعدىر تابىستىردى. ال، تاعدىرى ءبىردىڭ — قازانى ءبىر، — دەپ ۇنەمى بۇتىندىككە، بىرلىككە شاقىراتىن. بالىقشى اۋىلدىڭ باسىن قوساتىن ۇيىتقىسىنداي ەدى. «قايران، ەلامان!» ول بۇگىن ەلاماننىڭ ۇيىندە بولىپ، قاتىن-بالاسىنىڭ حال-جايىن بىلگەنىنە قۋاندى. كوپتەن كوڭىلىندە جۇرگەن ءبىر شارۋاسى تىنعانداي بولدى. كوزى ءۇيىنىڭ الدىنا تۇيەسىن شوگەرىپ جاتقان قاتىنعا ءتۇستى. «بۇل كىم بولدى ەكەن؟ » — دەپ ويلاپ، تەزىرەك باسىپ كەلسە... ايەلى ەكەن، قۋانىپ كەتتى. قاراڭعىدا قالاۋىش اراسىن ءتىنتىپ، بالالارىن تاۋىپ الىپ جاتىپ:
— مىنا اتەڭە نالەتتەر قايدا تىعىلىپ قالعان؟! — دەپ كۇلدى دە، ەكى بالاسىن ەكى قولتىعىنا قىسىپ ىشكە كىردى. كىشى بالاسى كوزىن اشپادى. كالەن ونى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاپ، ماڭدايىنان يىسكەپ سۇيە بەرگەن ەدى. ەرنىن شوق قارىپ العانداي، بالانىڭ دەنەسى لاپىلداپ جانىپ جاتىر ەكەن. شوشىپ قالدى. ۇلكەن بالاسى الدەكىمنەن كورگەن ءزابىر — جاپاسىن شاققىسى كەلگەندەي، يەگى كەمسەڭدەپ قالدى.
— مىنالارعا نە بولعان؟
— كەشىر... بالالارىڭدى اۋىرتىپ الدىم.
— نە دەيدى؟.. — جامال جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن اۋزىن باسىپ، جاسىن جۇتىپ وتىر ەدى. كالەن شىداماي:
— نە بولدى؟ دەدى اقىرىپ.
— سەن كەتكەسىن قاراتازدىڭ جىگىتتەرى قايتا اينالىپ سوقتى عوي. بالالاردى دىردەكتەتىپ دالاعا ايداپ شىقتى. قورا-قوپسىعا كولقورا تابانىندا وتىرعان حالىقتان سالىققا جيىپ العان مالداردى قامادى.
كالەن بۇل ءتۇندى كوزىنەن اتىردى. تاڭ اعارىپ اتقانشا ءال ۇستىندە جاتقان بالالاردىڭ جانىندا تىرپ ەتپەي، كۇزەتىپ شىقتى. تاڭ الدىندا ۇلكەن بالانىڭ ماڭدايىنان مۇزداي تەر شىقتى. سول شيپا بولدى ما، تىنىس — دەمى ءبىراز كەڭىپ، قالجىراعان ءتان ءبىر ءسات راحات تاۋىپ ۇيقتاپ كەتتى. ال، ءوزى ۇيدە بولعاندا كۇندە جاتاردا ىڭىرسىپ ءان ايتىپ ۇيقتاتاتىن كىشى بالاسى كوزىن اشقان جوق. قايتا جىلى ۇيگە كىرگەسىن كوكىرەگى سىرىلداپ، ەكى يىنىنەن ەنتىگىپ اۋىر دەم الا باستادى. «و، قانىپەزەر... وق اتساڭ — ءوزىم بار ەمەس پە ەدىم. بالادا نەڭ بار ەدى؟»
تاڭ الدىندا كيىمشەڭ بويىمەن قيسايعان جامال كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن. ىلە-شالا شوشىپ وياندى. نەگە ويانعانىن ءوزى دە بىلمەدى. اپالاقتاپ اشقان كوزى قارا كەۋگىم ۇيدە كالەننىڭ قاراۋىتقان ءىرى تۇلعاسىنا ءتۇستى. اۋرۋ بالا جاتقان توسەكتىڭ باس جاعىندا باسى ءيىلىپ وتىرعان كۇيەۋىنە: «شارشاعان شىعارسىڭ، ازىراق كوزىڭدى ءىلىندىرىپ، مىزعىپ السايشى»،— دەگىسى كەلگەن-دى. كەنەت كۇيەۋىنىڭ ەكى يىعىنىڭ باسى ءدىر-دىر ەتىپ، وكسىپ قالعانىن كورگەندە، يمانى ۇشىپ كەتتى. اتىپ قۇردى. اۋرۋ بالاعا قۇددى قاپىرىق ءۇيدىڭ اۋاسى جەتپەي، تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي، كىپ-كىشكەنتاي اۋزى انتەك اشىلىپ، كىشكەنتاي قىلقاناق تىستەر اقسيىپ جاتىر ەكەن. جامال وكىرىپ بالانىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى.
ەكىنشى ءبولىم
— ۋۋ-ۋ! قانداي سۋىق؟! — دەدى، ءۇستى-باسى اپپاق قار كۋرنوس يۆان ۇيگە ايۋداي قورباڭداپ، سولەكەتتەۋ كىرىپ كەلە جاتىپ.
ىزعىرىق جەل ەسىكتىڭ قارسى الدىنان سوعىپ تۇرعان. كۋرنوس يۆان ەسىكتى جابام دەگەنشە ار جاقتان اقتۇتەك ايقاي بوران ىشكە لاپ بەرىپ، ءۇي ءىشى اپ-ساتتە ۋىلدەپ ۇلىپ، اسىرەسە، اۋىزعى بولمە ىزعىدى دا كەتتى. يۆان ءۇستىنىڭ قارىن ەسىكتىڭ الدىندا تۇرىپ قاقتى دا، ۇلتانىنا سىرەۋ قار قاتقان ەتىگىن سىقىرلاتا باسىپ تورگە ءوتتى.
— شۋرا، اسىڭ ءازىر مە؟
شۋرا تەرەزە الدىندا سىرتقا كوز سالىپ وتىر ەدى. ورنىنان سوزالاڭداپ اقىرىن تۇرەگەلدى. يۆان سىرت كيىمىن اس ىشەردە دە شەشپەدى. تۇلا بويىنان سىرتتىڭ سۋىعى مەن شيكى بالىقتىڭ ءيىسى شىعادى. سۋىق شالعان بەت قارا قوشقىلدانىپ، قابارىپ كەتىپتى. سوعان قاراماستان كوڭىلدى. قولىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى دە، اسقا وتىردى. جىلى ۇيگە كىرگەسىن قاسى-قاباعىنداعى قىراۋ ەرىدى. تاناۋىنىڭ ءىشى قاراۋىتىپ تۇكتەنە باستادى. ءبىر ءتۇيىر تامشى جالعىز قىل ۇشىنا ءىلىنىپ تۇرعان-دى. بالىقتى قاربىتىپ اساي بەرگەندە، و دا ءمولت ەتىپ، ومىراۋىنا ءۇزىلىپ ءتۇستى.
— بالىق كوپ شىقتى. بەس مىڭ پۇتتان اسادى، — دەدى يۆان، كەشەدەن بەرى سان رەت ايتقان ءسوزىن تاعى قايتالاپ.
شۋرا ۇندەمەدى. جاعىن باستىرا ءبىر تارتقان اق شىت ورامال جۇدەۋ بەتىن ءبۇرىستىرىپ، ءشۇڭقيتىپ جىبەرگەن. كۋرنوس يۆان ءوز قۋانىشىنا ءوزى ءماز...
— وسى جاسقا دەيىن قۋعانىم بايلىق ەدى. قولىما بۇگىن ءتۇستى. شۋرا، سلىشەش... ەندى ماعان مۇراگەر كەرەك. وزىڭە جىبەك كويلەك اپەرەم.
شۋرا ورال قالاسىنداعى ءبىر كىشىلەۋ شىركەۋدىڭ زۆونارىنىڭ قىزى ەدى؛ اۋرۋ شەشەسى توسەكتەن تۇرماي ىڭىرسىپ جاتاتىن دا قوياتىن. ءومىرىنىڭ اقىرعى شاعىندا ىشكىلىككە سالىنعان اكە اقىرى ءبىر كۇنى ۋداي ماس قالپىمەن قوڭىراۋ قاعاتىن مۇناراعا تالتىرەكتەپ كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا قۇلاپ، ەكى كۇن ەسسىز جاتتى دا، ءۇشىنشى كۇنى جان تاپسىرعان-دى. كىشكەنتاي قىز كەيدە اكەسىنە ەرىپ شىركەۋگە باراتىن. اسىرەسە، كادەلى مەرەكەلەردى جاقسى كورەتىن. سونداي كۇندەرى اكەسى سوناۋ بيىك مۇنارانىڭ باسىنا شىعىپ، الەمدى كۇمبىرلەتىپ قوڭىراۋ سوققاندا، مىنا جاقتا قۇددى ايت، تويعا جينالعانداي قىزىل الا كيىنگەن ىعى-جىعى حالىق ەكى بەتىن ايقارا اشىپ تاستاعان اباجاداي ەسىككە شۇباپ كىرىپ جاتادى. سول ماڭدا قول جايعان قايىرشى كوپ. قانشا كۇننەن بەرى ءنار تاتپاعان كىشكەنتاي قىز قىسىلا-قىسىلا شىركەۋگە باردى. بارۋى بارسا دا، ءبىراق ەكى بەتى دۋىلداپ ءبىر جانعا نازار تىكتەپ قاراي المادى. كىسى-قارا جوقتا قولىن سوزسا دا، قاسىنا بىرەۋ جاقىنداسا شيدەي ساۋساقتار دىرىلدەپ قولىن باۋىرىنا تارتىپ الا قوياتىن. كىشكەنتاي قىزعا وزىنەن كارى ءسال-پال ەستيارلاۋ قايىرشى بالا كۇن كورسەتپەي قويدى. شىركەۋگە بارسا الگى كىپ-كىشكەنتاي قىلجاقباس ساپ ەتىپ الدىنان شىعادى. اۋزى-باسىن قيساڭداتىپ مازاق قىلادى؛ ءبىر كۇنى بالا سوڭىنان قۋىپ جەتتى. ونان قانداي دا ءبىر سوراقى قىلىڭ كۇتكەن شۋرا ساسىپ قاپ ەدى؛ جوق، بۇل جولى مىج-مىج كەپكادا شىلدىراعان تيىن-تەبەندى قىزدىڭ سۋمكاسىنا اقتارا سالدى. ونان بۇنى كۇتپەگەن قىز اۋزىن اشام دەگەنشە، بالا: «قايىر سۇراعانشا، بيكەش، كۇيەۋگە شىقپايسىڭ با؟!»— دەدى دە جۇگىرە جونەلدى. سوتقار بالانى سونان قايتىپ كورگەن جوق. اي ءوتتى. جىل ءوتتى. ءبىر كۇنى، شاماسى ءتۇس كەزى. كۇن ىستىق، قايناپ تۇرعان. زىلدەي باقىرلار شۋرانىڭ الاقانىن شوقتاي قارىپ جاتقاندى. بىرەۋدىڭ كۇرەكتەي قولى قىزدىڭ ىلگەرى سوزعان قولىن الاقانىندا جاتقان باقىرلارمەن قوسا ۋىسىنا قىسىپ الدى. قىز ءدىر ەتىپ، باسىن كوتەرسە... قيرا سارى ساقال، شۇڭىرەك كوز ەڭگەزەردەي بىرەۋ قارسى الدىندا بۇعان كۇلىمسىرەي قاراپ تۇر ەكەن. «ءجۇر، كەتتىك »،— دەدى. قىز ءدىر-دىر ەتىپ تارتىنشاقتاي بەردى. «قورىقپا! ءجۇر. قارنىڭ توق بولادى»،— دەدى كوپەس. سونىڭ اياعى... سونىڭ اياعى، بۇنىڭ ءدام-تۇزى كوتەرىلىپ ارال تەڭىزىنەن ءبىر-اق شىقتى. كوزى تىرىسىندە، وبالى نە كەرەك، فەدوروۆ بۇنى الاقانىنا سالىپ باقتى-قاقتى. ول تەك ءبىر- اق رەت كوڭىلىن قالدىردى. ارالعا كەلگەسىن ءبىر جىلدان كەيىن بالا كوتەردى. شۋرا بويىنا بىتكەن بالانى ساقتاعىسى كەپ جالىنىپ تا، جىلاپ تا كوردى. فەدوروۆ جىبىمەدى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا شالقارعا اپارىپ، تانىس دارىگەر ارقىلى بويىنداعى بالانى ءتۇسىرىپ تاستاپ ەدى. ولگەن ادامدى كىنالاپ سوڭىنان وكپە-ناز ارتقىسى كەلمەسە دە، قانىپەزەر جاننىڭ قاتالدىعىن ۇمىتا الماي-اق قويدى. فەدوروۆتىڭ كوزى تىرىسىندە لاجسىز ىشىنەن تىنىپ جۇرگەن كۋرنوس يۆان ول ولگەن كۇنى ەرتەڭىنە بۇنىڭ ۇستىنە ۋداي ماس بوپ، باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلدى دە «سەنىڭ قۇداي قوسقان قوساعىڭ مەن... مىنا مەنمىن»، — دەپ، اي-شاي جوق شۋراعا تارپا باس سالدى. سونان بەرى شۋرانى تالاي سابادى. ءبىر رەت جىعىپ ساپ، ولتىرەم دەپ جاتقاندا كورشىلەر ۇستىنەن شىعىپ اراشالاپ الدى. دۇنيە ءقادىرىن بىلمەيتىن دالا سۋان نەمە از ۋاقىت ىشىندە ەكى بەتىنەن قان تامعان ۋىزداي جاس كەلىنشەكتى ۇيپالاقتاپ تاستادى. سوڭعى كەزدە كۋرنوس يۆان تاعى ءبىر مىنەز شىعاردى. «جاقىندا باييمىن. سوڭىرا ءوزىم ولگەندە مالىما يە بولاتىن مۇراگەر تاپ... بەدەۋ قاتىن ماعان قاجەت ەمەس»، — دەپ، شۋراعا قىڭقىلداپ ءجۇر.
كۋرنوس يۆان اسىن جەپ بولعاسىن اۋزىن ءسۇرتتى. قوس ءوڭىرى اس ىشكەن بالانىڭ ومىراۋىنداي ءبىر قىلقان، ءبىر بالىق.
— شۋرا!— دەدى ول تۇرىپ جاتىپ. ورنىنان قوزعالا قويماعان ايەلدى يىعىنان سىعىمداپ ۇستادى دا، وجار قيمىلىمەن وزىنە قاراي جۇلقىپ قالدى. ايەلىنىڭ كوزىندەگى جاستى كورىپ، — نەمەنە، فەدوروۆتى ازالاپ وتىرسىڭ با؟ قوي ەندى! نۋ!.. — دەپ جەكىردى. — شۋرا، مەن بۇگىن كەش قايتارمىن. بالكىم، كەلە الماسپىن. ماعان تاماق جەتكىزىپ بەر. ۇقتىڭ با؟
شۋرا باسىن يزەدى. كۋرنوس يۆان دالاعا شىققاندا سىرت ءالى اق تۇتەك ەكەن. قار كوكتەن جاۋىپ، جەردەن بوراپ تۇر. پرومسولدان ەكى داۋىستاي جەردە، اقتۇتەك مۇز ۇستىندە مول بالىق ءۇيىلىپ مۇنارتىپ كورىنەدى.
وسى ءوڭىردى قىستايتىن تورت-بەس اۋىلدىڭ ادام-قارالارى بالىق باسىنا جينالعان. اتتىسى، جاياۋى بار، باس-اياعى جۇزگە تارتادى. يتتەر دە كوپ. ءار ءيتتىڭ اۋزىندا ءبىر بالىق. كوك ءجۇزى قارعادان كورىنبەيدى. كۋرنوس يۆان جاقىنداي بەرگەندە ءبىر پالە باستارىنا تونگەندەي، قارعالار وقىس دۇرلىگىپ، قارقىلداپ ۇشا جونەلدى.
— بۇرىن ماعان ءبىر جان جۋىمايتىن. ەندى، انا قاراشى!.. بايلىققا قالاي ۇيمەلەيدى. كوزدەرى جەپ بارادى. قارا قارعالارعا دەيىن مەنىڭ بايلىعىمدى ءبىر-بىر شۇقىپ قالماق.
كۋرنوس يۆان قاراقۇرىم جيىننان ءبولىنىپ وقشاۋلاۋ شىعىپ تۇرعان ءبىر توپ كىسىنى كوردى. قالىڭ كيىمدى شەتىنەن وڭشەڭ بالپاناقتاي جۋان. اتتارى دا سەمىز. وزگە مالدارداي ىق ىزدەپ تىقىرشىماي، قاپتاي سوققان جەلدە قۇيرىق، جالى سۋىلداپ، ىققا قاراي كۇلتەلەنىپ جەلپ-جەلپ ەتەدى. كۋرنوس يۆان تاني كەتتى.
— ءاي، بولىس، امان-ساۋ بارسىز با؟ — دەپ ول قۇدايمەندەدەن باستاپ شىرەنىپ تۇرعان وسى ەلدىڭ بايلارى، بيلەرىمەن امانداسىپ شىقتى. كۋرنوس يۆاننىڭ تاقىرايعان تاناۋىنا قار كىرىپ تىعىنداپ تاستاعان ەدى. ول سۋدان شىققان بالىقتاي، كوبىنە اۋزىمەن دەم الىپ، — بۇرىن بايدىڭ قوسىن جەگەتىن ەدىم، ەندى ءوزىم بايمىن. ءقارقاللازي بوپ جاتىرمىن. سىرالعى قوناق بولدىڭدار. ال، كانە، سىرالعى الىڭدار!— دەدى ساڭقىلداپ. قيىن سوزگە دە مۇدىرمەي، ءدال ءبىر قازاقتىڭ وزىندەي تاقپاقتاپ سويلەدى. انالار ۇندەمەدى. ءبىراق تەگىن ولجانى بوتەن كورمەي تۇرعانىن ءبىلىپ، كۋرنوس يۆان مايلىق اۋزىندا ءۇيىلىپ جاتقان بالىققا قاراي بەتتەدى. انالار دا سوڭىنان ەرىپ، اتتارىن تىزگىننەن جەتەلەپ كەلەدى. قۇدايمەندە وزىمەن قاتار كەلە جاتقان سەمىز سارى كىسىگە-وزى باي، ءوزى بي-رامبەردىگە موينىن بۇرىپ:
— ىسسى تارى كوجەنىڭ دە بۋى بولا-تۋڭ. ال، بايلىقتىڭ بۋى ءتىپتى الەمەت-اۋ! مىنا كارجىك مۇرىن قارا ورىس قالاي پاڭقىپ تۇر، ءا؟! — دەپ كۇلىپ ەدى، رامبەردى كۋرنوس يۆان ەستىپ قالدى ما دەپ قاۋىپتەنىپ، قۇدايمەندەنىڭ وسىنداي جەردەگى كەلەڭسىز اڭگىلىگىن جاراتپايتىن ادەتپەن كىرجىڭ ەتتى. سۇيىق سارى مۇرتىن سيپاپ، ءوزىنىڭ انشەيىندەگى ءارى مايماق اككىلىگىنە باعىپ:
— مۇن-داي- دا ۇندەمەگەن و-زا-دى، — دەپ ىڭىرسىدى دا، — اۋىزعا تۇسەيىن دەپ تۇرعان نەسىبەڭدى اياعىڭمەن تەپپە، بالا، — دەپ، ءسوزىنىڭ اياعىن مۇرنىمەن سوزىپ، ىڭىلداپ ءبىتىردى. ونان ول كالەندى ىمداپ:
— دوسىڭدى كوردىڭ بە؟— دەدى.
— وي، ەنەسىن...
كالەن ولاردى كورسە دە، كورمەگەن سىڭاي تانىتتى. كۋرنوس يۆان مايلىڭ اۋزىندا بىرنەشە جەردە جال بوپ ءۇيىلىپ جاتقان بالىققا كەلدى. توڭ بالىقتى اياعىمەن قاق جارىپ، مىنالارعا بەرەتىن سىرالعىنى ءبىر شەتكە قاراي ءبولىپ كەلە جاتقان-دى. رامبەردى وسى ارادا شەگىنشەكتەپ، جۇرتتان جىرىلىپ كەيىندەۋ قالا بەردى. ول جان-جاققا قاراپ الدى دا، انا جاقتا قالىپ بارا جاتقان كوپ بالىقتىڭ ىرىلەۋىن اياعىمەن قاعىپ، سىرالعىعا قاراي سىرعىتا باستادى. كۋرنوس يۆان ونى بايقاپ قاپ:
— قاق! قاق، رامبەردى! قاعاتىن ساپارىڭ بۇل! — دەپ كۇلدى. وسى ارادا كالەن ساپ ەتە قالدى. ول كۋرنوس يۆانعا:
— الۋدىڭ ەسەبىن ۇيرەتپەي-اق قوي. حالىق ۇستىندەگى ادام قاعىپ تا، سوعىپ تا جەي بەرەدى، — دەدى.
قۇدايمەندە ءتىس جارىپ تۇك ايتپاي، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. رامبەردى دە اتىنا قاراي اياڭداپ بارا جاتىپ الدەنەنى مىڭگىرلەپ، تۇسىنىكسىزدەۋ ىڭىلدادى. كۋرنوس يۆان ساسقالاقتاپ:
— Ay، بايەكە، — دەپ، جۇگىرىپ بارىپ قۇدايمەندەنىڭ شالعايىنا وراتىلىپ ەدى، اشۋلى بولىس قولىن قاعىپ جىبەردى:
— كەت ءارى!
رامبەردى بىلاي شىققاسىن قۇدايمەندەگە قاتارلاستى.
— ۇرى دوسىڭ قىرعيداي ءتيدى مە، قالاي؟
ولاردىڭ قاراسى ۇزاعاسىن كۋرنوس يۆان كالەنگە تاپ بەردى:
— ەسىڭ دۇرىس پا؟ بولىسپەن ۇستاسىپ ولە الماي ءجۇرسىڭ بە؟
— ءاي، نەگە اكىرەڭدەيسىڭ؟ بولىسىڭ وزىڭە...
— كەت! قاراڭدى باتىر!
— مەن جالعىز كەتپەيمىن. وزىممەن بىرگە مىنا كىسىلەردى الا كەتەم.
— جارايت...— دەدى كۋرنوس يۆان مىڭگىرلەپ.
كەشەگى تورگتا ول پرومسولدى ساتىپ العان تاتار بايىنىڭ الدىن وراپ، بۇل ارانىڭ تاجىريبەلى، تالاپكەر بالىقشىلارىن تاڭداپ العان-دى. وسى دەرەكتى تاتار بايىمەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ازداعان كيكىلجىڭ دە بار ەدى. كالەن ولگەن-تىرىلگەنىن بىلمەي، بالىق ءسۇزىپ اپىر-جاپىر بوپ جاتقان كىسىلەرگە كەلدى. '
— انالارىڭ نەمەنە... جەر بەتىنىڭ جەمتىگىن تاۋىسىپ، ەندى تەڭىز ءتۇبىن تىمىسكىلەۋگە شىققان با؟
— ءاي، سولاردى قويشى! قاندى اۋىز قاسقىر ەمەس پە؟ قىزىلعا كەلىپ جاتقان دا. ايتپەسە، مۇز ۇستىنەن يمان ىزدەپ ءجۇر دەپ پە ەدىڭ؟!. ماعان بەر سۇزگىڭدى.
* * *
بولىس اۋلىنا بەلگىلى باي-تەمىركە كەلدى. ول ءقازىر وسىنداعى پرومسولدىڭ قوجاسى. انادا فەدوروۆتىڭ پرومسولىن ساتىپ الا الماعانىنا تاڭىربەرگەن ءالى وكىنەدى. اعالارى تاپ ءبىر تاۋەكەلگە بەل بۋاتىن جەردە تىزگىن ەركىن بۇعان بەرمەي، تارتىنشاقتادى دا، تەگىن بايلىقتى تاتار بايى اۋزىنان قاعىپ اكەتكەندەي كورەدى. كوپ نارسەنى كوڭىلى تانىعانمەن دە، بۇنىڭ ءوزى دە جەمە-جەمگە كەلگەندە كەم تالاپ، بۇنان بۇرىن دا تالاي سىباعادان قاعىلدى. اقشا ونەتىن جەردە كىسى، اسىلى، مىنا ەبەيسىندەي بەتىنە كون قاپتاپ العانداي، ەشتەڭەدەن ءجۇزى شىمىرىكپەيتىن يمانسىز بولۋ كەرەك پە، قالاي؟ ءتىپتى، وسى تەمىركەلەردىڭ ءوزى كوك دۇكەنگە كىرگەندە قازان-اياق ۇستاعان قاتىنداي، پريلاۆكانىڭ ار جاعىنا تۇرا قاپ، كىر، لاستان جيىركەنبەي، كوك نىلگە دەيىن ويماقتاپ ساتا جونەلەدى. وسىنداي شارۋاعا ارالاسسا بۇل قۇددى ءبىر جەرىن لاستاپ الاتىنداي، بويىن اۋلاق سالىپ، باسقا بىرەۋدىڭ قولىمەن پاي دا تاپپاق بولادى. وسى نيەتپەن ول ەبەيسىندى ساۋداعا شىعارىپ ەدى. ول ءقازىر قابىرعا بولىسىنىڭ ءجۇن-جۇرقاسىن جياتىن جالداپ. قالاعا قاتىناعان سايىن تاڭىربەرگەنگە سوقپاي كەتپەيدى. مىرزانىڭ بازارعا سالاتىن مالدارىن ۇيىر-ۇيىرىمەن ايداپ اپارىپ، اقشاعا اينالدىرىپ قايتىپ ءجۇر. باي اۋىلدىڭ كەزدەمەسى مەن شاي-شەكەرى دە سونىڭ موينىندا.
تاتار بايى بۇگىندە ەبەيسىنمەن امپەي. ونى شىنىمەن جاقسى كورە مە، الدە ءقازىر ءىش تارتقانسىپ، كەيىن وسىنىڭ ءبارىن ونىڭ ار جاڭ پيعىلىن انىقتاپ ءبىلىپ العىسى كەپ ىستەي مە، جاس مىرزاعا بۇل اراسى ءازىر ءدۇدامال. ءبىراق ءبىر انىق بىلەتىنى-تاتار بايىنىڭ ءبىر تۇستا ەبەيسىننەن جۇرەگى شايلىققان جەرى بار. سونان بەرى ەبەيسىن اڭگىمە بولا قالسا، تاتار بايىنىڭ ءتۇسى قاشىپ، تاقيا كيگەن باسىن شايقاپ: «ي-ي، ۋل اپەندەنى قوي! ۋل، ۋل بيك قيىن جىگىت»، — دەپ كۇبىرلەپ وتىرعانى.
تاڭىربەرگەن بولىس اعاسى مەن تاتار بايىن بەزبەننىڭ ەكى باسىنا قويىپ، ۇنەمى ىشتەي سالىستىرىپ جۇرەدى. اعاسى ءقازىر ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، ءورىسى مالعا تولدى. باسىنا ب ا ق قونىپ بولىس بوپ، ەل بيلىگى قولىنا تيسە دە، شىنتۋايتقا كەلگەندە ءالى دە بولسا مىنا ىلميگەن قالقان قۇلاق تاتار بايىنىڭ قوينىنا كىرىپ كەتۋگە ءازىر.
— كۋرنوس يۆان سىرالعى ەكەن. ەسىتكەن شىعارسىڭ، تاعى دا مايلاتىپ سالدى،— دەدى تاڭىربەرگەن.
— كۇپ ءما؟
— بەس مىڭ پۇتتان اسادى دەسەدى.
اڭداۋسىزدا ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي، تەمىركە قول-اياعىن باۋىرىنا جيىپ، بۇرىسە قالدى. تاڭىربەرگەن وعان كوز قيىعىن تاستاپ، جىميا قاراپ:
— سەنىڭ پرومسولىڭا جۇمىس تابىلدى. بەس مىڭ پۇت بالىقتى قابىلداۋ ساعان دا وڭاي بولماس. تەك، قايدام، تۇزىڭ جەتسە... — دەپ ەدى.
— يوق، يوق!— دەدى تەمىركە قولىن سىلكىلەپ. — مەن يۆاننان ءبىر قاداق تا بالىق المايمىن. ءشۋشى كۇنى ءوز بالىعىمدى سوليت يتارگا ءدا تۇزىم يوق، ۆيت.
— سوندا، ول سورلى قايتەدى؟
— وندا مەنىڭ شارۋام قانشا؟! ماعان دەسە بالىعىن سۋعا اعىزسىن.
تاڭىربەرگەننىڭ كۋرنوس يۆاندا الا الماي جۇرگەن ءوشى جوق. بولىس اعاسىنا بەرگەن سىرالعى بالىقتى بۇل كەشە ەكى تۇيە قىپ، شالقارعا جونەلتىپ جىبەرگەن-دى.
ءۇي ءىشى ءۇنسىز. تەمىركە ءالى دە بولسا كۇيگەن تەرىدەي بۇرىسكەن كۇيى. قۇدايمەندە بولسا-بولماسا دا كومەيىندە تۇرعان ءسوزدى قالاي باستاۋدىڭ رەتىن تابا الماي كۇرمەلىپ وتىر.
— بولىس اعامنىڭ كوپتەن بەرى سىزگە ايتقىسى كەپ جۇرگەن ءبىر شارۋاسى بار ەدى،— دەدى تاڭىربەرگەن.
تەمىركە كەنەت قان ءيىسىن سەزگەن كارى جىرتقىشتاي ءدۇر سىلكىنىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. وسىعان دەيىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ وتىرعان شۇڭىرەك كوزدىڭ جانارىنا شوق تۇسكەندەي جارقىراپ كەتتى.
ول الاقانىمەن قۇلاعىن قالقالاپ، بار بويىمەن قۇدايمەندەگە سوزىلدى.
— ءيا، باي؟.. — قۇدايمەندە ىرعالىپ قويدى.
— ءبىز... ەرتەڭ جايلاۋعا كوشەمىز...
ءىنىسى يتەرمەلەگەن اڭگىمەنى قۇلىقسىز باستادى. «كالەندى قۇرتقاننان ءىس بىتپەيدى، ءساتى ءتۇسىپ، ورايى كەپ تۇرعاندا ونان دا مىنا ىرگەڭدە كۇندە لاق ساپ وتىرعان بالىقشىلار اۋلىنا تىزە باتىرىپ الايىڭ؟» — دەپ كۇندە-كۇندە قىڭقىلداپ، قۇلاعىنىڭ قۇرتىن جەپ بولدى. بۇنىڭ وزىنە سالسا، الدىمەن كولەندى قۇرتپاق. مايلىڭ باسىندا بولعان كەشەگى وقيعادان كەيىن كالەنگە اسىرەسە قانى قاتىپ وشىگىپ العان-دى. قۇدايمەندە ءقازىر قاستاسقان كىسىنى شەتىنەن قول-اياعىن كىسەندەپ سىبىرگە ايداتقىسى كەلەدى دە تۇرادى.
— ءبىز ەرتەڭ جايلاۋعا كوشەمىز، — دەپ بولىس قۇلىقسىز باستاعان الگى اڭگىمەگە قايتا ورالدى. — سونان قاشان كۇز ءتۇسىپ، جەرگە كىربىك قار جاۋعانشا جاعاعا كەلمەيمىز. مويىن الىسقا تۇسكەسىن ەل تىزگىنىن ۇستاعان كىسى باسقا جاققا بۇرىلا الماي كەتە-تۋڭ.
— البەتتە! يە، باي؟..
— كوڭىلىڭە كەلمەسىن، سەندەردىڭ بالىقشىلارىڭ تۇكتىڭ ءمانىسىن بىلمەي-تۋڭ. ءبارى دە انادان تۋعالى تۇيە باققان قىر قازاعى... وزدەرى قىر قۇسى سياقتى، ءتىپتى توبىعى باتاتىن سۋدان قورقا-تۋڭ.
تەمىركە كويلەك جاعاسىنان قىلقيىپ شىققان قىلدىرىقتاي موينىن قۇدايمەندەگە قۇلىقتانا سوزىپ، قالقيعان قۇلاعىن ونىڭ ءدال اۋزىنا توستى:
— يە، يە، باي؟
— انا، جار باسىنداعى بالىقشىلاردى بىلەسىڭ عوي؟
— البەتتە، البەتتە، باي...
— بىلسەڭ، ولار انادان تۋعالى تەڭىز كەشىپ، تور سۇيرەتىپ جۇرگەن كاسىپشىل كىسىلەر. تەڭىزدىڭ استىن ءوز وتىنىڭ باسىنداي بىلە-تۋڭ.
تاڭىربەرگەن شىنتاقتاپ جاستىقتى ىسىرىپ، تەمىركەنىڭ ءدال قاسىنا تاقىمداسا وتىردى.
— سىرت كىسى كورەگەن كەلەدى. مەن دە بايقاپ جۇرەم: بالىعى كوپ جەرگە ولار اۋ-تورىن جايىپ، سەنىڭ كىسىلەرىڭدى قاقپايلاپ شەتكە ىسىرا بەرەدى.
— مىرزا بيك... بيك دۇرىس ايتىپ وتىر،— دەدى تەمىركە.
— اسىلى، سەن بالىعى كوپ جەرلەردى بولىستىڭ قاعازىمەن ءوز مەنشىگىڭە قاراتىپ ال، — دەپ، ەپتى جىگىت بۇلاردىڭ باسىنا كەلمەي وتىرعان ءبىر ويدى كوزەمەلدەي قويدى.
قۇدايمەندە شوشىپ كەتتى:
— ءاي، قايدام... قياناتتىڭ دا شەگى بار. ول دۇرىس بولار ما ەكەن؟
— بولادى. ابدەن بولادى. بۇل، بيك عاجاپ اقىل. جاس مىرزا، ماتۋر. بيك ماتۋر جىگىت، — دەپ تاتار بايى تاڭىربەرگەندى ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى دا، سوسىن قۇدايمەندەگە بۇرىلدى، — ەندىگى جەردە ءبىز بالىعى كوپ جەرلەردى زاپرەتنايا زونا ىستەيمىز.
— قازىرەت دەيسىڭ بە؟— دەدى قۇدايمەندە.
— جوق، زاپرەت... زاپرەتنايا زونا. ونداي جەرگە بولىستىڭ ۇلىقساتىنسىز ەشكىم ءوز بەتىمەن بارىپ بالىق اۋلاي المايدى. زاڭ، بيت. ماتۋر زاڭ.
— اسىرەسە، انا كالەن، موڭكە، راي، دوس سياقتىلاردىڭ اياعىن قيا باستىرماۋ كەرەك.
— ءيا، ءيا، مىرزا دۇرىس ايتادى. زاپرەت جەرلەرگە ولار اۋ سالسا...
— اۋىن سىپىرىپ ال! قايتارىپ بەرمە.
— ماتۋر جىگىتسىڭ، بيك، بيك ماتۋرسىڭ... اۋىن قايتارىپ بەرمەيمىز. — تاڭىربەرگەن راحاتتانا كۇلدى.
— بايدىڭ بۇنىسى اسىق ويناعاندا المەندىرەك بالانىڭ: «بۇك تۇسسە دە مەنىكى، شىك تۇسسە دە مەنىكى»،— دەگەنىندەي بولدى عوي.
تەمىركە جاس مىرزانىڭ وزىنەن سىباعا دامەتەتىن سىڭايىن بايقادى دا، قىلقيعان قۇرىقتاي موينىن ىشىنە تارتىپ، ءبىر ۋىس بولا قالدى:
— سەنىڭ ەڭبەگىڭدى، مىرزا، ءىنشاللا ۇمىتپاسپىن.
* * *
جۇمىس ىستەپ، كىشكەنە جانى قينالسا، ءۇي ىشىنەن جانجال شىعاراتىن سىلتاۋ ىزدەيتىن قاراقاتىن ءبىر ارقا وتىندى ەسىك الدىنا جىعا سالىپ: «ۋھ، قارا بايلانعىردىڭ ارقانى يىعىمدى قيىپ كەتتى عوي»،— دەدى. اقكەمپىر ۇندەمەدى. ال، قاراقاتىننىڭ ءدال اۋزىنان تۇسكەندەي، استىڭعى ەرنى ۇستىڭگى ەرنىنەن ءبىر سۇيەم ءسۇيريىپ وزىپ، ءسوز تىلەپ تۇراتىن بويجەتكەن قىز-بالكۇمىس ءتور الدىندا تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر ەدى. قىزىنىڭ بەت-اۋزىن دولىلىق بۋىپ سازارا قالعان مەكەرلىگىن جاراتپاعان قاراقاتىن:
— وي، بەتىڭ تىلىڭگىرى اقبالا قۇساپ بەدىرەيۋىن قاراش! — دەپ ەدى:
— ءوزىڭنىڭ بەتىڭ وقىپ تۇرعان شىعار!— دەدى قىز.
— ە، مەنىڭ بەتىمنىڭ نەسى بار؟ كوپ بولسا بەتىم وتىن ارقالاپ، جانىم قينالعاسىن قارايسا قارايعان شىعار.
— يە، باسقا كەزدە اپپاق دەگەن... — قاراقاتىن قىزىنا وقتى كوزىمەن اتا قارادى:
— موڭكەنىڭ قاتىنى قۇساپ، بالپىلدا دا وتىر سولاي.
— ءوزىڭ بالپىلدامايتىن شىعارسىڭ؟..
— تۇتاق! سەن مەندەي دە بولا المايسىڭ. انا سۋدىر احمەتتىڭ قاتىنى قۇساپ، سوڭىرا بايىڭ كۇندە-كۇندە شاشىڭنان سۇيرەپ، تاياق استىندا جۇرەرسىڭ-اۋ، سەن بەيباق.
باسىنان ءسوز اسىرىپ العانىنا كۇيىنگەن قىز ىزادان ءىشى ورتەنە جازداپ، جىلاپ جىبەردى. قىزىنىڭ بەتىن قايتارعانىنا كوڭىلى كونشىگەن قاراقاتىن الگىدەي ەمەس، ەندى كوڭىلدەنىپ، قىزىل ءتىلدى بەزەپ، ءسوز تالاستىرعان سالعىلاستا الدىنا جان سالمايتىن ءدىلمارلىعىنا ىرزا بولعانى سونشا، ول ەندى ءوزىنىڭ دە ۇل ءوسىرىپ، قىز تاربيەلەپ وتىرعانى ەسىنە ءتۇسىپ:
— سەن جاقسى بولسىن دەپ ايتام،— دەدى بىقسىپ جانباي جاتقان وتتى ۇرلەپ، — سوڭىرا بارعان جەرىڭدە ابىسىن-اجىندارىڭ «ايتسا دا ونەگەلى، كورگەندى انانىڭ قولىنان وسىپ-ونگەن قىز عوي»،— دەسە، وزىڭە دە، بىزگە دە جاقسى. كورىنگەننىڭ اۋزىندا ءسوز بولاتىن سەن الدەكىمنىڭ قىزى ەمەسسىڭ. قۇدايعا شۇكىر، اناڭدى ەل بىلەدى. وسى ەلدىڭ باس-اياعى... ءاي، مىنا جاۋ جەگىر وتقا نە بولدى؟ نەگە تۇتامايدى؟
قاراقاتىن وشاق الدىنا تىزەرلەپ وتىرا قاپ، ەڭكەيىپ ارى-بەرى ۇرلەپ ەدى، وتىن ءبارىبىر تۇتامادى، كوك ءتۇتىن كوزىنە كىرىپ، قاقالىپ-شاشالىپ ءاپى-شاپى بوپ جاتقاندا، قاستان شىقپاعىر اقكەمپىر، سىرتقا اپارىپ كورپە-توسەكتى قاعىپ، ىشكە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ جىنىنا تيگەنى:
— وسى ءۇيدى ۇستاپ وتىرعان سەن بە ەدىڭ؟! وسى ءۇيى قۇرعىردا توسەك قاعاتىن كىسى بار ەمەس پە؟!
ءۇي ءىشىنىڭ تىنىشتىعىن ويلايتىن كەمپىر ءۇن-تۇنسىز پەش تۇبىندەگى ءوزىنىڭ داعدىلى ورنىنا بارىپ وتىردى.
— وتتى جاعىپ قويساڭ قايتەدى؟ قولىڭا جۇعاتىن با ەدى؟
— ۇيدە وتىن بولمادى عوي.
قاراقاتىننىڭ كوكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلدى. قايىس قارا بەتكە قاپەلىمدە مىسقىل ويناپ، كەۋدەسى قايقاڭداپ، قوس ءبۇيىرىن تايانىپ شىعا كەلدى:
— وتىن جوق بولسا، وتىنعا بارساڭ قاعىندى كەلەتىن بە ەدى ساعان؟ Ac ءىشىپ، اياق بوساتقاندا بارىمىزدەن ارتىقسىڭ.
— ەي، جارقىنىم، اسىڭ وزىڭە. تىنىشتىعىمدى بەرسەڭ بولادى.
— تىنىشتىڭ پا ساعان؟!.
اقكەمپىر كەلىنىنە قاراپ ەدى، توسەگىنەن شۇبار الا جىلان شىققانداي، تۇلا بويى تىتىركەپ كەتتى. ارىق ايەلدىڭ ءقان-سولسىز بەتىندە راحىمنىڭ ءىزى جوق ەكەن. «قازينەسى كەڭ قۇداي-اي، بۇل پالەنى جالعىزىمنىڭ ماڭدايىنا قايدان تاپ قىلدىڭ؟ »
قاراقاتىن بالالارىن تاماقتاندىرعاسىن، كۇيەۋىنىڭ كەلۋىن كۇتپەي، سىعىراڭ شامنىڭ بىلتەسىن باسىپ جاتىپ قالدى.
دوس ءبۇل كۇنى دە ءتۇن ورتاسى اۋا كەلدى. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ. اياعىن باسقان سايىن سۋ شۇلعاۋ سەلىككەن بايپاقتى ەتىك قورق-قورق ەتەدى. كيىمشەڭ بويىمەن قيسايعان كەمپىر ورنىنان تۇرىپ بالاسىنىڭ سىرت كيىمىن شەشىندىردى. شۇلعاۋىن سىعىپ الدى.
— مىناۋ نە كورىم؟! تاڭنىڭ ءبىر ۋاعىندا كەتىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەلدىڭ. جاۋراپ ءولىپسىڭ عوي، سورلى بالام.
كەلىنى تۇرام دەگەنشە، اقكەمپىر وت جاقتى. وشاق الدىنا كورپە جايدى. قازان استىندا مازداعان قىزىل شوقتى بەرى تارتىپ، بالاسىنىڭ ارقاسىنا جىلى كيىم جاپتى. سونىڭ وزىندە دوس تۇلا بويى جىلىماي، دىرىلدەپ ۇشىپ بارا جاتتى.
— بالىقتارىڭ نە بولدى؟ وتكىزە الدىڭدار ما؟— دەدى كەمپىر.
— قۇرىدى. يت پەن قۇستىڭ اۋزىندا كەتتى.
— نە دەيدى؟ انا تەمىركە شىركىن اقىرى المادى ما؟
— جوق.
— قايىرىمسىز، قاتىگەز ەكەن، شىركىن نەمە.
تاڭ الدىندا ءبىر ساعات عانا مىزعىعان دوس ويانا سالىسىمەن اناسى ازىرلەپ قويعان استى اپىل-عۇپىل ءىشتى دە، سىرتقا شىقتى. دالا تاستاي تۇمان. تەڭىز جاعاسىنا جاقىنداعان سايىن ءاقسۇت تۇمان دۇنيەنى باسىپ تۇردى. دىمقىل سىز اۋا دا تىنىستى اۋىرلاتىپ، دوس دەم اراسىندا القىنىپ قالدى.
كالەن مەن موڭكە ۇيگە قايتپاپتى. قاسىندا بەس-التى كىسى. تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەن بالىقتىڭ باسى-قاسىندا ءجۇر ەكەن. ءبارى بىردەي ءيىنى ءتۇسىپ كەتكەن. بيىل قىس باسىنان قايرات قىلعان وسى كىسىلەردىڭ بۇل وڭىردە سۇزبەگەن تەڭىز ءتۇبى قالماعان-دى. اۋەلى بۇلار كولقورانىڭ، ونان بەكىرە، قاياز جۇرەتىن دامەلى قايىرىم ەدى دەپ بوزبيەنىڭ تۇسىن ءسۇزدى. ءبىراق قاي جەردى قالاي سۇزسە دە بالىق شىقپاي، سالى سۋدان قايتىپ جۇرگەندە، قۇداي بەرىپ، قاراجاردىڭ استىنداعى قايىرىمنان قارىق بوپ ەدى. بۇلاردىڭ سورىنا قاراي، تاتار بايى كەلىسىمگە كەلمەي، قاسارىپ وتىرىپ العاسىن، باسقا جول ىزدەدى. تۋ سوناۋ قازالى، قامباش، شالقار شاھارلارىندا تىرەك، دۇكەن ۇستاپ وتىرعان ورىس، تاتار بايلارىنا توڭ بالىقتى ارزان باعاعا ساتاتىن بولىپ كەلىسكەسىن ەل اراسىنان كىرەشى ىزدەپ ەدى. وعان جۇك تارتاتىن مىقتى كولىك شىقپادى. كولىگى بار بايلار نەسيەگە سەنبەي، اقشاڭدى اۋەلى الاقانعا سال دەپ وتىرىپ الدى. سونىڭ اراسىندا ون كۇن ەتىپ ەدى. بالىق يت-قۇستىڭ اۋزىندا كەتتى. ول از دەگەندەي، كوكتەم كۇنى شۇعىل جىلىپ، قار ەرىپ، مۇز ءۇستى شۇرق-شۇرق تەسىلىپ قىزىل سۋ باسىپ بارادى. بۇگىن، اسىرەسە، تۇسكە قاراي كۇن قاتتى جىلىپ، توڭ بالىقتار سۋ بەتىنە قالقىپ شىقتى. ءتۇس اۋا ءالسىز مۇز ءار جەردەن جارىق اشىپ، بۇلاردىڭ كوپ بالىعى تەڭىزگە كەتتى. بۇلار نە ىستەرىن بىلمەي، شاراسى قۇرىپ تۇرعاندا پرومسول جاقتان كۋرنوس يۆاننىڭ قاراسى كورىندى. تۇنىمەن ۇيقى كورمەي، جىلاپ شىققان با، كوزىنىڭ الدى كۇلتىلدەپ ءىسىپ، جانارى قانتالاعان قىپ-قىزىل. ءبىر جانعا نە كوز سالمادى، نە ءتىل قاتپادى. قىزىل سۋ بەتىندە قالقىعان بالىقتىڭ ءارقايسىسىن ءبىر تەۋىپ، قۇتىرعان قاسقىرداي ەرسى-قارسى كەزىپ ءجۇردى دە، كەنەت «ەح-ح-ح!» دەپ، ءوز باسىن ءوزى جۇدىرىقتاپ توپەلەي باستادى. ەسىرىك حالدە ەكى كوزى تۇك كورمەي، تەڭسەلىپ ءجۇر ەدى، اياعى استىنداعى جارىقتى بايقاماي، تۇڭعيىق قارا سۋعا كۇمبىر-سامبىر قۇلاپ ءتۇستى. سول ارادا تۇرعان كىسىلەر جابىلىپ سۋدان ارەڭ شىعاردى.
— ءۇسىپ ولەسىڭ. سورلى، تەزىرەك ۇيگە جەت!
كۋرنوس يۆان ەشكىمگە قۇلاق اسپاي، تۇلا بويىنان سۋ سورعالاپ قالشىلداپ ۇشىپ بارا جاتىپ تا ءوز باسىن ءوزى جۇدىرىقتاپ زارلاپ ءجۇرىپ الدى. ۋ ىشكەن يتتەي ىڭىرسىپ، ءتىسىن شىقىر-شىقىر قايراپ ءجۇر.
— قۇرتتى! قۇرتتى مەنى، قۋ تاتار! قايدا ءوزى، جارىپ ولتىرەيىن...
سۇيدەدى دە، اياعىنداعى ىشىنە سۋ تولعان ەتىكتى قورقىلداتىپ جاعاعا جۇگىردى. ءدال وسى كەزدە ءۇي الدىنداعى بيىك اق شوقالاقتىڭ باسىنا شىعىپ تۇرعان تەمىركە سونادايدان كۋرنوس يۆاندى كورىپ: «ءا، شوقىنشىق، ساعان بۇل ءالى از»،— دەدى. كۋرنوس يۆانعا قانى قاتاتىن رەتى بار. فەدوروۆتىڭ پرومسولىن ساتىپ العاسىن ول ىلە-شالا كۋرنوس يۆانعا ءسوز سالدى: «بالىقتىڭ ءمانىسىن بىلەسىڭ عوي. ماعان بەدىرەتشىك بول»، — دەپ ءوتىنىپ ەدى، ول كونبەدى، تابىس ورتاق «پاي شەرىك» دەگەن قولقاسىنا دا قۇلاق اسپاي، بۇل نەعۇرلىم جالىنسا، ول سوعۇرلىم شالقايىپ جاتىپ الدى. ونىمەن دە قويماي، تورگ كەزىندە تەمىركەنىڭ الدىن وراپ، جيعان-تەرگەن بار اقشاسىنا فەدوروۆتىڭ اۋ-قۇرالىن تۇگەلدەي ساتىپ الدى. تەمىركەمەن دە، ونان دا باسقا ءبىر كىسىمەن قوس بولماي، ءوز الدىنا دەربەس تالاپ قىلعىسى كەلدى دە، وسى وڭىردەگى ءوزى بىلەتىن كاسىپقوي، تاجىريبەلى كىسىلەردىڭ ءبارىن تۇگەلدەي جالداپ الىپ ەدى.
— ءاي، تەمىركە! كاكەتاي!..
— ءنارسا؟ ءنارسا دەپ تۇرسىڭ؟
— تىم قۇرىسا... قالعان بالىعىمدى...
— يوق، يوق! سەنىڭ ءۇسىپ كەتكەن بالىقتارىڭ ماعان كەرەكمي.
— بايەكە-اي!.. اياعىڭدى جالايىن... قالعان بالىعىمدى الشى!
— ي-ي، اللا! قوي ەندى. نەشىك بيبەرەكەت ادام ەدىڭ ءوزىڭ. سەنىڭ ءۇسىپ كەتكەن بالىقتارىڭ تۇگىل، ءوزىمنىڭ بالىعىمدى سوليت يتارگا ءدا تۇز يوق. ال، قوش!
تەمىركە ۇيىنە كىرە بەردى، تەك ەسىكتى جابار جەردە ارتىنا بۇرىلدى. ءۇستى-باسى سۋ-سۋ، سىلەيىپ تۇرعان كۋرنوس يۆانعا كۇلىمسىرەي قولىن كوتەرىن: — قوش، اپەندە يۆان!— دەدى دە، ول بىردەڭە دەگەنشە بۇل ەسىكتى جاۋىپ الدى.
ءۇمىتى ابدەن قىرقىلعان كۋرنوس يۆان وسىدان كەيىن ەندى قايتىپ بالىقتىڭ باسىنا بارعان جوق. ۇيىنە اياعىن سۇيرەتىپ قۇر سۇلدەرى ازەر جەتتى.
كۇيەۋىنىڭ تۇرىنەن شوشىپ كەتكەن شۋرا ساسقالاقتاپ ارتىنا قاراي شەگىنە بەردى. كەنەت جاۋىرىيى جارعا تىرەلىن تۇرا قالدى. كۋرنوس يۆان ءدىر-دىر ەتكەن ايەلگە وسىلاي ءتونىپ كەلدى. قوس قولىمەن ايەلدى يىعىنىڭ باسىنان مانجامدى شەڭگەلمەن قاتتى قىسىپ ۇستاپ، كوزىن كوزىنەن ايىرماي تەسىلە قاراپ تۇردى دا، كەنەت قارق-قارق كۇلدى:
— مۇراگەر!.. حا-حا-حا-ا!
* * *
كالەن قولى ءسال بوساسا، جۇرتتان جىرىلىپ وڭاشالانا بەرەتىن بوپ ءجۇر. كەيدە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن ۇيقتاماي، قاراڭعى ۇيدە كوزى اشىق جاتادى. وسىندايدا باسىنا قايداعى -جايداعى كەلىپ، بىردە كۋرنوس يۆاندى ويلايدى. سورلى قاڭعىپ كەتتى. تەڭىزدىڭ بۇل بەتىنە ءقازىر تاتار بايى ءبىر ءوزى قوجا. ونىمەن وسى وڭىردەگى ورىس بايلارى دا ەسەپتەسەدى. ونىڭ الدىندا قۇدايمەندە بولىس قول قۋسىرىپ تۇرادى. ەڭ ار جاعى نە ىستەسە دە ءبىر جانعا ىم -جىمىن بىلدىرمەي ىستەيتىن ايلالى، اككى تاڭىربەرگەننىڭ ءوزى بىردە بولماسا بىردە اڭداماي تاتار بايىنىڭ تىرناعىنا ىلىگىپ قالاتىنداي سەسكەنىپ، ونىڭ الدىندا ۇنەمى ەتەك-جەڭىن جيىپ وتىراتىن بولدى. ال، كۋرنوس يۆان قوڭقالاقتاپ ءجۇرىپ تەمىركەنىڭ ءبىر تارپىعانىنان شىقپادى. وسىعان دەيىن كۋرنوس يۆاننىڭ قول استىندا ىستەپ كەلگەن بالىقشىلار كۇندەلىك قازان قايناتىپ وتىرعان كۇنكورىس كاسىبىنەن ايىرىلىپ قالدى، تەمىركە كەرەك دەسە ولارعا اۋ-قۇرال بەرمەدى.
باياعىداي ەمەس، بۇل كۇندە بالىققا جالداناتىن كىسى كەپ. جۇتقا ۇشىراعان قىر قازاقتارى جىل سايىن اتاقونىسىن تاستاپ، تەڭىز جاعاسىنا اعىلادى دا جاتادى. ولاردىڭ سورىنا بيىلعى الاساپىراننىڭ اياعى ۇزاققا سوزىلىپ، بالىقشى اۋىل قاتتى كۇيزەلىپ تۇر ەدى. بۇندايدا ءبىر مەزگىل اققا يەك ارتاتىن مال-تەگەنە دە جوق. بالىق اۋلايتىن اۋ-قۇرال تاعى جوق. باسقا كوسىپ تابا الماعان سوڭ كوكتەمدەگى الا قاردىڭ تۇسىندا كالەن وسى ءوڭىردىڭ قالاعا بالىق تاسىعان كىرەشىلەرىنە ىلەسىپ، شالقار شاھارىنا جول تارتىپ ەدى، ءبىر جەتىدەن كەيىن قايتىپ ورالدى.
ءۇستى-باسى سارى الا باتپاق. ساقال-شاشى ءوسىپ، كوزى ۇڭىرەيىپ جۇدەپتى. قالادا تۇراتىن تانىستارىنان اۋ توقيتىن از عانا ءجىپ اكەپ، ءار ۇيگە ءبولىپ بەردى. بۇنان كەيىن دە كالەن قول قۋسىرىپ وتىرماي، تاعى دا تالاپ قىپ، قاسىنا رايدى الىپ، تۇبەكتەگى اۋىلعا تارتتى. وسى ساپاردا راي ەسبول اتاسىنىڭ بۋراسىن الىپ، كالەن ەل ىشىندەگى كوڭىلدەس ءبىر دوسىنان تۇيە ءمىنىپ قايتتى. سوسىن وزدەرىنە قاراستى ۇيلەردىڭ ىسكە اسار لىپاسىن جيىپ الدى دا، راي ەكەۋى كورشى اۋىلدىڭ استىقشىلارىنا ىلەسىپ قوڭىرات استى. قوڭىرات ساپارى قاشاندا ءقاۋىپتى. قالاشىلار جۇرەتىن كەرۋەن جولدا ۇرىلار كوپ دەگەن سۋىق حابار ەستىلىپ جاتاتىن.
اقبالا رايدىڭ بارعانىنا قارسى بولدى. «ۋلاپ-شۋلاپ جاتقان بالا-شاعا جوق، كوپپەن بىرگە كۇنەلتەرمىز»، — دەپ قاينىسىن ازعىرىپ كورىپ ەدى، ءبىراق راي كونبەي، ءتۇس اۋا جولعا شىقتى. قاسىنا بوبەكتى ەرتكەن اقبالا قاينىسىن اۋىل سىرتىنا ۇزاتىپ سالدى. جاستار قىسىلماسىن دەگەن ويمەن كالەن ىلگەرى وزىپ كەتكەن قالاشىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، تۇيەسىن تايراقتاتىپ جەلە جونەلدى. تاقىمىنا باسىپ العان قارا شوقپارى بار. قالىڭ تىماق، قالىڭ كۇپى كيگەن نار تۇلعالى ءىرى كىسى جازىلى تۇيە ۇستىندە وتىرعاندا سىرت قاراعان كىسىگە ءتىپتى ايباتتى ەكەن.
كالەندى كورگەسىن اقبالانىڭ جۇرەگى ازداپ ورنىنا ءتۇستى. تەك كالەن ءبىر قىر اسىپ، كورىنبەي كەتكەسىن ۇرەي قايتا بيلەدى. بۇرىن بۇنداي ەمەس-تى. اكەسىنە تارتقان اقبالا بۇرىن قانداي جاعدايدا دا ءوزىن دە، ءوڭىن دە بيلەپ، انشەيىندەگى سىرباز، جايدارى قالپىن ساقتاپ وتىرار ەدى. وسى جولى بۇعان بىردەڭە كورىندى. كىم ءبىلسىن، الىس جولعا بارا جاتقان قاينىسىن ۋايىمدادى ما، الدە ءوز جايىنىڭ قايتەرىنە كوزى جەتپەي، الاڭجارلى بوپ جۇرگەن ەكىۇداي جاعدايىن ۋايىمدادى ما، ايىرىلىسار جەردە جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن اۋزىن باسىپ ءۇنسىز جىلادى. بوبەك تە جىلادى. راي سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ ەدى، ءبىراق ولار عانا ەمەس، ءوزىنىڭ دە كوڭىلى بوساپ بارا جاتقانىن كوردى دە، جەدەلدەتىپ جەلە جونەلدى.
بۇل كۇندەرى اقبالا ۇيگە سىيمادى. وڭاشا قالسا، ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن سەزەدى. اڭعال-ساڭعال ۇيدە كوڭىل بولەتىن ەشتەڭە جوق. قۇنداقتاۋلى بالاعا كوز توقتامادى. كۇنى تولماي تۋعاسىن با، تىم قۇرىسا، جىلامايدى. مەزگىلىمەن وياتىپ ەمىزبەسەڭ، وزدىگىنەن ويانبايدى. سوندايدا ءولىپ قالعانداي كورىپ، جۇگىرىپ بارىپ قۇنداعىمەن كوتەرىپ الۋىن السا دا، ءبىراق كوزىن اشپاي سۇلق جاتقان شارانانى قايتەرىن بىلمەي اقىرىپ وتىرىپ قالادى.
ەلامان ۇستالعالى ۇيدەن شىقپادى. انا جولعىدان كەيىن سۋدىر احمەت تە اياعىن باسپاي قويدى. رايدىڭ اجەسىنەن باسقا ءبىر ۇيگە باس سۇقپاي كۇندىز-تۇنى قاڭىراعان ۇيدە قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ، كوڭىلى قۇلازىپ وتىرادى دا قويادى. ءدال وسىلاي جالعىزدىڭ قيناپ، جەر بەتىنە سىيماي قويعاندا، تىم قۇرىسا، جاس بالانىڭ جىلاعانىن اڭساۋشى ەدى.
قاينىسىن شىعارىپ سالعان كۇنى بۇعان، اسىرەسە، قيىن بولدى. ءوز ۇيىنە ءوزى بەتتەمەدى. ىشكە كىرەرىن دە، كىرمەسىن دە بىلمەي، ەسىك الدىندا ىركىلىپ ءبىراز تۇردى. ءبىر كەزدە ءوزىن ەڭسەلەگەندەي بوپ زورعا دەگەندە تابالدىرىقتان اتتاي بەردى دە، قالشيىپ تۇرا قالدى. مىنا ادىرا قالعىر ۇيگە كىرگەسىن دە اياعىن ىلگەرى باسپاي، ەسىك الدىندا اڭتارىلىپ قالدى دا، سوسىن بۇرىن-سوڭ وت باسىندا ىستەمەگەن ادەتىن ىستەپ، جولدا تۇرعان ىدىس-اياقتاردى تەۋىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن اڭكى-تاڭكى قىلدى. كۇيىك كوتەرگەن ايەل بۇعان دا مىسە تۇتپاي، تۇلا بويىن دولىلىق بۋىپ قالشىلداپ كوگەرىپ الدى. «و، قۇداي، كورسەتپەگەن نەڭ قالدى؟ باسە... ەندى نە قالدى؟ الدە...» جانارى جالىنداعان كوز بالىق سوياتىن پىشاققا ءتۇستى. بۇرىن باسىنا كەلمەگەن سۇمدىق ويعا نيەتى اۋىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ تۇر ەدى، ءدال قاسىنان «پىس» ەتكەن دىبىس شىقتى. قۇددى ۇياداعى بالاپان ۇنىندەي، قۇلاعى شالعان ەمىس-ەمىس دىبىستان سەلك ەتتى. كۇندە وسى مەزگىلدە ەمىزەتىن بالاسى ەكەن. يمانى ۇشقانى سونشا، جۇگىرىپ بارىپ پەش تۇبىندە جاتقان بالانى قۇنداعىمەن كوتەرىپ الدى. يمانىن ۇشىرعان جاڭاعى سۇمدىق بۋىنىن اكەتتى مە، اياق استىنان ءالى قۇرىپ باراتتى. بالانى قولىنان ءتۇسىرىپ الاتىنداي قورقىپ، جالما-جان باۋىرىنا تارتىپ، قىسىپ الا قويدى دا، اياعى باسىپ تۇرعان جەرگە وتىرا كەتتى. الگى بىردە ءوزى تىڭقيتىپ وراعان قۇنداق اراسىنان شالا تۋعان نارەستەنىڭ ءبىر شوكىم بەتى ازەر كورىندى. كۇندە-كۇندە وسى مەزگىلدە تارىنىڭ تۇيىرىندەي جانارى جىلتىراپ، وقتا-تەكتە ءبىر پىس ەتىپ ەرنىن قايزاپ جاتاتىن بالا بۇگىن ويانبادى. اۋزىنا اپارعان ەمشەككە دە سەلت ەتپەي، ەرنىن جىمقىرىپ الدى. سوسىن اقبالا ءۇش جاعى تەرشىگەن ءتومپىش تاناۋىن شىمشىپ ەدى، بالا «پىس» ەتتى دە، بەتىن ورمەن بۇرىپ اكەتتى.
— ءاي! ءاي، ازاماتىم!— دەدى دە، اقبالا توقتاپ قالدى. ەندى بىردەڭە دەسە، كوزىنە قۇيىلعالى تۇرعان جاستى كۇشپەن تەجەپ، ءبىراز وتىرىپ بارىپ. — ءاي، قاسىمداعى قارام. قۇلىنىم. قۇلىنىم-اۋ، دەدى دەمى دىرىلدەپ، — قاشانعى ۇيقتاي بەرەسىڭ؟ ويانشى! كوزىڭدى اششى، قۇلىنىم!
بالا بۇعان دا سەلت ەتپەدى.
— قۇداي-اۋ، نە جازدىم؟ نە پيعىلىمنان تاپتىم؟ — وت جانباعان ءۇي ىزعىپ تۇر. انا كوكىرەگىن جارىپ شىققان جاڭاعى ىستىق سەزىم تۇتانا ءتۇستى دە، وتى وشكەن وشاقتاي ساتتە سۋىپ، جالعىزدىڭ زارىن تارتقان ادەتتەگى شەرلى، نالالى ءحالىن قايتا تاپتى. قۇنداقتاعى بالا قولىنان ءتۇسىپ، تىزەسىندە جاتىر. كۇن باتتى ما، جوق پا، بەلگىسىز. ىمىرت ۇيىرىلگەن، قۇلازىعان جايداق بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشى تۇكسيىپ، قاراكولەڭكە جان-جاقتان تۇتاسىپ كەلەدى. كۇندەگى تىرلىك وسى. بۇندايدا قولى ەشتەڭەگە بارمايدى. كەيدە قازان كوتەرمەي، قىزىل ىڭىردەن بالاسىن قاسىنا الىپ مۇزداي توسەككە قيسايىپ جاتا كەتەدى.
ەلامان ايدالىپ كەتكەلى كوز جاسى قۇرعامادى. اسىرەسە، العاشقى كۇندەرى قيىن سوقتى. قۇلازىعان ۇيدە جالعىز جاتقاندا ەلەگىزىپ، تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي شىققان كۇندەر بولدى. سوسىن اكە-شەشەنى ساعالاپ ءبىرجولاتا كوشىپ العىسى كەپ اناسى ارقىلى ءسوز سالىپ ەدى؛ ءبىراق ايتقانىنان قايتپايتىن اكە «كوزىم. تىرىدە ەلاماننىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپايمىن »، — دەپ بەت باقتىرمادى.
استىقشىلار كەتكەن كۇنى تەڭىز بەتتەن داۋىل تۇردى.. سوقىر شام جالپ ەتتى دە، ءسونىپ قالدى. جاپقىشسىز قىسقا مويىنى پەشتىڭ كومەيى گۇرىلدەپ، توپساسى بوساعان جامان ەسىك سىقىرلاپ،ءى جەل ىزعىعان تاس قاراڭعى ءۇيدىڭ ءىشى الدەبىر قاراڭ-قۇراڭ كولەڭكەگە تولىپ كەتتى. قۇنداقتى باۋىرىنا قىسىپ العان اقبالا تاس قاراڭعى ءۇيدىڭ بۇرىشىنا تىعىلىپ، دىبىس شىعارۋعا قورقىپ، ءدىر-دىر ەتىپ وتىرعاندا ەسىك سىقىر ەتتى. الدەكىم ار جاعىنان سىپ بەرىپ ىشكە كىردى. اقبالا شىڭعىرىپ جىبەردى.
— قورىقپا. بۇل مەن... مەن عوي.
سۇيدەدى دە، الگى كىسى اياعىن ىلگەرى باسىپ، سىرتتان ازىرلەپ كەلگەن وتتىقتى شاعىپ جارىعىن الدىنا تۋرالادى.
— و، ءتاڭ-ىر... ءتاڭىرىم!..
ىشقىنىپ شىققان ءبىر ۇزىك داۋىس سونان ارى ورىستەمەي، كىلت ءۇزىلدى. سۇيتكەنشە ۇرەي ۇشىرعان قارا تۇنەكتى كەيىن سەرپىپ، تۇلكى تىماقتى، قارا مۇرتتى جىگىت وتتىق ۇستاعان قولىن ىلگەرى سوزىپ ۇمتىلىپ كەلدى دە، قۇنداق قولىنان تۇسە جازداپ، ەس-تۇسسىز، ءدىر-دىر ەتىپ تۇرعان ايەلدى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى. ەكەۋىن جاقىنداتپاي اراسىندا تىرەپ تۇرعان الدەنەنى كەيىن سەزدى. جاس مىرزا دەرەۋ قۇشاعىن جازىپ، كەيىن شەگىنە بەردى. ايەل قولىنداعى قۇنداقتى الۋىن السا دا، ءبىراق ونى قايتەرىن بىلمەي، اقىرىپ قالدى. باسقا امال تاپپاعاسىن قاراڭعى ءۇيدىڭ ارەگىرەك بۇرىشىنا اپاردى دا جەرگە قويا سالدى. ءالى دە ەسىن جيا الماي تۇرعان اقبالانى قۇشاقتاپ باۋىرىنا تارتتى. اقبالا سۇلق. ۇرەي ەسىن الىپ كەتكەن. اي-شايگە قاراتپاي، باۋراپ اكەتىپ بارا جاتقان ىستىق قۇشاققا قۇلاي كەتتى. قىزۋسىز، جالىنسىز قۇر سۇلدە. جاڭا ەسى شىعىپ قورىققاندا يەن دۇنيەدە ءوزىن ىزدەپ تاۋىپ، پانا بولعان ىستىق قۇشاققا كىردى دە، تىپ-تىنىش بولا قالدى. تاڭىربەرگەن دە سونى قالادى. سورلى ايەلدىڭ وزىنە-وزى كەپ، تىنىشتالعانىن كۇتتى دە، شاشىنان يىسكەپ تۇر ەدى. اقبالا كەنەت وكىرىپ جىلاپ جىبەردى.
تاڭىربەرگەن ۇندەمەدى. جۇباتقان دا جوق. قۇشاعىندا وكىرگەن ايەلدىڭ ءدىر-دىر ەتكەن دەنەسىن تاس قىپ باۋىرىنا قىستى دا، باسىن شالقالاتىپ سىرت جاعىنداعى توسەككە جىعا بەردى. توسەككە جىققاسىن ءتىپتى اي-شايگە قاراتپادى، وسىندايداعى وكتەم قيمىلعا باسىپ ءولىپ-تىرىلىپ ايمالاپ، شاشىنان، ماڭدايىنان ءسۇيدى. كەلەسىدە كوزىنەن، تاعى دا ماڭدايىنان ءسۇيىپ، الاۋلاعان ىستىق ەرنى ايمالاپ ءجۇرىپ اقبالانىڭ ەرنىن تاپتى دا، سۇلىكتەي قادالىپ، جابىسا قالدى. وسىعان دەيىن سولىعىن باسا الماي، سولقىلداپ جاتقان قۇر سۇلدە ەرنىنە ەرىن تيگەندە قۇددى، جاس تانگە شوق تۇسكەندەي ءدىر ەتتى دە، دەرەۋ جاسىن تىيىپ الا قويدى. ءوزى دە ورتتەي تۇتانىپ، شاپ بەرىپ جاس مىرزانى موينىنان قىسىپ الدى. وسى ساتتەن باستاپ جالعىزدىعى ەسىنەن تارس شىعىپ كەتكەن ەدى. ادىرا قالعىر دۇنيەسى قۇرعىردان شەككەن ءزابىر-جاپا دا ۇمىتىلىپ، تىرلىك شىركىننىڭ تاتتىلىگىن تاعى دا سەزگەن ەدى. جىگىت دەنەسىنە ءوز دەنەسىمەن جابىسىپ، جالاڭاش توسىنە بەتىن باستى دا، ءناپسىسى قۇرعىردىڭ قاشاننان قۇلقىنىن قۇرتىپ جۇرگەن زارۋىنە قايتا قاۋىشىپ ەدى...
جاس مىرزا ەندى اقبالادان شوشىندى. بالىقشىلار ەرتە تۇرادى. كوزگە تۇسپەي تۇرعاندا ءىز-تۇزىن بىلدىرمەي كەتكىسى كەلسە دە، وعان ءبىراق قۇتىرىنىپ العان ايەل جىبەرمەدى. مىرزانى قايتا-قايتا ايمالاپ، جالىنداعان جاس دەنەسىمەن جابىسىپ الدى.
سونان تەك تاڭ ساز بەرگەندە ارەڭ بوساندى. ەسىكتەن شىعا بەرگەندە ماڭدايشاعا ماڭدايىن ۇرىپ الدى. ءبىراق اسىققاندا ونى دا ەلەڭ قىلماي، سىرتقا اتىپ شىقتى. سول بويدا دەرەۋ بۇعا قاپ، اۋىل سىرتىنداعى قوڭىر توبەنىڭ استىنا قالدىرىپ كەتكەن اتىنا كەلدى دە، اياعىن ۇزەڭگىگە سالىپ تۇرىپ اۋىل جاققا كوز تاستادى. ول ەندى اسىقپادى. مۇرتىن سيپاپ، ميىعىنان ماساتتانا ءبىر مىرس ەتتى دە، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
* * *
سول كۇنى اقبالا ساسكە تۇستە وياندى. بىلايعى كۇندە ۇيقىدان تۇرعاندا دەنەسىن اۋىرلاپ، كەيدە باسى اۋىرىپ، تۇككە زاۋقى شاپپاي سۇلەسوقتاناتىن. بۇگىن قالجىراعان دەنەنى قوزعاۋعا ەرىنىپ ءبىراز جاتتى. ءتاتتى كىرەۋكە تۇتقان كوزىنىڭ الدى تۇماندانىپ، تاستوبەدەگى شەلىن العان شىڭىلتىر قوي قارنىن تۇتقان تەرەزەگە تەك نەمقۇرايدى سالعىرت كوز سالعانى بولماسا، وسى ءقازىر زەيىن قويىپ، دەندەپ قاراپ جاتقان جوق-تى. ەسىنە نە تۇسكەنىن قايدام، ول كەنەت جاستىقتان باسىن شۇعىل كوتەرىپ الدى. الدەنەگە اياق استىنان ابىرجىپ، اينالاسىن اسىعىس سيپالادى. ءبىراق قولىنا ەشتەڭە ىلىكپەدى. سوعان تۇسىنبەگەن ايەل ەسىنە الدەبىردەڭەنى تۇسىرە الماي، قاباق شىتا قينالىپ وتىرعاندا، كەنەت شۇعىل جادىراپ باسىن كوتەرىپ الدى. تۇندە توسەكتەن اۋلاقتاتىپ، تاستاي قاراڭعى ءۇيدىڭ ءبىر شەتىنە قۇنداعىمەن كوتەرىپ اپارىپ تاستاعان بالاعا نە بارا الماي، نە قاراي الماي، بەتى ورتەنىپ بەلى بۇگىلىپ وتىرىپ قالدى. سونىڭ ۇستىنە اكەسى كەلدى.
سۇيەۋ قارت كۇيەۋ بالاسى ۇستالعالى قىزىنا ءجيى قاتىناپ جۇرگەن-دى. بۇرىن شاي، قۇرت، ىرىمشىك اكەلەتىن. بۇل جولى ۇيىتكەن قوي ەتىن بۇزباي تۇتاس اكەلدى. ارقاسىنداعى زىلدەي اۋىر قاپتى قازاندىقتىڭ جانىنا ءدۇرس ەتكىزىپ تاستاي سالدى دا، تورگە شىقتى. تىماعى مەن ەتىگىن سوسىن شەشتى. كوزى قىراعى شال جاڭا ىشكە كىرەر-كىرمەستە قىزىنىڭ توسەگىنەن اۋلاق شەتتە جەتىمسىرەپ جاتقان قۇنداقتى كوزى شالعان ەدى دە، اق كىرپىگىن اشۋلانا قاعىپ، قالت ەتىپ تۇرا قالعان-دى. تورگە شىققاسىن دا قىزىنىڭ اجارىنا قادالىپ قارادى. ونىڭ بۇگىن نەگە كوزىن كوتەرمەي، شاي قۇيعاندا دا بەتىن ارى بۇرىپ سىرتتاي بەرگەن قازىرگى تۇرىنە تۇسىنبەي، اپپاق اق كىرپىگىن لىپ-لىپ قاعىپ وسقىرىنىپ قالدى. ءبىراق ۇندەگەن جوق. شايدى دا از ءىشتى. داستارحان جينالىسىمەن تۇرەگەلدى.
اقبالا قازانعا اس سالعىسى كەپ ەدى، سۇيەۋ قارت راي بەرمەدى. ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ ءۇيدىڭ ءتۇپ جاقتاعى قۇنداق جاتقان بۇرىشىنا بۇرىلىپ قارادى. سوسىن:
— شەشەڭ قۋاتتى. سالەم ايتىپ جاتقان،— دەدى دە، سونان ارتىق تىلگە كەلمەي شىعىپ كەتتى.
قىزىنا كەلگەن سايىن ءبىر سوعىپ كەتەتىن بۇل وڭىردەگى ءوزىنىڭ جاقسى باستاسى الىبيگە باردى. سۇيەۋ دەگەندە ءالىبيدىڭ دە شىعاردا جانى باسقا. ءالىبيدىڭ كەمپىرى قىستان قالعان ءسۇردى قازانعا تولتىرا استى دا، سىرتقا ساماۋىردى الا جۇگىردى.
— شايعا دەيىن بەسىن نامازىن وقىپ الايىق.
— نە دەيدى؟.. بولىپ تا قالعانى ما؟
— مۇنان وتسە قازا جىبەرىپ الامىز.
— راس شىعار. بەسىن نامازىڭ ءبىر پالە. كوكتەمدەگى ساۋىن مالىنداي، تىم مازاسىز، — دەپ سۇيەۋ تۇرەگەلدى. دالاعا شىعىپ ءىش دارەت الىپ كەلدى. بەسىن نامازدان كەيىن، باستاس ەكى شال سارى باۋىرساق، سارى ىرىمشىكتى ات جال عىپ توككەن ۇلكەن داستارحاندى ورتاعا الىپ، شايعا جاڭا وتىرا بەرگەن-دى. ءبىر جىگىت سۇرىنە-قابىنا كىرىپ، سىرتتا الدابەرگەن سوفىنىڭ اتتان ءتۇسىپ جاتقانىن حابارلادى. انشەيىندە اۋىر قوزعالاتىن ءالىبي تۇرەگەلدى. اسىققاندا كەبىسىن كيە الماي، قالبالاقتاپ ساسىپ:
— كەمپىر، تۇر. وتتىڭ باسىن بىلاي قاعىپ-سىلكىپ... بول، بول،— دەدى.
سۇيەۋ قارت باستاسىنىڭ مىنا قىلىعىن جاقتىرماي، كىرجىڭ ەتتى دە، تۇسىنداعى تەرەزەدەن سىرتقا كوز سالىپ ەدى؛ ءۇي الدىنا ادام-قارا جينالىپ قاپتى. قوشەمەتشىل كوپتىڭ ىشىنەن الدابەرگەن سوفىنىڭ ءىرى دەنەسى كوزگە باسقالاردان بۇرىن ءتۇستى. پۇشپاق ىشىكتىڭ ەكى ومىراۋىن اشىپ تاستاپتى. قامشى ۇستاعان قولىمەن ءبىر ءبۇيىرىن تايانىپ، كوپ الدىندا تۇمسىعىن كوتەرە سويلەپ تۇر.
— پاھ، پاھ!.. مىنا جاماننىڭ جەر بەتىنە سىيماي تۇرعانىن-اي! — دەدى سۇيەۋ قارت.
ىشكە بەس-التى كىسى كىردى. الدابەرگەن سوفى ءتور الدىندا وتىرعان سۇيەۋ قارتتى كورسە دە، ونى كوزىنە ىلگەن جوق. سۇيەۋ دە سۇپ-سۇر، وعان جونىن توسىپ تەرىس قاراپ بۇرىلىپ الدى. ءجىبيتىن ەمەس. بۇل ەكەۋىنىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ءىشارازدىعىن بىلەتىن ءالىبي ءوز وتىنىڭ باسىندا ءبىر بۇلىك شىعىپ كەتە مە دەپ سۇيەۋ مەن الدابەرگەننىڭ الدىندا قالبالاقتاپ جاتىر:
— جاقسى بولدى. اسقا دەگەندەي كەلدىڭ.
— بۇل مەنىڭ ماقتاپ جۇرەتىن ءۇيىم عوي، — دەپ سوفى ءسۇر ءيىسىن سەزىپ، قازان جاققا كوڭىلدەنە كوز تاستادى. اسقا وتىراردىڭ الدىندا اۋەلى بەسىن نامازىن وقىپ العىسى كەلگەن سوفى سىرت كيىمىن شەشىپ بويىن جەڭىلدەپ جاتىپ:
— قىستىگۇنى جوعالعان ەكى قارا اتىم تابىلدى. ۇرى الىستان ەمەس، مىنا ءوزىمىزدىڭ قوڭسىلاس كورشىمىز-قاباق رۋىنان تاپتىم. سونىڭ داۋىنان قايتىپ كەلە جاتقان بەتىم ەدى،— دەدى.
وسى ەكى اتتىق جالاسىن قۇدايمەندە انادا كالەننەن كورىپ، كۇشپەن موينىنا قيىپ سالعان جاعدايدى بىلەتىن جۇرت ىشتەي ابىرجىپ قوزعالاقتاپ قالدى. سونى ىشىنە تۇيگەن سۇيەۋ قارت تاقايىمى قاشان كەلەدى دەپ باعىپ وتىرعان-دى. ادەتتە ونىڭ جاعىنا پىشاق جانىعانداي قۇپ-قۋ، بوپ-بوز بەتىندە اتجالدانىپ تۇرعان قىر مۇرنىنىڭ تاناۋى قۋسىرىلىپ، اق كىرپىكتى اشۋمەن قاعىپ-قاعىپ قالدى. اشقاراق سوفى داستارحان باسىنا تەزىرەك وتىرعىسى كەپ، ءىش دارەتتىڭ ىرىمىن عانا ىستەدى. اسىققاندا ءتوس قالتاسىنان تاستاماي الىپ جۇرەتىن ماسۋەگىن دە ۇمىتىپ، اۋزىن قۇمانداعى سۋمەن شايا سالىپ ەدى. سۇيەۋ سونى سوزگە ىلگىش قىپ:
— ءاي!.. ءاي، الدابەرگەن، — دەپ شاڭق ەتتى، — انەبىر جولى كورگەنىمدە اۋزىڭدى قازىقپەن ارلى-بەرلى سۇڭقىلاپ، ءىش دارەتتىڭ دە كادەسىن قيىنداتىپ جىبەرىپ ەدىڭ. بۇل جولى ويتپەدىڭ عوي. الدە ەكى قارا ات ەسىڭدى الدى ما؟ ا؟ ا؟
الدابەرگەن سوفى تۇك باسقان بەتىن سالماقپەن بۇردى:
— ە، سورلىم-اي! سەنىڭ ءتىلىڭ ءزار عوي. ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، مەنىڭ قوڭىم قالىڭ. شىبىن شاققان قۇرلى كورەم بە ەكەن؟!
— ءا!.. ءا، دەگەندەي! دوڭىزعا تاياق قانا وتەدى دەگەن عوي... — سوفى تۇتىگىپ كەتتى. جانجالدان قورىققان ءالىبي «سەندەرگە نە بولدى، قويساڭدارشى»، — دەپ باسالقى ايتىپ كورىپ ەدى، سوفى ورەكپي ءتۇستى:
— ەي، اقشۇناق شال، ابايلا! اق پاتشانىڭ كىسەنى جەتەدى. كۇيەۋ بالاڭنىڭ قول-اياعىنا سالعان كىسەن، شىنداسام، ساعان دا تابىلادى.
— ءا! ءا، زىميان! ءتۇسىندىم. ءبىر ەرگە باتا ءتيىپ، ءبىر ەرگە قاتە ءتيىپ جۇرگەنى راس. ال!.. ال، ءبىراق دۇنيە كەزەك. ابىرالى اۋلەتى، سوڭىرا كەلدەك باسى وزىڭە تيگەندە... سەنىڭ اۋسەلەڭدى سوندا كورەرمىز.
الدابەرگەن اسقا قارامادى. بەسىن نامازىن وقىدى دا، اسىعىس كيىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى. سۇيەۋ ءۇنسىز. ءالىبي ءتىل قاتىپ كورىپ ەدى، وعان دا قىبىر ەتپەدى. اق كىرپىگىن اندا-ساندا ءبىر قاعىپ، تىپ-تىك بوپ تۋرا الدىنا تەسىلە قاراپ وتىردى دا، كەنەت الدەنەگە وسقىرىنا مىرس ەتتى:
— تۇتاق!.. تۇتاق، شىركىن! پۇشپاق بوركىن ءبىر شەكەسىنە وسقىرتا كيىپ، ءوزى دە ماعان ودىرايا قارايدى. و، جامان!
ءالىبي بۇل جانجالدىڭ ارتى تەگىن كەتپەسىن، ءتۇبى ءبىر پالەگە ۇرىندىرارىن ءبىلدى دە، داستارحان جينالعاسىن دا قىبىر ەتپەي،اۋىر ويعا شوگىپ وتىرىپ قالدى.
* * *
ءۇي ىشىنە قارا كولەڭكە ۇيىرىلگەن كەشكى زاۋال شاق؛ ءبىراق ءالى ءبىر ءۇي شام جاققان جوق؛ قالادان قاشىق تۇراتىن اۋىلعا ءبارى قات، ءبارى ءزارۋ، كىرىپتارلىڭ باسىنا كۇندە تۇسە بەرگەن قازاق ايەلدەرى كەروسينگە دەيىن ۇنەمدەپ، قاس قارايعانشا شام جاقپاي، كوبىنە قازان استىندا جانعان وتتىڭ ساۋلەسىن جارىق قىپ جۇدەۋ ءومىردى ونان سايىن جۇتاتا تۇسەدى. كەي ءۇيدىڭ شامى توسەك سالاردا عانا سىعىراياتىن.
وسى بۇگىن ءالىبي ءۇيىنىڭ شامى جانبادى. باعانا اس ىشەر كەزدە بوبەك ۇيدەن ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتكەن-دى.
— كەمپىر، تەنتەگىڭ نەگە كوڭىلسىز ءجۇر؟— دەدى ءالىبي.
— قايدان بىلەيىن؟..
— سەن بىردەڭە دەگەن جوقسىڭ با؟
— مەن نە دەۋشى ەدىم؟.. قۇدايعا جازىقتى بولساق تا، وعان جازىعىم جوق.
— ەندى نەگە كوڭىلسىز؟ ءجۇزى سىنىق قوي.
— مەن قايتەيىن؟ قولداعى جالعىز بالا بولعاسىن قاسى-قاباعىنا قارايسىڭ. قايدام، سورلى اتا-انانىڭ كوڭىلى بالادا بولعاندا، بالانىڭ كوڭىلى باسقا جاق...
— قوي ءارى! نە دەپ بىقسىتىپ باراسىڭ؟
— قۇداي-اي، «جانى كۇيگەن ءتاڭىرىسىن قارعايدى» دەپ، سەن دە ماعان داپ-دايىن تۇراسىڭ. ءبىر ىلگىش تاۋىپ، نايزاڭدى بۇيىرىمنەن سۇققىلايسىڭ دا جاتاسىڭ،— دەدى دە، كەمپىر تاباقتا جەۋسىز قالعان ەتتى كوتەرىپ الا جونەلدى.
بۇرىن مىڭق ەتپەيتىن. ەندى ءبىر اۋىز ءسوزدى كوتەرە الماي، اياق استىنان تۋلاعانىنا ءالىبي اڭ-تاڭ. كەمپىرىنە بارلاي قاراعان كۇيى وت ساۋلەسىنىڭ جارىعىندا ويلانىپ قالدى. كەمپىر بۇرىن ىستەمەگەن جات مىنەز كورسەتىپ، ورەشەدەگى ىدىس-اياقتاردىڭ ويرانىن شىعارىپ داڭعىراتا باستادى.
— بالاڭدى جاقسى كورەتىنىڭ شىن بولسا،— دەدى سول جاقتان داۋسىن كوتەرە سويلەپ، — كوزىڭنىڭ تىرىسىندە قۇتتى جەرىنە قوندىر.
— ءاي، قويساڭ...
— مەن نە دەپ قويام؟.. كوز بار ما وزىڭدە، انە، كورمەيسىڭ بە، قىزىڭ بوي جەتىپ...
ىشكە بوبەك كىردى دە، كەمپىر اۋزىنداعى ءسوزىن اياقتاماي، ءۇنى وشە قالدى. بوبەك كىرگەن بەتتە نازارىن كوتەرىپ اكە-شەشە اجارىنا قارادى. ءومىر باقي ءبىر- بىرىنە جەل بوپ تيمەگەن مومىن جاندار بۇگىن قالاي دا ءوزارا ءتىل تابىسپاي، ءتۇس شايىسىپ قالعان سىڭاي بايقالدى. بوبەك ونى سۇرامادى. ءبىراق قىزدىڭ ءىشى بىردەڭەنى سەزدى. ونى جاڭا ىشكە كىرگەندە بۇعان بۇرىلىپ قاراعان اكە جانارىنداعى ءۇنسىز سۇراقتان اڭعاردى دا، كوزىن كوتەرمەي بولمەگە ءوتىپ كەتكەن-دى.
اناسى پاقىر ەكى قۇرساڭ كوتەردى. ەكەۋى دە قىز. ۇلكەنى-اليزا. كىشىسى-بۇل. قولداعى جالعىز الدانىش بولعاسىن، ءقايتسىن، ازىرگە وسىدان جۇبانىش ىزدەپ، كەمدى كۇن داتكە قۋات كورگەن اتا-انا بۇنى وزدەرىنە ەرتەڭ ارقا تىرەر ازامات كورىپ، ەركەك بالا عىپ ءوسىرىپ ەدى. ونان نە تاپتى؟ ەركەك بالا كيىمى استىندا قىز جۇرەگى گۇلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقانىن ءبىلدى مە؟!
— بولدى! جەتەر ەندى!— دەدى بوبەك. داۋسى قاتتى شىعىپ كەتكەنىن كەيىن سەزدى. ءبىراق انا جاقتاعى اكە-شەشەدەن قىسىلادى. ەستىسە مەيلى. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ ەستيدى، ءتۇبى ءبارىبىر جۇرتقا جاريا بولاتىنىن بىلگەسىن، ءبىر ەسەپتەن كەيىنگە سوزباي، ءقازىر، تاپ وسى ءقازىر جۇرتقا بۇنىڭ قىز ەكەنى جاريا بولعانى جاقسى. جىگەرگە شىنداپ مىنگەن قىز كەنەت قۇتىرىنىپ كەتتى. ۇستىندەگى بوزبالا كيەتىن كيىمدەردەن دە وسى ءقازىر ءبىرجولاتا قۇتىلعىسى كەلدى دە، باسىنداعى بورىكتى، بەلىندەگى كىشكەنتاي ادەمى كەزدىك بايلاعان كۇمىس توعا بىلعارى بەلبەۋدى، سول كەزدەگى قالا ۇلگىسىمەن جۇتىندىرىپ تىككەن تىك جاعا زاگىرەن بەشپەتتى-بىرىنەن كەيىن ءبىرىن تەز-تەز شەشتى دە، جىتىرىپ بۇرىشقا لاقتىردى.
سوسىن ەرتەڭ ۇستىنە نە كيەتىنىن ويلاپ، ءسال داعدارىپ قالدى دا، توسەككە بەتىن باسىپ جاتا كەتتى. جىلاعىسى كەپ ەدى، كوزىنەن جاس شىقپادى. كەشە استىققا كەتكەن قالاشىلاردى بۇل اۋىلدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى ءبىراز جەرگە ۇزاتىپ سالعان-دى. سوندا قوشتاساردا راي بۇنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ «استىقتان كەلگەسىن ۇيلەنەمىز. ساعان وسى جولى قالىڭدىققا لايىق قوس ەتەك اق باتەس' كويلەك، وڭىرىنە زەر سالعان قىناما بەل قامزول اكەلەم»، — دەپ ەدى؛ «تەك امان-ەسەن، تەز ورالسا ەكەن»،— دەدى بوبەك. راي كەتكەلى زارە جوق؛ مىنا ۇلىقۇم باسىنان قوڭىرات، شىمبايعا قالاشىلاپ كەتكەن استىقشىلاردى سوناۋ ءۇستىرتتىڭ قارا جونىنداعى" جاپان تۇزدە جول توسقان ۇرىلار توناپتى دەگەن سۋىق حابار بۇل جاققا دا دۇڭكىلدەپ ەستىلىپ، زارەسى ۇشقان جۇرتتىڭ جۇرەگى ءقازىر ماي ىشكەندەي. ءقورقىنىش-قاۋىپ كۇشەيگەلى بال اشۋشىلار؛ قۇمالاق تارتىپ جولعا قاراۋشىلار كوبەيدى. ەس-تۇس قالماعان جۇرت تۇندە ءتۇس كورىپ، توسەكتەن تۇرا سالا شاي-سۋىن ىشپەستەن سۋدىر احمەت پەن قاراقاتىنعا جۇگىرەدى. ءتۇسىن جورىتادى. بوبەك تە ءتۇس كورىپ، ۇيقىدان شوشىپ وياندى. قاي ەل، قاي جەر، قاي مەكەن ەكەنى بەلگىسىز، كۇندىز، نە ءتۇن ەكەنىن دە بىلمەيدى. ايتەۋىر، اڭىلجىعان دالا. تاستاق دالانى تاسىرلاتىپ قيقۋلاپ قاپتاي شاپقان اتتىلىلار. باستارىندا كوزىنە تۇسىرە باسىپ كيگەن ءبىر-بىر قويدىڭ تەرىسىنەن تىككەن قاۋقيعان-قاۋقيعان سەڭسەڭ بورىك. جالاقتاعان قىلىش. استىقشىلاردىڭ كوشىنە تيگەن جول توناۋشىلاردىڭ ىشىنەن قاۋقيعان قارا بورىكتى، شۇڭىرەك كوز، ءقان-سولسىز بەتتە راحىمنىڭ ءىزى بايقالمايتىن بىرەۋ قولىندا ءجۇزى جارقىلداعان قايقى قىلىشتى قايقايىپ كوتەرىپ، ەندى رايدى شاپقالى كەزەنە بەرگەندە بوبەك شىڭعىرىپ جىبەردى. شوشىپ ويانعاندا ءوز داۋسىن ءوزى ەسىتتى. اتتاي تۋلاعان جۇرەك دۇرسىلدەپ، باسىن جاۋىپ بۇركەنىن العان كورپە استىندا سونان قاشان تاڭ اتقانشا توسەكتەن تۇرماي ءدىر-دىر ەتىپ جاتقان-دى.
سونان بەرى ۇيقتاۋعا قورقادى. ءبىر جولى ءتۇن ورتاسى اۋسا دا سالۋلى توسەككە جاتپاي، مۇرجالى شامنىڭ بىلتەسىن جوعارى كوتەرىپ، ساۋلەسىن سامالاداي عىپ جاعىپ وتىرعان ۇستىنە اناسى كەلدى. بوبەك اناسىن موينىنان قۇشاقتاي الدى. سونان ول قۇشاعىن جازباي، اناسىنا جابىسىپ وتىرىپ: «ءتۇستى قالاي جورۋ كەرەك؟ » — دەپ سۇراپ ەدى؛ قارت انا قىزىنىڭ وڭىنە سىر تارتقانداي، كوزىن ىركىپ قارادى. قىزىنىڭ ار جاعىندا اشىپ ايتا الماي تۇيتكىلدەنىپ تۇرعان الدەبىر قورقىنىشتى اڭعاردى.
— قايدام... ءبىز نە بىلەيىك؟ بۇرىنعىلار «تۇسىڭدە كورىقساڭ، وڭىڭدە قۋانارسىڭ» دەۋشى ەدى، — دەپ جۇباتپاق بولدى. سوسىن ءسال ءۇنسىز وتىرىپ، قىزىنا كوزىن قايتا تىكتەدى: — نەمەنە... سەن استىقشىلارعا ءتۇس كورگەننەن ساۋمىسىڭ؟
بوبەك ۇندەمەدى. انا موينىنان قۇشاعىن جازىپ تۇرەگەلىپ كەتتى.
* * *
بيىل كوكتەم كەش شىقتى؛ قار ءبىر ەرىپ، ءبىر جاۋىپ، جازعىتۇرعى سىلەمىك كۇن ەل ەڭسەسىن كوتەرتپەي قويدى. كوك جۇزىنە قايتا-قايتا بۇلت اينالىپ، سۇيەكتەن وتكەندەي سۋىڭ جەل جۇرتتىڭ زىقىن الىپ تۇرعان. بۇل ءوڭىردىڭ اۋقاتتى بايلارى ەرتە كوكتەمنىڭ وسىنداي جايسىز مازاسىزدىعىنا قاراماي، اسىعىس قيمىلداعانداردىڭ الدى جايلاۋعا الدەقاشان كوشىپ كەتكەن-دى. مالدارى كۇيلى. كيىز ۇيلەرى جىلى. اقتۇتەك ۇسكىرىك سوعىپ كەتسە دە ىعى مول. ەر-ازاماتتارى دا سايلى. ال، ءبىرلى-جارىم مال ۇستاعان شارۋالاردىڭ ءجونى باسقا. ولار وزدەرىنەن گورى قىستان قوڭسىز شىققان ارىق-تۇراق مال جايىن كوبىرەك ويلاپ، كوكتەمنىڭ قۇبىلمالى اۋا رايىنىڭ اقىسىن اڭدىپ، اۋەلى قاي اۋىل باستاپ كوشەر ەكەن دەپ بىرىنە-بىرى قارايلاپ وتىرعاندا، ۇساق مال تولدەپ قالدى. جىلى قورادان شىققىسى كەلمەي، سىلتاۋ ىزدەپ، بويكۇيەزدەنىپ وتىرعان الاكوبەڭ شارۋاعا و دا ەتەك باسار. ەندى وسىدان قاشان جاس ءتولدىڭ قاراتاباندانىپ جەر باسىپ كەتكەنىن كۇتەدى. قىستان قالعان از عانا ءشوپ كۇن سايىن اقسيراقتانىپ، ساق تارتىپ بارادى. جاڭا تەبىندەگەن جاس كوك اۋىز تولتىرماي، ساۋىن مال اق ۇرپىلەنىپ بوجىراپ كەتتى. تەڭىز جاعالاۋىنداعى اۋىلدارعا ەتەك باسار بولىپ وتىرعان تاعى ءبىر جاي-قالاشىلار. ۇشكوڭدى قونىستانعان ءۇش اۋىل-سۋدىر احمەتتىڭ، ءپىرمان، ءشىرمان، ءالىبي اۋىلى قالاشىلارعا قارايلاپ ەلى قورادا وتىرعان-دى.
وسى ءۇش اۋىل بۇگىن ۇلكەن ابىگەردە. تاڭ الدىندا قوڭىراتتان استىقشىلار كەلدى. سۋدىر احمەتتىڭ قۇمالاعىنا تۇسكەندەي، ايتارى جوق، ات- كولىكتەرى امان. بوكتەرگىلەرى مول، ولجالى. ءبارى دە تۇيەلەردىڭ جۇگىن تولتىرىپ، ىرعاپ-جىرعاپ كەلگەن. استىقشىلاردىڭ قۋانىشتى حابارى جۇرتتىڭ اۋزىندا. ءبىرىنىڭ اۋزىنان شىققان الىپقاشتى اڭگىمەنى قالعاندارى سول ساتتە قاعىپ اكەتىپ، ەل اسىرىپ، جەر اسىرىپ ءار ساققا جۇگىرتىپ، اقىرىندا الىپقاشتى اڭىزعا اينالدىرىپ جاتقان كەز. بۇرىن ەل ىشىندە كوزگە شىققان سۇيەلدەي يت تۇرتكى بوپ جۇرگەن الدەكىم كەشە استىققا ءبىر شىعىپ كەلدى دە اۋىزعا ىلىكتى. بۇل كۇندەرى بالا ەكەش بالالار دا قارىق. قولىنا ۇستاتقان ءبىر-بىر كىرەندەردى قالاي جەۋدىڭ، كىمگە كورسەتىپ ماقتانۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي، ءۇيىر-ۇيىر، ۋ-شۋ بوپ ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا شاپقىلاپ ءجۇر. جۇگەرى قۋىرماي، سوك اقتاماي جاتقان ءۇي كەمدە-كەم.
بۇگىن جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋىلى ءتىپتى قارىق. كالەن مەن راي كىسى باسىنا التى-التى قاپتان استىڭ اكەپ، كىرە بەرىسكە ءۇيىپ تاستاي ساپتى. كالەننىڭ ءۇيى كىسىگە لىق تولى. كوبىن كالەن تانىماسا دا، ءبىراق ءجۇزى سىنىپ، ءيىنى ەبىل-سەبىل مىنا كىسىلەردىڭ تۇرىنە قاراپ، وزدەرى قالاشىلاپ كەتكەننەن كەيىن قىستا مالى جۇتقا ۇشىراپ، تىگەرگە تۇياق قالماعاسىن تەڭىزدى ساعالاپ، قىردان كوشىپ كەلگەن كەلىمسەكتەر ەكەنىن ءىشى سەزىپ وتىر. باسقالارداي ەمەس، بۇلار ەڭبەكاقى سۇرامايدى. اۋ-قۇرال بەرگەنگە ىرزا. سونداي بوسقىندار بيىل ايرىقشا اقساق جاگوردىڭ پرومسولىنا كوپ قۇلاپتى دەپ ەسىتكەن-دى.
— «تالانتى ەرگە نۇر جاۋار» دەگەن. ەندى، مىنە، ءبىر جىلدىڭ ازىعىڭدى اكەلدىڭ،— دەدى دوس.
— اينالاڭ اۋزىن اشىپ وتىرعاندا، كىسى قارنى تويىپ اس ىشە الادى دەيسىڭ بە؟..— دەدى كالەن.
— ە، نەسى بار. اركىم تاپقانىن ىشەدى. حالىقتىڭ باس-اياعىن تۇگەندەۋ قاي پەندەنىڭ قولىنان كەلگەن؟!
— دوس اعا... جاپان تۇزدە جالعىز ءۇي وتىرعام جوق، حالىقتىڭ اراسىندامىن. ولە جەگەنشە، بولە جەيمىن. ءاي، قاتىن، بار، حالىقتى جي،— دەدى كالەن.
جامال قولىنداعى بارىن كورشىلەرىمەن ءبولىسىپ وتىراتىن قولى اشىق ايەل ەدى؛ ول كۇيەۋىنىڭ.نيەتىنە ءتۇسىندى. ىشىنەن ونى قۇپتاپ، شيراق باسىپ سىرتقا كوڭىلدەنىپ شىقتى. دوس ءولى دە بولسا، كالەننىڭ سوزىنە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ەكى ويلى، ەنجار وتىرعان-دى. جوق، شىنعا اينالعان سىڭايىن بايقاعاسىن:
— ءاي، كالەن،— دەدى ءبىر كەزدە، — وسى سەن ويلانباي ايتىپ وتىرسىڭ-اۋ. التى قاپ استىعىڭ ءبىر ۇيگە التى اي ازىق بولسا دا، كوپكە شاشقاندا قاي توبىردىڭ اۋزىنان تاباسىڭ؟! كوپتى جارىلقاي المايسىڭ.
كالەن دوسقا ءتۇسى بۇزىلا قارادى:
— ول اقىلىڭ وزىڭە. ءبىر قاتىن، ءبىر بالامدى بەلىمە بايلاپ ءجۇرىپ جۇمىس ىستەسەم دە، تاماق تاۋىپ بەرەم.
دوس ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاستان تۇردى دا، شىعىپ كەتتى. ونىڭ رەنجىگەنىنە كالەن قىنجىلمادى. حابار قۇلاعىنا تيگەن اۋىل ادامدارى قاپەلىمدە جينالعان-دى. كالەن شايدىڭ اياعىنا قاراماي، ورنىنان تەز تۇرىپ سىرتقا شىقتى. ەكى-ۇش جىگىتتى قاسىنا شاقىرىپ اپ:
— مىنا استىقتى ءبولىپ بەرىڭدەر، — دەپ ءامىر ەتتى دە، بالاسىن قولىنان جەتەلەپ، ءجۇرىپ كەتتى. بەتى-اۋىل سىرتىنداعى قارا مولا. قىستىگۇنى قايتىس بولعان بالاسى وسى قورىمعا جەرلەنگەن-دى.
بۇگىن رايدىڭ ءۇيى دە تولعان كىسى. راي قارت اجەسىنە قوڭىرات بازارىنان اكەلگەن بازارلىعىن بەرىپ جاتىر. ءبىراق قارت اجەنىڭ بازارلىقپەن ءىسى بولعان جوق. سۇيىكتى نەمەرەسىن ەندىگى جەردە كوزىنەن ەكى ەلى تاسا قىلماسىن ايتىپ، قوس قولىن تاس قىپ ۇستاپ جابىسىپ الدى.
راي الدەنەگە قوسۇرەي. استىقتان كەلگەلى كوڭىلى ورنىقپاي، ۇيدە اۋزى-مۇرنىنان شىعالىق تولى كىسىلەردىڭ ىشىنەن اقبالانى كورە الماي، تاقات-سابىرىن تاۋىسىپ، تىنىشسىزدانىپ وتىردى دا، اقىرى شىدامادى.
— ەلامان اعامنان نە حابار بار؟
— ەشقانداي حابار جوق. جەر تۇبىنە ايداپ اكەتتى ەمەس پە؟..
— يە، ساباز ەر، اقىرى ات جەتپەس، اتان جەتپەس جەرگە كوز اسىپ كەتتى عوي. جوق بولدى عوي!
— بالاسى امان با؟
ەسىك جاقتان قاراقاتىن كۇڭك ەتە قالدى.
— سول كوردەمشە ولەتىن بە ەدى؟..
— اقبالانىڭ كۇيى-جايى قالاي؟
بالىقشىلار ۇندەمەدى، بۇل جولى تاعى دا قاراقاتىن كۇڭك ەتتى:
— ونىڭ نەسىن سۇراي بەرەدى؟! التى قاپ استىق اكەلگەن سەنەن كۇيلى.
راي وسى ۇيدەگى كىسىلەردىڭ جاڭاعى جەردە قاراقاتىندى بەتتەن قاعىپ، تىيىپ تاستاماعانىنا تاڭ قالىپ وتىر. سوعان قاراپ، رايدىڭ ءوز كوڭىلىندە دە كۇدىك ويانىپ، ويى جامانشىلىققا اۋىپ بارا جاتتى. وسىدان كەيىن ول كوڭىلسىزدەنىپ، ءۇي ىشىندەگى اڭگىمەنى تىڭداماي، كارى اجەنىڭ قاسىندا قوڭىرايىپ وتىر ەدى.
— ءاي، وڭشەڭ شۋىلداق! ۇيلەرىڭە بارىڭدار! بالاممەن وڭاشا قالدىرىڭدار، تۇگە!— دەدى كارى اجە. وسى اۋىلدىڭ ۇلكەنى بولعان سوڭ رايدىڭ اجەسى بالىقشىلارعا ءوزىمسىنىپ، ءامىر ەتە سويلەيتىن. جانە ايتقانىن ىستەتەتىن-دى. بالىقشىلار ءۇن-تۇنسىز بىر-بىرلەپ تاراي باستادى. ءۇي وڭاشارعاسىن دا كارى اجە بۇيىعى قالپىنان سەرگىمەدى. قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ، ءبىر ۋىس بولىپ وتىرعان قالپىنان قوزعالماي، تەك نەمەرەسىنە جەكىپ:
— ەڭكەي! قۇلاعىڭدى اكەل!— دەدى. بوبەك جونىندە بىردەڭە ايتاردا، اجەسى ءارقاشان ءدال وسىلاي ءتۇسىن سۋىتىپ، زىلدەنە ءتىل قاتاتىن ادەتى ەدى. راي اجەسىن قۇشاقتاي الدى.
— سەن نەمە، نە ءبىلىپ قۋاندىڭ؟
راي ءتىل-جاعى بايلانعانداي، تۇك ايتا الماي، بار بولعانى، كارى اجەسىن قۇشىرلانا قىسىپ، جابىسا ءتۇستى.
— وي، جادىگوي، وي، شىرىك نەمە! اجەڭە انشەيىندە جابىسساق قايدا قالدىڭ؟! — دەپ كۇلىپ، — سەنىڭ الگى جۇگىرمەگىڭ كەشە دە كەلىپ كەتتى. ماعان كەلەدى دەيسىڭ بە، سەن عوي ونىڭ ىنتىعاتىنى. بالدەنىپ، زارىقتىرا بەرمەي، بارىپ قايت!— دەدى.
ءالىبيدىڭ قىستاۋى جاقىن، ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى ەستىلىپ تۋراتىن جەر. سىرتقا اتىپ شىققان راي زىرلاپ قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتىپ، قىستاۋدىڭ سىرت جاعىنا تىككەن التى قانات بوز ءۇيدىڭ الدىندا تۇرعان ءبىر توپ كىسىنى كوردى. ورتادا الدابەرگەن سوفى. ۇلكەن-كىشى سونىڭ اۋزىنا قاراپ قاپتى. سوعان جىنى كەلگەن راي قاساقانا، الدىمەن سوفىنىڭ قولىن الماي، شەتىنەن امانداستى. قيقار جىگىتكە قارت سوفى دا قىرىستانىپ، سىرت اينالا بەردى. اق بوز ءۇيدىڭ بەت الدىنداعى ساي بويىنان ءبىر تال ۇكى بۇلعاق ەتتى. سونى كوزى شالىپ قالعان راي كىلت توقتاي قاپ بۇرىلىپ قاراپ ەدى. قاراتورى قىز باۋىرىنا قىسقان كىشكەنتاي قوشاقانعا ساي بويىنىڭ جاڭا-جاڭا تەبىندەگەن جاس كوگىن جۇلىپ بەرىپ وتىر ەكەن. رايدى و دا كوردى. ورنىنان لىپ ەتىپ ۇشىپ تۇردى. قوس ەتەك كويلەكتىڭ ەتەگى دۇركىرەپ جۇگىرىپ كەلىپ، جىگىتتى قۇشاقتاي الاتىنداي ەدى، ءبىراق قىز ۇياتى سونان ارتىققا جىبەرمەدى مە، قۇشاعىنداعى قوزىنى باۋىرىنا قىسىپ، قۇشىرلانا ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
سىرتتا تۇرعان كىسىلەر قاۋقىلداپ، داۋرىعا سويلەپ ۇيگە بەتتەدى. ىشكە كىرەر جەردە راي كىسىلەرگە جول بەرگەن بوپ كەيىندەپ قالا بەردى. سوڭعى كىسىنى ىلگەرى جىبەرىپ، ەندى ءوزى كىرەر جەردە ءسول ىركىلىپ، ەسىكتى جامىلىپ تۇرىپ بوبەككە باس يزەدى دە، ىشكە كىرىپ كەتتى.
* * *
الدابەرگەن سوفى قولتىعىندا قۇس جاستىق. قاق توردە دوڭبەكتەي بوپ كولبەپ جاتىر. شاڭىراقتان تۇسكەن كوكتەم شۋاعىنا ماۋجىراپ جاتادى دا، ارا-اراسىندا قالعىپ كەتەدى. قالاشى اڭگىمەسىنە قۇلىقسىز. «ەنەڭدى... س... جامان بالىقشىلار، بەس-التى قاپ استىڭ اكەلدىم دەپ، كويلەگىنە سىيماۋىن قاراشى. قوڭىرات شاھارىن شاۋىپ كەلگەندەي، تۇگە»، — دەپ ىشىنەن بوقتاپ قويادى.
ءوز اۋلىنىڭ استىعى اكەلۋلى. مالى باعۋلى. وسى ءۇيدىڭ قايناپ جاتقان شايى مەن اسىلىپ جاتقان اسىن كۇتكەننەن باسقا الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان شارۋا جوق. مال، دۇنيە تىزگىنى تەتەلەس ىنىسى-قۇدايمەندە مەن تاڭىربەرگەندە. ولار تۇرعاندا اتا مالىنىڭ مۇرتى شاعىلماسى كامىل. تەك ءدىندار شال ەكى ءىنىسىنىڭ اللا تاعالانىڭ ىرزىق-نەسىبەسىنە شۇكىرلىك ەتپەي، بارعان سايىن ىندىنى اشىلىپ بارا جاتقان نىساپسىزدىعىنان قورقادى. وسى جولى دا ولار سوفىنىڭ قارسى بولعانىنا قاراماي، كەشە وسى ءوڭىردىڭ ەلى جايلاۋعا كوشەردە الداعى جىلدىڭ قامىن اقىلداستى. جىل سايىن مالىنا مال قوسىلىپ مىڭعىرىپ بايىپ بارا جاتقان باي اۋىلدى كوبىنە-كوپ شابىندىڭ جايى قينايتىن. قۇدايمەندەدەن دە گورى تاڭىربەرگەن وسى بيىل تەڭىز جاعاسىنىڭ شۇرايلى شابىندىعىن وزدەرىنە قاراتىپ العىسى كەپ ءجۇر. اسىرەسە كوزىن تىككەن جەر-قاندىوزەك. قوڭسى وتىرعان ءالىبي مەن ءپىرمان، ءشىرماننىڭ، سۋدىر احمەتتىڭ اۋىلى وسى قاندىوزەكتىڭ ەكى بەتىندەگى قۇراقتى تالاي جىلدان بەرى ءبولىپ شاۋىپ كەلە جاتقان. ءۇش-تورت اۋىلدىڭ مالىنا اۋزى-مۇرنىنان شىعاتىن. تەڭىزدىڭ بۇل بەتىندە كوك قۇراقتىڭ قاۋلاپ شىعاتىن بىتىك جەرى دە وسى ەدى؛ تەك ءبىر قيىنى - سۋى تەرەڭ. قايىقپەن ورماسا، جاياۋ كىسىنى بارعىزبايدى.
تاڭىربەرگەننىڭ اقىلىن تىڭداعان قۇدايمەندە بيىل قاندىوزەكتىڭ قۇراعىن ءبىر ءوزى دەربەس شاپپاق. سول نيەتپەن جاعادان كوشە قويماعان اۋىلدارعا سوفى اعاسىن جىبەرىپ، ءالىبي مەن ءپىرمان، ءشىرمانعا سالەم جولدادى: «بيىل وزەكتىڭ ەكى بەتىنىڭ قۇراعىن مەن الايىن. سەندەر جاعالاۋداعى مەنىڭ شابىندىعىما يە بولىڭدار. قولىندا قايىعى جوق كىسىگە قۇداي قوسقان جەر. سۋى تايىز، سارىقتىق. ءشوپتى شاپقان جەرىڭە سۋىنداپ ءۇيىپ، شومەلەلەپ جيناپ كەتە بەرەسىڭ»، — دەپ قۇدايمەندە بۇلارعا قولقا سالدى. ونداعى ويى-قاندىوزەككە تابانى ءبىر ىلىكسە، ول جەرگە بۇدان بىلاي دا ءوزى قوجا بولماق. كىسى ءجۇزىن جىرتپايتىن ءالىبي مەن مومىن شارۋا ءپىرمان، ءشىرماندا سوڭىراعى كۇنى شارشى توپقا تۇسەتىن شاما جوق. ەگەر ءوتىنىشىن ورىنداماعان كۇندە دە قۇدايمەندە مەن تاڭىربەرگەننىڭ ەسەبى تۇگەل. اعايىننىڭ كۇنى بۇرىن الدىنان وتكەنىن سىلتاۋ قىپ، سوڭىرا پىشەنشىلەرىن بۇلاردان بۇرىنىراق جىبەرىپ، وزەكتىڭ ەكى بەتىندەگى قۇراقتى قۇلاتىپ تاستاماق. ولاردا داۋلاساتىن دارمەن جوق.
الدابەرگەن سوفى ىنىلەرىنىڭ بۇل ويىن كەيى ۇقتى. بولىس ىنىسىنەن كورى بۇنىڭ ءبارى تاڭىربەرگەننىڭ ءىسى ەكەنىن ءىشى سەزىپ: «ءاي، سۇم! سۇم-اۋ!» — دەپ، باسىن شايقادى. سونان سوڭ ول تۇستەنىپ وتىرعان ءۇيدىڭ قازانىن ويلاپ، سىرتتا وشاق باسىندا كۇبىرلەگەن ايەلدەردىڭ سوزىنە قۇلاق تىكتى. Ac قامىمەن ىشكە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ايەلدەرگە تۇمسىعىن بۇرىپ، قازانداعى استىڭ ءيىسىن اڭعارماق بولادى. باۋىرساق ءيىسىن انىق سەزدى. ءسۇر ءيىسى دە سەزىلە مە، قالاي؟
ىشكە بوبەك كىردى. ءتور الدىندا مۇلگىپ جاتقان قارت سوفى باسىن كوتەرىپ الدى. الدىنا جايعان داستارحاندى، اتجال قىپ توككەن سارى باۋىرساقتى كورگەندە، قارت سوفى كوڭىلدەنىپ:
— ءيا، بالام، ءلاپپاي، — دەپ رايعا بۇرىلدى. — سونىمەن... ءسۇيتىپ سەندەر قوڭىراتتان بەرى قاراي شۇبالىپ شىقتىڭدار عوي... كانە، سونان كەيىنگى جوندەرىڭدى ۇقتىرشى!
راي ىسسى شايدى ءبىر- ەكى ۇرتتادى. ءۇي تولى كىسىلەردىڭ نازارى اۋعانىن بايقاعاسىن با، الدە شاي قۇيىپ وتىرعان بوبەكتىڭ جۇرتپەن بىرگە بۇعان قاراپ يەگىن تىزەسىنە سۇيەپ، قىبىر ەتپەي قالعانىنان قىسىلدى ما، ايتەۋىر سوزىنەن جاڭىلىپ قالا بەردى. «ءيا، قوڭىراتتان شىقتىق. قوڭىراتتان شىققالى جاتقاندا... يە، سونىمەن ءبىز قوڭىراتتان شىققاندا...»
— اۋ، بالام-اۋ، قوڭىراتتان شىعا الماي-اق قويدىڭ عوي...
— جو-ق، نەگە، شىقتىق قوي. — جۇرت دۋ كۇلدى.
— قوڭىراتتان ءبىز الدىمىزدى ءتۇن قىلا شىقتىق. كىرە باسى كالەن اعام. ونان بەرگى جاعىندا دا كالەن اعام ءۇش اۋىلدىڭ قالاشىسىن ءوزى باستاپ وتىردى.
— ۇرى-قارى كەزدەسپەدى مە؟
— جوق. كالەن اعام ىلعي تۇندە، قاراڭعى جامىلىپ ءجۇردى. كۇندىز كوزگە تۇسپەيتىن تاساعا بەكىنىپ...
— نەسىن ايتاسىڭ؟! كالەن جاۋعا الدىرمايدى عوي. ال، سونان كەيىنگى اڭگىمەڭدى ايتشى.
— جەر قارا قاتقاق ەدى. قوڭىراتتان شىققاسىن ازبەرگەن باعىنا كولىگىمىز تالماي جەتتى.
— قالاشىعا، ءسىرا، ازبەرگەن باعىنان بەرگى جەر عوي قيىنى...
— ءيا، بەرگى جول اۋىر سوقتى. قار ءالى ايىقپاعان، كەي جەر الا قانات. ءقايسىبىر جەرلەردە تابانقار جاتقان ەرتە كوكتەم ەمەس پە؟! ءبىز شىق جاعالاپ، سىپىرا ۇستىرتپەن تارتىپ وتىردىق. استىمىزدا سەمىزدەن قاتقان جارداي اتاندار. نەسىن ايتاسىڭ، جولعا ءتۇسىپ ءبىر ءجۇرىپ كەتكەسىن تۇيە جارىقتىق بوي بەرمەيدى عوي. تەك قاسقاجول، قاراتاماڭكا كەلە بەرگەندە تەڭىز بەتتەن قاتتى جەل سوعىپ، جاپالاقتاپ قار جاۋىپ بەرسىن... سونان تابانداتىپ توعىز كۇن جاۋدى.
— قۇداي ساقتاعان ەكەن.
الدابەرگەن ءۇنسىز. كوپ ىشىنەن كوزىن بوبەكتەن ايىرماي باعىپ قاپتى. ءالىبيدىڭ وسى قىزى وجار وسپاننىڭ جارىمەس بالاسىنا اتاستىرۋلى ەكەنىن بىلەتىن. كەيىن راي مەن بوبەكتىڭ كوڭىلى جاقىن دەگەن سىبىس شىعا باستاعان-دى. وسىندا كەلگەلى سونىڭ راستىعىن ءوزى دە بايقاپ وتىر. «ريزامىن. ەنەڭدى س... قارا تۇندىكتى تورجىمباي كوپتىگىنە سەنىپ، كۇپسىپ جۇرگەندە، مىنا جىگىت جەسىرىن ىرگەسىندە جاتىپ، حە-حە-ە، رەتتەپ اپتى». بولىس ىنىسىنە تىزگىن بەرمەي جۇرگەن وجار وسپاننىڭ وسى ارادا بەلىن ءبىر سىندىرعانداي بولدى. رايعا دا ىرزالىقپەن قارادى.
— ال، سونىمەن قارعا نە امال ىستەدىڭدەر؟— دەدى سوفى.
— قار بەل الىپ جاۋا بەردى. قيىن كەزدە كالەن اعام بارىمىزگە كۇش بەردى. تۇيەلەردى شوگەرىپ، تەڭدى تۇسىرگەسىن ۇستىنە سايعاق، سىرعاۋىل شانشىپ، وزىمىزگە باسپانا ىستەپ الدىق. ازىق مول. ىق بار. ايىلىمىزدى جيايىق پا؟! قوڭىرات بازارىنان الىپ شىققان ەتتى قاراشىقتاپ، تارى كوجە مەن جۇگەرى كوجەنى اسىپ تۇسىرە بەردىك.
— ە، اس ءىشىپ، اياق بوساتار بولدىڭ دە؟! كولىكتى قايتتىڭدەر؟
— ءۇش اۋىلدىڭ ورتاسىنان سايلانىپ شىققان ساقاداي جىگىتتەر ەمەس پە؟! ىشىمىزدە مىنا كىرمە كۇيەۋدەي نار جىگىتتەر دە بار.
راي قاسىندا وتىرعان توپاي اۋىز، تورسىق ۇرت جىگىتتى نۇقىپ قويدى.
بۇعان جۇرت دۋ كۇلدى. الدابەرگەن سوفى ءوزىنىڭ ساۋالىن مىنا جىگىتتىڭ تاعى دا قيقارلانىپ كۇلكىگە شاپتىرىپ وتىرعانىن ۇناتپادى. ول كەۋدەسىنە تۇسكەن كوك شۋلان ساقالدى ۋىسىنا تولتىرىپ، ءتور الدىندا دوڭبەكتەي بوپ جاتقان-دى. كەنەت باسىن كوتەرىپ، رايعا مىسقىلداي قارادى.
— ياپىر-اۋ، وسى سەن بالا نە دەپ وتىرسىڭ؟ سول قوڭىراتقا باياعى جاس كەزىمىزدە ءبىز دە بارعان ەدىك... قوستانىپ كەرۋەن تارتىپ، كوپ تۇيەمەن استىق اكەلگەنىمىز بار. سوندا كورىپ ەدىك... شىڭنىڭ سىرت جونى كىل قارابايالىش بولاتىن. جولسىز جۇرىستە تۇيەنىڭ تابانىن سويادى. جايىلىمعا كەمىس ەدى عوي. تۇيەنىڭ بابىن تاپتىڭ دەپ جەڭىستىك بەرمەيسىڭ. ءوز باسىڭدى بىلمەيمىن، ال اكەڭدى كورىپ ەدىم... پاقىر قىزىل ءسوزدى جەلگە شاشقان، دۋاسىز اۋىز ەدى، — دەپ قارت سوفى كەۋدەسىن كوتەرىپ، كەڭك-كەڭك كۇلدى.
رايدىڭ قاراتورى بەتى دۋ ەتتى. سوفى ءسوزى بوبەكتىڭ دە شامىنا ءتيىپ، شاي قۇيىپ وتىرعان كەسەلەردى شاتىستىرىپ الدى.
— اتالاس بولماساق تا، قوڭسى وتىرعان كورشى ەدىك. ونىڭ ۇستىنە اكەممەن تۇستاس بولعان سوڭ، ءسىزدى بوتەن كورمەيمىز عوي. اكە ورنىندا سىيلاۋعا پارىزبىز...— دەدى راي.
— ە- ە، اداسقان جوقسىڭ. وسى بەتىڭ ناعىز جاۋ تۇسىرەتىن جىگىتتىڭ ءتاسىلى، — دەپ كوڭىلدەس ءبىر جىگىت رايدى كوتەرمەلەگەن بوپ وتىرىپ، قولتىعىنا دىم بۇرىكتى. الدابەرگەن ءوزىنىڭ اعات كەتىپ قالعانىن ۇقتى. مىنا جىگىتتىڭ ەندى اياماسىن ءبىلىپ:
— ە، بۇل بالا سىيلى سوزبەن سازايىمدى تارتتىرۋعا قارادى، — دەپ قاۋقارىنان ايىرىلىپ، جانىندا جاتقان جاستىققا جانتايا كەتتى.
— ءاي، راي، قاراعىم، قويا عوي، ەندى،— دەدى ءالىبي.
بۇل بوبەكتىڭ جۇرت الدىنا شىعىپ العاش شاي قۇيعانى ەدى؛ راي مەن سوفىنىڭ ءسوز الىسىپ قالعان تۇسىندا ەكەۋىنە جالتاقتاپ كەزەك قاراپ وتىرعاندا، الدىنا كەلگەن كەسەلەرگە شاي قۇيىلماي ءيىرىلىپ قالىپ ەدى. سىرتتان ەكىنشى اققۇماندى دەمدەپ اكەلگەن كەلىنشەك قوناقتاردىڭ كوزىن الا بەرە قايىن ءسىڭىلىسىن بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدى. جالت قاراعان بوبەككە:
— شايىڭ كەسىلىپ قالىپتى عوي، ەندى دەمدەپ اكەلگەن اققۇماننان قۇيارسىڭ، — دەپ سىبىرلادى دا، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ۇيدەگى كىسىلەر قالاشى اڭگىمەسىنە قايتا ورالدى:
— ال، تۇيەنى قايتتىڭدەر؟
— باسە سونىڭ ءجونىن ۇقتىرشى. شىڭ ۇستىندە قوتىرقارا، بايالىشتان باسقا تۇيەنىڭ تىسىنە ىلىنەتىن نە بار دەيسىڭ؟
— جوق، شىڭ ءۇستى كەرىم وت، ءىرىپ تۇر ەكەن. نەسىن ايتاسىڭ، بوي الىپ وسكەن ساربالاق بۇيىرعىن كىلك-كىلك ەتەدى. جۇك تارتقان تۇيە نەنى شىداتسىن، ەرنى ۇيىرگەننىڭ ءبارىن شالىپ وتتاپ وتىردى.
— اۋ، قاتتى جەلدە قاي مال دا جايىلا الماي، ىقتاپ كەتە بەرەتىن ەدى عوي، سەندەر قايتتىڭدەر؟
— كالەن اعام بۇعان دا ءتاسىل تاپتى. تۇيەلەردى تۇنەمەلىككە قاراي قوستىڭ ىعىنا شوگەرىپ، تىزەرلەتىپ تاستادى. ال كۇن شىعا بار تۇيەنى ءتىزىپ الادى دا، بوراپ جاۋعان قارعا بەت قويادى. جەلگە قىرىنداماي، تىكە تارتىپ كەتەدى. سونان ول بارىپ-بارىپ تۇيەلەردىڭ بۇيداسىن موينىنا سالىپ، ىققا قاراي قويا بەرەدى. شەتكە شىققانىن قايىرىپ، قارا بەرىپ وتىرساڭ وزگە مالداي ەمەس، تۇيە جانۋار تابان تىرەپ ىركىلە جايىلادى ەكەن..
— اپىر-اي، ءا؟..
— راس شىعار-اۋ! كالەننىڭ كورىپ-بىلگەنى جالعىز وسى ما؟! جول جۇرگەن ادام عوي، مال سىرىن بىلەتىن. ايتپەسە، كىسى قانشا مال ۇستاپ، بىرەر قارانىڭ ءسۇتى مەن قوڭىنا يەك ارتىپ ماشىقتانعانى بولماسا، مال سىرىن بىلە بەرمەيتىن كورىنەدى عوي.
كىرمە كۇيەۋ وسىندايدا سوزگە كىرىسكىسى كەلىپ، بيلىگى قىشتاپ وتىراتىن.
— ءقازىر وسى ەلدىڭ ءجۇن-جۇرقاسىن جياتىن كىم؟— دەدى ول.
ونىڭ سوزىنە ءجوندى جاۋاپ بەرمەيتىن جۇرت وسى جولى دا تالكەك قىلدى:
— ە، ونى قايتەسىڭ؟ قاي تۇيەڭنىڭ ءجۇنىن وتكىزەيىن دەپ ەدىڭ؟ الدە ءوز بويىڭداعى قىل-قىبىرىڭدى كۇزەپ بەرمەكسىڭ بە؟
— شىن ايتام. ءمىنىپ كەلگەن اتانىمنىڭ مويىن شۋداسىن جۇلىپ ەدىم...
— ەندەشە قارىق بولا عوي. ءقازىر بۇل ەلدىڭ ءجۇن-جۇرقاسىن جياتىن ەبەيسىن.
— سورلى ورنىن جاڭا تاپقان ەكەن،— دەدى راي كۇلىپ. كۇنى كەشەگە دەيىن الدابەرگەن وسى ءوڭىردىڭ ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەگىن جيناپ، جۇرتتى بەزبەننەن جەپ زار قاقتىرعان ەدى. ءتور الدىندا دوڭكيىپ جاتقان سوفىدان ەسەسىن قايتاراتىن ىڭعايدىڭ ورايى كەلگەنىن بىلگەن راي كوڭىلدەنىپ:
— اپىر-اي، سول ەبەيسىن بەت-اۋزى كونمەن قاپتاعانداي. ءوزى دە جىلى قانعا تۇمسىعىن تىعىپ، ەل ءىشىن ىرەپ جاتۋعا لايىقتى ەدى. قاپ، نە قىلاسىڭ، قونىسى كەلىسىپ كەتكەن ەكەن، — دەپ كۇلدى دە، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
كۇلكىگە بۋلىققان قىز كىسىلەردەن بەتىن بۇرىپ سىرت اينالا بەردى. باياعىدا الدابەرگەن اۋىلعا كەلەر ەدى. ول كەلگەندە كىشكەنتاي قىزدار تۇنىمەن ۇيقى كورمەيتىن: بوبەك قۇدايدان ءتۇننىڭ قاراڭعى بولعانىن تىلەيتىن. اي تۋعانشا ىرگەسىندە جاتقان تۇيەلەردىڭ مويىن شۋداسى مەن بالاق ءجۇنىن جۇلىپ، ءبىر ەتەك قىپ الدابەرگەنگە اپاراتىن. سوندا الدابەرگەن بەتىنەن وتى شىعىپ تۇرعان كىشكەنتاي ۇيالشاق قىزدارعا: «ءا، بالام، كەل! بەرى كەل! تەك ءجۇنىڭ از ەكەن، ولشەۋگە تولمايدى»، — دەپ ەتەگىندەگى ءجۇندى شەڭگەلىمەن ءبۇرىپ، قانار قاپتىڭ تۇبىنە زىتىرىپ جىبەرەر ەدى دە، سوسىن بۇلاردىڭ قولىنا بەس-التى ءتۇيىر ورىك سالاتىن. بوبەك قانشا جاسىرعانمەن كەلەسى كۇنى اناسى ونىڭ ۇرلىعىن ءبىلىپ قاپ: «تۇيەنىڭ بار ءجۇنىن جۇلىپ الىپسىڭ عوي»، — دەپ ۇرساتىن ەدى.
كۇلكىگە بۋلىققان بوبەك كەسە-اياقتى شاققا جيدى.
* * *
استىقشىلار كەلەردىڭ الدىندا از عانا بۇرىن ەل ىشىنە ەلامان ءولىپتى دەگەن جامانات حابار تاراعان-دى. ءوز اجالىنان ولمەگەن، جامانقالاعا ايداپ اپارا جاتقان جولدا قاشپاق بولعاندا سولداتتار اتىپ تاستاپتى. قارت اجەدەن قانشا جاسىرسا دا ءبارىبىر بىلەتىن سياقتى. استىقتان كەلگەسىن، ءبىر جولى راي شام جاقپاعان قوڭىر كەۋگىم ۇيگە كىرىپ ەدى. قارت اجە ەلاماننىڭ اتىن اتاپ، كوي-كويلەپ كۇڭىرەنىپ وتىر ەكەن.
— ەلامان ەسىمە ءتۇستى. قانداي قاراعىم ەدى؟ جۇرت نە دەمەيدى، ءبىراق ءوز كوڭىلىم جاماندىققا قيمايدى.
رايعا بارىنەن بۇرىن اقبالانىڭ ازارى جانىنا باتتى. استىققا جۇرەردە كورەر كوزگە ازىپ-توزىپ كەتكەن جەڭگەسىن انا جاقتا ءبىر ايداي جول ءجۇرىپ، قايتىپ كەلگەندە تانىماي قالدى. جۇپ-جۇمىر ادەمى اپپاق يەك استىنا كادىمگىدەي بولار-بولماس بۇعاق ءبىلىنىپتى. باسقا دا بار مۇشەسى بالعىن تارتىن، باياعى باقىتتى كەزدەگى اجارىن قايتا تاۋىپتى. كەلىنشەكتىڭ قازىرگى تۇرىندە كوزى تۇسكەن كىسىنى ىقتيار-ەركىنە قويماي قانداي دا ءبىر سيقىرىمەن اربايتىن اجار پايدا بولعان. راي دا كەزدەسكەندە كوز توقتاتىپ قاراسا كۇناكار بولاتىنداي، نازارىن الىپ قاشا بەردى. سويلەسكىسى كەپ قانشا وقتالدى، ءبىراق سونىڭ بارىندە دە كىسىگە ءسوزىن جىبەرمەيتىن ايەل: «سۇيىكتى قاينىم-اۋ، وسى سەن نە دەپ تۇرسىڭ؟ قاي جىگىتتى قوينىمنان ۇستاپ الىپ ەدىڭ؟» — دەسە نە دەيدى.
بۇرىنعىداي ەمەس، ءقازىر راي سيرەك قاتىنايتىن بوپ جۇرگەن-دى. ءبىر كۇنى «جاس مىرزا ەل جاتا كەلەدى ەكەن» دەگەن سىبىس شىقتى. راي جۇگىرىپ كالەنگە باردى. قولى بوستا قاراپ وتىرماي، ءار نارسەنى ءبىر ىستەيتىن ۇسىناقتى كالەن استىقتان كەلگەلى ايەلىنە ەتىك تىگىپ جاتقان-دى.
— كالەن اعا! — دەدى راي، — اقبالا اردان بەزدى. — كالەن ەتىگىن تىگە بەردى.
— باسقاسىن قايتەيىن، تاڭىربەرگەن سۇم تۇندە كەلىپ جۇرەتىن كورىنەدى...
كالەن ەتىكتى ىرگە جاققا تاستاي سالدى دا، رايعا بۇرىلدى:
— قوي، وتىرىك بولار؟..
— راس، كالەن اعا.
— ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ بە؟
— جوق، ءبىراق كورگەن كىسى بار. تاڭ الدىندا اقبالانىڭ ۇيىنەن شىعىپ بارا جاتقانىن قاراقاتىن كورىپتى.
— ءجا، كەتە بەر! — دەدى كالەن.
* * *
قىس بويى يتتەرى ءۇرىپ، ادام-قارالارى ۋلاپ-شۋلاپ جاتاتىن تەڭىز جاعالاۋىنداعى مالدى-جاندى اۋىل بۇل وڭىردەن الدەقاشان كوشىپ كەتكەن. اق اۋىر جاق جىم-جىرت. كوپ اۋىل قوڭىراتتان استىقشىلار كەلگەسىن ۇيلەرىن جىعىپ، اسىعىس جونەپ كەتكەن-دى. ءقازىر تەڭىز جاعاسىندا بالىقشىلار اۋلى مەن الىبيگە قاراستى بەس-التى ءۇي عانا. جانە وي جاقتاعى قىستاۋلاردىڭ بىرىندە توبەسى شوشايىپ سۋدىر احمەت وتىر. جىلداعى ادەتىنە باعىپ، ول بيىل دا ەرتە دۇرلىككەن-دى. ونىڭ ءوز وتىنىڭ باسىنا سالعان ابىگەرى انەبىر تۇستا قوڭسى وتىرعان كورشى اۋىلدارعا دا مازاسىزدىڭ اكەلگەن ەدى. قۇدايمەندەنىڭ بايبىشەسى ەرتەڭگى شاي ۇستىندە:
— اۋ، وسى سەن نە ويلاپ ءجۇرسىڭ؟ كوشى-قون ءجونىن اۋىزعا الماي كەتتىڭ عوي. مىنا سۋدىراقتىڭ اۋلى كوشكەلى جاتقان كورىنەدى، — دەپ كۇيەۋىنە قۇلاققاعىس قىلىپ ەدى، قۇدايمەندە كەسەسىن قويا ساپ، قارق-قارق كۇلدى:
— وي، قاتىن-اي، سەن نە بىلە-تۋڭ؟! سۋدىر احمەتتىڭ جايىن مەنەن سۇرا. كاپىردىڭ ناعاشىسى مىنا كىشىقۇم بويىنداعى بەستوقال باقاي، شاقاي دەگەن اعايىندى ەكى مازاسىز ەدى. بۇل سۋدىراق تا جىلدا ەلدەن بۇرىن دۇرلىگىپ، اقىرى ءوزى بار ەلدىڭ سوڭىندا باقىراۋىق ىنگەنىمەن جالعىز ءۇي قالا-تۋڭ،— دەگەن-دى.
قۇدايمەندەنىڭ ايتقانى شىنعا سوقتى. ءقازىر سۋدىر احمەت بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ جۇرتىندا جالعىز ءۇي توبەسى شوشايىپ وتىر. ول كەشە دە جاتاردا قاتىنىنا ەرتەڭ ەرتەلەتە كوشەمىز، ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ ءازىر وتىر دەپ ءامىر بەرىپ ەدى. ەرتەڭىندە ساسكەدە ءبىر- اق وياندى. وندا دا ايەلى باس جاعىندا بايعىزداي قاقساپ وتىرىپ العان سوڭ، سۋدىر احمەت كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ، كۇزەن بەل ۇزىن دەنەسىمەن سوزىلىپ سىرتقا تەرەزەدەن كوز سالدى. سوسىن ايەلىنە تاپ بەردى:
— تال ءتۇس قوي! شەكەڭ كۇنسىپ، بۇرىمىڭ سىركە-سىركە بوپ تال تۇسكە دەيىن جاتقانسىڭ عوي؟..
— وياتقاندا تۇردىڭ با؟..
— انا قاراشى، ءسوزىنىڭ سيقىن قاراشى. ايەل بولىپ، ءبىر كۇن ەرتە تۇرساڭ قايتەدى؟ ەندى، وسى ىسسىدا جالعىز تۇيەنى قان سورپا عىپ، كوشپەك پە اقىلىڭ؟ ءوشىر ءۇنىڭدى! وي، اقىماق. وي، ءيتتىڭ اسىراعان ءتولى!
مۇندايدا بەتىنە كەلگەن-شامى. بەتىنە كەلگەن كىسىگە سۋدىر احمەت دەدەكتەپ جەتىپ بارادى. جەپ جىبەرەتىندەي، ۇزىن موينىن ورشەلەنە سوزىپ، شىقشىتىنداعى كۇرە تامىرلار بىلەۋدەي كوگەرىپ، باستىرمالاتىپ ۇستى-ۇستىنە سويلەپ كەتەتىن-دى. ايەلى ۇندەمەدى. سۋدىر احمەت بەل الا بەردى:
— مەن كوشەلىك دەگەلى قاشان؟! وسىلاي بولارىن ءبىلىپ، ساعان... سەن كەلەڭسىزگە ورتا توقساننان قاقسادىم عوي. اۋ، قاتىن-اۋ، «كوشەيىك! كوشەيىك!» — دەپ قۇلاعىڭا قۇيۋمەن كەلدىم عوي.
— كوشەلىك دەسەڭ... مەن بە سەنى كوشىرمەگەن؟ — سۋدىر احمەت بۇعان دەم اراسىندا دەرەك تابا الماي، قاتىنىنا قامشى الا جۇگىردى. اسىلى، كوشى-قون جونىندە كىنالاسقىسى كەلمەيدى. كىنالاسسا وزىنە قيىن سوعارىن بىلەدى. «كوشەلىك» دەپ ءۇي ءىشىن ەرتە باستان ابىگەرگە سالىپ قويىپ، تاپ كوشەر جەردە اتىنا ءمىنىپ، ەل ارالاپ كەتتى. «اماندىق بولسا ءبىر- ەكى كۇندە ورالام. مىنا كولقورا تابانىنداعى اۋىلداردان كوشكەندە جۇك ارتاتىن ءبىر- ەكى تۇيەنىڭ مايىن سۇراپ اكەلەم. قاتىن، سەن ءۇي-ىشىن ءبۋىپ-تۇيىپ بۇيداقتى ەسىپ، جازىقتى جاماپ ءازىر وتىر»، — دەپ كەتكەن-دى. ول ءبىراق سول كەتكەننەن مول كەتتى. كولقورا تابانىنداعى رامبەردى اۋىلى مەن جىلقىباي اۋىلىن ءوز قولىنان كوشىرىسىپ ۇزاتىپ سالدى. ونان جولشىباي قونعان، تۇستەنگەن ۇيلەرىنە باي اۋىلداردىڭ مالدارى ىعى-جىعى بوپ قارا قۇرتتاي قاپتاپ، جايلاۋعا قاراي ۇباپ-شۇباپ كوشكەنىن اۋزىنان سۋى قۇرىپ، جىر عىپ ايتىپ وتىردى. ءسويتىپ ءجۇرىپ جىلى كوكتەمنىڭ قالاي كەلگەنىن بىلمەي قالدى. بويعا جۇققانى جوق. نە جەتەككە العانى جوق، جامان تۇعىرىن جالىنا قاقپالاپ، جاعادا جالعىز ءۇي قالعان قاتىن-بالاعا جەتتى. ايەلى جالعىز تۇيەمەن جۇكتى جەڭىلدەپ كوشكەندى قالاپ ەدى، وعان سۋدىر احمەت كونبەدى:
— Ay!.. اۋ، قاتىن-اۋ! كۇل شىققان ادامداي جالعىز ءۇي كوشكەن ىرىمعا جامان-دى. جوق، قاتىن، قارا كەرەك! مىنا اراداعى ءپىرمان، ءشىرمان اۋلىنا بارىپ كەلەيىن.
ءپىرمان، ءشىرمان اۋلى ەرتەڭ تاڭ بىلىنە كوشەتىن بوپ، ۇيلەرىن جىعىپ، دۇنيە-مۇلكىن تەڭدەپ وتىر ەكەن. سۋدىر احمەت ولارمەن بىرگە كوشپەك بوپ ۋادەلەسىپ قايتتى. ءجۇرىسى جامان تورى ات جول بويى قايتا-قايتا قۇمالاق تاستاپ، سيىربۇلكىلگە سالىپ جۇلىنىن ۇزە جازدادى. سۋدىر احمەت ىزالانىپ، تورى اتتى ءتۇتىپ جەردەي بوپ: «وسىدان حان جايلاۋعا كوشىپ العان سوڭ، سەن ارام قاتقىردىڭ كوزىڭدى قۇرتپاسام با»، دەپ كارىنە ءمىنىپ كەلە جاتقان-دى. كەنەت كوز قيىعى ءبىر بۇرۋ قالىپ بارا جاتقان بالىقشىلار اۋلىنا ءتۇستى. ونان جار باسىندا جاربيعان جەرقازبالاردىڭ مۇرجاسىنان بۋداق-بۋداق شىققان تۇتىنگە كوزى ءتۇستى. «قۇداي بىلەدى، وسى ءۇي، ءداۋ دە بولسا، بالىق اسىپ جاتىر»، — دەپ ءشىلقۇيرىق ساقالىنىڭ ۇشىن تىستەپ ويلانىپ قالدى. كوشى-قون جايى ويىندا تۇرسا دا، بىلقىپ پىسكەن جاس بالىققا اقسارى اۋىپ كەتتى دە، سول جولى قاراقاتىننىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ ەدى. اقكەمپىرمەن اراز. دوسپەن دە ونشا ەمەس. سوندىقتان بۇل ۇيگە كەلسە، كوبىنە قاراقاتىنمەن شۇيىركەلەسەتىن. وسى جولى دا ول قاراقاتىنعا قاراپ سۇڭقىلداپ وتىرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتى بولعانىن بايقاماي قالعان-دى. سىرتقا شىعىپ جۇلدىزدارعا قاراعاسىن عانا سانىن سوقتى:
— الدا، قۇداي-اي. تاڭ اتىپ قاپتى-اۋ!
سۋدىر احمەت قالبالاقتاپ اسىعا باسىپ اتىنا باردى. شىلبىردىڭ ۇشىن بەلىنە قىستىرىپ، ات ارقاسىنا قونعالى ءبىر اياعىن ۇزەڭگىگە ەندى سالا بەردى دە، «اۋ!» — دەپ وقىس ويلانىپ قالدى. «اۋ!.. جەتى قاراڭعى تۇندە قايدا بارام؟ ونان دا ەرتەڭ ەلەڭ-الاڭدا كەتسەم... و، ءتايىرى، اتتى كىسى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەتىپ بارماي ما؟!» — دەپ ويلاپ، ۇزەڭگىدەن اياعىن الدى. ەرتەڭ ەلەڭ-الاڭدا جۇرەتىن بولعاسىن شەشىنبەي، قاراقاتىن سالعان توسەككە كيىمشەڭ بويىمەن قيسايا كەتتى. قاقپا شەكپەنمەن باسىن تۇيىقتاپ بۇركەپ الىپ، ءۇنسىز جاتقان-دى. ءبىر كەزدە جىلان شاققانداي، شەكپەنىن اياق جاققا قاراي سەرپىپ تاستاپ، اتىپ تۇرەگەلدى.
— ويباي... ويباي، جارىپ كەتتى!.. جارىپ كەتتى! شىرت ۇيقىدا جاتقان ءۇي شوشىپ وياندى. دوس باسىن جاستىقتان ۇرەيلەنە كوتەردى:
— احا، نە بولدى؟
— نە دەرىڭ بار ما؟! قاندالا... ءوزى دە تايداي ەكەن! مىنە، الاقانىمدا تۋلاپ جاتىر.
اقكەمپىر ىرگەگە قاراي اۋدارىلىپ جاتتى: «زاڭعاردىڭ تىنىشسىزى-اي! پايعامبار جاسىندا بولىپ تۇرعانى مىناۋ، بالا كەزىندە قانداي بولدى ەكەن؟ اناسى سورلى وشاققا ءتۇسىرىپ، وتقا كۇيدىرىپ الماي، قالاي ءوسىردى ەكەن دەسەيشى؟!»
وسىدان كەيىن دە سۋدىر احمەت ۇيقتاي الماي، جىبىرشىپ بولدى. «ەرتەڭ كوشكەندە قيىن. كورشى اۋىلدىڭ قىزىن وياتىپ، ورەلى تاڭدى كوزىنەن اتىرعان جىگىتتەي... ات ۇستىندە باسىم بۇلعاڭداپ كەسىر قىلادى-اۋ»، — دەپ ويلادى. وسى ويى وزىنە دە قىزىق كورىنىپ، شەكپەن استىندا بۇركەنىپ جاتىپ شيق-شيق كۇلدى. وسىدان تان، الدىندا عانا كوزى ءىلىندى. اڭشىلار سياقتى بالىقشىلار دا ەرتە تۇراتىن. دوستىڭ ءۇيى، ءتىپتى، ەرتە تۇردى: سۋدىر احمەت تە ۇيقىسى قانباي، تەرىسى تارىلىپ، قىتىمىرلانىپ تۇرەگەلدى. ونىڭ ۇستىنە تۇندە بايقاماي اتى قۇرعىرعا تۇساۋدى كەڭ سالىپتى. تورى ات ۇزاپ كەتىپ، تۇسكە تارتا تاپتى. ەرتەڭگى سالقىنمەن كوشكەن ءپىرمان، ءشىرمان اۋىلى بۇل كەزدە، ءسوز جوق، ءۇيوبانىڭ، نە سىرعاقتىنىڭ دەڭگەيىندە كەتىپ بارا جاتقان بولۋ كەرەك...
سۋدىر احمەت كىمگە ۇرىنارىن بىلمەي، بويىن اشۋ كەرنەپ كەلسە، انشەيىندە ءىسى ونبەي، شۇلعاۋىنا ءسۇرىنىپ جۇرەتىن ايەلى ءۇي ءىشىن كوشۋگە ازىرلەپ، جالعىز ىنگەندى ەسىك الدىنا شوگەرىپ قويعان ەكەن.
— ءوي، اتەڭە نالەت! وي، ەرنىڭ اققا تيمەگىر! مال كورمەگەن كورگەنسىز!— دەدى سۋدىر احمەت؛ اۋزىنان ءسوز شىققان سايىن يەگىنىڭ ۇشىنداعى ءشىلقۇيرىق ساقال شوشاڭداپ، شورشىپ تۇر. — بىلقىلداپ بوتالايىن دەپ تۇرعان ىنگەندى تال تۇسكە دەيىن ماتاپ تاستاعانى نەسى؟ ءاي... ءاي، ول قاي قىلىعىڭ، ءا؟
— ماعان قايت دەيسىڭ؟.. كوشەمىز دەپ دۇرلىكتىرگەن...
— انا قاراشى! ءتىلى سالا قۇلاش!.. كوشەمىز دەگەندە، ساعان... سەن كورگەنسىزگە بۋاز تۇيەنى تال تۇسكە دەيىن ماتاپ تاستا دەپ پە ەدىم؟ كانە، ايتشى؟ قاشان ءسۇي دەپ ەدىم؟
سۋدىر احمەت ىشكە كىردى. قاتىن-بالانىڭ قاي جەرىنەن ءمىن تابام دەپ، ءوڭىن بەرمەي كەلگەن-دى. الدىنان شىققان ەكى-ۇش بالاسىنا دا ءجۇزى جىلىمادى. كوزىنە ءتۇسىرىپ كيگەن كيىز قالپاق استىنان ءۇي ىشىنە ىزعارلانا كوز تاستاپ، تابالدىرىقتان اتتاي بەردى دە، ەسىك الدىندا قالتيىپ تۇرا قالدى. كوشۋگە ازىرلەنىپ وتىرعان ءۇي ءىشى استاڭ-كەستەڭ. توسەك-ورىندار ارتىپ جۇرە بەرەتىندەي، تەڭ-تەڭ عىپ ءبۋىپ-تۇيىپ قويعان ەكەن. سۋدىر احمەت جۇكتىڭ ءارقايسىسىن ءبىر تەۋىپ، ىدىس-اياقتاردى سىندىرىپ، ءۇي-ىشىن وپان-توپان قىلدى. ونان بوساعاعا جابىسىپ تۇرعان قاتىنى مەن بالالارىن بورىكتىرە ساباپ، تىنىش وتىرعان ءۇيدى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ۋ-شۋ قىلدى دا، ءجون-جوسىعىن ايتپاستان اتىنا ءمىنىپ تارتىپ كەتتى.
* * *
ءالىبي ءزاتى جۋاس. ءۇي ىشىنە دە قىرى جوق. بيىل قىزى مەن كەمپىرىنىڭ دەگەنىنەن شىعا الماي، وسى ىسسىدا ماسا-سوناعا تالانىپ جاعادا وتىرىپ قالعانى جانىنا باتادى. سىرتىنا شىعارىپ ايتپاسا دا ىشىنەن رەنجۋلى. كورشىلەرگە دە قاتىنامادى. كۇندە قىزىل ىڭىردەن جاتاتىن. بۇگىن دە تاڭ نامازدان كەيىن كوزىن ىلمەي وياۋ جاتسا دا ەرتەڭگى اسقا تۇرماي، باسىن كورپەمەن بۇركەپ العان-دى. كەمپىرى سىرتتان سۇرىنە-قابىنا كىردى:
— ءاي، تۇر!.. تۇر!..
ءالىبي قوزعالمادى. كەمپىر جۇلقىلاي باستادى.
— تۇر!.. تۇر دەيمىن، ويباي!
— نە؟ نە بوپ قالدى؟
ءالىبي كۇڭكىلدەپ ىرگەگە قاراي اۋدارىلا بەردى دە، وسى ارادا كەمپىرىنە كوزى ءتۇسىپ شوشىپ، باسىن كوتەرىپ الدى.
— جاي ما؟
— تۇر، ويباي. قىر جاقتان ءدۇبىر شىعادى...
— ءدۇ-بىر؟
— ءيا، ءدۇبىر...
ءالىبي كويلەكشەڭ، دامبالشاڭ بويىمەن سىرتقا ۇمتىلدى. ەسىكتەن شىعار جەردە ءسۇرىنىپ كەتتى. ءۇي سىرتىنا كىسى-قارا جينالىپ قالعان ەكەن. ءبارى دە ءتۇس جوق، ءوڭ جوق. ءالىبي جالتاقتاپ اركىمگە ءبىر قارادى. قۇلاعى شۋلاپ، قول-اياعى قالتىراپ بارادى.
— ءتۇرى جامان ەكەن. تەگىن بولماس. تۇرىكپەندەر... اپىر-اي، سولار ەمەس پە ەكەن؟..
— جاپ... جاپ اۋزىڭدى!
— كەمپىر... ءاي، كەمپىر... تەنتەك قايدا؟ ونى كوزدەن تاسالاي تۇر.
— ءيا، ءيا، سۇيتەيىن... بو-بەك... بوبەكجان!
ءدال وسى كەزدە اۋىل سىرتىنداعى جاسىل بەلگە جيىرما-وتىز اتتى شاۋىپ شىقتى. ءالىبي ءتىلىن كاليماعا كەلتىردى. تۇرىكپەن شاپقىنشىلارىن تالاي كورگەن. ولار باسىنا قارا ەلتىرىدەن قايعاداي قۇرايش كيەتىن. ال، مىنالار... اپىر-اۋ، بۇلار كىم بولدى ەكەن؟ ءبارى دە باسىن اق شىت ورامالمەن شارت بايلاپ اپتى. قولدارىندا سويىل. شوقپار. سىرتتا ءۇرپيىسىپ ۇرعان كىسىلەردى كورسە دە، ادەپ ساقتاپ ات باسىن تارتپادى. بەيبىت اۋىلدىڭ ءيتىن شۋلاتىپ، توبەڭدى تەسەتىندەي تاسىرلاتىپ شاۋىپ كەلدى. سالەم-ساۋقات جوق، ءۇي الدىندا ءۇرپيىسىپ تۇرعان كىسىلەردى باسا جازداپ، اتتارىن ومىراۋلاتا توقتادى.
جيىرما-وتىز جىگىتتى باستاپ كەلگەن قابا ساقال قارا شوقپارىن سىعىمداپ ۇستاپ تەبىنىپ قالدى دا، ءبۇيىرىن سوعىپ ەنتىگىپ تۇرعان اتتىڭ تۇمسىعىن ءالىبيدىڭ كەۋدەسىنە تىرەي بەرە توقتادى:
— ءبىزدى تانىدىڭ با؟
ءالىبي جىگىتكە نازارىن كوتەرىپ قاراي الماي، كوزىن تومەن سالىپ تۇرعان. كەۋدەسىنە تىرەگەن ات تۇمسىعى دا وجار اۋىلدىڭ جىگىتتەرى اكەلگەن وزبىرلىڭ سياقتى. قارا تەر عىپ شاۋىپ كەلگەن اتتىڭ قوس تاناۋىنان شىققان ىستىڭ دەم شال دەنەسىن تۇرشىكتىرىپ بارادى.
— ۇمىتايىن دەگەن ەكەنسىڭ. تانىمادىڭ-اۋ دەيمىن؟— دەدى قابا ساقال.
— تانىدىم عوي... تانىپ تۇرمىن، قاراعىم. قۇدا، قۇداعي قالاي؟ دەنى-قارنى ساۋ ما؟
— دەنى-قارنىڭدى قوي. اۋەلى مىنانى ايت: سەنىڭ قىزىڭ، ءبىزدىڭ بولاشاق كەلىنىمىز قايداعى ءبىر قارا بورباي بالىقشىمەن اشىنا دەيدى...
ءالىبي اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ەرىندەرى دىرىلدەپ كەتتى.
— شىراقتارىم-اۋ، تىم قۇرىسا شاشىمنىڭ اعىن اياساڭدار نەتتى؟! ءبارىڭ دە ۇل ءوسىرىپ، قىز اسىراپ وتىرسىڭدار عوي...
— ءبىزدىڭ قىزىمىز جامان بالىقشىمەن جۇرمەيدى. — جىگىتتەر قارق-قارق كۇلدى. اپ-ساتتە ءالىبيدىڭ جانىنا اۋىلداستار جينالىپ قالعان ەدى؛ ولار مومىن شالعا ارا تۇسپەك بولعاندا، قابا ساقال ءتىرى جانعا بەت باقتىرماي، اۋزىن اشقاندى قاق باسقا تارتىپ قاپ تۇر. قابا ساقال اتىن كيمەلەتىپ، الىبيگە قايتا شۇيلىكتى:
— ءبىزدى قۇداڭ جىبەردى. جانجال كەرەك بولماسا دەرەۋ جايلاۋعا كوشسىن دەدى. جاڭا جۇرتتا، جاقسى تىلەۋ ۇستىندە ەكى جاستىڭ تويىن جاساپ، نەكەسىن قيامىز دەدى. كونسەڭ وسى. كونبەسەڭ، وندا وبالىڭ وزىڭە. وندا مىنالار، — دەپ انتالاپ تۇرعان اپەرباقان جىگىتتەردى كورسەتتى: — قىزدى كۇشپەن اكەتەمىز.
الىبيگە قاراعان بەس-التى ءۇي سول كۇنى لاڭ تيگەندەي اپ-ساتتە ءۇيىن جىعىپ قىرعا بەت قويعانشا وجار وسپاننىڭ اپەرباقان جىگىتتەرى كەتپەي، انتالاپ تۇرىپ الدى. ولار بوبەكتىڭ دە اياعىن قيا باستىرمادى. كەرەك دەسە، ءاليزا اپاسىمەن قوشتاسىپ قايتۋعا رۇقسات ەتپەدى.
قاس قىلعاندا سول كۇنى بالىقشىلار اۋلىنان ءبىر جان قاتىناماي قويعان-دى. الىبيگە قاراعان از عانا اۋىل اراعا ەكى قونىپ، ءۇشىنشى كۇنى جامان بوتاشتىڭ ەتەگىندەگى كەڭ القاپقا ىلىكتى.
— قۇداما سالەم ايتىڭدار. انتتى اتتاپ، باتانى بۇزايىن دەپ جۇرگەن مەن جوق. راس، بەتىنە قاراپ وتىرعان جالعىز بالا بولعاسىن ەل قىزىنان ەرەكشەلەۋ وسىردىك. بالاعا دەگەن اتا-انا كوڭىلى بەلگىلى عوي. وزىمىزگە سالسا، ءالى بەس جاسار بالا سياقتى... — دەي بەرىپ ەدى.
قۇدا اۋلىنىڭ ءبىر جىگىتى كۇلىپ جىبەردى. كوكىرەگى كوپتى تانىعانمەن كىسىگە قىرى جوق، مومىن جان تاعى دا جەر بوپ قالدى. كوزىندە مولتىلدەگەن جاستى انتالاپ تۇرعان اپەرباقان جىگىتتەرگە كورسەتكىسى كەلمەي، تومەن قاراپ، جەر شۇقىلاپ وتىر.
— ءبىز جۇرەمىز. ال، قۇداڭا نە دەيسىڭ؟
— سالەم ايت! ءبىر جەتىدەن كەيىن تويىن جاسايمىز. ءوزىم توي قامىمەن بولام عوي. قىزدىڭ سىرىن كىم بىلگەن؟.. كۇيەۋ بالانى جىبەرسىن. ەندىگى جەرگە جەسىرىن وزدەرى كوزىنەن تاسا قىلماسىن.
ءالىبي ءبىر جاننىڭ بەتىنە قاراماي، كوزىن تومەن سالعان كۇيى ۇستىندەگى تۇيە ءجۇن شاپاننىڭ ەتەگى جەر سىزىپ، اۋىل سىرتىنا بەت تۇزەپ اقىرىن ۇزاي بەردى.
وسى كۇننەن باستاپ ءالىبي ۇيىنە جۋىماي، جاتاردا دا كورشىلەرىنە قونىپ ءجۇردى. وعان، ايرىقشا، بوبەكتى كورۋ قيىن.
كوڭىلشەك شال قيت ەتسە قىزىمەن قوسىلا جىلايتىنداي قورقادى. ول وجار وسپاننىڭ بۇل قىلىعىنا قايران. كۇنى كەشەگە دەيىن ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ كەپ، بۇلايشا اياق استىنان تۋلاعانىنا تۇسىنبەپ ەدى، سەبەبىن كەيىن ءبىلدى. پالە الدابەرگەن سوفىدان شىعىپتى. انادا شابىندىق جايىمەن تەڭىز جاعاسىنا كەلگەندە، ىشىنەن رايعا قانى قارايىپ كەتكەن ەكەن. سول جولى ۇيىنە بارا سالا التى-جەتى اۋىلداسىن شاقىرىپ اپتى. «ءتايىرى، وجار وسپاندا كوز بار ما؟! انا جاقتا جامان بالىقشى جەسىرىنە ىرگەدەن قول سالىپ، حە-حە، قىزىعىن كورىپ جاتقان كورىنەدى. بيىل ءالىبيدىڭ جايلاۋعا كوشپەي وتىرعانى دا سودان ەكەن»، — دەپ سول وتىرىستا وقشاۋ وسەكتى ەل ءىشىنىڭ سىبىر-جىبىرىن باققان سۋ-ماڭايلاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ جىبەرگەن ەكەن. بۇل اڭگىمە قارا تۇندىكتى تورجىمبايعا ءبىر كۇندە تاراپتى. بۇندايدا راس-وتىرىكتىڭ شىندىعىنا جەتەتىن وجار وسپان با، الگى اڭگىمەنى ەستي سالىسىمەن، ول وزىنە قاراعان اۋىلداردىڭ ۇر دا جىق ەسەرلەرىن جيىپ الىپتى دا، دەرەۋ قۇداسىنا شاپتىرىپتى. «ءدام-تۇزىم اتسىن»،— دەدى ءالىبي الدابەرگەن سوفىعا رەنجىپ.
سول كۇنى قوسشى-قولاڭىن ەرتىپ كۇيەۋ كەلدى. اتا جولىن قۋىپ ۇرىن كەلگەن ساپارى بولسا دا، ادەپ ساقتاپ جاتپادى. وقىس جىگىت بۇل اۋىلعا وزىمەن بىرگە وجار اكە مىنەزىن الا كەلگەن ەدى. ۇلكەن-كىشى دەپ جاتقان جوق، كىسى-قارا اراسىندا كەلىسپەگەن بىردەڭەلەردى تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزىپ ايتىپ سالىپ، وعان وزگەدەن بۇرىن ءوزى ءماز بولىپ قارق-قارق كۇلەتىن، قىلي كوز، قۇج قارا جىگىت. قايىن جۇرتىن ءوزىنىڭ الدىندا كىنالىدەي سەزدى مە، كەلگەن بەتتە بۇلاردى قىرىپ جىبەرە جازدادى. قاھارىن الا بولە قالىڭدىعىنا توگىپ، ءوزى توقتاعان ءۇيدىڭ ءدال جانىنا تىككەن وتاۋعا قاماپ قويدى. قىزدىڭ اياعىن قيا باستىرماي، كۇندىز-تۇن كوز الدىندا ۇستادى. بوبەك ۇيدەن شىقسا، ەرە شىعادى. ەڭ ارىسى، جەڭگەلەرى تىلدەسسە دە، وقىس جىگىت قاسىندا قاراقشىداي بارىپ تۇرعانى. توي ۇستىندە دە ەكى كوزىن قالىڭدىعىنان ايىرماي، ءار قيمىلىن اڭدۋمەن بولعان-دى. وسىدان توي ءوتىپ، ۇيگە كىرگىزىپ العاسىن كوڭىلى كونشىرىن بىلەدى؛ سالت بويىنشا بۇگىن توي تاراسىمەن ەكى جاس وڭاشا ۇيدە قالاتىن كۇن. وتاۋ ۇيدە ەكى جاستىڭ توسەكتەرى الدەن سالۋلى تۇرعانىن قاسىنداعى قوسشى جىگىتتەر بۇعان كۇنى بۇرىن حابارلاپ كەتكەن-دى. سونان بەرى دەگبىرى قالمادى. توي تارقاي قويماي، ويىن-ساۋىق نەعۇرلىم ۇزاعان سايىن، ول سوعۇرلىم ىزا بولىپ، جاستاردى بوقتادى: «ەنەڭدى س... وي، وڭشەڭ جوركەلەش، جەلوكپە!...»
جاستاردىڭ جۋىق ارادا تارايتىن ويى جوق. ءانشى قىز، دومبىراشى جىگىتتەر كەزەك-كەزەك ولەڭ ايتىپ، دومبىرا تارتىپ، التى قانات ۇيدە اسىر سالىپ جاتتى. ويىن-ساۋىقتىڭ قىزعان تۇسىندا توردە وتىرعان بوبەك ورنىنان تۇردى. ونىڭ تىسقا شىعاتىن ىڭعايىن بايقاعاسىن ءۇش-تورت قىز شاشباۋى شىلدىراپ ورە تۇرەگەلىپ ەدى، بوبەك:
— وتىرا بەرىڭدەر. جەزدەلەرىڭ كۇزەتشى بولۋعا جاراپ تۇر،— دەدى. ايتسا دا، كۇيەۋ جىگىت ەسىككە قىزدان كورى بۇرىنىراق بارىپ قالعان ەدى. تىسقا ونىڭ سوڭىن الا شىققان بوبەك ەسىكتەن ءدال شىعار جەردە كۇنى بۇرىن بوساعاعا سۇيەپ قويعان تەمىر موسىنى بىلدىرمەي قولتىعىنا قىسا كەتتى. اسپان الا بۇلت ەكەن؛ توبەدەن اۋىپ بارا جاتقان تولىق اي بۇلت تاساسىن قورعالاپ، ۇزاق ۋاقىت كورىنبەي قويدى. ءبىراق توي بوپ جاتقان اۋىلدىڭ بار تىنىسى جامان بوتاشتىڭ كەڭ جازىعىنان انىڭ سەزىلەدى. وشاق باسىندا تاباق كوتەرگەن جىگىتتەر، شاڭقىلداعان ايەلدەر قاراڭدايدى. بوبەك سولاردى سەزدى مە، جوق پا، بەلگىسىز، ارتىندا اڭدۋشى بولعاسىن اياعىن ادەيى اسىقپاي، سابىرمەن باسىپ اۋىل سىرتىنا قاراي ۇزاي بەردى. ۇيدەن شىققالى ارتىنا بۇرىلىپ قاراماسا دا، ءىزىن وكشەلەي باسقان وقىس جىگىتتى ءشوپتىڭ سىتىرى مەن اياڭ دىبىسىنان انىق ەستىپ كەلە جاتقان-دى، كەنەت قالت توقتادى.
— ءاي، مالعۇن!.. بوق جەيتىن يت ەمەسسىڭ عوي. قالاتىن كەزىڭ بولدى عوي.
كۇيەۋ قانشا جەتەسىز بولسا دا، وسى جولى ءوز ءىسىنىڭ شىنىندا وعاش بولعانىن سەزدى دە، توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالدى. كۇدىك تۋعىزعىسى كەلمەگەن قىز ونشا ۇزاعان جوق؛ اناداي جەرگە باردى دا، شاپانىن باسىنا بۇركەپ، ءبىر ءتۇپ ءشيدىڭ ىعىنا بوي تاسالاي وتىردى. جىگىت قىزدان كوز جازبادى. ءسۇت پىسىرىمنەن استى، بۇل ءالى تىرپ ەتپەي، تابانىنان سارسىلىپ تۇر. «اكەڭنىڭ كورى... نەمەنە ارقان... جاتىرما؟» ءبىر ورىندا سارسىلىپ تۇرا-تۇرا، ارى-بەرىدەسىن اياعى تالدى. شىدامى دا تاۋسىلىپ بارادى. ءبىراق دىبىس بەرۋگە ءداتى بارماي، ونسىز دا ىزادان جارىلا جازداپ تۇرعاندا اۋىل جاقتان بۇنى ىزدەگەن كىسىلەردىڭ داۋسى شىقتى. كىدىرمەي ءبىر توپ جىگىت جۇگىرىپ كەلدى.
— اۋ، نە بولدى؟ نەعىپ تۇرسىڭ؟
— جەڭگەمىز قايدا؟
— جەڭگەڭ بار بولسىن!
— ە، نەگە ءتۇڭىلدىڭ؟ نە بولدى؟
— نە بولسىن... وتىر توي، انە!
جىگىتتەر شي تۇبىندە قارايعان بىردەڭەنى كورىپ، ءبىرىن-بىرى شىمشىلاد مىرس-مىرس كۇلە باستادى.
— اتاڭنىڭ باسىنا كۇلەسىڭدەر مە؟ وي، وڭشەڭ دۋىلداق! وڭكەي جوركەلەش! — دەپ وجىراي ولارعا زەكىرىپ تىيىپ تاستادى. — قالاي، انا جاقتارىڭدا دىردۋ بىتەتىن بە؟
شەتكەرەك تۇرعان جىگىت قاسىنداعىعا كۇڭك ەتتى: «سورلى، ءقايتسىن؟! قالىڭدىعى قولىنا تيمەي، ءولىپ-اق تۇر ەكەن». ەت پەن قىمىزعا تويىپ ەسىرىپ العان جىگىتتەر ءبىر ەسەپتەن كوڭىل اشار ەرمەك تابىلعانعا ءماز. ەسەرلەۋ ءبىرى بۇتا تۇبىندە قارايعانعا اي-شاي جوق جەتىپ باراتىنداي ۇمتىلىپ جۇرە ءتۇستى دە، كىلت توقتادى. «جەڭەشە! ءاي! ءاي!» دەپ داۋىستاپ ەدى، ءبىراق جاۋاپ بولمادى. وجىرايدىڭ قاسىنا قوسشى قىپ ەرتىپ جۇرگەن مىنا جىگىتتەردىڭ ءبارى دە وعان ەلىكتەپ شەتىنەن بوقتامپاز، وجار، سوتقار بولاتىن. كۇنى ەرتەڭ وزدەرىنە جەڭگە بولعالى تۇرعان مىنا قىزدىڭ بۇلار كوك جەلكەسىنە تاقاپ كەپ ارى-بەرى دىبىس بەرسە دە، ءبىراق قىزى قۇرعىردىڭ ۇندەمەي قويعانىنا اۋەلى تاڭدانىپ بىر-بىرىنە قارادى. سوسىن ىزالانىپ: «وي، اكەڭنىڭ كورى...» دەپ وجىرايشىلاپ بوقتادى دا، شي تۇبىندە وتىرعان قىزعا سىرت جاعىنان ءتونىپ كەلدى دە «ءاي، جەڭەشە! جەڭەشە!..» دەپ تاعى دا دىبىس بەرىپ ەدى، ءبىراق قىز بۇل جولى دا قوزعالمادى. سوسىن ەسەرلەۋ بىرەۋ:
— جەڭگەمىز عوي، نەسىنە ۇيالامىز؟! — دەپ كۇلدى دە، باسىنا بۇركەنشىك جامىلعان قىزعا جەتىپ باردى. سىرت جاعىنان ءتونىپ، موينىن سوزىپ قارادى.
— ءماسساعان-ن!.. وي، اكەڭنىڭ كورى... ءاي، ءاي، بەرى كەلىڭدەر! بەرى، بەرى كەلىڭدەر!
كەيىندە تۇرعان وجىراي قاسىنداعى جىگىتتەرمەن بىرگە جۇگىرىپ كەلە بەرگەندە، الگى اۋمەسەر جىگىت موسىعا جاپقان قىز قامزولىن سىپىرىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى. سۇيتسە، مانادان بەرى بۇلاردىڭ سىرتىنان تورۋىلداپ تۇرعاندارى قىز ەمەس، ءۇش اياقتى تەمىر موسى بوپ شىقتى. قىز موسىنى الاسالاۋ عىپ قۇرىپ، ۇستىنە ماقپال قامزولىن بۇركەپتى دە، ءوزى قاراڭعىنى جامىلىپ تايىپ تۇرىپتى.
* * *
بوبەك قانشا جۇگىرگەنىن بىلگەن جوق-تى. جولىندا ۇشىراسقان قارايعاننىڭ بارىنەن قورقىپ، بۇعا-بۇعا وزىندە دە زارە قالمادى. باعانا كۇن باتار الدىندا اۋىل سىرتىندا جايىلىپ جۇرگەن ءبىر توپ اتتاردى بايقاعانى بار-دى. شاماسى، قۇدالاردىكى بولۋ كەرەك، ەرىن الماي شىلبىردىڭ ءبىر شەتىمەن تۇساپ جىبەرگەن ءۇش اتتىڭ ۇستىنەن شىقتى. ەكى كۇننەن بەرى مۇشەگە شاۋىپ، بوربايىن سوزىپ تاستاعان اتتار تەرىن ءالى باسپاپتى.
بوبەك قولىنا تۇسكەن اتقا مىنە سالا شاپتى. سونان قان سورپاسى شىققان ات تاڭ الدىنداعى قوڭىر سالقىن قارسى الدىنان قوس قولتىعى مەن ومىراۋىنا سوعىپ، كىشكەنە كوتەرىلە ءتۇستى دە، سالدەن سوڭ اياعىن الا الماي تاپىراقتاي باستادى. بۇل كەزدە جازعى تاڭ دا جاقىن قالعان-دى. سالدەن سوڭ شىعىس جاقتان كۇن شاپاعى كادىمگىدەي ساز بەرىپ، سارى قاباقتانا باستاپ ەدى. ات باسىن بىردەن بەل-ارانعا تۋرالاعان قىز بالىقشىلار اۋلىنا قالاي دا قۋعىنشىلاردان بۇرىن جەتكىسى كەلدى دە، قان سورپاسى شىققان اتتى ۇستى-ۇستىنە تەپكىلەپ بىردە شوقىتىپ، بىردە سىدىرىپ كەلەدى. شىعىس جاق الاۋلاپ قىزارا باستاعاندا، قىز تاقىرعا تۇرعان قاڭقا كيلىكتى. اينالىپ وتسە ۋاقىت وتەتىن بولعاسىن تولارساقتان كەلەتىن شالشىق سۋدى تاقىمى استىندا اياعىن تالتىرەكتەپ باسقان اتپەن شالپىلداتىپ كەشىپ ءوتتى. اۋەلى ات شاشاسىنان كەلگەن قاق سۋى ىلگەرى بارعان سايىن ءقايسىبىر جەرلەردە تەرەڭدەپ، اتتىڭ باۋىرىن شايىپ وتىردى. ەندى تەرەڭدەيدى-اۋ دەگەندە، قاڭ سۋ قايتادان تايىزداپ، تاعى دا ات شاشاسىنان كەپ، شالپىلداتىپ كەشىپ كەلەدى. كەيدە ات تۇياعى سۋ استىنداعى تاسقا ءتيىپ، شاقىلداپ كەتەدى. بوبەك ءبىر ءسات ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ، شالپىلداعان سۋ مەن شاقىلداعان تاسقا قۇلاق تىگە ءتۇستى دە، قۋعىنشى ەسىنە ءتۇسىپ اسىعا باستادى.
Aت القىنىپ قالدى. بوبەك اتتى «شۋ-شۋلەپ!»، ارتىنا قايتا-قايتا جالتاقتاپ قاراۋمەن كەلەدى. كەيىنگى جاقتان ءازىر شاڭ كورىنبەدى. تۇندەگى الا بۇلتتىڭ ءقازىر ەتەگى ىدىراپ، اسپان شايداي اشىلدى. جاز شىققالى مال جايىلماعان جاعالاۋدىڭ رەڭى ءتىپتى جاقسى ەكەن. كوز جەتكەن جەردىڭ تۇگى تۇلەپ، اسىرەسە، كۇن شاپاعى تۇسكەن ءشوپ باسىنداعى سىركەدەي شىقتار جىلت-جىلت ەتەدى. ىلگەرى جۇرگەن سايىن جان-جاعىنان اقىرعان اششى جۋسان ءيىسى اڭقىپ، باسى اينالدى ما، تاقىمى بوساڭسىپ بارا جاتقان سياقتاندى. ءدال سول ساتتە بۇتا تۇبىندە قوناقتاعان بوزتورعاي اتتىڭ اياعىنىڭ استىنان پىر ەتىپ، جوعارىعا شىرقاي كوتەرىلدى. بوبەك بويىن جيىپ الدى. تاستوبەدە قىبىر ەتپەي تۇرىپ العان تورعاي ەمەس، بۇنىڭ ءوزى دە ءبىر ورىندا تاپجىلماي تۇرىپ العانداي شوشىپ كەتتى.
— ءشۇۋ! ءشۇۋ، جانۋار!
بەل-اراننىڭ كەزىنە ات ىرسىلداپ ازەر شىقتى. ىلگەرگى جاقتان جارتى الەمدى الىپ جاتقان ۇلى تەڭىز جارقىراپ قويا بەردى. سول جاقتان وگىز شاعالالار وكىردى. ونان جار باسىندا جاربيعان جەر قازبالاردىڭ جەر قازباسىن كورگەندە، قىز كۇلىپ جىبەردى. بەل-اراننىڭ كەزىنەن اسا بەرگەندە ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، بۇل جولى كوز ۇشىنان شاڭ كەرىندى.
— ءشۇۋ! ءشۇۋ، جانۋار!.. اينالايىن، كوكەتايىم، جالىنام! انە، اناۋ ءبىزدىڭ اۋىل... باسشى اياعىڭدى! باسشى!
بوبەك اتتى تەپكىلەپ، باسقا-كوزگە سابالاي باستادى. ءبىراق ات ابدەن بولدىرعان ەدى، ىرسىلداپ، اياعىن ازەر الىپ كەلە جاتقان-دى. بالىقشىلار اۋلىنىڭ كوك جەلكەسىنە كەلگەندە تىلەرسەگى دىرىلدەپ، اياعىن ىلگەرى ءبىر باستى، ەكىنشى باسقاندا گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. بوبەك ۇشىپ تۇردى. ات تىزگىنىن تاستاي سالا باسىنان جۇلىپ العان ورامالدى بۇلعاپ، شىرىلداپ، جانۇشىرىپ جۇگىرىپ الا جونەلدى. بۇل كەزدە قۋعىنشىلار بەل-اراننىڭ كەزىنەن بەرمەن اسىپ، اتتارىن بوربايلاپ كەلە جاتتى. ولار بوبەكتى كوردى. بوبەككە كومەككە جۇگىرگەن بالىقشىلاردى دا كورىپ، اڭ كوز جىگىتتەر اتقا قامشى باسىپ، بار داۋسىمەن «قاپتا! قاپتا!» — دەپ ۇران تاستاپ كەلەدى.
— راي... رايجان... قۇتقار!
جانۇشىرعان قىز جىگىت قۇشاعىنا قۇلاي كەتتى. بالىقشىلار جان-جاقتان جۇگىرىپ كەپ جاتىر. كاپەلىمدە قىرىق-ەلۋدەي كىسى قىزدى ورتاعا الىپ، قيقۋلاپ كەلىپ قالعان كوپ اتتىلىنىڭ جولىندا يىق تىرەستىرىپ تۇرىپ الدى. انالار دا سويىل-شوقپارىن وڭدى-سولدى سىلتەپ اعىزىپ كەلگەن بەتى بىردەن لاپ بەرگەن جوق. قۇددى جارعا سوققان تولقىنداي، اتتارىن شاپشىتىپ، سۋىق سۇسپەن بەتپە-بەت توقتادى. ءبارىنىڭ كوزى كالەندە. ءوز توبىنىڭ الدىنا شىعىپ، قۇلاشتان استام بولات سۇيمەندى قۋ تاياق قۇرلى كورمەي، شىرەنە باسىپ تۇرعان نار تۇلعالى جىلان كوز بۇجىر قارانى كورگەندە قاي كىسىنىڭ دە جۇرەگى شايلىعىپ قالعانداي. كالەننەن تەك وجىراي ىعار ەمەس. و دا ءوز ەلىندە اتى شىققان اق كوز. استىندا وسپاننىڭ ايگىلى اقباقايى. وڭ قولىن شىنتاعىنا دەيىن سىبانىپ اپتى. سول قولىمەن ات تىزگىنىن تەجەپ، ال بىلەگىن سىبانىپ العان الگى وڭ قولىمەن ەمەن نايزانى سىعىمداپ ۇستاپ ءدىر-دىر ەتەدى.
— ۋا، اعايىن، — دەپ موڭكە ءوز توبىنىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ العا شىقتى. — اعايىن، اقىلعا كەل! قايتىڭدار!
— جەسىرىمىزدى بەر!
— جەسىرىمىزدى الساق، ءوزىمىز دە قايتامىز.
— بوبەك ساعان جەسىر بولسا، ماعان بالدىز ەمەس پە ەدى؟.. ايەلىمنىڭ تۋعان ءسىڭلىسى ەدى عوي. بۇتا ءتۇبىن قورعالاعان ءبىر بالاپان تورعاي شىرىلداپ كەپ باۋىرىمىزعا تىعىلعان دا...
— ۋاي، ونداي مامىلەڭ وزىڭە. ءاي، جىگىتتەر!.. نە تۇرىس بۇل؟.. ۋا، قاپتا! قاپتاڭدار!..
سۇيدەدى دە، انا جاقتان قابا ساقالدى ەڭگەزەردەي بىرەۋ ۇزىن سويىلىن زارلەنە كوتەرىپ الدى. ءيىن تىرەسكەن اتتىلار لاپ بەرەتىندەي ىلگەرى ۇمتىلا باستاپ ەدى. بوبەك جۇگىرىپ ورتاعا شىقتى.
— مىنالاردىڭ ايايتىن ءتۇرى جوق. قايتەم، تاعدىردىڭ سالعانىن كورەم دە،— دەدى دە، قىز ار جاعىندا انتالاپ تۇرعان اتتىلارعا قاراي جۇگىرە جونەلىپ ەدى، مىنا جاقتان راي دا جۇگىرىپ قىزعا انالاردان بۇرىن جەتىپ، كوتەرىپ الدى. سول ساتتە وجىراي:
— وي، اتاڭنىڭ كورىن... دەپ اتقا تاقىم باستى.
ءيىن تىرەسكەن ءنوپىر لاپ قويىپ، ەكى جاق اپىر-جاپىر ايقاسا كەتتى. اتتار كىسىنەپ، سويىلدار سارتىلداپ الا جونەلدى. ەكى جاقتا دا ءۇن جوق. تەك ءبىر- بىرىنە ۇمتىلعان كىسىلەردىڭ تىستەرى شىقىر-شىقىر. قۇلشىنا سىلتەگەن قايىڭ سويىلدار سارت-سۇرت. ەكى جاقتان دا سوققىعا جىعىلعان كىسىلەر قانسىراپ قۇلاپ جاتىر. انا جاقتىڭ وسىندايدا قايرات كورسەتەر جىگىتى-قابا ساقالدى قارا بىردەن كالەنگە تاپ بەرگەن-دى، كالەن جالت بەرىپ سويىل استىنان سىتىلىپ كەتتى. ەكىنشى ايقاستا وزىنە سىلتەگەن سويىلدى كالەن دەنەسىنە تيگىزبەي، تەمىر سۇيمەنمەن قاعىپ جىبەردى دە، قابا ساقالدىنى قاق شەكەدەن كوزدەپ ەدى، ءبىراق اتتىلى كىسىگە قولى جەتپەي، سىلتەگەن سويىل يىقتىڭ باسىنا ءتيدى. قابا ساقالدى تالىقسىپ، قۇلاي جازداپ، جان-دارمەن ات جالىنا جابىستى.
العاشقى ايقاستا وجىراي رايعا تاپ بەرگەن-دى. ءبىراق بەر جاقتان كومەككە ۇمتىلعان بالىقشىلاردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ قاپ، وڭنان-سولدان سوققىلار جاۋىپ بارا جاتقاسىن وجىراي تايقىپ شىقتى. اتتىڭ باسىن ىلە-شالا بۇرىپ رايعا قايتا شۇيلىكتى. رايدى قورعاماق بولعان جاس جىگىت قاداسىن كوتەرىپ قارسى ۇمتىلىپ ەدى؛ وجىراي ونى اتتىڭ ومىراۋىمەن قاعا بەرە كوك سۇڭگىنى ءدال جۇرەكتەن سالدى. ءالى دە نايزاسىن ىرعاپ، ۇڭعىسى بويلاپ كىرگەسىن عانا قايتا سۋىرىپ الماق بولعاندا ۇلگىرە الماي، ات ەكپىنىمەن اعىپ ءوتتى. قولىنان شىعىپ كەتكەن نايزاعا قايرىلمادى. كوزىنە قان تولىپ كەتكەن. شاڭ اراسىندا قاشا ۇرىس ساپ بارا جاتقان رايدى كورە سالا اقتابان اتتى تەبىنىپ قالدى. قالىڭ توپتى جارىپ، ومىراۋلاپ كەلدى دە، دويىرمەن رايدى ۇرىپ جىقتى. بوبەك شىڭعىرىپ جىبەردى. كالەن رايدى كوزىنەن تاسا قىلماي ءجۇر ەدى. جاس جىگىتتىڭ سوققىعا جىعىلعانىن كورگەندە، ءوزىن ورتاعا الىپ، جان-جاعىنان انتالاپ تۇرعان اتتىلارعا اقىرا ۇمتىلدى. تەمىر سۇيمەندى وڭدى-سولدى سەرمەپ، جولىن كەس-كەستەي بەرگەن ەكى جىگىتتى اتتان ۇشىرىپ ءتۇسىردى. ءبىراق كالەن جەتەم دەگەنشە، وجىراي اقتابان اتپەن شۇيلىگىپ كەلىپ، قىزدى كوكپار لاعىنداي ءىلىپ اكەتتى. اتتىڭ باسىن اسىعىس بۇرعان كۇيى قىزدى الدىنا ۇزىننان سۇلاتا سالدى. قالعاندارى دا اتتارىن بۇرىپ، وجىرايدىڭ سوڭىنان قۇيىنداتىپ شابا جونەلدى.
كالەن جۇگىرە ءتۇستى دە، ات شاڭىنا تۇنشىعا تۇرىپ قالدى. قولىنداعى تەمىر سۇيمەندى لاقتىرىپ جىبەردى. قاسىنا راي كەلدى. قوس سامايدان اققان قان بەتىن جۋىپ كەتكەن. كوزىندە جاس.
— اعاەكە-اي، ق ورلىعى ءوتتى-اۋ مىنالاردىڭ. مىنادان كەيىن بۇيتكەن تىرلىگى قۇرىسىن! قۇرىسىن!
* * *
انادا كەتكەننەن سۋدىر احمەت تەڭىز جاعاسىندا، يەسىز قورا اراسىندا جالعىز ءۇي قالعان قاتىن-بالاسىنا ەكى ايدان كەيىن عانا ورالعان ەدى. وي، نەسىن ايتاسىڭ، اتى كۇيلى. ءوزى اجارلى. ومىراۋىن ايقارا اشىپ تاستاعان اڭ كويلەكتىڭ جاعاسى كىرشىكسىز اپپاق. ەردىڭ ارتىنا بوكتەرگەن جەتىم قوزى قارنىنداي ەكى بولەك تۇيىنشەگى بار.
سۋدىر احمەت ۇيگە جەتكەنشە شىداماي، اناداي جەردەن ايقايلاپ، بالالارىنىڭ اتىن اتاپ كەلەدى. وسى ءتۇرى قالانى بازارلاپ، ءىشى-سىرتى مايلانىپ ىرعاپ-جىرعاپ قايتقان كىسىدەي. ول اسىققانمەن، ءبىراق استىنداعى القابەل تورى اياعىن باسار ەمەس. جاز شىققالى كوككە تويىپ قابىرعاسىن جاۋىپ العان تۇعىر جاعاعا جاقىنداپ، كەشە كوكتەم جىلت ەتىسىمەن قىرعا كوشكەن اۋىلداردىڭ يەسىز قىستاۋى، قورا-قوپسىسىنان ۇركىپ وسقىرىنادى. ونىڭ ۇستىنە جاز بويى ىلعي كەڭ جايلاۋ، سالقىن ساباتقا قانات جايىپ قاز-قاتار قونعان اق ۇيلەردىڭ بەلدەۋىندە تۇرىپ مالدى-جاندى اۋىلعا ۇيرەنىپ قالعان-دى. ەندى مىنا اينالاسىنا قامىس ءشالى تارتقان، ۇڭگىر-شۇڭگىرى كوپ، ءۇنسىز مەلشيگەن قىستاۋ ۇرەي تۋعىزىپ، تورى ات قوس قۇلاعىن توبەسىنە تىگە وسقىرىپ، اياعىن ىلگەرى باسپاي، ارتىنا ىعىسىپ، شەگىنشەكتەي بەردى. «Ay! اۋ، بۇ قالاي؟ ءتىرى جاننىڭ جوعى نەسى؟ — دەپ ويلاپ، سۋدىر احمەتتىڭ جۇرەگىنە سۋىق ۇرەي شاپتى. ۇزەڭگىگە تىرەگەن اياعىنىڭ باسى دىرىلدەدى. وندىرشەگى توقپاقتاي ۇزىن موينىن ىلگەرى سوزىپ، قامىس ءشالى ۇستىنەن سوزىلا قاراپ:
— و، قاتىن! — دەپ ەدى، ەسىك-تەرەزەسى جوق، ۇڭىرەيگەن يەسىز تام ىلە جاڭعىرىعىپ: «و، قا...ىن-ن-ن!» — دەپ قايتالادى.
سۋدىر احمەتتىڭ ەكى كوزى اتىزداي بولدى. انشەيىندە، وت باسىندا، قاتىن-بالا الدىندا وتىرعاندا ەرسىگەنى بولماسا، بۇل ءوزى ءزاتى قورقاق. يەسىز قىستاۋ مەن، اسىرەسە، ەلسىز جەردەگى قورا، مولالاردان قورقاتىن-دى. ەندى مىنا ەسىك-تەرەزەسى جوق، يەسىز قاڭىراعان ءۇي بەينە ەكى كوزىن ويىپ العان كىسىدەي، قامىس ءشالىنىڭ ار جاعىنان ۇڭىرەيە قارادى. سۋدىر احمەت ءتىلىن كاليماعا كەلتىرۋگە جارادى. ءبىراق اتىنىڭ باسىن بۇرا المادى. ۇركەك ات وسقىرىپ جالت بەرگەندە، ول ەردەن ءتۇسىپ قالا جازدادى. وندا دا قوس قولىمەن ەردىڭ قاسىنان ۇستاي العان سۋدىراق تاقىمىنىڭ استىنان سۋىرىلىپ شىعىپ بارا جاتقان اتتىڭ جان-دارمەن جالىنا جابىستى. قانشا شاپقانىن بىلمەدى. قاي جەرگە كەلگەنىن دە شامالاي المادى. ءبىر كەزدە تورى اتتىڭ شابىسى جايىلىپ، ىرسىلداپ قالعانىن سەزىپ تىزگىنىن تارتتى. انشەيىندە باسىنا قوڭىرايتىپ كيەتىن كيىز قالپاق كوزىنە ءتۇسىپ كەتىپتى. جاڭا ەس-تۇسى قالماي شاپقاندا ۇستىندەگى قاقپا شەكپەننىڭ قوس شالعايى تاقىمىنان شىعىپ، قۇس قاناتىنداي جالپىلدان كەلەدى ەكەن. ەسىن جيعاسىن قاراسا، جاڭا عانا ەردىڭ قاسىندا ءىلۋلى تۇرعان ات دوربا ۇشتى-كۇيلى جوق، قايدا ءتۇسىپ قالعانى بەلگىسىز.
ول ات ۇستىندە دۇرىستالىپ وتىرىپ، اينالا توڭىرەككە كوز تاستاپ ەدى، كۇنشىعىس جاق تۇتاسىپ جاتقان تەڭىز. كادىمگى ءوزىنىڭ جەلسىز تىمىقتاعى داعدىسى: كۇن ساۋلەسى استىندا ۇلكەن ايدىن اپپاق بوپ جالتىرايدى. شىراداي اڭ تىمىق! تەڭىزدەن كوز الا بەرگەندە، بەرەگىرەكتە وتىرعان بالىقشىلار اۋلىنىڭ ءتۇتىنى كورىندى. وسىدان كەيىن عانا سۋدىر احمەتتىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. اۋىل ىرگەسىنە كەلىپ تۇرىپ ەسى كەتكەنشە شاپقانى ونىڭ وزىنە الدە وعاش، الدە قىزىق كورىندى مە، ايتەۋىر ساسىق كۇزەندەي شاق-شاق كۇلدى.
سۋدىر احمەت ءۇستى-باسىن دۇرىستاپ، اعاش ەرگە قايتادان قوڭىرايىپ وتىردى. اتىن اقىرىن باستىرىپ بەل-اراننىڭ باۋرايىنداعى تەرەڭ سايعا جالعىز اياق ەشكى ىزبەن قيالاپ ءتۇسىپ كەلە جاتىپ كوز سالىپ ەدى، نەسىن ايتاسىڭ ساي بويىنىڭ رەڭى ءتىپتى باسقا ەكەن. تالدىبەكەنىڭ كوگى ءسىرا دا قالىڭ، كولەڭكەلى تابانىنا قۇبا تال بىتكەن. تال اراسىندا بەكە-بۇلاقتار سىلدىراپ اعادى. جانە وسىدان قاشان جاز اياقتالعانشا شىلدەنىڭ ىستىق اپتابى شالمايتىن ساي بويى كەرىم وت، ءىرىپ تۇر. باسقا جەردەن گورى بۇلاق ماڭىنىڭ ءشوبى قاۋ. ايرىقشا، بىر-بىرىمەن بوي جارىستىرا تالاسا وسەتىن سارىسولما، يزەن، تاسپا بوز كەر جۋسان بويشاڭ، بالعىن. ءبارى دە باۋىرىنا كولەڭكە ساقتاپ، حوش ءيىس اڭقىپ تۇر.
— پاھ! پاھ! تۇلەپ-اق تۇر ەكەن! جارىقتىق، نەسىن ايتاسىڭ، وسى مىنا تالدىبەكە جەر شۇرايى عوي، — دەپ سۋدىر احمەت انادايدان مۇرنىن جارىپ قويا بەرگەن كوك جۋسان يىسىمەن قۇشىرلانا دەم الدى.
ول ەندى اسىقپادى. وۋ، نەسىنە اسىعادى؟! مىنە، كورمەيسىڭ بە، جاعادا وتىرعان بالىقشىلار اۋلىنا كەلدى. ءۇي بولعان ءۇي قازان-وشاعىن سىرتقا شىعارىپ، ەسىك الدىنا قۇرىپ اپتى. سىرتتا، ءجىپ كەرمەدە باۋىرىنان جارىپ قاقتاعان بالىقتار الىستان كوز قۇرتىن جەپ بارادى. سۋدىر احمەت شۇقبىرىپ بارا جاتقان سىلەكەيىن اۋزىنا جيىپ تارتىپ الدى. اۋىل ىرگەسىنە تاقاپ كەلگەندە شىداماي، اتىن ۇستىن-ۇستىنە تەبىنىپ قاتتىراق باستىرىپ، ەمپەلەڭدەپ كەلە جاتقان-دى. كەنەت كوزى شەتكى جولىم ۇيگە ءتۇستى. ونان جەلى باسىندا جاتقان جاس بوتانى كورگەندە كوڭىلدەنىپ كەتتى: «ءا، قاراشا ىنگەن... و، جانۋار، امان-ەسەن بوتالاعان ەكەن عوي». ءۇي جانىندا ماي شاڭداقتى بۇرقىلداتىپ، شاۋىپ جۇرگەن قارا دومالاق ءبالالار-بىر ۇل، ەكى قىز كوزىنە وتتاي باسىلدى:
— و، قوزىلارىم!.. بوتالارىم!..
كوزىنە جاس كەلدى. بالالارىنىڭ اتىن اتاپ داۋىستايىن دەپ ەدى، وعان ءبىراق قاپەلىمدە داۋسى شىقپاي، كومەيى بۇلكىلدەپ، مۇرنى سۋلانىپ بارا جاتقاسىن ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ مۇرنىن دىڭ ەتكىزىپ ءبىر ءسىڭبىردى.
سۋدىر احمەت قاتىنىنا ءدان ىرزا. وزىنە دە ىرزا. ءوزى جوقتا ەكى-ۇش كەرەگەنىڭ باسىن قوسىپ، لاجداپ قۋسىرا سالعان جاپپانىڭ قاق تورىنە شىعىپ وتىر. ەكى تىزەسىندە-ەكى قىزى. الدىندا-ۇلى. ءوزى وراسان كوڭىلدى. سۇڭق-سۇڭق ەتەدى:
— ە، ءسويتىپ كوشىپ الدىم دە... ال، قاتىن، مۇنىڭ اقىل بولعان.
— اقىل بولدى ما، الدە اعاتتىڭ ىستەدىم بە، تاپ سول ارادا ولشەپ-پىشكەن مەن جوق. موينىڭ الىسقا ءتۇسىپ كەتكەنىن ءبىلدىم دە، بالىقشى قاينىلارىمنىڭ قاسىنا كوشىپ الدىم.
— مىنە، اقىل! اۋ!.. اۋ، ءبيبىجامال-اۋ، مەن ەل قىدىرىپ كەتكەندە، سەنىڭ بۇل جاقتا وسىلاي وزىڭە ءۇيىر تاباتىنىڭدى ءبىلىپ كەتتىم عوي. ال، سونان قاراشا ىنگەن بوتالادى دە! ۇيگە دە بەرەكە كەلدى دەسەيشى...
— يە، ەرنىمىز اققا ءتيدى. بالالار بالىققا تويىپ، وڭىپ قالدى.
— وسال ەكەنسىڭ! باسە، ءبىزدىڭ قاتىن باس پايداسىن بىلسە كەرەك ەدى عوي. اۋ، قاتىن-اۋ، ءۇي شارۋاسىن ارتىمدا سەن بىتىرسەڭ، ءتۇز شارۋاسى مەنەن دە قالمادى. وسى ساپار مەن دە قارماقتى تالاي جەرگە سالىپ كەلدىم. العانىم دا بار، الماعانىم دا بار. ءبىراق، قاتىن، تۇرا ءتۇر... ءتۇبى ءبىر قارىم قىلام. الگى الا قورجىن قايدا؟
سۋدىر احمەت ىرگە جاققا قول سوزدى. قورجىن دەپ قامپايتقانى-ەر ارتىنداعى ەكى تۇيىنشەك. ونىڭ بىرىندە كوك بۇيرەك اق قۇمان. ەكىنشى تۇيىنشەكتە-بىر-ەكى قاداق شاي، ارزانقول كامپيت. ونى دا شالقاردا تۇراتىن بىرگە تۋعان اعاسى — ناعىمەت اپەردى. ناعىمەتتىڭ بالاسى جاستايىنان كاسىپ قۋىپ قالاعا كەتىپ، اياق جولىن بىلگەندەي ورىسشا ۇيرەنگەن-دى. ولەرمەندىگىنىڭ ارقاسىندا سوڭعى كەزدە سوت كەڭسەسىنە تىرناعى ىلىكتى. ءقازىر سوتتا بولماشى ءبىر قىزمەتتە. سونان كەلە ەل كوزىندە ناعىز سوت ءوزى سەكىلدەنىپ كوشەگە سىيماي جۇرەدى. جۇرت ۇعىمىندا دا سولاي. ايرىقشا، الىپ قاشتىسى كوپ ەل ءىشى ونى سوت دەپ دارىپتەپ، ءىستى بولعان كىسىلەر وسى كۇنى ناعىمەتتىڭ شالعايىنا ورالادى. سۋدىر احمەت تە «سوت» ىنىسىنە ءجيى بارعىشتاپ ءجۇر. ناعىمەت پەن احمەتتىڭ اراسىن ادام تۇسىنبەيدى. اعاسىنىڭ بالاسى « سوت » بولعالى بۇل ەكەۋى ايرىقشا قىرعي قاباق. سۋدىر احمەتتىڭ كوڭىلىندە قۋانىش تا، قىزعانىش تا بار. قالاعا بارعان سايىن جۇرتتىڭ ناعىمەتتى — «سوتتىڭ اكەسى» دەپ قۇرمەتتەپ جۇرگەنىن كورەدى. ءىستى بولعان كىسىلەردىڭ ناعىمەتكە قوشەمەت كورسەتىپ، جالپىلداپ جاتقانىن كورگەندە، سۋدىر احمەت قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازداپ، وڭاشادا: «اۋ، بۇل قالاي؟ — دەپ ويلايدى،-ناعىمەت مارالبايدىڭ بالاسى بولعاندا، مەن... وباي-اۋ، مەن جەردەن شىقتىم با ەكەن؟ بۇل حالىڭ مەنى نەگە «سوتتىڭ اعاسى» دەمەيدى؟ الدە... ەرەگىسكەندە كوشەنىڭ ورتاسىندا تۇرا قالىپ، ءوزىم ايعايلاسام با؟ »
قالاعا كەلگەن سايىن جۇرتقا ول ەزىن قالاي دا «سوتتىڭ اعاسى» دەپ ايتقىزعىسى كەپ ابىگەرگە تۇسەدى. كىسى-قارا كوزىنشە كەلىنىنە تازا كورپە سالعىزىپ، قاق تورگە قاقشيىپ وتىرىپ الادى. سىرت كىسى بولسا ءتىپتى جامان. ونسىن وسى ءۇيدىڭ بار جانىن ءبىر ءوزى بيلەپ-توستەيتىن كىسىدەي، وت باسىنىڭ بولماشى ۇساق-تۇيەك شارۋاسىنا ارالاسىپ، اركىمگە ءبىر اكىرەڭدەپ زىقىن الىپ بىتەدى. ۇيدە ءىنىسى بولسا، سۋدىر احمەت ونىڭ جانىنا بارىپ وتىرىپ الادى دا: «قابەنجان!..» — دەپ ونىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بىتەدى. ال قابەڭ وسى اعاسىن ونشا جاقتىرمايدى. «سوت» ءىنىسى وسى جولى سۋدىر احمەتكە: «ە-ە، سونىمەن ءۇيىڭ بيىل جايلاۋعا كوشپەي، جاعادا قالدى دە؟ ەندىگى جەردە ەل ىشىنە «بالىقشى احمەت اتا-انام دەسەڭشى!» — دەپ كۇلدى. سول كۇنى كىسى-قارا دا ويدان-قىردان جينالا قالعان ەكەن. وسى زاماننىڭ كىسىلەرى دە جاسى ۇلكەندى سىيلاۋدى قويعان. شەتىنەن ىرجاقاي، جاركەلەش. جانە اۋزى قيسىق بولسا دا اتقا مىنگەندى سىيلايتىنىن قايتەرسىڭ؟! قابەن ايتقان الگى ءسوز تاپ ءبىر قۇدايدىڭ ءوز اۋزىنان شىققانداي قاپەلىمدە قالا-دالاعا تاراپ، ەل ءىشى قۇلاقتانىپ كەتتى دە، ءبۇل ىزا مەن نامىستان ولە جازدادى. ءبىراق، امال قايسى، كوپكە كۇل شاشاسىڭ با؟ سۋدىر احمەت تاپ سول ساتتە: «سەن ءيتتى ەندى كورمەسپىن»، — دەپ ويلاعان-دى. ءبىراق تەگىن كىسى سوت بولا ما؟! ارام نەمە كەيىن اعاسىنا كويلەك-دامبال كيگىزدى. جەڭگەسىنە ارزان-قول شىتتان كويلەك، جاۋلىڭ اپەرىپ، از نارسەمەن اعاسىن ىرزا قىپ اتتاندىرىپ ەدى. سۇيتسە دە سۋدىر احمەتتىڭ كوڭىلىندە دىق كەتتى. شارشى توپتىڭ الدىندا «بالىقشى احمەت» دەگەن ءزابىرى ەسىنەن كەتپەدى. تەڭىزگە جاقىنداعان سايىن وسى اتاق ارشىل جانىنا ايازداي باتقانى. ماڭدايىنا قارا كۇيەلەپ باتتيتىپ جازىپ جىبەرگەن قورلىق تاڭباداي جول بويى كوزى شالعان،قۇلاعى ەسىتكەن دىبىسقا دەيىن بۇعان «بالىقشى احمەت!» دەپ ىزىڭدادى دا تۇردى. كىسىنىڭ ءقادىرى كەتەيىن دەسە قايداعى-جايداعىنىڭ ءبارى ءۇيىر، نە بولسا سول يىقتان باساتىنىن قايتەرسىڭ؟! قالادان شىعا بەرە-اق بۇعان ءبىر شىمشىق تال بولسىن. ە، اللا... ادام قور بولايىن دەسە اياق استىندا. سول شىمشىق قالىپ تا قويماي، وزىپ تا كەتپەي، تورى اتتىڭ الدىنا ءتۇسىپ اپ، تاياق تاستامداي جەرگە ۇشىپ-قونىپ، قۇيرىعى قىلپ-قىلپ ەتىپ، بۇعان بەينە «بالىقشى احمەت... بالىقشى احمەت...» دەپ شيق-شيق ەتەتىن سياقتانعانى.
ءتاڭىرى جارىلقاعىر، تاڭىربەرگەن... سول اينالايىن... ايتاتىنى جوق، ازامات قوي. «سوت» ىنىسىنەن كوڭىلى جۇدەپ قايتقاندا، سول... ءيا، سول اينالايىن، بۇنىمەن تەرەزەسى تەڭ ادامشا سويلەستى-اۋ! بۇنىڭ جاعاعا كەتىپ بارا جاتقانىن ەسىتكەندە... اپىر-اي، جاس مىرزا بۇنىڭ جانىنان شىقپاي جابىسىپ العانىن قايتەرسىڭ؟! وۋ، بۇ دا قۇدايدىڭ بەرگەنى عوي! سونان ول بۇنى جىبەرمەي قوناق قىلدى. اناۋ-مىناۋ ەمەس، تۋرا حان... تۋرا حاننىڭ وزىنە قىزمەت ەتكەندەي... حە-حە، استىندا اتلاس كورپە، قولتىعىندا قۇس جاستىق. ال! ال، كانە، بۇعان نە دەيسىڭ؟! اركىم سىيلاعاننىڭ ق ۇلى. كىسى وسىنداي ازاماتتىڭ جولىندا ءولىپ كەتسە دە ارمان جوق. سونان، نە كەرەك، تاڭىربەرگەنجان وزىمەن تەرەزەسى تەڭ ادامشا استى-ۇستىنە ءتۇسىپ سىيلاپ وتىرىپ، وي، اينالايىن-اي، سول ارادا بۇعان ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، ەگەر سوڭىرا وسى ءوتىنىشىمدى ورىنداساڭ استىڭا ات مىنگىزەم دەپ ۋادە بەردى. ءيا، ۋادە بەردى عوي. كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ، ءايتتى-بىتتى. ۋادەسىن ورىندايدى. جاس مىرزانىڭ اۋلىنان كوڭىلدەنىپ قايتقاندا الدىنان، مىنە، مىنەكەي، قاتىن، بالاسى... بالالارى... «سوت» ىنىسىنەن كورگەن ءزابىر، قورلىق ءقازىر بۇنىڭ ەسىندە دە جوق. قاتىن-بالاعا قاۋىشتى. قاراشا ىنگەننىڭ امان بوتالاعانىن ەسىتتى. جەلىدە باي ل اۋلى جاتقان بوتانىڭ جانىنا بارىپ، تۇمسىعىنان شىمشىلاپ قايتتى. سونان سوڭ بالالارىنا قالادان اكەلگەن بازارلىعىن ۇلەستىرىپ، ءۇي ءىشىن قارىق قىلدى. ءوزى دە كوڭىلدى! ءوزى اكەلگەن كامپيتتى تىستەپ، ءوزى اكەلگەن شايعا قارا تەر بوپ قانىپ الدى. قاتىن-بالاعا قاۋىشقالى بەتىنەن قاعاتىن ءبىر جان جوق، ءوزى بي، ءوزى قوجا، سۇڭقىلداپ سويلەپ وتىر. ال، سىرتتا ەسىك الدىندا ءبىر قازان بالىق بىلقىپ ءپىسىپ جاتىر. ءتۇرۋلى ەسىكتەن سۇر بالىقتىڭ جەڭسىك ءيىسى مۇرنىنا كەپ، تاناۋىن قىتىقتاپ بارادى.
— قاتىن، تۇسىرەتىن ۋاقىت بولعان جوق پا؟ ءتايىرى، ءسۇر بالىق ءبىر بۇلك ەتسە ءپىسىپ قالاتىن ەدى عوي، — دەپ سۋدىر احمەت وندىرشەگى توقپاقتاي ۇزىن موينىن قازان جاققا قايتا-قايتا سوزىپ ۇڭىرەڭدەپ، اشقاراقتانا كوز تاستاپ قويادى. وسى ءقازىر قاتىن-بالاعا ىقىلاسى ارتىقشا. ايدارى كۇڭسىپ، ءۇستى-باسى بالىق ساسىعان بالالارىن تىزەسىنە مىنگىزىپ:
— اكەڭ جاقسى ما؟ قالادان كامپيت اكەلىپ بەردى مە؟ ءا-ا! — دەپ قىت-قىت كۇلەدى. ءبىر كەزدە اياق استىنان اقبالانى ەسكە الىپ، — پاقىرعا ءبىر قايناتىم شاي، ءبىر تىستەم كامپيت بەرشى! ءتىرى جەتىم بوپ وتىر عوي،— دەدى مۇسىركەپ.
ءسۇر بالىققا تويىپ العاننان كەيىن، سۋدىر احمەت ءتىپتى كوڭىلدەندى.
— انا جاقتاعى اۋىلدار... كەدەيىڭ بول، بايىڭ بول، ءبىر اعارعانمەن وتىر. قارا ازىق ەمگە جوق. تىسىڭە ءدان تيمەيدى. وۋ، وۋ، ءبيبىجامال-اۋ، تەڭىز... بۇل تەڭىز شە... مىنا ءۇي ىرگەسىندە شالقىپ جاتقان كوك تەڭىز بار-اۋ، ءتۇبى جوق ىرزىق قوي. كوكتەن سالبىراپ ءتۇسىپ تۇرعان نەسىبەڭ عوي... ءپىسۋلى اسىڭ عوي بۇل! تەك شالقاڭنان اۋزىڭدى اشىپ جات تا، قىلعىپ جۇتا بەر!.. جۇتۋعا ەرىنبەسەڭ بولعانى، — دەپ مۇنداعى بار شارۋاعا كوڭىلى ءبىتىپ، ىرزا بوپ كەتىپ، — قاتىن، نە قىلاسىڭ، بيىل بىزگە قۇدايدىڭ قاراسۋىنىڭ كەمى جوق، — دەپ قاتىنىنىڭ تىزەسىن قۇشىرلانا باسىپ-باسىپ قويدى.
اس-سۋىن ءىشىپ بولا بەرگەندە سۋدىر احمەتپەن سالەمدەسۋگە اۋىلداستار كەلدى. جاز بويى سول اناۋ حان جايلاۋدىڭ قىزىعىن كورىپ، قالاعا شىعىپ بازار بازارلاپ قايتقان كىسىدەن كورگەن، بىلگەنىن سۇراپ سۇحباتتاسقان دا ءبىر عانيبەت! ساداعاڭ كەتكىر سۋدىر احمەت، بۇندايدا قامشى سالعىزبايدى. جاڭالىق بىلمەككە كەلگەن كىسىلەردى زارىقتىرىپ، اۋزىنا قاراتىپ قاڭتارىپ قويماي، كىم نە سۇراسا دا قۇددى تيەگى سالۋلى، ىشەك-پەرنەسى تاعۋلى، قۇلاعىن كەلتىرىپ قويعان شىققىر دومبىراداي، تەك شەرتسەڭ بولعانى-سايراي جونەلەدى. اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن-اق شاھارلى جەردىڭ جاڭالىعىن ءوزى قوزعاپ، اۋزىنا قاراپ اقتالاپ وتىرعان كىسىلەردىڭ زارەسىن الا سويلەدى:
— حالىق باسىنا ءبىر ناۋبەت كەلگەلى تۇر.
— ءتايت! اۋزىڭ قانداي جامان ەدى.
— اۋزىمنىڭ جامان-جاقسىسىن كەيىن بىلەرسىڭ. ال، ءقازىر ايتارىم-اق پاتشا قازاقتان سولداتقا جىگىت العالى جاتىر.
— استافيراللا، نە دەيدى؟!
— قوي، جارقىنىم، ايدىڭ كۇنى اماندا جاماندىق شاقىرىپ...
— اۋ، مەن بە؟.. مەن بە ەكەن جاماندىق شاقىرۋشى؟.. «ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق». انا جاقتا قالا ءىشى گۋ-گۋ. ايتاتىن اڭگىمەسى وسى. كەشە تۇستە جاس مىرزانىڭ ۇيىندە قوناق بوپ وتىرعاندا قۇدايمەندە بولىستى وياز شاقىرىپ اكەتسە... ويباي-اۋ، مەن قايتپەك ەكەم؟.. و نەسى-اي، پالە شاقىردىڭ دەپ ماعان تيىسكەنى نەسى؟!
بالىقشىلار سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، الاقتاپ بىر-بىرىنە قارادى. ءدال ءقازىر بۇلار قارسى بىردەڭە دەسە سۋدىر احمەت جەڭسىك بەرمەي، ەزەۋرەي تۇرەگەلەدى. جاعالاۋدىڭ تايىز سۋىنان شاباق اۋلاپ جەگەننەن باسقا تۇك بىلمەيتىن مىنا قارا سيراق جامان نەمەلەردىڭ جۇرەگىن سۋىلداتىپ، زارەسىن ۇشىرعانىنا ءدان ىرزا.
— كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ. ويازدان ورالعاسىن، قۇدايمەندە بولىس تا قاراپ جاتپاس، ءوزى دە ءبىر حابارىن بەرەر!
بالىقشىلار جاماندىق ەسىتكەن جەردە ۇزاق وتىرماي، ۇيدى-ۇيىنە تارادى. ولار كەتكەن بويدا قۇرىم كيىز قوستىڭ ەسىگى ىلە-شالا قايتا اشىلىپ ىشكە اقبالا كىرىپ كەلە جاتتى. قۇشاعىندا قۇنداقتاۋلى جاس بالا. ءوڭى جۇدەۋ، ءبىراق ەسەسىنە ءۇستى-باسى مۇنتازداي تازا. اق باتەس كويلەك شاعالاداي اپپاق. كويلەك سىرتىنان كوك ماساتى قامزول كيىپ، قوس بۇرىم عىپ ورگەن ۇزىن شاشتىڭ ءبىر تۇتامىن ورمەي، باياعى قىز كەزدەگى سانمەن كۇلتەلەپ تومەن ءتۇسىرىپ جىبەرگەن. بالىقشىلار كەتكەسىن قۇددى بۇگىنگى كۇننىڭ باستى شارۋاسىن بىتىرگەندەي، ءوز ءۇيىنىڭ تورىندە شالجيىپ جاتقان سۋدىر احمەت اقبالانى كورگەندە باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى.
— امانسىڭ با، قاراعىم؟! بىلاي... تورگە شىق! مىندا كەل، ءوز قاسىما وتىر.
سۋدىر احمەت كەلىنشەكتىڭ قانداي ويمەن كەلگەنىن ءىشى سەزدى. سىبىرگە ايدالىپ كەتكەلى ەلاماننان ءالى حابار-وشار جوق-تۇعىن.
— وۋ، ورىس بايىن ولتىرگەسىن امان جىبەرەتىن بە ەدى؟.. ول ەندى سۋ تۇبىنە كەتتى عوي. بەيشارا توپ باسى بولماسا دا، الگى جامان بالىقشىلاردىڭ ىشىندەگى ءىلىپ ال ارى سول ەدى.
بۇل وسىلاي مايموڭكەلەپ وتىرىپ كەلىنشەكتىڭ قىتىقتى جەرىنە ءتيىپ باقتى. قانشا ۇستامدى بولسا دا اقبالانىڭ سىرعالى قۇلاعىنىڭ ۇشى ءسال قىزارىپ، كۇن تيمەگەن اپپاق ماڭدايىن ىستىڭ قان شارپىدى.
— يماندى بولسىن پاقىر! ءوزىن جاقسى كورۋشى ەدىم. دۇعاما ءجيى كىرگىزەم.
سۋدىر احمەت كوزىنە كادىمگىدەي جاس الىپ، مىرسىلداپ وتىردى دا، الدەنەگە ايەلىنە شىعا تۇر دەپ ىمدادى. ەكەۋدەن ەكەۋ وڭاشا قالعاسىن، ول كويلەگىنىڭ جەڭىمەن كوز جاسىن ءسۇرتىپ، قۇددى اياعى شىقپاعان مەشەل بالاداي اقبالاعا قۇيرىعىمەن ىرعاقداپ ىسىرىلىپ وتىردى. وسى ۇيدە وزدەرىنىڭ ءسوزىن تىڭدايتىن بوگدە ەشكىم بولماسا دا، اۋەلى جالتاقتاپ جان-جاعىنا قاراپ الدى دا، سوسىن اۋزىن اقبالانىڭ قۇلاعىنا تاقاپ، قۇپيالار سىبىرلادى:
— ولگەنمەن بىرگە ولمەك جوق... ءتىرى كىسى تىرلىگىن ىستەگەن. شىراعىم، اقبالاجان، سەن دە قور بولماس جاعىڭدى ويلا. بەلىڭنىڭ كۇشى، بەتىڭنىڭ قىزىلى باردا قاتارىڭدى تاپ! ءيا! ءيا، ءسۇيت، — دەپ، اقبالانىڭ قولىن قوس قولىمەن ۇستاپ، قىڭۋلاپ قىسىپ-قىسىپ قويدى. سىر سۇزىسكەن كوڭىلدەس قۇربى-قۇرداس سياقتى. قام كوڭىل كەلىنشەكتىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ بارادى. اقبالا بۇرىن بۇل اۋىلدىڭ كىسىلەرىنەن ىلعي كوڭىل دەلبەگەندەي جۇبانىش ەسىتەتىن-دى. سودان ءوزى اجەپتاۋىر داتكە قۋات الاتىن. ەندى كورمەيسىڭ بە، مىنا جەكسۇرىن بۇنىڭ سول ازعانتاي ءىلدالدا ءۇمىتىنىڭ ءالسىز تامىرىن تۇبىنەن قىرقىپ ۇزە باستادى. ەلاماندى انا جاقتا ءوز قولىمەن جەرلەپ، جانازاسىن شىعارىپ كەلگەن كىسىدەي، بۇعان اقي-تاقي «ءۇمىت ءۇز» دەپ وتىر. ونسىز دا ءسىبىر ايدالىپ كەتكەلى حابار بولماي قورقىپ جۇرگەندە مىنا سۇمىراي جۇباتۋ ورنىنا، ءتۇسى سۋىق ءبىر جاماندىقتىڭ شەتىن شىعارىپ وتىر. اقبالا اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ادەمى يەگى دىرىلدەپ، وكسىك بۋىپ، بۋلىعىپ قالعان-دى. سۋدىر احمەت سونى پايدالانىپ:
— ءسوز سالعان ەشكىم جوق پا؟— دەدى. بەتى شىداماعان كەلىنشەك سۋدىر احمەتتەن جالما-جان بەتىن بۇرىپ، سىرت اينالىپ وتىردى. ءبىراق سۋدىر احمەت قۇتقارمادى، دەدەكتەپ بارىپ، كەلىنشەكتىڭ قارسى الدىنا جۇزبە-جۇز وتىرىپ الدى: — شىراعىم، ساعان بۇل دۇنيەدە تىلەگى ءتۇزۋ ءبىر ادام بولسا، ءبىر ادامدى دوس كورسەڭ، سىرىڭدى سەنەتىن ءبىر جان بار دەپ بىلسەڭ... اقبالاجان، ول كىسى-مەن.
جاسى كىشى عوي دەپ قىسىلعان جوق. قايتا اقبالا قىسىلعان سايىن ول ەركىنسىپ:
— وسى، مىنا تاڭىربەرگەن ءسوز سالدى ما؟— دەگەنى.
اقبالا دۋ ەتتى. شوق قارىعانداي بەتى ورتەنىپ بارا جاتقاسىن الاقانىمەن دەرەۋ باسا قالدى دا، تەز تارتىپ الدى. قورىققانى ما، الدە كىنالاعانى ما، ايتەۋىر، سۋدىر احمەتكە جاس ىشىندە جانارى دىرىلدەگەن كوزى ۇرەيلەنە قارادى. وسى كىسىنىڭ كەسكىنىن تاپ ءقازىر كورگەندەي قورقىپ كەتتى. ءون بويىندا ويداعىداي عىپ جاساعان ءبىر مۇشە جوق ەكەن. نە ارتىق جاساپ اربيىپ كەتكەن، نە كەم جاساپ، ويسىراپ ءمىن بوپ تۇر. ءبىر باس پەن ءبىر بەت الدىنىڭ وزىندە تالاي وعاشتىق بار. ۇستارامەن تىقىرلاپ العىزعان باسى شاقشاقايدىڭ جۇمىرتقاسىنداي كوگىس. توبە جاعى سوپاق. سونىسىنا قاراماي قۇلاعى اسا ۇلكەن، اقجارعاق، الامان قۇلاق. الىستاعى ءبىر دىبىستى سەزىپ، سوعان ەلەڭ ەتىپ، جارعاق قۇلاعىن الدىنا قاراي شۇعىل تىگىپ، تىڭ تىڭداپ قالعانداي، قاپىسىز ءسات بار. اقبالانىڭ تۇلا بويى مۇزداپ كەتتى.
— اقبالاجان، سىرىڭدى مەنەن بۇكپە! مەن ساعان دوس اداممىن. تىلەكشىڭمىن مەن.
اقبالا ءۇنسىز. سۋدىر احمەت قايتا ءتونىپ:
— كىممەن قارا بولساڭ، سونىمەن اعار دەگەن، شىراعىم، — دەپ قادالا ءتۇستى. تاقا بولماعاسىن، اقبالا:
— مىنانى قايتەم؟.. — دەپ قولىنداعى ەمىزۋلى جاس بالاسىن كورسەتتى دە، بەتى شىداماي بۇرىلىپ وتىردى.
سۋدىر احمەت ءبىر جايدى شۇعىل ويلاپ كەتكەندەي، يەگىنىڭ ۇشىنداعى بەس تال ساقالىن تۇبىنەن سىعىپ ۇستادى دا، تاس قىپ كوزىن جۇمىپ وتىرىپ قالعان-دى. ءبىر كەزدە كوزىن اشىپ الدى.
— ءا، تاپتىم... — دەپ ءوز سانىن ءوزى سالىپ قالدى. — ال ەندى بۇنى... بۇل بالاقايدى... اتى قالاي بالاقايدىڭ؟
— ءاشىم...
— ءا، ءاشىم بە؟ اتى جاقسى ەكەن... الدا، اينالايىن-اي! قۇرتاقانداي ەكەن ءوزى دە... بۇل بالاقايدىڭ تۋعانىنا قانشا بولدى؟
— التى اي...
— ە، التى اي دە؟! ءوزى ءبىرازعا كەلگەن ەكەن عوي. قاراقۇلاقتانىپ قالعان ەكەن عوي! قىتىق -قىتىق... اسىلى، ادام بالاسى شابان وسەدى-اۋ! التى ايداعى سيقى مىناۋ. ءتىپتى ءبىر جاستا دا بالا تۇك ەمەس. قاز بالاپانى... انا كوگىلدىرلەردىڭ جۇمىرتقاسىن جارعان بويدا جاۋتىلداپ سۋعا ءمىنىپ-مىنىپ الاتىنىن قايتەرسىڭ؟! — دەپ سۋدىر احمەت شىقىلىقتاپ كۇلدى دە، كەنەت اقبالاعا قاراي ەڭكەيىپ: — اقبالاجان، بۇ بالاقايدى سەن اكە-شەشەڭە اپارىپ بەر. سۇيەكەڭ بالاسىن باقپاي نە بىتىرەدى؟.. اسىلى، سەن ءسويت! دەدى سىبىرلاپ.
— كۇيەۋگە شىعاتىنىمدى بىلسە... اكەمنىڭ جايى بەلگىلى، مەنى ءۇيىنىڭ ماڭىنان دا جۇرگىزبەيدى.
— ال، اناڭ شە؟
— انام بايعۇس شىداماس ەدى... ءبىراق اكەم جىبىمەيدى. ونىڭ مىنەزى بەلگىلى عوي.
سۋدىر احمەت كوپ ويلانعان جوق: بۇل جولى دا تەز اقىل تاۋىپ، سوعان قۋانعانى سونشا الاقانىن الاقانىنا شارت ەتكىزىپ سالىپ قالدى:
— ولارعا كۇيەۋگە شىعاتىنىڭدى ايتپا! ءتىپتى، سەزدىرمە! جاس بالا موينىمدى بۇرعىزبايدى دە. اسىمدى دا ءپىسىرىپ ىشە الماي ءجۇرمىن دە. مىنا جيەندەرىڭدى وزدەرىڭ ب ا ق، قاق دە، اپارىپ تاستا... سوندا ولار قالاي قولق ەتىپ تۇسە قالماس ەكەن. ءيا، ءيا، ءسۇيت! ءسۇيت!
اقبالا وتىرعان ورنىنان باۋىرىنداعى بالاسىن قۇشاقتاي تۇرەگەلدى. ەسىكتەن شىعار جەردە الدەنە ايتقىسى كەلگەندەي، ارتىنا قايىرىلدى دا، ءبىراق ءلام-ميم دەمەستەن جۇرە بەردى. ول ىزالانا باسىپ ەسىكتەن شىققان بويدا سۋدىر احمەت شۇعىل جادىراپ، سانىن الاقانىمەن سالىپ كالدى:
— بولدى ءبىر قىزىق!
* * *
— ويباي!.. ويباي! مىناۋ ازاپ قوي، ناعىز دوزاق مۇندا ەكەن عوي. باعانا ىشكەن اسىمنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن.
سۋدىر احمەت تاستاي قاراڭعى ۇيدە جانى قىدىرىپ جۇگىرىپ ءجۇر. سارى ماسا سىڭسىپ تۇر. ءبىرىن ولتىرسەڭ، ءبىرى كەلەدى. جانە قۇلاعىڭنىڭ ءدال تۇبىنە كەپ، ىزىلداپ تۇرىپ العاندا، بەينە بىرەۋ شەكەڭە بۇرعى ساپ تەسىپ جاتقانداي. تاقا بولماعاسىن سۋدىر احمەت سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى. ءۇي ماڭىندا ءۇيۋلى جاتقان تەزەكتى تۇتاتىپ تۇتىندىك سالدى. قاراڭعى تۇندە ۇستىندەگى اق كويلەك، اق دامبال قىلاقىتىپ وتقا جۇگىرىپ باردى دا، كوك الا ءتۇتىننىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتتى.
— ال!.. ال!.. ەر بولساڭ، سەن ەندى كەلشى. ءا، سولاي ما؟ حە-حە-حە!
ءبىراق بىقسىپ جانعان اششى ءتۇتىن استىندا تاعات تاۋىپ تۇرا المادى. سالدەسىن-اق كومەيى مەن كوزىنە ءتۇتىن كىرىپ، دەم الا الماي تۇنشىعىپ بارا جاتقاسىن تۇتىندىك استىنان جۇگىرىپ شىقتى. شىرت ۇيقىدا جاتقان اۋىلدىڭ سىرتىنا قاراي سوڭىنان يتتەردى شۋلاتىپ الاۋ-دالاۋ بوپ جۇگىرىپ باردى دا، وكپەسى القىنىپ توقتادى. ءتۇسى باسقا كىسىنى تانىماي شابالاڭداپ ۇرگەن يتتەر ءدى جەتى اتادان بوقتاپ، كەسەكتەپ قۋالاپ سالدى. بۇندا دا جانى سايا تاپپاعاسىن جاپپاعا قايتىپ كەلدى. سارى ماسا ءولى سىقسىپ تۇر. سوعان قاراماستان الگىندە ءوزى تۇرىپ كەتكەن توسەكتىڭ وت جاعىندا، كەرەك دەسە، ۇستىنە لىپا جاپپاي قاننەن-قاپەرسىز ۇيقىنى سوعىپ جاتقان ايەلىن كورىپ، ودىرايىپ تۇرا قالدى: «وسى يت-شوشقا ءولىپ قالعاننان ساۋ ما؟» ءولى-تىرىسىن بىلگىسى كەلدى مە، ەڭكەيىپ ايەلىنىڭ كەۋدەسىنە قۇلاعىن توسەدى. «ءاي، ءتىرى عوي...»— دەدى تاڭدانىپ. ءوزى جانىن قويارعا جەر تاپپاي جۇرگەندە، بۇل قايساپتىڭ راحاتتانىپ ۇيقتاپ جاتقانىنا ىزا بولدى.
— نەشە، ءسىرا، «قاتىننىڭ قىرىق جانى بولعاندا» دا، وي، نايساپ؟ اتاڭا نالەت... تۇر! — دەپ ءبيبىجامالدى بۇيىردەن تەۋىپ قالدى.
— ا-ا؟! جايشىلىق پا؟
— جايشىلىق بولسا جاتپاس پا ەدىم. ءتۇر، ءۇيدى جىق! كوشەمىز.
— تاڭ اتسىن دا.
— تاڭ اتقاسىن مەنىڭ ولىگىمدى كورمەكسىڭ بە؟
— قۇداي شەبەر-اي، شىبىن شاققاننان ولگەن كىسىنىڭ مولاسىن كورگەم جوق.
— سۇبىحان اللا! و، ءدىنسىز!.. كورمەسەڭ، ەندى كورەسىڭ. مىنا ماسا ولتىرمەي قويماس. ولتىرەر!.. ولتىرەر! — دەپ سۋدىر احمەت قاقپا شەكپەنمەن باسىن تاس قىپ بۇركەپ اپ، زارلاپ جاتتى دا، — ay، ay، قاتىن-اۋ... — دەپ، شىداماي باسىن قايتا كوتەرىپ الدى. «مىنا سارى ماسا سامساعان سارى قول عوي. ءبىر دە كەم ەمەس! مىنە! مىنە، ىزىلداپ كەلدى. ءوزى ىلميگەن ءاپ-الجۋاز. قولىڭا ۇستاپ قاراساڭ تۇمسىعى دا مۇلىك ەمەس. ال، سونان كەلە، سول تۇمسىقپەن كىسىنى شاققاندا... تاپ ءبىر نايزا سۇققانداي! مىنە-ە!..
الاقانى ارقاسىنا سارت ەتتى. قاقپا شەكپەنمەن باسىن قايتا بۇركەپ، قول-اياعىن باۋىرىنا قىسىپ ءبۇرىسىپ جاتىر. وسىلاي ءبىراز سايابىر تاۋىپ جاتىپ، ارا-اراسىندا باج ەتىپ ىرشىپ تۇسەدى. سونان ول تاڭ الدىندا كوز ءىلدى. وندا دا تاڭ الدىندا تەڭىز بەتتەن سالقىن سامال سوقتى دا، سىڭسىعان ماسا ساپ بولدى. سونان سۋدىر احمەت ۇيقىسىن قاندىرىپ ويانعاندا بۇل اۋىلدىڭ بالىقشىلارى اۋلارىن قاراپ كەلگەن ەكەن. سىرتتا، جەر وشاق ماڭى قاتىن-قالاش. جاۋلىڭ اعاراڭدايدى. ءبيبىجامال كىسىدەي سارى سازاندى شىپتاعا سالىپ، قابىرشىقتاپ جاتىر ەدى. سۋدىر احمەت ۇستىندەگى شەكپەندى اياعىنىڭ باسىنا قاراي سەرپىپ تاستاپ، اتىپ تۇردى. دامبالشاق. كويلەكشەڭ. جالاڭ اياڭ. جالاڭ باس. توسەكتەن تۇرعان كۇيى قىت-قىتتاپ كۇلىپ، بالىق سويىپ جاتقان قاتىنىنىڭ قاسىنا كەلدى:
— وسال ەكەنسىڭ!— دەدى دە، كۇيبەڭدەپ موڭكەگە تارتتى.
ءۇي تولا كىسى. ارالارىندا كالەن، راي، دوس. راي جارالى باسىن اق شىت ورامالمەن تاڭىپ اپتى. بالىقشىلاردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسپاي، بوساعا جاقتا جۇدەپ-جاداپ كوزىن تومەن سالىپ وتىر. سۋدىر احمەت مۇندا بولعان توبەلەستى انادا شالقاردا ءجۇرىپ ەسىتكەن. وجىراي ءقازىر كەڭ جايلاۋعا جازىلا قونعان جالپاق ەلدىڭ اۋزىندا، اتى شۋلى باتىر. ونىڭ ءبىر بالىقشىنى تۇيرەپ ءولتىرىپ، رايدى ۇرىپ جىعىپ، قىزدى الدىنا وڭگەرىپ اكەتكەن ەرلىگىنە بۇ دا قانىق ەدى. سۋدىر احمەت رايدىڭ مۇڭدى جۇزىنە مىسقىلداي قارادى. قىزىنان ايىرىلىپ قالعان جىگىتتى كەكەتكىسى كەپ، ءتىلى قىشىپ وتىر. باسقا جاعدايدا بۇل ءوزىن تەجەمەس ەدى، ءقازىر كالەننەن قايمىعىپ، وعان كوز قيىعىن تاستاپ قويادى. «كاپىردىڭ بەتىن اۋلاق قىل! بۇل ما... بۇل كىسى ولتىرۋدەن تايىنبايدى».
سۋدىر احمەت اقبالانى جاڭا كىرىپ كەلە جاتقاندا كورگەن-دى. كوڭىلگە بولماسا كەلىنشەكتىڭ ءوڭى بۇگىن الا بولە سىنىق كورىندى. ەكى كوزى قىزارىپ كەتىپتى. شاماسى، ءتۇنى بويى كوز ىلمەي شىققان. سۋدىر احمەت ونى جاقسى نىشانعا جورىدى. «يە، دۇرىس. دۇرىس. وۋ، قاتىننىڭ كوڭىلىنە جەلىك كىردى دەگەنشە، قۇداي ۇردى دەسەيشى»، — دەپ ويلادى دا، تاڭىربەرگەن بەرەتىن اتقا تاقىمى تيگەندەي، كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. بايقاپ وتىر: قۇدايمەندە اۋلى اڭگىمە بولسا، اقبالا ىقىلاستانا تىڭدايدى. سونى بايقاعاسىن، سۋدىر احمەت سالعان جەردەن ءسوزدى باي اۋىلدان باستادى:
— بيىل ولار اقمارقانى جايلادى ەمەس پە؟! نەسىن ايتاسىڭ، سۋ جارىقتىق ەل ىرىسى عوي. مول سۋ قويماپتى. جىلدا كوڭى قۇرىسىپ جاتاتىن اقمارقانىڭ بەتكەي، بوكتەرى بيىل كىلەم تۇگىندەي قۇلپىرىپ تۇر. قۇدايمەندە بولىستىڭ اۋلى كوكتەمدە بەس-التى قاپ بيدايدى جۋسان اراسىنا شاشا سالعان ەكەن... ءقازىر سول دالالىققا كوك ەگىن قاقالىپ شىققان. تۇنىپ تۇر-اۋ، تۇنىپ تۇر!
موڭكە مەن سۋدىر احمەتتىڭ ايەلى ەكى-ۇش اتادان قوسىلاتىن ءاپالى-سىڭلىلى ەدى. موڭكە سۋدىر احمەتتىڭ ءوز باسىن قانشا جەك كورسە دە، تۋما-تۋىستىڭ جاعىنان بايلانا بەرەتىن.
— قوي ءارى! سول قاراتازدى بيىل جۇرت كوبەڭدەۋ اتاپ ءجۇر ەدى عوي، — دەپ ەدى، سۋدىر احمەت شاپ ەتتى:
— كوبەڭى نەسى؟ ءقازىر قۇدايمەندە بولىستىڭ كوككە سەرمەگەن قۇرىعى ايعا ءتۇسىپ تۇرعان جوق پا؟!
— نە دەيدى، نانايىن با، جوق پا؟
— نان، نانبا، ەركىڭ ءبىلسىن. ءقازىر ونىڭ داۋلەتى تاسىپ داۋىرلەپ تۇرعان شاعى. جەتى اتاسىنا بىتپەگەن داۋلەت قۇدايمەندە مەن تاڭىربەرگەنگە ءبىتتى عوي. ءوز اياعىمەن جايىلاتىن مالدا ەسەپ جوق. قىرداعى جۋساننىڭ ءجۇزى قويدان كورىنبەيدى. ال، ۇيدەن سۋارىلاتىن قىزىل قوزىلار دۋاداقتاي! ەسىك الدىنان قۇيرىعىن تارتا الماي وتكەندە كوزىڭنىڭ قۇرتىن جەپ-جەپ كەتەدى.
سۋدىر احمەت سويلەپ وتىرىپ تا كوزى جىلتىڭداپ اقبالاعا قاراپ قويادى. كەلىنشەك جالعىز سۋدىر احمەت ەمەس، وزىنە باسقالاردىڭ دا نازارى اۋىپ، كوزىنىڭ استىمەن باعىپ وتىرعانىن بايقاعاندا قايدا كەتەرىن بىلمەي، ۇيدە قالعان جاس بالاسىن سىلتاۋ عىپ ورنىنان تۇرا بەردى. سۋدىر احمەت جىمىڭ ەتتى: «قۇداي قالاسا، باي مىرزاسىنىڭ ءبىر سايگۇلىگى ءبىزدىڭ تاقىمعا تۇسكەن شىعار ». وسىدان كەيىن ول ءوزىنىڭ ءمىنىپ جۇرگەن اتىنا ىزاسى كەلدى: «سول جامانداتقىردان قۇتىلسام ەكەن. ارقاسى قىرعىشتاي. كىشكەنە جۇرسەڭ قۇيرىعىڭ ويىلىپ قالادى. يت بۇلكىلى دە ءىشىڭدى تۇسىرەدى».
— ءاي، سۋقيت!..— دەدى موڭكە، قاراتازدىڭ ماقتاۋىن جەتكىزدىڭ. ساعان ونىڭ ارمانى جوق. ءجا، سەن ەندى قالانىڭ اڭگىمەسىن ايت. اق پاتشانىڭ قازاقتان جىگىت الاتىنى راس پا؟ سول ءسوزىڭنىڭ ءتۇبى شيكى ەمەس پە؟..
سۋدىر احمەت اياق استىنان تۋلادى.
— قۇدايمەندەدەي بولا المايسىڭدار. ونىڭ باسقان ىزىنە دە تۇرمايسىڭدار.
سۇيدەدى دە، تۇردى دا جۇرە بەردى. ۇيگە بارا سالا جامان جاپپاسىن جىعىپ، اق پەن قىزىل اراسىندا اقبالانىڭ جەرقازباسىنىڭ جانىنا تىگىپ الدى. ول ەندى بۇل اۋىلدا اقبالانىڭ ءۇيى بولماسا، باسقا ءبىر جەرگە باس سۇقپادى. كوپ ۇزاماي ەكى ءۇيدىڭ اراسىن جول قىپ تاستادى. جۇرگەندە كۇزەنبەل ۇزىن دەنە كۇيبەڭ قاعادى. كەبىس كيگەن اياعى بىردە اسىعىپ، جورتاڭتاپ، بىردە قۇددى اشۋ بۋعانداي دىبىرلاپ، جول شاڭداعىن بۇرق-بۇرق باسادى. دەنە قيمىلىندا دا ءبىر ءتۇرلى كۇيبەكتىك، تەجەي تۇسكەندىك بار. ءوزى اسا ىزالى. ۇيىنە كەلگەلى ءالى تۇك بىتىرگەن جوق. اتىن تۇساپ جىبەرگەلى ءبىر جەتى. ىزدەگىسى كەپ وقتالادى. تالاي رەت نوقتاسىن قارىنا ءىلىپ، سىرتقا شىعۋى شىقتى-اۋ. ءبىراق، پالە قىلعاندا، سونىڭ بارىندە دە بولماشى ءبىر سىلتاۋ ەسىنە تۇسەدى دە، ىزىنشە كەرى قايتادى.
كەشە دە اتىن ىزدەمەك بوپ شىنىمەن جىگەرگە مىنگەندە، ءساتى تۇسپەيىن دەسە قويسايشى، سول ارادا قاراشا ىنگەننىڭ مۇرىندىعى ەسىنە ءتۇستى. ايەلى انەبىر كۇنى شوقالاق اراسىنان ءبىر تۇتام قىزىل تۇزگەن سىندىرىپ اكەپ، «اققوزىنىڭ اكەسى، مىنانى تۇيەگە مۇرىندىق ىستەپ بەرشى»،— دەگەن-دى. ەسىنەن شىقپاي تۇرعاندا، اۋەلى تۇيەگە مۇرىندىق ىستەپ تاستاعىسى كەپ، ايەلى اكەلگەن تۇزگەندى قولىنا الدى. ونان تۇزگەندى جونىپ وتىرعاندا قىلپىپ تۇرعان وتكىر پىشاق قولىن كەسىپ كەتتى. قان تىيىلماي، اۋەلى توپىراق سەۋىپ، سوسىن ايەلى كيىز كۇيدىرىپ باسىپ، ءۇي ءىشى ءاپى-شاپى بولدى. ونان باسى قىشىپ، شاشىن الدىرعىسى كەپ موڭكەنىڭ ۇيىنە بارىپ ەدى، بۇنىڭ سورىنا و دا قولعا تۇسپەدى. كاسىپقور نەمە اۋىن باسقا جاققا اۋدارىپ سالماڭ بون، جاعاعا كەتىپتى. سول موڭكە بۇگىن دە قولعا تۇسپەدى. سوسىن اتىن ىزدەمەك بون جۇگەنىن قارىنا ءىلىپ سىرتقا شىعىپ ەدى. ءۇي جانىندا كۇلگە شوگىپ جاتقان قاراشا ىنگەندى كوردى. جاز شىققالى بالالاردى از عانا اعىمەن الدارقاتىپ وتىرعان قولداعى جالعىز تۇيە ادام اياعانداي، ءىشى-باۋىرى جابىسىپ مىقشيىپ قاپتى... مۇرنىنا قۇرت تۇسكەن بە، باسىن شايقاپ، پىسقىرا بەرگەسىن بۇل جاتتى دا اشۋلاندى.
اسىلى، سۋدىر احمەتتىڭ بار قىلىعى بالاعا ۇقسايتىن. ەگەر ەرتەڭگى كۇنى جالعىز اتتى قاسقىر جەپ، نە ۇرى الىپ كەتسە، ول ءوزىن كىنالامايدى. تىم قۇرىسا، وتكەن جولى اتىن ىزدەمەك بوپ ۇيدەن شىعىپ تۇرىپ، ىزىنشە كەرى قايتقانىنا دا وكىنبەيدى. سول ارادا ونىڭ ەسىنە مۇرىندىق تۇسەدى. ونىڭ ار جاعىن قازبالاساڭ، تۇيەگە مۇرىندىق ىستە دەپ تۇرتكى بولعان ايەل. شوقالاق اراسىنان تۇزگەن سىندىرىپ اكەلىپ جۇرگەن دە سول! سايىپ كەلگەندە، ەسكى قازاق اۋلىندا كەلدەكتىڭ قاي باسىن باسسا دا قايىرىلىپ ايەلگە ءتيىپ، نە باسى جارى لادى، نە كوزى شىعادى.
— ويباۋ-اۋ، وزىمە قالعاندا الدەقاشان تاۋىپ اكەلەتىن ات ەدى عوي. وسى قاتىننىڭ-اق ءىسى بىتپەيدى... انانى ىستە، مىنانى ىستە دەپ كىسىنىڭ قولىن بايلاپ... اقىرى، مىنە...
سۋدىر احمەت دەدەكتەپ، جۇگىرە باسىپ جاپپاعا كىردى. ءبىراق كوپ اينالمادى. الدەنە سالدىر-كۇلدىر ەتتى. كۇيىپ-پىسكەن ىزالى كىسىنىڭ شاققىلداعان داۋسى شىقتى. سۇيتكەنشە بولماي، ول جاپپادان جىن ۇرعانداي الاۋ-دالاۋ بوپ جۇگىرىپ شىقتى.
— اقبالا! ۋا، اقبالا! قايداسىڭ؟ — دەپ كورشى ۇيگە جەتكەنشە شىداماي سىرتتان داۋىستاپ كەلەدى. كەبىسىن كيۋگە دە اسىققان. جالاڭ اياق. جالاڭ باس. ەندى بولماسا ءورت ىشىندە قالاتىنداي، ەسىكتەن ەنتىگىپ، سۇرىنە-قابىنا كىردى.- اقبالا قاراعىم، كەشكە ءبىزدىڭ قاتىن وتىننان كەلەردە سوعارسىڭ.
— جاي ما؟
— قايدان جاي بولسىن؟ ويباي-اۋ، جاي بولسا، سەنى شاقىرام با؟ ءۇي ءىشىن جيناپ ءجۇرىپ، اققۇماندى سىندىرىپ الدىم... انادا قالادان اكەلەتىن كوك بۇيرەك اققۇمان. ناعمەت اعاەكەم ساتىپ اپەرەتىن اققۇمان.
اقبالا اڭ-تاڭ. بۇنىڭ ءوزى سىندىرعان اققۇمانعا وتىنعا كەتكەن قاتىننىڭ قانداي قاتىسى بارىن بىلە الماي، دال بوپ تۇرعان-دى.
— ويباي-اۋ، مەن... مەن بەيباق بۇندايدا شىدامايمىن عوي. سىنعان اققۇماننىڭ ىزاسىن كەمپىردەن الام عوي. اقبالا قاراعىم، سوڭىرا كەمپىر كەلەردە سوعارسىڭ،— دەدى دە، سۋدىر احمەت شىعىپ كەتتى.
اقبالا ويدا. وسى سۋدىراقتىڭ اقىلىمەن انادا بالاسىن انا سۇتىنەن ايىرىپ، اتا-انا قولىندا قالدىرىپ كەتكەن-دى. جورگەكتەگى جاس بالا بيە ءسۇتىن اشىرقانىپ لوقسىپ قۇسىپ، جىلاپ قالىپ ەدى. سونداعى شىرىلداعان داۋسى ءال كۇنگە اقبالانىڭ قۇلاعىنان ۇزىلمەي، جۇيكەسىن جۇلىپ، بەزەك قاعىپ تۇرعانداي. ايرىقشا، جەرقازبادا جالعىز وتىرعاندا قيىن. وڭاشا قالسا-اق ويىنا بالاسى ورالادى. وندايدا شىرىلداپ جىلاعان داۋسى ءۇي الدىنا كەلىپ-قايتىپ: «قايداسىڭ، انام!.. انام!.. انام!» — دەپ قاقىلداپ تۇرىپ العاندا بۇل قۇلاعىن باسا قالا جازدايتىن. بالا زارى كەيدە تاستاي قاراڭعى ۇيدە جالعىز جاتقاندا سىرتتاعى جەلمەن ىلەسە كەلەتىندەي. قايسىبىردە بالا ءۇنى ءدال قاسىنان شىققاندا شوشىپ ويانىپ، توسەگىن سيپالاپ قالاتىندى شىعارعان-دى. كەشە كۇن اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي ىستىق بولعان-دى. ءۇي ىرگەسىنەن كولەڭكە ىزدەدى مە، قاراقاتىننىڭ ەكى لاعى توپىرلاپ جۇگىرىپ كەپ، سىرتتا، ەسىك الدىندا نازىك ءبىر ۇنمەن ماڭىراعاندا قۇددى بۇنىڭ قۇلاعىنا جاس بالانىڭ داۋسى سياقتانىپ، انا جۇرەگى ەلەڭدەپ قالىپ ەدى.
ءبىر جولى وسى ەكى لاققا شولدەپ جۇرگەن شىعار دەپ سۋ بەرگەن-دى. كەلىنشەكتەن مۇنداي مەيىرىم كۇتپەگەن لاقتار وعان ۇركەكتەي قارادى. اقبالا مىنا لاقتارعا وڭاشادا بالاسىنا ايتاتىن ەڭ ءبىر مەيىرىمدى سوزدەردى ايتىپ، ءوز قولىمەن سۋ ۇسىندى. ەكى لاق ءالى دە بولسا ايەلگە جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ كىشكەنە اۋىزدارى شوپىلدەپ، سۋدى شىمشىپ ءىشتى. ونان سايىن اقبالانىڭ جان-جۇيەسى ەزىلىپ، قانشا تەجەسە دە ار جاعىندا اعىتىلعالى تۇرعان جاسقا اقىرى يە بولا المادى. سوسىن ول جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن اۋزىن باسىپ، دىبىسىن شىعارماي، يىعىنىڭ باسى دىرىلدەپ وتىردى دا، ءىشى-باۋىرىن كۇيىك ورتەگەندە بالاسى مەن ءوزىن وسىنداي حالگە دۋشار قىلعان تاعدىرىنا ما، تاڭىربەرگەنگە مە، الدە سۋدىر احمەتكە مە، وزىنە مە، كىمگە دە بولسا لاعىنەت قارعىس ايتىپ، بايدان دا، بايلىقتان دا بەزىپ، بارىنە تالاق دەگىسى كەپ كەتتى. موينىنا بۇرشاق ساپ، قۇس قاناتى كۇيگەندەي ىستىقتا جازىقسىز جاس ءسابيىن... جەتىم لاعىن ىزدەپ كەتكىسى كەلدى. كىشكەنتاي جەتىمەگىنىڭ الدەقايدا ايداۋدا جۇرگەن اكەسىن ايادى. بالا اقبالانىڭ بويىنا بىتكەندە، ول سورلىنىڭ قۋانعانى ەسىندە. انا قۇرساعىندا بالانىڭ العاش قيمىلداعانىنا ءماز بولعان-دى. قىستا قاقاعان سۋىقتا كۇنى بويى تەڭىز ۇستىندە بولىپ قايتقاندا، باسقا قالجىراعان كىسىلەر اياعىن باسا الماي قالعاندا ول سورلى ءومىرى شارشاۋ، قاباق شىتۋ دەگەندى بىلمەدى. قايىن جۇرتىنا بارىپ، قالىڭدىعىن كورىپ قايتقان جىگىتتەي، ۇنەمى ۇيگە شاتتانىپ كۇلىپ كىرەتىن. بالىق سالعان دورباسىن بوساعاعا تاستاي سالىپ، كەلە سالا ءۇي شارۋاسىنا كىرىسىپ كەتەتىن. وندايدا اقبالاعا ويىن-شىنى ارالاس: «ادام ءوزىن شاققا الىپ جۇرگەندە، سەن دارداي ءبىر كىسىنى كوتەرىپ ءجۇرسىڭ عوي. ماعان بەر»، — دەپ كۇلىپ، ءۇي شارۋاسىن ءوزى ىستەپ تاستايتىن. انا جاتىرىنداعى بالاعا قارالاي قۋانىپ ءماز بوپ جۇرگەندە، ەندى مىنە، قول-اياعىنا كىسەن ءتۇسىپ ايداۋدا كەتتى. سۋدىر احمەت سەكىلدىلەر ونى الدەقاشان جەرلەپ قويدى. اس ارتىنان قۇران وقىپ، قول جايىپ، تيە بەرسىن ايتىپ ءجۇر. اقبالاعا دا: «شىراعىم، تيە بەرسىن دە! ءولى ارۋاق ارتىندا قالعان ادامنان دۇعا دامەتەدى»، — دەپ زورلاپ وتىرىپ، ءبىر- ەكى رەت تيە بەرسىن ايتقىزدى.
* * *
كەشكى قارا كولەڭكەدە ءوز قايعىسىنا ءوزى ۋلانىپ وتىرعان اقبالانىڭ ۇستىنە سۋدىر احمەت كىردى. بۇل جولى دا بار كەزدەگىدەي ەتەگىنە ءسۇرىنىپ، داۋرىعىپ كەلدى:
— Ay، اقبالا-اۋ!.. اقبالاجان-اۋ!.. قاراعىم-اۋ، كەل دەگەنىم قايدا؟ ەسىك اشىلعان سايىن قارايمىن. انە كەلەر، مىنە كەلەر دەپ كۇتىپ، ءوزىمدى ۇستاپ-اق باقتىم. قايتەيىن، كەلمەدىڭ... سوسىن، كورمەيسىڭ بە، كەمپىرىمدى شيەدەي عىپ ساباپ كەلدىم.
— ۇردىڭ با؟
— يا، ۇردىم! باسىن جاردىم. كەلىپ اراشالامادىڭ... ەندى، ونى ءوزىڭ بارىپ جۇبات. مەن وسىندا كۇتە تۇرايىن.
اقبالا تۇرەگەلدى. ەسىكتەن شىعار جەردە سۋدىر احمەت ونى سوڭىنان قۋىپ جەتىپ، قولىنان تارتىپ ىشكە الىپ كىردى.
— ال، اقبالاجان... — دەي ءتۇستى دە، الدەنەدەن ساقتانعانداي ءۇي ىشىنە اينالا قارادى. ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ، سىلەيىپ قالعان اقبالانى ول وزىنە قاراي تارتىپ، اۋزىن قۇلاعىنا تاقاپ، قۇپيالاي سىبىرلادى، ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ ءازىر وتىر. بۇگىن... ءيا، بۇگىن تاڭ الدىندا كەلەدى. قامسىز بولما، ءبىلدىڭ بە؟
اقبالا تۇك دەي الماي، تۇرعان جەرىنە وتىرا كەتتى. قۋانعانى، الدە قورىققانى بەلگىسىز، تۇلا بويىن ءدىرىل الىپ بارادى.
ەرتەڭىنە بالىقشىلار اۋلى ۋ-شۋ بولدى دا قالدى. تاڭىربەرگەن تان، الدىندا ءبىر توپ جىگىتپەن كەپ، اقبالانى الىپ قاشقان-دى. اقبالا كيىم-كەشەگىن ءبۋىپ-تۇيىپ ۇيدەن شىققاندا تاڭىربەرگەن سەنىمدى جىگىتتەرىمەن اۋىل سىرتىنداعى قوڭىر توبەنىڭ استىندا اتتارىن تىزگىنىنەن ۇستاپ تۇرعان-دى. باي مىرزاسىنىڭ مىنا قىلىعىنا ىزا بولعان بالىقشىلار ۋ-شۋ بوپ جاتقاندا، ەرتەدەن بەرى ءبىر شەتتە سوزگە ارالاسپاي ءۇنسىز تۇرعان موڭكە ءبىر اتتاپ ىلگەرى شىقتى:
— جىگىتتەر، كۇندە-كۇندە نامىسقا ءتيىپ، باسىندىرا بەرمەي، بىزگە دە قيمىلدايتىن كەز كەلدى،— دەدى.
ونسىز دا قانىنا قارايىپ تۇرعان ىزالى جۇرت جۋىق ارادا كوتەرىلە قويمايتىن قارت بالىقشىنىڭ ءوزى بۇلاي دەپ تۇرعاسىن دەلەبەسى قوزىپ دۋىلداپ شىعا كەلدى:
— قاپتايمىز. قىرعىن سالامىز!
— دۇرىس! دۇرىس ايتىپ تۇر. اتتانامىز! كەگىمىزدى الامىز.
ىزالى جۇرت جان-جاقتان شۋلاپ، دۇرلىگىپ بارا جاتىر ەدى،
سۋدىر احمەت ورتاعا جۇگىرىپ شىقتى:
— ءاي، موڭكە! ءاي، سەن دە... سەندەردە ەس بار ما؟ ءقازىر كوكتە-قۇداي، جەردە-قۇدايمەندە ەمەس پە؟ تۇتاق! قۇدايمەندەگە ءبارىڭ جينالساڭ دا تۇك ىستەي المايسىڭدار.
كالەن تاڭىربەرگەنگە ايەلدى شىعارىپ بەرگەن وزدەرىنىن؛ اراسىندا بىرەۋ بارىن جۇرەگى سەزەتىن. ءبىراق ونىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن-دى. «ءا، سۇمىراي!»— دەدى ول تىستەنىپ. كوزىن سۋدىر احمەتتەن ايىرماي، ءتۇيىلىپ كەلدى دە، قويان ىلگەن بۇركىتتەي جەلكەدەن ءبۇرىپ الدى.
— قۇدايمەندەگە تۇك ىستەي الماسام دا، ال، ءبىراق، سەنى، سەن ءيتتى سۋعا اتپاسام... كالەن اتىم قۇرىسىن!
— ويباي!.. ويباي، ءولدىم! ءبيبىجامال... ءبيبىجامال، قايداسىڭ؟!
ءبىر جان تىرپ ەتپەدى. ءبيبىجامال دا ءۇنسىز. ۇرەيى ۇشقان بالالارىن باۋىرىنا قىسىپ اپتى. مىنالاردىڭ ىشىندە وزىنە ارا تۇسەتىن بىردە-بىر جاناشىردىڭ جوعىن كورگەسىن سۋدىر احمەتتىڭ ەسى شىعىپ، يت تالاعان مىسىقتاي شار-شار ەتتى. كالەن وعان قاراعان جوق؛ قول-اياعىن تىپىرلاتىپ قولتىعىنا قىسىپ العان. وسى بەتىندە ءتۇپ-تۋرا تەڭىزگە اپارىپ، ونى شىنىمەنەن سۋعا اتاتىنداي ەدى؛ تەڭىزگە تاقاپ كەلە بەرگەندە تاپ جاڭا قول-اياعى تىپىرلاپ ويباي ساپ جاتقان سۋدىر احمەت كەنەت ساپ بوپ تىيىلا قالدى. ونىڭ سەبەبىن تۇسىنبەگەن جۇرت تاڭدانىپ، بىرىنە-بىرى قارادى. سۋدىر احمەتكە جانى اشىعان ءقايسىبىر كوڭىلشەكتەر: «ءقايتسىن بەيشارا، ولىمگە پەيىل بوپ، باسىن بايگىگە تىككەسىن ءومىرىنىڭ اقىرىندا بۇعان دا قۇداي دەس بەرىپ، ولسە دە دىبىسىن شىعارماي، تىستەنىپ ولەيىن دەگەن عوي»، — دەپ ويلاعانشا بولمادى، سۋدىر احمەت بۇتىنداعى دامبالدىڭ اۋىن تولتىرىپ، جامان ءيىستى مۇڭكىتىپ جىبەرىپ ەدى.
كالەن بەتىن بۇرىپ:
— تۋ، حايۋان!— دەدى دە، سۋدىر احمەتتى باسىنان اسىرا جوعارى كوتەرىپ، اناداي جەرگە تەرى تۋلاقتاي لاقتىرىپ جىبەردى.
اناۋ ەسىنەن تانىپ، تالىپ ءتۇستى. ءبىر جان قاسىنا بارىپ باسىن سۇيەمەدى. تەك ءبيبىجامال يت تە بولسا بالالاردىڭ اكەسى عوي دەپ، ءبىر قولىمەن مۇرنىن باسىپ ءجۇرىپ ءۇستى-باسىن جۋىپ، اۋزىنا سۋ تامىزدى.
* * *
ءقازىر ەل ىشىنەن بىرەۋدى بىرەۋ تابۋ قيىن. جىگىتتەردى مايدانعا الاتىن بولعالى ەر- ازامات ۇلكەن ابىگەردە. جاستار جاعى وسى ىسسىدا اتتارىن سابىلتىپ، اۋىل مەن اۋىلدىڭ اراسىندا جۇيتكىپ جوسىپ جۇرگەن-دى.
كالەن اتىن سۇيەۋ قارتتىڭ ءۇيىنىڭ بەلدەۋىنە بايلاپ جاتىپ، اۋىل تىرلىگىنە كوز سالدى: ورىستەن مال كەلەتىن كۇندەگى داعدىلى كەز بولعان سوڭ اۋىل ءىشىنىڭ قازىرگى قيمىلى، اسىرەسە قاۋىرت ەكەن. قاتىن، بالا قوزى، لاعىن كوگەندەپ، بوتا، بۇزاۋىن قۋالاپ ابىگەر. بوتاش تاۋىنىڭ بيىك تۇمسىعىن ىقتاي قونعان اۋىلدىڭ ءۇستى ۋ-شۋ، ازان-قازان. سۇيەۋ قارت تا ات ۇستىندە جۇرگەسىن، كالەن ونىڭ كەمپىرىمەن امانداسىپ تورگە شىقتى. سوسىن ءۇي ىشىنە كوز سالىپ وتىرىپ:
— شەشە، ەلاماننىڭ بالاسى قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
— قاراعىم، قورىقپاي-اق قوي. بالا ءتىرى. اتاسىنىڭ تىماعىندا جاتىر.
كۇنىنە تولماي، شالا تۋعان بالانى ون ايعا دەيىن تىماققا سالىپ، كەرەگەنىڭ شۇناق باسىنا ءىلىپ قوياتىن ەسكى اۋىلدىڭ ەجەلگى ىرىمى بولاتىن. كالەن اماندىق-ساۋلىق سۇراپ وتىرىپ، اعاش توسەك تۇسىنداعى كەرەگەنىڭ شۇناق باسىندا ءىلۋلى تۇرعان سەڭسەڭ تىماقتان كوزىن ايىرمادى.
— كەلە بەرمەيتىن بالا ەدىڭ، وتىرىپ اس-سۋ ءىشىپ كەت.
— راقمەت. اسىعىسپىن. اعارعاننان اۋىز تيگىزسەڭىز بولادى.
كالەن ات سوعىپ، شولدەپ كەلگەن-دى. جىلى اعارعاندى مەيىرى قانىپ ىشە الماي، بىر-ەكى ۇرتتادى دا قايىرىپ بەردى. سونان سوڭ ءوزىنىڭ ەشتەڭەدەن تارتىنبايتىن مىنەزىنە باسىپ، تاڭىربەرگەننىڭ اقبالانى الىپ قاشقانىن ايتتى دا، كەرەگە باسىنداعى تىماقتى الدى. تالاي باستىڭ شايىرى سىڭگەن ەسكى تىماق ىشىندە قارا تەر بوپ تاناۋ قاعىپ جاتقان ءسابيدى كورگەندە، ايانىش قىسقان جۇرەگى دىرىلدەپ كەتتى. «و، پاقىر!..»— دەدى ىشىنەن. سوسىن بالانىڭ جالىنداعان ىستىق ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، تىماعىمەن كوتەرىپ اپارىپ كەرەۋەتكە جاتقىزدى.
كەمپىر كالەننىڭ قالاي كەتكەنىن بايقاعان جوق. قايىرىپ بەرگەن زەرەندى دە الماي، ۇرشىق ۇستاعان قولى تىزەسىنە ءتۇسىپ وتىرىپ قالعان-دى. ەرتەڭىنە سۇيەۋ كەلدى. شالىنىڭ اشۋلى ءتۇرىن بايقاعان كەمپىر اياعىن ۇشىنان باسىپ ءجۇرىپ ءۇي ءىشىنىڭ ونى-پۇنى شارۋاسىن ىستەدى. ول كەتكەننەن بەرى بالانىڭ السىرەپ قالعانىن دا ايتا المادى. اقبالانى ءتىپتى ءتىلىنىڭ ۇشىنا العان جوق. سۇيەۋ قارت بالالارىنىڭ ىشىندە وسى قىزىن ولەردەي جاقسى كورەتىن. ەلامان ايدالعالى ونىڭ ورنىن قۇلاتپاي، بالاسىن بارىپ، ارتىن كۇتىپ وتىرعانىنا ءتىپتى ىرزا ەدى. «مەنەن ۇل تۋعان جوق... تەك، وسى قىزىم... اقبالام...» — دەپ ۇيدە دە، تۇزدە دە كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ بارىنە ماقتاناتىن. جۇرتقا نامىسىن قولدان بەرمەيتىن ىزاقور، اشۋشاڭ شال ەل ىشىندە قايدا باعى ورلەپ تۇرعان كىسىلەرمەن ۇستاساتىن. سوعان باعىپ، ول قۇدايمەندەمەن دە بىردە اراز، بىردە تەكەتىرەس ءدۇرداراز جۇرگەن-دى. ەندى كورمەيسىڭ بە... قىزى قۇرعىردىڭ قارت اكەنىڭ ءومىر باقي وتى-سۋى قوسىلماي جۇرگەن باي اۋىلدىڭ جاس مىرزاسىنا قاتىن ۇستىنە شىققانىن قايتەرسىڭ؟! بۇنى ەستىسە... ارشىل شال ىزادان جارىلىپ كەتەر... كەمپىر باتا المادى.
ءۇي ءىشى وڭاشا. دالا شىجعىرىپ تۇر. قوزى، لاق ءۇي ىرگەسىنەن كولەڭكە ىزدەپ، توپىرلاپ جۇگىرىپ كەپ، ۇيگە سۇيكەندى. ىرگە ءتۇرۋلى. اڭىزاق اپتاپ شارپىپ بەتكە سوعادى. كەيدە جىنشا ويناپ، كەرەگە كوگىندە ىزىلدايدى. سۇيەۋ توردە. تىپ-تىك بوپ شانشىلىپ العان. اي تاتىردا، ءىن اۋزىندا شانشىلعان سارشۇناقتاي. ۇستىندە اق ءبوز دامبال. اق ءبوز كويلەك. ءوزى دە ءقان-سولسىز ارىق. جانە اپپاق. ساقال-شاشى دا اپپاق قۋداي. بارماعىنا تولتىرا سالعان كوك بۇيرا ناسىبايدى ەكى تاناۋىنا كەزەك اپارىپ كۇسىلدەتىپ، قۇشىرلانا تارتادى. ەكى كوزى جاساۋراي ءتۇسىپ، ءبۇتىل بەتى جىبىرلاپ وتىر. شالىنىڭ تۇرىنەن قايمىققان كەمپىر كوزىن توقتاتپاي تارتىپ الادى.
سۇيەۋ كىسى اجارىن تانىعىش ەدى. ول كەمپىرىنىڭ سىنىق ءتۇرىن بايقادى. جانە بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي، وقتالا ءتۇسىپ توقتاپ قالعانىن بايقادى. سۇيەۋ جاسقانشاق كىسىلەردى جاراتپايتىن. كەمپىرىنە سۋىق نازارىن شۇعىل قاداپ، شىتىنا قاراپ:
— ءاي! ار جاعىڭدا تۇيتكىل بىردەڭە بار عوي؟ ول نە؟ نەگە ايتپايسىڭ؟— دەدى.
بارى بار. ءبىراق سەنىڭ قاي جاعىڭنان شىعارىن...
— نە دەيدى؟ قاي جاعىسى نە؟
— تۇسىنبەيتىن نەسى بار؟ جالعىز مەن بە، وسى ءۇيدىڭ بالا-شاعاسى قايتسەك كوڭىلىڭنەن شىعامىز دەپ قىپىلداپ وتىرمايمىز با؟
— ءا-ا، سولاي ما؟ ەندەشە ءبىلىپ قوي، مەنىڭ كوڭىلىمە قاراساڭ، ادامنىڭ قاي جاعىن قايتەم، ءبىر اللانىڭ جاعىن ويلاپ سويلەسەڭدەر بولدى. ءبارىن كوتەرەم. كۇمىلجىمە، كوڭىلدەگىڭدى ايت. جانە جالتاقتاماي تۋرا ايت!
— ماقۇل. ەندەشە قۋانا بەر، الگى ەلدە جوق، جاقسى كورەتىن قىزىڭ بار ەمەس پە؟! سول تاڭىربەرگەنگە قاتىن ۇستىنە شىعىپتى.
ءۇي ءىشى جىم-جىرت. سۇيەۋ قىبىر ەتكەن جوق. كەمپىر قايران." انشەيىندە مىرشاي تۇلكىدەي اشۋشاڭ، شاقار شالدىڭ بۇ جولى ۇندەمەگەنىنە ىزا بولدى. كۇشپەن ىركىپ كەلگەن اشۋ انانىڭ دا ىشىنە سىيماي بارا جاتقان-دى.
— ماقتاۋلى قىزىڭ... ەلدە جوق اسىلىڭ عوي ءوزىڭنىڭ، — دەپ شالدىڭ اشۋىن ءوزى شىمشىلاعانداي بولدى.
سۇيەۋ قارت بۇعان دا تۇتانبادى. ول تەك شيرىعىپ:
— نە وتتاپ وتىرسىڭ؟! قۇدايدىڭ بەرگەنى دە. مەن ونى ءقايبىر حاۋا انا، ادام اتادان تاڭداپ الدى دەيسىڭ؟!— دەدى. كەمپىر قارسى داۋ ايتپادى. سىرتقا شىقتى. ۇيگە كىردى. ونان سىرتقا قايتا شىعىپ ءۇي ىرگەسىندە ويناق ساپ جۇرگەن كورشى ۇيلەردىڭ قوزى-لاعىن قۋالاپ، ءارى ايداپ سالدى دا، قايتىپ كەلدى. شالىنا كوز قيىعىن تاستاپ ەدى. سۇيەۋ ءالى قوزعالماپتى. كوز الابى قىزىل. جانارىندا سۋىق ۇشقىن بار. جوتاسى كوتەرىڭكى بولسا دا، ءبىراق ەسەسىنە جۇقالتاڭ قىرعىش مۇرنىنىڭ قوس تاناۋى قۋسىرىلىپ، شىڭىلتىرلانىپ كەتىپتى. تۋرا الدىنا تەسىلە قاراپ وتىرعان اپپاق قۋداي شال ىشكە كىرگەن كەمپىرىنە جالت ەتىپ، وسقىرىنا قارادى:
— و نەسى-اي؟ ول نە دەگەنى-اي؟ ءبىر جىل بولماي جاتىپ، كۇيەۋسىرەي قالسا، مەن قايتپەك ەكەم؟ — دەپ اششى داۋسى شاڭقىلداپ، ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەدى. اشۋ ەمەس. سونىڭ ءبارى جۇرەگىن كەرنەپ بارا جاتقان ىشتەگى رەنىش، ىزا، كۇيىك سەكىلدى ەدى. كەنەت اق كىرپىك سەرپىلىپ، قىزىل جيەك، اشۋلى كوز وت باسىندا جاتقان تەرى تۋلاققا وتىرا بەرگەن كەمپىرگە ءۇنسىز تەسىلىپ، جەپ جىبەرە جازدادى. ءبىر كەزدە تاعى شاڭق ەتىپ: — و نەسى-اي؟ ماعان ايتقانى نەسى-اي؟ كۇيلەگەن قانشىقتىڭ ارلان ورتەگەن كۇنى بار ما؟ ونى ماعان ايتقانى نەسى؟ ول نەسى-اي؟ پايعامبار جاسىنا كەلگەندە مەن ەندى قولىما اسا الىپ، كۇيلەگەن قانشىقتىڭ سوڭىنداعى قاي ارلاندى قۋام؟.. ءقايسىبىرىن قۋام ؟.. ءالى ءجۇنى تۇسپەگەن، جاباعى قۇيرىق توبەتتەردى قۋام با؟ و نەسى-اي؟ ءاي، سەن قاقپاستىڭ بۇل قاي قورلىعىڭ، ا؟ — دەپ اتىپ تۇرەگەلدى.
كەمپىر قوزعالعان جوق. تەكە ساقال، اق كىرپىك، قىزىل كوز شال تالاي كورگەن جاۋى. الگىدەن كەيىن سۇيەۋ قارت كەرەگە باسىنداعى قامشىنى الا سالدى دا، بىلق ەتپەي ۇرشىعىن ءيىرىپ وتىرا بەرگەن كەمپىردىڭ شاشىن بىلەگىنە وراپ-وراپ الدى دا، بورتىلداتا جونەلدى. كەمپىر ۇرشىق ۇستاعان قولىمەن بەتىن كولەگەيلەپ، ءالسىز قورعانىپ:
— اۋ، ەندى قويساڭشى، — دەپ رەنىشسىز، دىقسىز، اقىرىن ەسكەرتتى.
سۇيەۋ بۇرىن بىر-ەكى قامشى سىلتەگەسىن قوياتىن. بۇ جولى توقتامادى. قايتا، كەمپىردىڭ سابىرلى قالپى شامىنا ءتيدى مە، جىندانا ءتۇسىپ ەدى، كەمپىر ۇشىپ تۇرىپ شالىنىڭ قولىنداعى قامشىنى وپ-وڭاي جۇلىپ الدى دا، ءتۇرۋلى تۇرعان ەسىكتەن سىرتقا لاقتىرىپ جىبەردى.
— بولدى عوي ەندى! قايراتىڭ تاسىپ بارا جاتسا، بار، انا قىزىڭدى... ەلدەن شىققان ءجۇزىقارانى تىيىپ ال!
قانشا قورعالاسا دا، قامشى ۇشى جاڭا كەمپىردىڭ بەتىنە ءتيىپ، قانتالاتا وسىپ كەتكەن ەكەن. سونى كورگەسىن سۇيەۋ قارت بۇرىلىپ كەتتى. ەندى قايتىپ ۇندەمەدى. تۇيە ءجۇن شەكپەنىن جامىلدى دا، ىرگەگە قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى.
* * *
كالەن قىردا اينالمادى. جاعاعا قايتىپ كەلە جاتىپ، جولشىباي بولعان اۋىلدىڭ بارىندە دە قاتىن-بالادان باسقا ءبىر جان كەزدەسپەدى. ەل ۇلتانى بوپ ەسەپتەلەتىن تورجىمباي، بىلامىق، انداعۇل-بادىق، اقتەكە، جادىككە قاراعان رۋلاردىڭ ەر-ازاماتتارى تەگىس اتقا قونىپتى. وسى ءوڭىردىڭ كوپ جىگىتى اقشيلىدە وتىرعان وجار وسپان اۋلىنا اعىلىپ، اق پاتشاعا جىگىت بەرمەيمىز دەپ كۇپىلدەسىپ جاتىر ەكەن. «سورلىلار... وجاردان نە ونا تابام دەيدى ەكەن؟ ول اق كوز، ساۋ بولسا، ورعا جىعادى عوي»،— دەدى كالەن ىشىنەن.
تارالعىسىن قانشا قىسقارتسا دا، ءسىڭىرلى ءىرى تور اتتىڭ ۇستىندە ۇيەلمەندەي بوپ وتىرعان جىلان كوز ءىرى قارا كىسىنىڭ ەكى اياعى جەرگە ءتيىپ سالاقتاپ كەلەدى. ءوزى كوڭىلسىز. قىرداعى اۋىلدا بەرەكەت قالماپتى. ەر-ازاماتىنان ايىرىلىپ تۇل بولعالى تۇرعان ەلدى كورىپ، كوڭىلى ءپاس بوپ جۇدەپ قايتتى. كالەن سام جامىراعان اق پەن قىزىل اراسىندا بەل-اراننىڭ كەزىنە ىلىكتى. سول بويدا ىلگەرگى جاعىنان بالىقشىلار اۋلىنىڭ جەرقازبالارى قۇجىناپ قويا بەردى. بايقاپ كەلەدى: بۇل جاقتا دا بار ادام دۇرلىگىپ، سىرتقا شىعىپ كەتكەن. اۋىل ءۇستى ابىگەر. «تەگىن بولسا جارار ەدى. پاتشا جارلىعى بۇل جاققا دا جەتكەن بولدى عوي».
ۇيرەنشىكتى اۋلىن كورگەسىن كالەننىڭ استىنداعى القا بەل تورى اياعىن ىقىلاستانىپ، شيراق باستى.
اۋىلعا تاقاي بەرگەندە، الدىنان راي شىقتى. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. جۇگىرىپ كەپ ات جالىنا اسىلا كەتتى:
— ەل — ا-مان اعام...
— ەلا-مان؟
راي تۇك دەمەي كۇلە بەرەدى. كالەن جىگىت جۇزىندەگى جاس پەن كۇلكىنىڭ قايسىسىنا سەنەرىن بىلمەي، ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ:
— حابار بار ما؟ — دەپ ەدى.
— ءوزى... ءوزى كەلدى،— دەدى راي.
كالەن تەبىنىپ، اتتى قاتتىراق باستىرىپ كەپ ۇيگە تۇمسىعىن تىرەي توقتادى:
— ۋا، حالايىق، قۋانىشتارىڭ قۇتتى بولسىن!
— ءاۋمين! ايتقانىڭ كەلسىن! ىشكە كىر. ءاي، جىگىتتەر، اعالارىڭا جول بەرىڭدەر!
— جوق، جوق، اۋەلى كورىمدىك بەرسىن!
— كالەن اعا، كورىمدىك! كورىمدىك بەرمەسەڭ، كورسەتپەيمىز.
جۇرت بىلايعى كەزدە وسى كىسىدەن قايمىعاتىنىن ۇمىتىپ كەتتى. كالەندى اتتان تۇسىرمەي، ءبىرى شالعايعا، ءبىرى جەڭىنە، ءبىرى قولىنا جابىسىپ كوپ دۇرمەك ۇيمە-جۇيمە بولدى دا قالدى. سارى شىلدەنىڭ قازىرگىدەي قايناعان ىستىعىندا جولعا شىققان قىر قازاعىنىڭ كۇن وتپەسىن دەگەندە قاباتتاپ قالىڭ كيىنەتىن ادەتى. كالەننىڭ دە ۇستىندە بەلىن قايىس بەلبەۋمەن شارت بۋىپ العان كۇپى. باسىندا ەلتىرى تىماق. اياعىندا بيىك قونىش ەتىك. قانشا كىسى جابىلسا دا قوزعالماي، قايتا جيىن اراسىنا تۇسكەندە باتىر تۇلعاسى ءبىرتۇرلى ىرىلەنىپ، ايدىنى شىعا ءتۇسىپتى.
— ءاي، جىگىتتەر، كورىمدىككە نە بەرەم؟ اتىم بولسا، ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەي ءتۇسىپ بەرەر ەدىم. ۇستىمدە اسىل شاپانىم بولسا، شەشىپ بەرەر ەدىم. مەندە ونىڭ ءبىرى جوق. مىنا ماستەك مايىن سۇراپ مىنگەم، بىرەۋدىكى.
— كالەن اعا، اتتىڭ دا، شاپاننىڭ دا كەرەگى جوق. ءوزىڭ جاقسى كورەتىن ءبىر ءانىڭدى ايتساڭ جەتىپ جاتىر.
— يە، ايت. كورىمدىكتىڭ قارمىسىن ولەڭمەن قايىر. كالەن ايتقىسى كەلگەن كەزدە قولقالاتىپ سۇراتپايتىن-دى. بۇ جولى دا ۇيدەگى-تىستاعى جۇرتتىڭ تەگىس تىنا قالعانىن بايقادى دا، ءوزىنىڭ كەڭ تىنىستى زور داۋسىمەن «سارىنى» شىرقادى.
اياقتى باسار تارلان ەكىلەنىپ،
قوناعا جەم سۇرايدى مەكىرەنىپ.
شابىستان قاجىمايتىن جانۋارىم،
اربانىڭ بەلاعاشى سەكىلدەنىپ.
شىدەرىم كۇدەرىدەن كۇمىس تيەك،
ءبىر مالسىڭ ءشوپ جەمەيتىن تورە سۇيەك.
كوك تەر قىپ شاۋىپ كەلىپ بايلاي سالساڭ،
تۇرۋشى ەڭ يەگىڭدى ۇيگە سۇيەپ.
تارلان ات، باس اياعىڭ ۇرىنباي-اق،
سالبىراپ توبە شاشىڭ تۇلىمداي-اق.
جەم بەرىپ، ساۋىرىڭدى سيپاپ تۇرسام،
ازباردا ويناۋشى ەدىڭ قۇلىنداي-اق...
كالەن داۋسىن وسى ءقازىر ءوزى ارمانداعان قۇلىن مىنەز اتتىڭ ەركەلىگىنە ساپ، ادەتتەگىدەن گورى كومەيىندە ۇزاعىراق شىرقاۋ بيىككە شىعانداتىپ اپاردى دا، اياق استىنان كىلت ءۇزدى. كالەننىڭ داۋسىن كوپتەن ەسىتپەگەن بالىقشىلار ۇنەمى ىشتەرىنەن ىنتىعىپ توسىپ جۇرەتىن. ول داۋسىن كىلت ۇزگەسىن دە، ءون باۋراپ العان جۇرت قىبىر ەتپەدى. راي قاسىنداعى بىرەۋدىڭ قولىن قىسىپ، قىبىر ەتپەي قاتىپ قاپتى. ءان ۇزىلگەندە دەمىن ءبىر-اق الدى.
— اتتەڭ، قىز بولسام، مەن تەك كالەن اعاعا عاشىق بولار ەدىم!
ىشتەگىلەر كالەننىڭ كەلگەنىن اننەن ءبىلدى؛ ءان توقتاعان بويدا ءبارى بىردەن دۇرك كوتەرىلىپ تۇرىپ كەتتى. سىرتقا شىققالى ەسىككە بەتتەي بەرگەندە، ار جاقتان جولىندا تۇرعان كىسىلەردى ومىراۋلاپ كالەننىڭ ءوزى ۇمتىلىپ كەلە جاتتى. تەرتەدەي ۇزىن اياعى ەرەڭ-سەرەڭدەپ اننان-ساننان ءبىر باسىپ كەلدى دە، ورنىنان كوتەرىلە بەرگەن ەلاماندى اياعىنا تۇرام دەگەنشە، وتىرعان جەرىندە باس سالدى.
— ءقايتسىن، ساعىنعان عوي، — دەدى كەمپىر-شالدار كوڭىلى بوساپ.
كالەن قۇشاعىن تەز جازدى. موڭكەمەن قاتار قاڭ توردە وتىرعان ەلامانعا بۇرىلىپ، باس-اياعىنا كوز سالدى. ەلاماننىڭ ۇستىندە تەپتىك كويلەك. اياعىندا قيسىق تابان جايىن اۋىز باتەڭكە. ساقال-شاش وسكەن. جەل قاققان جۇدەۋ بەتى قارايىن، وسى وتىرعان كىسىلەردەن وزگەشەلەۋ كورىندى.
— جۇرت سەنى ءولدى دەن دۇعاسىنا كىرگىزىپ ءجۇر ەدى. ءوزىڭ و دۇنيەدەن كەلگەننەن ساۋمىسىڭ؟.. — دەدى كالەن كۇلىپ.
— كەلسە نەسى بار؟! و دۇنيە ورىستىڭ تۇرمەسىندەي-اق بولار، — دەپ ازىلگە وراي ەلامان دا كۇلىپ جاۋاپ بەردى.
— ادام شىركىن يت جاندى عوي، باسقا تۇسكەسىن توزاققا دا كونەدى.
— توزاقتى و دۇنيەدەن ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ناعىز توزاق-ورىستىڭ تۇرمەسى.
كەمپىر-شالدار جاعى كۇرسىندى.
— كانە، ءجونىڭدى ۇقتىرشى، سەنى وزدەرى بوساتتى ما؟— دەدى كالەن.
— جوق، قاشىپ شىقتىم.
— باسە، قولعا تۇسكەسىن بوساتاتىن با ەدى؟! سەن قاي جەرلەردە بولدىڭ؟
— شالقاردان ايداعاسىن ءبىزدى جامانقالاعا اپاردى.
— جامانقالاڭ... Ay، اۋ، ەلامانجان-اۋ، ول ءوزىمىزدىڭ جىلدا استىق اكەلىپ جۇرگەن جەرىمىز عوي؟..
ءۇي لىق تولى. سىرتتان كىسى كىرگەن سايىن جەرقازبانىڭ جامان ەسىگى سىقىر-سىقىر. الاسا ءۇيدىڭ اۋاسى اپ-ساتتە اۋىرلاپ، بالىقتىڭ شىرىشى، تەر سىڭگەن كيىمنىڭ كۇلىمسى ءيىسى قولقا اتا باستادى. توردە وتىرعاندار ەسىك جاقتاعىلارعا «ءۇيدى پىسىناتپاي، سىرتقا شىعىڭدار»، — دەپ ەدى؛ وعان ەشكىم سەلت ەتپەدى. ەلامان ەسىك جاقتا سىعىلىسقانداردىڭ كوبىن تانىمادى. سۇيتسە، وتكەن جىلعى جۇتتا مالىن قىرىپ الىپ، باسقا كۇنكورىس تاپپاعاسىن قىردان كوشىپ كەپ، بالىقشىلىق كاسىپكە كىرىسكەن كىرمەلەر ەكەن.
— شاي كەلەدى... جول بەرىڭدەر!
ەلامان شولدەپ وتىر ەدى، سوعان قاراماستان شايعا زاۋقى شاپپادى. ءۇي ىشىندەگى اڭگىمەگە ىقىلاسسىز. باعانا ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ اراسىنان كوزىمەن ىزدەپ، سىرتتاعى سەل دىبىسقا دا ەلەڭ ەتىپ قۇلاعىن تىگە قاپ، دەگبىرى قالماي وتىرعان-دى. ەندى ءقازىر قاۋقىلداپ سويلەپ، قارقىلداپ كۇلگەن كوڭىلدى كىسىلەردىڭ اراسىندا ەشتەڭەگە كوڭىلى سەلت ەتپەي، سازارىپ وتىر. «مۇمكىن، جالعىز تۇرۋ قيىن بولعاسىن اكەسىنىڭ ۇيىنە... جوق، جوق، اكەسىنىڭ ۇيىنە كەتسە، مىنالار مۇنشا قينالماس ەدى عوي. ءيا، قينالماس ەدى... ال مىنالار شىنىمەن قينالىپ وتىر...»
كۇدىگىن انىقتاعىسى كەلگەندەي، ەلامان قاسىندا وتىرعان كىسىلەردىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر قارادى. ءبىراق مىنالار بەتى كۇيگەندەي، ەلامانعا تۋرا قاراي الماي، جانارىن الىپ قاشا بەردى. باسقانى قويعاندا، جان بالاسىنان ءجۇزى ىقپايتىن كالەن دە ءبۇل بىلمەيتىن ءبىر سىردى ىشىنە بۇگىپ بىتەۋلەنىپ اپتى. «تەگىن بولماس»،— دەدى ەلامان ىشىنەن.
— قىرداعى اۋىلدار قالاي ەكەن؟
قارت بالىقشى كالەنگە قاران ءتىل قاتسا دا، كوز قيىعى ەلاماندا.
— ولاردا دا بەرەكە قالماپتى. بايلار جاعى بولماسا، بىلايعى حالىقتا باسى ءبۇتىن ءۇي از.
— «جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار». قايتا، قۇداي وڭداپ ءازىر ءبىز امان وتىرمىز، دەدى دوس.
— قوي، دوس! شانىشقىدان جىرىلعان بالىقتاي، جالعىز سەنىڭ اماندىعىڭنىڭ راحاتى قانشا؟... — دەدى كالەن.
وسى ەكەۋىنىڭ كوپتەن قىرباي جۇرگەنىن بايقايتىن موڭكە تىلگە كەپ قالا ما دەپ قورقىپ ەدى. شىنىندا دا، دوكىر مىنەزدى دوس دۇڭك ەتتى:
— جۇرتتى قايتەم؟! ءوزىمنىڭ باسىمنىڭ اماندىعى كەرەك. — ءبىر بۇلىكتىڭ باستالاتىنىن بايقاعان قارت بالىقشى الدىن العىسى كەلدى مە، الدە ابىرجىپ ساسىپ وتىرىپ ەرتەدەن بەرى ىڭعايىن تابا الماي قويعان اڭگىمەنى قالاي باستاپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالىپ ەدى:
— ەلامان قاراعىم،— دەدى وعان ءوز قولىمەن كەسەسىن الىپ بەرىپ جاتىپ.
ەلامان كەسەگە سوزعان قولىنىڭ قالتىراپ كەتكەنىن بايقادى. ءبىر قولىمەن ۇستاسا ءتۇسىرىپ الاتىنداي، وزىنە ۇسىنعان كەسەنى قوس قولىمەن ۇستادى. قارت بالىقشىنىڭ باستاۋىن باستاسا دا، ءبىراق ار جاعىن ايتا الماي، كۇرمەلىپ قالعانى سۋدىر احمەتكە ۇنامادى. ەلامان ەرتەدەن جۇرەگى سەزىپ وتىرعان سۇمدىقتى باسقا ەمەس، وسى جولى تاپ وسى كىسىنىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتەتىنىن ءبىلدى دە، قىبىر ەتپەدى. دەمى دە توقتاپ قالعانداي.
ءۇي ءىشى جىم-جىرت. سىرتتان قاتتى قايناتىپ اكەلگەن جەز ساماۋىر عانا ەنتىگىن باسا الماي بىجىلداپ تۇر.
— ەلامان قاراعىم... — دەي ءتۇستى دە، قارت بالىقشى تاعى دا توقتادى. سوسىن: — اينالايىن-اي، سەن كەتكەندە ارتىڭدا ءۇمىتىڭدى ۇستاپ قالعان ءۇيىڭ... ءيا، ءۇيىڭ بار ەدى... — دەپ ەدى.
ەلامان قوس قولىمەن تاس قىپ ۇستاعان كەسە ەندى ءبىر قىسسا سىناتىنداي سىقىر-سىقىر ەتتى.
— سەن دە تەمىر توردان بوساعان قۇستاي ۇياڭا ۇشىپ كەلگەندە... اتتەڭ، داريعا-اي... — دەپ، كومەيى جاسقا بۋلىعىپ توقتاپ قالدى.
سۋدىر احمەت العاشقىدا سىتىلىپ شىعىپ كەتكىسى كەپ ەدى، ءبىراق قارت بالىقشىنىڭ ءسوز ىلامىنەن ءقازىر ءبىر قىزىقتىڭ بولارىن ءبىلدى. ۇرى كوز جىلتىڭداپ ءۇي تولى كىسىلەردىڭ اراسىنان ەلامان مەن كالەنگە الما-كەزەك قاراپ... شىدامى ابدەن تاۋسىلعاندا، سوزگە ءوزى ارالاسقىسى كەپ قوزعالاقتاي باستاپ ەدى، موڭكە توقتاعاندا قۋانىپ كەتتى.
— ءاي! ءاي، موڭكە، كولگەكتەيتىن نە بار؟! كومەيىڭدى بۋىپ، قىلعىنىپ سويلەۋىڭدى قوي. ايەل-اۋىر قازا ەمەس. و، ءتايىرى، قىردان ەمەس، تەڭىز جاعاسىندا تاڭداۋلى قاتىن ءقازىر مىقتى ءبىر قارانىڭ پۇلىنان اسپايدى.
ەلامان ۋىسىنداعى قوس قولداپ قىسىپ العان كەسەنىڭ سىقىرلاپ سىنىپ بارا جاتقانىن سەزبەدى.
— ويباي-اۋ، بۇرىنعىلار ءبىلىپ ايتقان عوي. بۇل ايەل جەتى دۇسپاننىڭ ءبىرى عوي. ەر جىگىتكە وپا بەرگەن بە؟ Ay! اۋ، ەلامانجان-اۋ، اقبالا دا وپاسىز بوپ شىقتى عوي. سەن كەتكەسىن...
سۋدىر احمەت كالەننەن ءبىر پالە كۇتكەندەي، كىلت توقتاي قاپ، كوزىنىڭ قيىعىن قورقاقتاپ تاستاپ ەدى. كالەن وسى اڭگىمەنى قايتا سۋدىر احمەتتىڭ ايتقانىن قالاپ وتىرعان سياقتى. سۋدىر احمەت سونى بايقاعاسىن:
— قۇرىسىن، ايتاتىنى جوق. تاڭىربەرگەنمەن ىرجالاڭداسىپ ءجۇردى دە، اقىرى ءبىر تۇندە تايىپ تۇردى، — دەپ ەدى، ەلاماننىڭ ۋىسىنداعى كەسە كۇتىر ەتتى. الاقانىنا توگىلگەن ىسسى شايدى دا سەزگەن جوق.
— ەلامانجان، قينالما. ساعان ايەلدى ءوزىم الىپ بەرەم. كورە قال، سول سايقالدىڭ اكەسىندەي ايەل تاۋىپ بەرمەسەم بە...
— وي، قىرت، شىق ۇيدەن!— دەدى كالەن اقىرىپ. سۋدىر احمەت كالەننىڭ قاتتى بۇزىلعان ءتۇرىن تانىدى دا، جىم بولا قاپ، ءۇي تولى كىسىلەردىڭ اراسىمەن جىلىسىپ كەتىپ بارا جاتىپ تا قاشان ەسىكتەن شىققانشا بۇجىر قارا كىسىدەن كوز قيىعىن المادى.
وسى كەزدە سىرتتا الدەكىم بالىقشىلار اۋلىنىڭ ءيتىن شۋلاتىپ شاۋىپ كەپ، اتىن ەسىك الدىنا مىنبەلەتە توقتادى. ىشتەن شىعا بەرگەن سۋدىر احمەتتى باساتىنداي اتىن ومىراۋلاتىپ كيمەلەپ بارا جاتتى.
— Ay، كوزىڭە قارا! قىراسىڭ با؟
— بۇل اۋىلدىڭ ەر-ازاماتتارى قايدا؟
— ە، مەنى ايەل دەپ كىم ايتىپ ەدى؟
— قىرشاڭقىسىن مۇنىڭ. بالىقشىلار قايدا دەپ تۇرمىن...
— ە، نەمەنە... بالىقشىدان باسقا كىسى كىسى ەمەس پە؟
— ءاي، قىرت...
— ءوزىڭ قىرت! سەن... سەن قارا ساقالدى، كيىز كەرەقاپتى قىرتسىڭ. ىزام ىشىمە سىيماي، قارا تىرناعىما دەيىن كۇيىپ تۇرسام، ويباي-اۋ، بۇنىڭ... بۇل جاماننىڭ باسىنىپ... ويباي! ويباي، ءولدىم... ءولتىردى...
ىشتەگىلەر بىر-بىرىنە قارادى. قارا ساقالدى، كيىز كەرەقاپتى كىسىنى قابىرعا بولىسىنا قاراستى ەل جاقسى بىلەتىن. اسىرەسە، ءدال قازىرگىدەي بۇلىنشىلىك كەزدە بۇل كىسىنىڭ جاقسىلىقپەن جۇرمەگەنىن ءبىلدى.
سۋدىر احمەت شار ەتە قالعاندا ەسىككە جاقىن تۇرعان راي سىرتقا اتىپ شىققان-دى. سۋدىر احمەت ات اياعىنىڭ استىندا الا قۇرتتاي جيىرىلىپ جاتىر. قارا ساقالدى وعان قايتا-قايتا شۇيلىگىپ، قامشىسىن ءۇيىرىپ ءتونىپ قالعان ەكەن. راي قامشىعا قارسى ۇمتىلىپ، قارا ساقالدىنىڭ قولىنا جارماستى:
— اقساقال، بۇنىڭ جارامايدى...
— جىبەر قولىمدى.
— كىسىنى جازىقسىز زابىرلەمە.
— ءاي، بالا... سەنىڭ اتىڭ راي عوي وسى؟
— ءيا، راي...
— ەندەشە، پاتشا قىزمەتىنە باراتىن جەتى جىگىتتىڭ ءبىرى بوپ تىزىمگە ىلىكتىڭ. بار، ازىرلەن...
ىشتەگىلەر سىرتقا جۇگىرە شىقتى. راي جونىندەگى ءومىردى انىڭ ەسىتكەن-دى. قالعان التى جىگىتتىڭ كىمدەر ەكەنىن سۇراۋعا باتا المادى. سۇراي قالسا، مىنا كيىز كەرەقاپتىنىڭ اۋزىنان اركىم ءوز اتىن ەسىتەتىندەي سەزىپ، سۋىڭ ۇرەي جۇرەككە شاۋىپ ەدى. قالعان التى جىگىتتى اتشاباردىڭ ءوزى اتاپ بەردى. بالىقشىلار ەس جيام دەگەنشە اتشابار «ازىرلەنە بەرىڭدەر!» دەپ ءومىر ەتتى دە، اتتىڭ باسىن بۇرىپ اپ كەلگەن جاعىنا قۇيىنداتىپ شابا جونەلدى.
ەلامان، كالەن، موڭكە قوزعالماي وتىرىن قالعان-دى. اتشابار كەتكەسىن بالىقشىلار ىشكە قايتا كىردى.
— الگى يت ازعانتاي قۋانىشىمىزدى دا ۋلان كەتتى-اۋ،— دەدى موڭكە.
— ونىڭ قولىندا نە تۇر؟! بولىستىڭ جەتەگىندەگى قارعىلى توبەت قوي ول. بولىس «ايت» دەسە، ارس ەتىن شالعايىڭنان الا كەتەدى.
— قالاي كەمىتسەڭ دە، بىزگە سول جاماننىڭ دا ءولى جەتىپ جاتىر! تىنىش وتىرعان اۋلىڭدى جاۋ تيگەندەي ەتتى دە كەتتى، انە!
ەسىك جاقتا وتىرعان ءبىر قاريا كەنەت زارلان قويا بەردى:
— اپىر-اي، ەندى قايتتىك؟ ەندىگى كۇندەرىڭ نە بولادى؟ — جاۋاپ كۇتكەندەي ول اركىمگە ءبىر قارادى. ەشكىم ۇندەمەدى. بۇنىڭ وزىندەي ولاردىڭ دا دارمەنسىز ەكەنىن ءبىلدى دە، قاريا وكىرىپ جىلاپ جىبەردى. ونى ەشكىم جۇباتپادى. كالەن بىلايعى كەزدە باسىنا قانداي ءىس تۇسكەندە دە بوساڭسىعان كىسىنى جاقتىرماي، جەكىرىپ تاستاۋشى ەدى؛ بۇ جولى دا ءۇنسىز. قاريا جاسىن ازەر تىيدى. قولىمەن جەر تىرەپ، ىلگەرى تامان جىلجىپ كەلدى دە، ەلاماننىڭ الدىنا تىزە بۇكتى:
— شىراعىم، جاس تا بولساڭ وسى اۋىلعا باس ەدىڭ. كارى كىسى دە ءبىر، كارىپ كىسى دە ءبىر. قىسىلعاندا وزدەرىڭە قول سوزامىز. ەر-ازاماتىڭدى قوزىداي كوگەندەپ اكەتۋگە قارادى. بۇعان نە ىستەيمىز؟
ەلامان قاريانى قيناعان ساۋالعا قالعاندارى دا جاۋاپ كۇتىپ وتىرعانىن بايقادى. كورىنە كەلگەن اجالداي، پاتشا جارلىعى دا ءبىر جان اراشا تۇرا المايتىن اۋىر ناۋبەت. وعان نە دەپ جاۋاپ بەرەدى. راس، ول تۇرمەدەن قاشىپ كەلە جاتقاندا جولشىباي تالاي ەلدىڭ پاتشاعا جىگىت بەرمەيمىز دەپ قارۋلانىپ جاتقانىن كوردى. ايرىقشا، مىنا شالقار، ىرعىز، تورعاي ماڭىنىڭ قازاقتارى...
— ءاي، بالام، ەڭسەڭدى كوتەر! حالىق ءجون تابا الماي، تورىعىپ تۇر عوي،— دەدى قاريا ونىڭ ۇندەي قويماعانىن ۇناتپاي. «ءجون تاۋىپ بەرەتىن كىسىنى تاپقان ەكەنسىڭ»،— دەدى ەلامان ىشىنەن. ەلامان وزىنەن جاۋاپ كۇتىپ وتىرعان كىسىلەرگە كوزىنىڭ قاراشىعى اۋىرلاپ، سابىرلى سالماقپەن قارادى:
— وزدەرىڭنەن ارتىڭ مەن نە بىلەم؟... بار بىلگەنىم: پاتشا جارلىعى ءبىر ءبىز ەمەس، بارشا حالىققا تەگىس كورىنەدى. قاي جەردە دە حالىق نارازى...
— ە، مىناۋ ءبىر جاقسى لەپەس قوي...
— باسە، بۇعا بەرمەي، ەندىگى جەردە حالىق تا حالىقتىعىن ىستەر.
— بۇكىل حالىق كوتەرىلسە، بالكىم، پاتشا باتا الماس. — حالىققا ەلاماننىڭ اۋزىنان شىققان جاڭاعى حابار جەلەۋ بەرىپ، جان-جاقتان دابىرلاپ، دەلەبەلەرى قوزىپ بارا جاتتى. سونى بايقاعان كالەن:
— ەي، ەلامان، الدىڭدا تۇرعان مىنا وندىردەي جىگىتتەردى كورەمىسىڭ؟! ەرتەڭگى كۇنى بۇلاردى قاتىن-بالالارىنىڭ الدىندا ءوز قولىڭمەن قوزىداي كوگەندەپ بەرگەنشە، نار تاۋەكەل دەپ الىسىپ ولسەك قايتەدى؟ تىم قۇرىسا، باسقا بولماسا دا، انا قاراتازدان كەگىمىزدى الار ەدىك قوي.
قىزبا جىگىتتەر كالەننىڭ سوزىنە كوتەرىلىپ كەتتى. كەيبىر اق كوز ەسەرلەرى قولما-قول قارۋعا شاقىرىپ:
— كالەن اعا، ەلامان اعا، ءبىزدى باستاڭدارشى، — دەپ ەلىرىپ بارا جاتىر ەدى، كالەن اقىرىپ تىيىپ تاستادى دا، تاعى دا ءىشىن اشپاي ءۇنسىز تۇرعان ەلامانعا قارادى:
— قىرداعى اۋىلداردى كورىپ كەلدىم. ءبىر ادام ايقايلاپ شىقسا، ءبارى كوتەرىلگەلى تۇر. تايساقتايتىن تۇگى قالمادى...
— سولاي شىعار، ءبىراق، كالەن اعا-اۋ، ءبىز ءبارىمىز دە قارا جاياۋ ەمەسپىز بە؟ جاياۋ ءجۇرىپ، كىمگە قايرات قىلامىز؟!
جەلىگىپ تۇرعان جىگىتتەر جىم بولدى دا، ءۇن-تۇنسىز ۇيدى-ۇيىنە تاراي باستادى. كالەن مەن ەلامان عانا قوزعالماي، ءارقايسىسى ءوز ويىمەن وڭاشالانىپ، تۇرىپ قالدى.
* * *
بۇل كۇندەرى رايدىڭ كوڭىلىن دەلبەمەك بولعان بالىقشىلار ونى قولدان-قولعا تيگىزبەي كەزەك-كەزەك شاقىرىپ، قوناق قىلۋدا. بىرگە وسكەن قاتار قۇربى ونى قاتەرلى جولعا قيماي، ىشتەرىنەن تىنىپ قينالسا، ال، جاقسى كورەتىن جەڭگەلەر كەزدەسە قالسا كەمسەڭدەپ قول بەرەدى. وندايدا راي ازىلگە شاپتىرىپ:
— قايتا سولداتتىقتىڭ ءوزى ارتىق پا دەپ قالام. كورمەيسىڭ بە، ۇزاتىلاتىن قىزداي بۇل اۋىلعا باعىم اسىپ تۇر،— دەدى كۇلىپ.
بۇگىن ونى موڭكە شاقىرىپ ەدى؛ وسىعان دەيىن ۋايىم-قايعىنى بويىنا دارىتپاي، جۇرت الدىندا جارقىلداپ جۇرسە دە، قارت بالىقشىنىڭ ۇيىنە كەلگەسىن ءوزىن ۇستاي المادى. اسىرەسە، سىڭلىسىنە قاتتى ۇقسايتىن ءاليزانى كورگەنىندە، بوبەك ەسىنە ءتۇستى. ىرگەدە سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرانى قولىنا الىن شەرلى كوڭىلگە جۇبانىش ىزدەگەندەي، جالعىز ىشەكتى شەرتىپ تىڭقىلداتىپ وتىرعان. Ac جابدىعىمەن ۇيگە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ءاليزا ۇيگە اشىق تۇرعان ەسىكتەن ەندى بىردە ەڭكەيىپ كىرە بەردى دە، قالشيىپ تۇرا قالدى. جاڭا عانا سىڭارىن جوعالتقانداي جالعىز ىشەكتەگى جارىمجان تىققىل ساپ بوپ تىيىلىپتى دا، ونىڭ ەسەسىنە ەندى قوس ىشەك قوسىلا ءۇن قوسىپ ەڭىرەپ جاتىر ەكەن. جانە مىناۋ سورلى ءسىڭلىسىنىڭ ءسۇيىپ ايتاتىن ەدى — «و، قاراعىم، سەن قايتەسىڭ مەن دەگەندە؟..» وسى ءبىر شەرلى ساز رايدىڭ قولىنداعى دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنەن ۇزىلمەي، جۇلىن-جۇيكەسىن ءۇزىپ بارادى. بۇ دا ءوزىنىڭ وزەگىن ورتەگەن ارماندى ايتىپ جەتكىزە الماي، مۇڭىن دومبىراعا شاعىپ، جاسقا تولى كوزى بۇلدىراپ وتىر!
الدىنا اس كەلگەسىن، راي دومبىرانى ىرگەگە سۇيەدى.
— اي، موڭكە اعا-اي! بۇل ءومىر كىمگە وپا بەرگەن؟! باسى جۇمىر پەندەدە كۇڭىرەنبەي وتكەن، جۇرەگى ءبۇتىن كىم بار دەيسىڭ؟
كوڭىلى بوساپ، كوز جاسىنا يە بولا الماي بارا جاتقاسىن ءاليزا تۇرەگەپ ورەشەگە كىرىپ كەتتى. الدىنا قويعان استى ءبىر ادام تاتىپ العان جوق.
سول ۇستىنە كالەن كەلدى.
— راي، شىراعىم، بۇگىن كەشكە بىزدە بولارسىڭ. — كالەن كەشە شاقىرماق بولعان ەدى، ءبىراق كەشە قوناقاسىعا لايىڭ ەشتەڭە بولماعاسىن بۇگىنگە قالدىرعان بولاتىن. قوناقاسىنىڭ رەتىن ايەلى باعانا قۇلاققاعىس قىلعاندا، كالەن وعان:
— اۋعا بالىق تۇسكەن شىعار؟! — دەپ ونشا ساسا قويماعان.
— قايدام... سۋعا سەنۋ قيىن عوي.
— ءاي، قاتىن، قارا اسپاندى قاپىلتپا! اسىم بولماسا پەيىلىممەن ريزا قىلام. وزىنە كەلىستىرىپ تۇرىپ سارىنىڭ ءانىن شىرقاپ بەرەم،— دەگەن ەدى دە، كالەن قوس ەسكەكتى قولتىعىنا تىعىپ تەڭىزگە تارتىپ ەدى. قاشاندا تىنىشتىقتى ويلايتىن قارت بالىقشى بۇعان: «ورىستاردىڭ قىتىعىنا ءتيىپ قايتەسىڭ، وزدەرىنىڭ قىزعىشتاي قورىپ وتىرعان جەرى عوي؟» دەگەنىنە قاراماي، كالەن كەشە اۋدى بالىعى كوپ زاپرەتكە سالعان-دى.
— قاتە ىستەدىڭ عوي،— دەگەن موڭكە.
— اۋ، بۇل «قاراشەكپەننىڭ بايى» قازىپ شىعارعان تەڭىز ەمەس، قۇداي بەرگەن اممەگە ورتاق تەڭىز ەمەس پە؟ سونان كەلە تاڭداعان جەرىن تەمىركە الىپ، تاستاعانى بىزگە تيەتىنى نە؟ جوق، جەتەر وسى! قاشانعى ەز بوپ، ەسەك بوپ وتەمىز؟! ەسەك تە «ىڭ-ق!» — دەپ، يىعىنا شۇقي بەرسە، موڭكۋشى ەدى عوي، — دەپ كالەن وسىندايدا الدى-ارتىن ويلامايتىن ءوزىنىڭ ەجەلگى اق كوز ەرلىگىنە باسىپ كەتكەن . جاعاعا كەلسە... ءبۇتىل بالىقشى تەڭىز ۇستىندە ءجۇر ەكەن. جەل جوق. اسپان اشىق. تەڭىز شىراداي تىمىق. اق شاعالالار مەن وگىز شاعالالار قاناتى ساتىرلاپ قاپتاپ ءجۇر. ايرىقشا، وگىز شاعالالار بالىققا قۇنىققان، قوماعاي. قانات قاعىسى دا سولەكەت. وڭمەنىن سالىپ، وڭكىلدەپ ۇشىپ كەپ، اۋ قاراپ جاتقان بالىقشىنىڭ تاس توبەسىنە ءتونىپ، اسا ءبىر سۇعاناقتىقپەن موينىن تەمەن سوزىپ، ۇڭىلە قاراپ وتەدى.
كالەن قايىقتى سۋعا سالدى. قوس ەسكەكتى مالشىلاپ، اقىرىن ەسىپ كەلە جاتقان. كەنەت الدەكىمنىڭ:
— انا قارا!.. كۋرنوس يۆاندى قارا!— دەگەن داۋسىن ەسىتتى. ءبىراق ونى ەلەڭ ەتكەن جوق. جالپاق تابان قارا قايىقتىڭ تۇمسىعىن كىشىگىرىم قوپاققا تىرەي توقتادى دا، قوس ەسكەكتى قايىقتىڭ كەنەرىنە سۇيەي سالدى. سوسىن تەز ەڭكەيىپ اۋدىڭ قۇلاعىن ۇستادى. اۋ كوزى بالىقتان قۇر ەمەس، سىرەلەپ باسىپ قاپتى. دەنى سازان. قاراكوز بەن ايناكوزدەر دە قىز وڭىرىنە قاداعان كۇمىس تەڭگەدەي جىلتىلدايدى.
كالەن اۋ كوزىنەن بالىقتاردى بىر-بىرلەپ الىپ جاتىپ، كوز قيىعىن كەيىنگى جاققا تاستاپ ەدى؛ كۋرنوس يۆان جەڭىل اق قايىقتىڭ قاراعۇسىن بۇعان تۋرالاپ، جوستىرتىپ، ەسىپ كەلەدى ەكەن. «مىنا اۋمەسەر قايتەدى؟ » — دەدى كالەن ىشىنەن.
كۋرنوس يۆان ەسىپ كەلە جاتىپ بۇعان بۇرىلىپ قاراپ قويادى. كالەن دە كوز قيىعىن ونان ايىرعان جوق. كۋرنوس يۆان بيىل كوپ بالىقتى ءشىرىتىپ العاسىن ءبىراز ۋاقىت دۇنيەدەن باز كەشكەندەي بوپ بەتى اۋعان جاققا قاڭعىپ كەتكەن-دى، سونان ول ازىپ-توزىپ ورالعان ەدى دە، تاتار بايىنا جالىنىپ-جالبارىنىپ جۇمىسقا ورنالاسقان ەدى. بۇل كۇندە ول مۇلدە وزگەرگەن. بۇرىنعىداي قازاقتارعا ءىش تارتقانسىپ، جىلماڭداپ تۇرمايدى. اسىرەسە، كالەن مەن موڭكەگە قانى قاتىپ العان. ەرەگىسسە مورت كەتەتىن وجار. بالىعى مول جەرگە جاقىنداساڭ، اۋىڭدى تارتىپ الادى. قارسى داۋ ايتا باستاساڭ، و دا دەرەۋ قاھارعا ءمىنىپ، قارا اينەك استىنان ۇرەي تۋعىزا سۋىڭ جىميىپ تۇرعانى. ونى بالىقشىلار ازىرەيىلدەي كورەتىن.
سو ل ازىرەيىل كالەنگە ءتۇيىلىپ كەلە جاتىر. استىنداعى جەڭىل اق قايىق تۇمسىعىمەن سۋدى ءتىلىپ، جوستىرتىپ كەلدى دە، بۇنىڭ قايىعىمەن قاتارلاستى. كۋرنوس يۆان اي-شايعا قاراماي، شاپ بەرىپ كالەننىڭ قولىنداعى اۋعا جارماستى.
— ءاي، تامىر... تيمە!
كۋرنوس يۆان جىر دەمەي، كالەننىڭ قولىنداعى اۋدى بىلەگىنە وراپ-وراپ الدى دا، بار كۇشىمەن تارتىپ قاپ ەدى، كالەننىڭ قايىعى شايقالاقتاپ قالسا دا، ءبىراق ءوزى بىلق ەتپەدى. قايتا بىلەگىنە وراپ العان كەندىر ءجىپ كۋرنوس يۆاننىڭ الاقانىن وسىپ، تەرىسىن سىدىرىپ كەتتى.
— تيمە دەدىم عوي، تامىر،— دەدى كالەن.
كۋرنوس يۆان مىنا قارا بۇجىر كىسىنى كۇشپەن الا الماسىن ءبىلدى دە، اۋدى تاستاي سالا قوس اۋىز مىلتىققا جارماستى. ءبىراق وعان كەزەۋگە كەلتىرمەي، كالەن مىلتىقتى وزىنەن تايدىرا قاعىپ جىبەردى دە، ەندى ءبىر قيمىلمەن انانىڭ قولىنان وپ-وڭاي جۇلىپ الدى.
كالەن دە انىڭ جاۋلىققا باسقان ەدى. سونى بايقاعان كورجىك مۇرىن قارا ورىس:
— ءاي، باتىر، قوي! قوي ەندى، — دەپ ەدى، كالەن قۇلاعىنا دا ىلمەدى. ونىڭ ەندىگى قيمىلىنا كوز ىلەسپەدى. ءتىپتى ەس جيۋعا كەلتىرمەي، انانى باس سالىپ ءوز قايىعىنا وپ-وڭاي كوتەرىپ الدى. تابانىن جەرگە تيگىزبەي، باسىنان اسىرا جوعارى كوتەرگەن بويى شايقالاقتاپ تۇرعان، قايىقتىڭ قاراعۇسىنا اپاردى دا، قول سوزىمداي جەردەگى قامىس قوپاققا اتىپ جىبەردى. نەبارى كيىز ءۇيدىڭ اۋماعىنداي شىرىك قوپاق تابان تىرەۋگە كەلمەي، كۋرنوس يۆان سۋ تۇبىنە سالماعىمەن باتىپ بارا جاتتى.
— قۇتقارىڭدار! اعاتايلار، قۇتقارىڭدار، — دەپ جان داۋسى شىعا شىرقىرادى.
كالەن ونىڭ قايىعىن وزىنە قوسارعا الدى دا، قوس ەسكەكتى اقىرىن ەسىپ ۇزاي بەردى.
— قوناقتى قايتتىك؟— دەدى جامال بالىققا كەتكەن كۇيەۋىنىڭ قۇر قول كەلگەنىن كورىپ.
— قاتىن، سەزدى قوي! تەز بارىپ ەلامان مەن موڭكەنى شاقىرىپ كەل!
— تىنىشتىق پا؟
— بار دەدىم عوي!
جامال ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ءبىلدى دە، جۇگىرە جونەلدى. كىدىرمەي ەلامان مەن موڭكە كەلدى. كالەن ولاردى كۇلىپ قارسى الدى:
— وسى ەلدىڭ ءبىر تەنتەگى باياعىدا: «ىستەپ سالدىم ءبىر ءىستى، اللا وڭعارسىن بۇل ءىستى»،— دەگەن ەكەن. ءبىر ءىستى مەن دە ىستەپ كەپ وتىرمىن.
— قاتە ىستەگەن ەكەنسىڭ — دەدى موڭكە قىنجىلىپ. كالەن بۇندايدا قينالعاندى جاراتپايتىن. ەلامان وعان قايرات بەرگەننەن باسقا امالدىڭ قالماعانىن ءبىلدى. كۋرنوس يۆان سۋعا كەتتى مە؟ الدە بىرەۋ-مىرەۋ قۇتقاردى ما؟ قايسىسى بولسا دا، ونىڭ ارتىندا جوقتاۋشىسى بار. ونسىز دا وسى كۇنى قۇدايمەندە، تاڭىربەرگەن، تەمىركەلەر بالىقشىلار اۋلىن قىرىنا قالاي الارىن بىلمەي، سىلتاۋ ىزدەپ جۇرگەن-دى.
— ءبىر سىلاسى بولعانشا قامىس اراسىنا تىعىلا تۇرعانىڭ ماقۇل،— دەدى ەلامان شامىنا تيمەي، اقىرى ەسكەرتىپ.
كالەن ماقۇل كوردى. سونىسى ءجون بولدى. كالەن كەتكەن بويدا جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋلىنا كۋرنوس يۆان باستاعان ءبىر توپ كىسى كەلدى. سۋ جۇتىپ ولۋگە قاراعاندا ونى بالىقشىلار قۇتقارىپ العان ەكەن. ۇستىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلگەن قارۋلى كىسىلەردى كورسە دە وتىرعان ورنىنان قوزعالا قويماعان كالەننىڭ قاتىنىن كۋرنوس يۆان تەۋىپ جىبەردى:
— كۇيەۋىڭ قايدا؟
— تارت اياعىڭدى. مەن كالەنگە قاتىن بولسام دا، ساعان قاتىن ەمەسپىن.
— قاراي عوي بۇنى. ا نۋ-كا... نۋ-ۋ، كۇيەۋىڭ قايدا؟
— كۇيەۋىم قايدا جۇرەتىنىن قاتىنىمەن اقىلداسپايدى.
— اح، تاك؟!
— نە دەيدى مىنا كارجىك مۇرىن اقىماق؟
كۋرنوس يۆان قاتىندى شاشتان الىپ سۇيرەي بەرگەندە، سىرتتا ءبىر توپ كىسى توپىرلاپ كىرىپ كەلىپ ەدى.
— تارت قولىڭدى!
كۋرنوس يۆان بۇرىلىپ قاراماسا دا، تۋ سىرتىنان شىققان مىنا داۋىستى تانىدى. بىلەگىنە وراپ العان ايەلدىڭ شاشىن جىبەرە قويماسا دا، قاتتى بەتىنەن قايتىپ قالعانداي. وزىمەن يىق تىرەسە توقتاعان ءىرى دەنەلى كىسىگە، بۇ دا ءبارى ايباتىن الدىرماي، اقىرىن بۇرىلدى.
— مەن قىلمىستى كىسىنى ىزدەپ ءجۇرمىن. سەن بۇل اراعا ارالاسپا.
— قىلمىستى كىم، قىلمىسسىز كىم، ول ءبىر قۇدايعا ايان.
— قازاقتىڭ جاقسى ماقالى بار ەدى؟ قالاي ەدى؟ «تىشقان ىنگە كىرە الماي ءجۇرىپ قۇيرىعىنا قالجۋىر بايلاپ الادى » دەۋشى مە ەدى وسى؟
— ونىمەن نە ايتپاقسىڭ؟
— ايتقىم كەلگەنىن ايتتىم. وزگەنىڭ ءجونىن جوندەپ قايتەسىڭ، سەن، اسىلى، ءوز باسىڭنىڭ اماندىعىن ويلا.
ونسىز دا زىعىرى قايناعان ەلامان تاپ وسى ارادا، تاپ وسى ءقازىر مىنا كورجىك مۇرىن قارا ورىستى جىعىپ سالىپ قىزىل جون قىلىپ ساباعىسى كەپ كەتتى.
— سەنىڭ جايىڭدى بىلەم. سەن ورىس بايىن ولتىرگەن ەلامانسىڭ عوي. جىلىڭدى وتەمەي تۇرمەدەن قاشىپ كەلىپ ءجۇرسىڭ. ابايلا، وكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن...
— ونى كورەرمىز. ال ءقازىر مەنىڭ قۇرىعىما تۇسپەي تۇرعانىڭدا شىق ۇيدەن!
كۋرنوس يۆان سىرت ايباتىن الدىرعىسى كەلمەسە دە، ءبىراق ەلامان شىن تىكتەلگەندە شوشىپ كەتتى. انادا تەمىر سۇيمەنمەن فەدوروۆتى ۇرىپ جىققاندا مىنا يمانسىزدىڭ ءتۇرى ءدال وسىنداي بولعان شىعار دەپ ويلادى. ءبىر جاعىنان ەلامانمەن بىرگە ىشكە ەرە كىرمەي، سىرتتا، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالعان بالىقشىلار دا ەسىنەن شىققان جوق-تى. كۋرنوس يۆان كىسىلەرىنە قاراپ، كەتتىك دەپ ىمدادى.
بۇل اۋىلدا اياق ارتار كولىك جوق. ەندەشە قارا جاياۋ كالەننىڭ الىسقا ۇزاپ كەتە قويماعانى انىق.
— كالەننىڭ ۇيىنەن كوز جازباڭدار، — دەپ ءامىر ەتتى دە، كۋرنوس
يۆان قالعان جىگىتتەردى ەرتىپ پرومسولعا تارتتى.
* * *
ءۇي ىشىنەن توسەك سالاتىن ىڭعاي بايقالعاسىن ەلامان تىسقا شىقتى. قاراڭعىعا كوزىن ۇيرەتە الماي، ەسىكتەن اتتاي بەرە ىركىلىپ قالدى. كۇن شىقپاي تۇراتىن كاسىپشىل اۋىل الدەقاشان ۇيقىعا كەتىپتى. جەرقازبالاردىڭ بارىندە دە شام سونگەن. ەلامان توسەك سالعانشا اۋىل سىرتىنا شىعىپ، سەرگىپ قايتقاندى ءجون كوردى. كۇنۇزىن كىسى-قارا كوپ جينالعان قاپىرىق ۇيدە سارى جامباس بوپ ەزىلىپ ۇزاق وتىرعاندىكى مە، سىرتقا شىققاسىن دا ءوز دەنەسىن اۋىرلاعانداي دەل-سال. اياعىن اقىرىن الىپ، ءۇي سىرتىنا ۇزاپ بارادى.
اي باتقان. كۇندىز كوك ءجۇزىن لايلاعان سۇيىق سۇرعىلت بۇلت بىردە جاۋار كۇننىڭ اجارىن تانىتىپ، تۇتىندەپ، تاس توبەگە شوعىرلانا تۇسسە، ەندى بىردە قىردان سوققان قاتتى جەل اپ-ساتتە دال-دۇلىن شىعارىپ تۇرعان-دى. تۇنەمەلىككە قاراي جەل باسىلىپتى. كۇندىز ارال ءوڭىرىنىڭ جىندى جەلى قۋالاپ بىتكەن مازاسىز بۇلت ءقازىر قايتا تۇتاسىپ، قورعاسىنداي اۋىر سالماقپەن جىلجىماي شوگىپ اپتى. جۇلدىزدار كورىنبەدى. تەڭىز جاق قاپ-قارا. العاشقىدا ەلامان بەل-اراندى دا كورە الماپ ەدى. قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنگەسىن بالىقشى اۋىلدىڭ ارقا بەتىندە قىسى-جازى قالقان بوپ جاتاتىن شىمىلدىق تاۋدىڭ اۋىر تۇلعاسى ءتۇن تۇبەگىنەن قاراۋىتىپ قالقىپ شىقتى. ونان باسقا ءبىر نارسە كورىنبەسە دە، وسى ارادا تۋىپ-وسكەن جىگىت اتا قونىستىڭ ءار بۇتاسىن ءوز كوكىرەگىندە ءتىرىلتىپ، قاي جەردە نە بارىن جۇمۋلى كوزبەن دە سەزىپ تۇر. بەل-اراننىڭ تەڭىزگە تىرەلگەن تۇمسىعىنان ءسال بەرەگىرەك قۇلاي بەرىسىندە، شاماسى، انە ءبىر تۇستا تالدىبەكە سايى، ونان گورى بەرىگىرەكتە كەندىرلىساي. اقباۋىر دا ونشا قاشىق ەمەس. ءوز اۋلى... كەيىنگى جاقتا، ءبىر قىردىڭ استىندا قالدى. تەڭىزگە ءتونىپ تۇرعان تىك جاردىڭ ءدال ۇشار باسىنا مىنبەلەتە سالعان جەرقازبالاردى شىعىس جاڭ شەتىنەن ساناعاندا ءۇشىنشى ءۇي وزىنىكى... ۇيلەنگەسىن ءبىر جىلداي تۇرعان ىستىڭ ۇياسى. ءالى ەسىندە: توبەسىنەن تەسىپ شىعارعان سوقىر تەرەزەنى كەي ءتۇنى قاتتى بوراسىندا قار باسىپ قاپ، ەرتەڭىنە تاڭ اتقانىن بىلمەي قالاتىن. ونداي كۇندەرى كەش ويانادى. ءوزى تۇرىپ كەتكەن توسەكتە كورپە استىندا جاس بالاشا قول-اياعىن باۋىرىنا الىپ جاتقان كەلىنشەگىنىڭ كوڭىلىن كوتەرەم بە دەگەن ويمەن «مىنا سوقىر ءيتتىڭ الداپ سوققانىن قاراشى» دەپ كۇلەتىن. ەلامان جەرقازبانىڭ ەسىگىنە «جىلاۋىق» دەن ات قويىپ الدى. كىرگەن-شىققان سايىن ەكى بۇكتەلىپ ەڭكەيىپ كىرىپ، ەڭكەيىپ شىعاتىن الاسا ەسىك، شىنىندا دا اشقان سايىن ءبىر جەرى سىنىپ بارا جاتقانداي سىقىرلاپ قويا بەرەتىن. ەسىك الدىنان كولبەي تارتقان شىمىلدىق پەش تە، الگى «جىلاۋىڭ ەسىك» تە، ءوز قولىمەن ىستەگەن دۇنيە بولعاسىن با، وزىنە ءبىر ءتۇرلى ىستىق. وسى ءقازىر ءوز ۇياسىن ەسكە العاندا كوز جانارى قاراڭعىدا قاتتىراق ۇشقىنداپ، ءجۇزى ىستىڭ ەلەستى قيا الماي ىركە ءتۇستى. جاڭا ۇيلەنگەن جاس جىگىت سول كەزدەرى ءبىر ءتۇرلى وزگەرىپ كەتتى. قۋانىشى قوينىنا سىيماي ۇنەمى جارقىلداپ كۇلىپ ءجۇردى. ءومىرى شارشامايتىن. كۇنۇزىن تولقىنمەن الىسىپ تيتىقتاعان كىسىلەر كەشكىسىن، ادەتتە، ءۇستى-باستارى مالمانداي سۋ بوپ قايتاتىن. وسىنداي كەزدە ولارعا جار باسىنداعى جەرقازبالارىنا جەتۋ اقىرەت. باسقا كىسىلەر الدەنەشە دەم الىپ، ىرسىلداپ شىقسا، بۇنىڭ اياعى جەرگە تيمەيتىن. ارقاسىنداعى اسىمدىق بالىقتىڭ دا سالماعىن سەزبەي، جار باسىنا جۇگىرىپ شىعاتىن. جاڭا تۇسكەن جاس كەلىنشەگىن كورگەنشە كوڭىلى الىپ-ۇشىپ ىنتىعىپ تۇراتىن. الدەقاشان قۇلاعان اتا شاڭىراعىن وسى كەلىنشەك تۇسكەسىن قايتا كوتەرىپ، ەل قاتارلى ءۇي بولعانىنا قۋاندى. قۋانىش ۇستىندە كەلىنشەگىنىڭ كەيبىر قىتىققا تيەر قىلىقتارىن بايقاماپتى. «جوق، بايقادىڭ»،— دەدى ەلامان.
مۇزعا ىعار الدىندا، ءبىر كۇنى بۇنى دوس وڭاشاعا الىپ شىعىپ: «ءاي، شىراعىم، سەنەن باسقا كىسىلەر دە قاتىن العان. كەلىندى تىم وبەكتەپ كەتتىڭ. باسىڭا شىعارىپ الما. «بالانى — جاستان، قاتىندى — باستان» دەگەندى بىلەسىڭ عوي»، — دەپ بەتىنە ايتقانى قايدا؟!
ەلامان جۇرەگىنە ۋىن جايىپ بارا جاتقان ويدى ءۇزىپ تاستادى دا، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. ەش نارسە جونىندە ويلاعىسى كەلمەدى. اۋىل سىرتىنىڭ وتى قاشاندا قالىڭ. كوك مايقارا جۋسان مەن قىزىل يزەن دەندەپ وسەتىن قالىڭ قاۋعا وسىدان قاشان كۇز ءتۇسىپ، قۇدايمەندەگە قارايتىن مالدى-جاندى اۋىل جاز جايلاۋدان قايتقانشا تۇياق تيمەي تۇنىپ تۇراتىن-دى. ەلامان قالىڭ قاۋدى كەشىپ كەلەدى. ىلگەرى باسقان سايىن تۇنگى تازا اۋادا كوك مايقارا جۋساننىڭ حوش ءيىسى جان-جاعىڭنان اڭقىپ، ءوزى دە سوعان ەلىتكەندەي، كوزىن جۇمىپ، قۇشىرلانا دەم الىپ كەلە جاتقان-دى. كادە تۇبىنەن بوزتورعاي پىر ەتتى. اڭداۋسىزدا، اياق استىنان ۇشقاسىن با، ەلامان ءدىر ەتىپ توقتاي قالدى دا، ءوزىنىڭ وسىنشا شوشىنعانىنا كۇلىپ قايتا ءجۇرىپ كەتتى. باياعىدا، تۇندە جىلقى كۇزەتەتىن. كوزىنە ۇيقى تىرەلىپ ات ۇستىندە قالعىپ كەلە جاتقاندا كودە تۇبىندە قوناقتاعان بوزتورعاي ءدال وسىلاي اياق استىنان پىر ەتە قالاتىن. اڭداۋسىزدا ات ۇستىنەن ءتۇسىپ قالا جازداپ، ۇيقىسى شايداي اشىلىپ كەتەتىن. جەتى جىل جىلقى كۇزەتىپتى. قۇداي-اۋ، وسى تىرلىكتە وزىنە تيەر وسىدان ارتىق سىباعا بولماعانى ما؟ جەتى جىل... ەندى، مىنە جەتى جىگىتىڭدى قوزىداي كوگەندەپ اكەتكەلى جاتىر. ءبىرى-وزىنىڭ باۋىرلاس ءىنىسى. بەيشارا بالانىڭ كوز اشقالى باعى ءبىر جانبادى. كوز اشقالى كورگەنى-قيانات، شەككەنى-زابىر، جاس جانىن جارالاۋمەن كەلەدى. بۇل ومىردە بۇلارعا باسقا سىباعا بۇيىرماعان با؟
ەلامان ورىنسىز دامەسىن مىسقىلداعانداي، مىرس ەتتى. كوز اشقالى وزدەرىنە قۇددى وگەي اناداي اياۋشىلىعى جوق راحىمسىز قاتال ومىردەن قايىرىم-مەيىرىم كۇتكەن، سىباعا تالاپ ەتكەن ورىنسىز دامەسىنە كۇلدى. قۇدىرەتتى كىسىلەر وزىڭە تيگەن ازعانتاي سىباعاڭدى دا كوپسىنىپ اۋزىڭنان قاعىپ اكەتكەن جوق پا؟ سەن قوسىمشا سىباعا دامەتەسىڭ... مۇزعا ىعار الدىندا وسى ومىردەن تيگەن ازعانتاي سىباعاڭ ەزىڭە جەتپەيتىن بە ەدى؟ ۇستىڭدە ءۇيىڭ، قوينىڭدا نەكەلى جارىڭ بار ەدى. بۇگىن ەكەۋ بولساڭ، ەرتەڭ وسى وتتىڭ باسىنا تاعى ءبىر ءتاتتى تىرلىك قوسىلىپ، قىزىعى مەن قۋانىشى مولايا تۇسەتىندەي كورەتىن. ەندى، ەندى مىنە... تىرنەكتەپ تۇرعىزعان ۇياڭدى ءوزىڭ جوقتا تاس-تالقان قىپ، تاعى دا سوقا باسىڭ سوپايىپ جالعىز قالدىڭ. جالعىزسىڭ، جالعىزسىڭ...
ەلامان قايتىپ كەلە جاتىپ، وسى ءسوزدى ىشىنەن الدەنەشە رەت قايتالادى. شارشاعانىن جاڭا عانا سەزدى. وي مەڭدەتىپ، قاجىعان دەنەسىن كۇشپەن قوزعاپ، شىرت ۇيقىدا جاتقان اۋىلدىڭ شەتىنەن اقىرىن كىرە بەردى. شەتكى ءبىر ءۇيدىڭ جانىنان وتە بەرگەندە جىلاعان ايەل داۋسىن ەسىتتى: «سەنەن قالىپ، ءبىز كىمگە تۇلعا بولامىز؟.. مىنا شيەتتەي بالالارىڭدى تاستاپ...» ەلامان تەزىرەك ءوتىپ كەتتى. ەرتەڭگى كۇنى ازاماتىنان ايرىلعالى تۇرعان ايەل زارىن ەسىتكىسى دە، ويلانعىسى دا كەلمەدى.
توسەكتى سىرتقا سالعان ەكەن، ەلامان شەشىنىپ جاتىپ قالدى. تاڭنىڭ تاياۋ ەكەنىن سەزىپ، سول بويدا ۇيقتاپ كەتكىسى كەپ كوزىن جۇمسا دا، جاڭاعى جىلاعان ايەل داۋسى قۇلاعىنان كەتپەدى. ەر-ازاماتىنان ايرىلعانداعى كۇنى نە بولماق؟ قالاي كۇن كورەدى؟ ازاماتى تىزىمگە ىلىككەن جالعىز سول ءۇي مە؟ وسى ءتۇنى تالايى قايعىعا ۋلانىپ، اھ ۇرىپ ۇيقتاي الماي جاتقان بولار؟! « دۇنيە نە بوپ بارادى؟ ەر-ازاماتىن العاندا دا ەشكىم قول قاقپاي، كۇڭىرەنىپ قالا بەرە مە؟ كونە بەرە مە؟ »
ەلامان جاڭا جاستىققا باسى تيسە ۇيىقتاپ كەتەتىندەي كورىپ ەدى. وي قاجىتىپ قاتتى قالجىراتتى ما، ۇيقى بۋىپ جاتىپ تا ۇيىقتاي المادى. تاقا بولماعاسىن جاستىقتى جۇمىرلاپ باۋىرىنا قىسىپ اپ، ءبىر مەزگىل ەتپەتىنەن جاتىپ كورىپ ەدى، وڭ جاق كەۋدەسىنىڭ استىندا بارماق باسىنداي ءبىر نارسە تەسىپ جىبەرە جازدادى. ۇيقىلى-وياۋ ەلامان قوزعالۋعا ەرىنىپ جاتىپ: «بۇل نە بولدى ەكەن؟» — دەپ ويلاي ءتۇستى دە، كەنەت ءبىر ساتتە ۇيقىسى شايداي اشىلدى. سىرعا... الگىندە ارتىق سىباعا دامەتكەن قىلىعىنا كۇلگەندەي، ەلامان مىنا سىرعاعا دا كۇلدى. كۇلمەگەندە شە... تۇرمەدەن قاشىپ شىققاسىن بۇل كوزگە تۇسپەۋگە تىرىسىپ، ىلعي ەلسىز، سۋسىز جەرلەرمەن ءجۇرىپ وتىردى ەمەس پە؟ شالقارعا دا سوعار-سوقپاسىن بىلمەي، ەكى ويلىلاۋ كەلە جاتقاندا، الدىنان كىشكەنتاي قالانىڭ شاعالاداي اپپاق ۇيلەرى جارقىراپ قويا بەرمەسى بار ما؟! بۇنىڭ ءوز اۋلى، قاتىن-بالاسى، قارت اجەسى، ءىنىسى كولىكتى كىسىگە وسى ارادان ءۇش-اق كۇنشىلىك جەردە. ەلامان اياق استىنان ابىرجىپ، اسىعا باستادى. كۇن بارىندا قۇتتاي دا بولسا قاتىن-بالاسىنا جاقىنداي تۇسكىسى كەپ، قالاعا تۋرالاپ كەلە جاتقان بەتىنەن كىلت بۇرىلدى. ول ەندى قالاعا سوقپاي، كولدىڭ ارعى، ەلسىز بەتىمەن كەتكىسى كەپ، شيراق باسىپ كەلە جاتقان-دى. جاز ايلارىندا سۋى تارتىلىپ قالاتىن كىشكەنتاي وزەننىڭ كولگە قۇيار ساعاسىنا تاقاپ كەلە بەرگەندە، ءدال جانىنان داۋىس شىقتى. ەلامان توقتاي قاپ، ىلگەرى جاعىنا كوز ساپ ەدى، ءۇش كىسىنىڭ توبەسى كورىندى. ەلامان مۇندايدا كوزگە تۇسپەي، بوي تاسالاپ كەتەتىن ادەتپەن بۇرىلىپ بارا جاتقان.
انالار:
— ءاي، ازامات، بەرى كەل! — دەپ داۋىستادى.
ەلامان بىردەن بايقادى: قالاعا، بازارعا تۇسكەلى كەلە جاتقان دالا قازاقتارى. وزدەرى ءۇش كىسى. شاماسى: ءبىر ەلدىڭ ەبەيسىنى سياقتى. تەرى-تەرسەك تيەگەن القا بەل ىردۋان اربا وتكەلدەن وتەر ارتقى دوڭعالاعى باتپاققا باتىپ، ءبىر جاعىنا جامباستاپ جاتىپ الىپتى. تاتار بايلارىنا ەلىكتەپ كيىنگەن سەمىزشە ەكى جىگىت ات ايداۋشىعا جاردەم بەرۋدىڭ ورنىنا قايتا وعان ەكەۋى ەكى جاعىنان قوجاڭداپ: «ءويت-بۇيت»، — دەپ ءجۇر.
ەلامان اربانى قالاي شىعارۋدىڭ جولىن ويلان تۇرعان-دى. تاتار بايلارىنا ەلىكتەپ كيىنگەن جولاۋشى ەكەۋ:
— قازاق بالاسىسىڭ عوي... اينالايىن، جاردەمدەس، ءبىر توقتىنىڭ پۇلىن بەرەمىز، — دەپ بۇعان جاتتى دا جابىستى.
پارلاپ جەككەن قوس كۇرەڭ تاياق جەپ زالى بوپ قالعان ەكەن. قاسىنا كىسى جاقىنداسا ءدىر-دىر ەتىپ، الا جونەلەتىندەي وسقىرىپ تۇر. ەلامان الدىمەن اۋىر جۇكتەردى بىر-بىرلەپ تاسىپ، اربانى جەڭىلدەتىپ الدى. سونان كەيىن اربانى شىعاردى. جۇكتەردى اپ-ساتتە قايتا تيەپ، جۋان ارقانمەن ۇستىنەن باستىرا تارتىپ بايلادى.
— قايراتتى ەكەنسىڭ،— دەدى ارباكەش جىگىت ەلامانعا سۇيسىنە قاراپ.
انا ەكەۋى ونىڭ ماقتاعانىن جاقتىرماي، زەكىپ تاستادى:
— وي، ءناسىلسىز يت! ءوزىڭ-اق ىستەي سالاتىن وپ-وڭاي نارسە عوي...
ەلامان ەڭبەكاقىسىن سۇراپ ەدى، ارباسىن شىعارتىپ العاسىن انا ەكەۋى جوندەپ سويلەسپەي، سىرت اينالا باستادى. الگىندە ەرتەڭگى بازاردان قالامىز دەپ قورقىپ تۇرىپ، اقىسىن ارتىق ايتىپ قويعانىنا وكىنەتىن سياقتى. سول بولماشى بىردەڭەمەن قۇتىلا سالعىسى كەپ، تيىن-پيىن ىزدەي باستاپ ەدى، ەلامان جاعادان الا كەتتى: «ءبىر توقتىنىڭ پۇلىن اكەل!» — دەپ قوزعالتپاي تۇرىپ، تيەسىلى پۇلىن تۇپ-تۇگەل قۇسقىزىپ الدى. قولىنا اقشا تۇسكەسىن اۋىلعا باس-اياعىن بۇتىندەپ بارعىسى كەپ، قالاعا سوقتى. ەرتەڭىنە جايماعا شىعارعان كيىمدەردى قاراپ كەلە جاتىپ، كەنەت كوزى التىن جالاتقان سىرعاعا ءتۇستى. جىلتىراققا قۇمار كەلىنشەگىنە مىناداي اسىل سىيلىق اپارعىسى كەپ، سىرعادان كوزىن الا الماي تۇرعانىن ءوزى دە بايقاماعان-دى. ونىڭ ويىن بايقاپ قالعان ساتۋشى: «ال، ال»، — دەپ تىققىشتاي باستادى.
اقشاسى جەتپەي قالاتىنداي قورىققان ەلامان ساۋدالاسۋدان قاشتى. ۋىسىندا قىسىپ تۇرعان اقشاسىن ساتۋشىنىڭ الاقانىنا سارت ەتكىزىپ ۇستاتا سالعان-دى. سونان بۇل جاعاداعى اۋىلعا جەتكەنشە ءۇش كۇن بويىنا كىرەشى جولىنا ءتۇسىپ الىپ، ماي شاڭداقتى بۇرقىلداتىپ ەمپەڭدەپ كەلە جاتىپ، وقتىن-وقتىن تۇرا قاپ وسى سىرعاعا بالاشا قۋانا ءماز بولعان ەدى.
ەلامان باسىن كوتەرىپ الدى. ورنىنان تۇردى. سىرتقا شىقتى. ۋىسىندا قىسىپ تۇرعان سىرعاعا كوز ساپ قاراماستان جار باسىندا تۇرىپ تەمەن قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
* * *
بيىل سۋدىر احمەتتىڭ ءيتى قىرىن جۇگىرە باستادى: ساۋىپ وتىرعان ءسۇتى بۇلاقتاي قاراشا ىنگەن جامان ءشوپ جەپ ارام ءولدى. ىلە-شالا اياق ارتىپ وتىرعان تورى ات ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتتى. سۋدىر احمەت اتىن ىزدەپ قايتپاق بوپ اۋىلدان ۇزاپ شىعا بەرگەندە، قاس قىلعانداي اياعىنا شوڭگە كىردى دە، ۇزەڭگىسىن سۇيرەتىپ ۇيگە جەتتى.
كۇيەۋىنەن كۇدەر ۇزگەن ءبيبىجامال تورى اتتى ءوزى ىزدەپ تاۋىپ اكەلدى. سونان بەرى سۋدىر احمەت ءوز ۇيىنە ءوزى سىيماعانداي سيپاقتاپ-سيپاقتاپ كىرىپ-شىعىپ ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى تال تۇستە اتقا قوندى. «يە، اللا، جول بەرە كور!»— دەدى ىشىنەن.
قارا جاياۋ بالىقشىلاردىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ اتقا مىنگەنىن دە ماقتانىش كورەدى. شىت كويلەكتىڭ جاعاسىنان شىعىپ تۋراتىن وندىرشەگى توقپاقتاي موينىن ىلگەرى سوزىپ، اۋىل ۇستىنە قوديلانا قارادى. سىرتتا ءتىرى جاننىڭ جوعى جىنىنا ءتيدى. ۇيدەن قوزى كوگەنىندەي جەر ۇزاپ شىعا بەردى دە، «وسى ەشتەڭە ۇمىتقان جوقپىن با؟» — دەپ ويلاپ، ات باسىن تارتتى.
سۋدىر احمەت ىرىمشىل بولاتىن. ول تاپ جاڭا عانا قولىنا ۇستاپ وتىرعان بالتانى ۇمىتىپ كەتكەنىنە قىنجىلدى. وسىدان كەيىن بەت الىپ شىققان جاعىنا بارعىسى كەلمەي: «ءسىرا، جولىم بولماس»، — دەپ ويلادى دا، كەنەت «ءاي، نار تاۋەكەل! — دەپ اتىن تەبىنىپ قالدى.
قوي تورىنىڭ قورت-قورت جەلىسى جۇلىنىن ءۇزىپ بارا جاتقاسىن اياققا كوشىپ ەدى. پەلە قىلعاندا شىلدە ايىنىڭ ىستىق كۇنى تاس توبەگە كەپ شاقىرايىپ تۇرىپ الدى. سۋدىر احمەت ەندى جانىن قويارعا جەر تاپپاي، باعانا ەرتەڭگى سالقىنمەن شىقپاعانىنا ىزالاندى. «ءاي، ءسىرا، جولىم بولماس»،— دەگەن وي مازالاي بەردى. قۇدايمەندە قىستاۋىنىڭ سىرتىنداعى شاعىل قۇمعا كىرىپ، ۇلكەن كارى جيدەنىڭ جانىنا توقتادى. ات ۇستىندە تۇرىپ ول اۋەلى جيدەنىڭ ماۋەسىن تەرىپ جەپ، اۋزىنىڭ ءدامىن الدى. «ۇيگە بارعاسىن بالالار قولىما قارايدى عوي»، — دەپ ويلاپ، ەكى ۋىستاي جيدەنى ۇگىپ اپ، ورامال شەتىنە ءتۇيدى. سونان كەيىن عانا جيدەنى شابۋعا كىرىستى.
وسى جيدەنى ءۇش كۇن شاۋىپ، ءتورتىنشى كۇنى شاققا قۇلاتتى. بۇل كۇنى ۇيىنە تاۋ جىققانداي، كويلەگىنە سىيماي كەلدى. اۋىل شەتىنە كىرگەننەن-اق ايەلىنە داۋىستاپ:
— ءبيبىجامال!.. ۋا، ءبيبىجامال!.. — دەپ تورى اتتى قاتتىراق تەبىنىپ، دۇبىرلەتىپ جەلىپ كەلدى.
ۇيدە اۋ تاراشتاپ وتىرعان موڭكە ەلەڭ ەتتى: «داۋسى ءپاتتى شىقتى عوي، نە ءبىتىرىپ قايتتى ەكەن بۇل سۋدىراق؟» قارت بالىقشى باجاسىنىڭ ۇيىنە بارىپ ەدى، سۋدىر احمەت كويلەكتى سىپىرىپ تاستاپتى. كۇلدارى دامبالدىڭ ەكى بالاعىن ءتۇرىپ العان. قولىندا وتكىر شاپاشوت. كىسى بەلىندەي قارا جيدەنى ومىراۋعا الىپ، ىرس-ىرس شاۋىپ جاتىر ەكەن.
— ىسكە ءسات!
— ءاۋمين...
— قاتتى كىرىسىپسىڭ عوي!
— ەندى قايتەيىن، قاتىن-بالا قامى عوي...
— دۇرىس قوي. سوندا بۇنان نە ىستەمەكسىڭ؟
— وي، مىنا قاتىنى تۇسكىر كەلى شاۋىپ بەر دەپ قۇلاعىمنىڭ قۇرتىن جەپ بولعانى. ءبىر قادالسا بۇلار... ويباي-اۋ، موڭكەجان-اۋ، قۇلاعىڭنىڭ تۇسىندا سارى ماساداي ىزىلداپ تۇرىپ الادى عوي. سوسىن، قايتەيىن... وسى قاتىننىڭ-اق دەگەنى بولسىن دەپ... كەلى ىستەپ بەرەيىن دەپ جاتقانىم.
— اعاش شاباتىن دا ونەرىڭ بار ما ەدى؟
— ە، بولعاندا قانداي؟! تەك مەن قول بىلگەن ونەردى كوپ اسا تۇتىنا بەرمەيمىن عوي... سونىمەن بار عوي...
سۋدىر احمەت ماڭدايىنان سورعالاعان تەردى سۇق قولىمەن ءبىر ءىلىپ تاستادى. سوسىن دوڭكيىپ جاتقان قارا جيدەنى ارى ءبىر، بەرى ءبىر اۋدارىپ قاراپ الدى دا، جاڭقالاپ شابا باستادى. شاپاشوتتى سىلتەگەن سايىن شىر جۇقپاعان ارىڭ كىسىنىڭ قابىرعالارى ىرجىڭداپ، ەنتىگىپ ىرس-ىرس دەم الادى. موڭكە ونىڭ ىنتى-شىنتىمەن ايانباي قيمىلداپ جاتقان تۇرىنە قاراپ: «پاقىر، ءقايتسىن... پايداعا شىنداپ قاراعان ەكەن»، — دەپ ويلاپ، ءىشى جىلىپ وتىرعان. سۇيتكەنشە سۋدىر احمەتتىڭ قولى الا-بولە جيدەنىڭ ءبىر بۇيىرىنە باتىپ بارا جاتقانىن بايقادى. ءبىراق ونى سۋدىر احمەتتىڭ ءوزى سەزەر ەمەس. قارت بالىقشىنىڭ قوشەمەتىنە كوتەرىلىپ، قىزىل تاناۋ بوپ ەسىرىپ العان ەدى، شاپشاڭ سەرمەگەن شاپاشوتتىڭ وتكىر ءجۇزى لىپىلداپ كۇن كوزىندە جارق-جۇرق ەتىپ، كۇپشەك جيدەنىڭ الا-بولە ءبىر بۇيىرىنە جىنى تۇسكەندەي قادالىپ، ۇڭگىپ شابا باستادى:
— مىنا تاڭىربەرگەن يت ەكەن. ءوز ءىسىن ورايىنا كەلتىرىپ العاسىن، ماعان سىرتىن توسىپ شىعا كەلدى. سونان بەرى... اۋ، موڭكەجان-اۋ، مەنىڭ دە امالىم قۇرىپ، ىشىمە تىكەن قادالعانداي بوپ ءجۇرمىن قوي، — دەپ، بۇل بىلمەيتىن ءبىر اڭگىمەگە باسىپ بارا جاتتى. موڭكە شىداماي:
— توقتا! توقتاي تۇرشى! — دەپ قولىنا جابىسىپ ەدى.
سۋدىر احمەت كۇيىپ كەتىپ:
— توقتامايمىن! اۋ، مەن نەگە توقتايمىن؟ — دەپ، وتكىر شاپا-شوتتى ەندى ىزالى اشۋمەن كىجىنە سەرمەپ، جيدەنىڭ ونسىز دا ويسىراپ قالعان جەرىن جاپىراق-جاپىراق اۋدارىپ تاستادى. — مەنىڭ ىشىمە وكپەنىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە سىيادى. تىسىمنەن شىعارماي تىستەنىپ جۇرسەم دە بولار ەدى...
— ءجا، توقتاشى! ءبۇلدىردىڭ عوي...
— نە؟ نە دەپ وتىرسىڭ؟ نەنى ءبۇلدىردىم؟
قازىرگى سۋدىر احمەت ءدال ءبىر قاقپانعا تۇسكەن ساسىق كۇزەندەي شاڭق-شاڭق ەتەدى. بەت باقتىرار ەمەس. كىسىگە زارەدەيدەن كوڭىلى قالاتىن كىنامشىل دە شامشىل. ونىڭ ءسوز ۇقپايتىن سىڭايىن بايقاعان موڭكە:
— وي، ءىسىڭ بار بولسىن، — دەپ قولىن سىلتەدى دە، شىعىپ كەتتى.
سۋدىر احمەت وڭاشا قالعاسىن عانا جيدەنى ءبۇلدىرىپ العانىن بايقادى. بۇندايدا كىنانى وزىنەن ەمەس، وزگەدەن ىزدەيتىن ول ءوشىن كىمنەن الارىن بىلمەي وتىرعان ۇستىنە ءبىر كەمپىر كەلدى. بىلتىرعى جۇتتا بار مالى قىرىلىپ، بارار جەر، باسار تاۋ قالماعاسىن تەڭىز جاعاسىن ساعالاعان جۇدەۋ اۋىلدىڭ كەمپىرى ەدى. كيىمى جۇپىنى. جالعىز بالاسى قىستىگۇنى اق تۇتەك بوراندا ىعىپ كەتكەن از عانا مالىن ىزدەپ ءجۇرىپ، ءۇسىپ ءولىپتى. كەلىنى كارى ەنەسىن تاستاپ، توركىنىنە كەتىپ قالعان ەكەن. كەمپىر بۇل اۋىلعا كۇندە كەلىپ، مۇڭىن شاعىپ، ىشتەگى شەرىن تارقاتىپ كەتەتىن-دى. ول بۇگىن دە:
— «ارىق كوڭىل-جارىق». كەلىنىمنىڭ ءور ءسوزى وڭمەنىمە اتقان وقتاي قادالادى، — دەپ ۇيرەنشىكتى ءسوزىن باستادى... بۇرىن جەلدەي ەسە جونەلەتىن سۋدىر احمەت بۇ جولى ۇندەمەي، كۇيبەكتەي بەردى.
— ۇستىمدە، مىناۋ... ءبۇيىرى جىرتىلعان ەسكى كويلەك ىلىم-سىلىم...
— ءا-ا!
— ءوز بالام، ءوز كەلىنىم بولسا، وسىلاي ەبىل-سەبىل بوپ جۇرەم بە؟
— ىم-م...
— قۇرىسىن تۇگە، جوقتىق پەن قورلىقتى كارىلىكتە كوردىم عوي، مىنە.
— ە-ە!
— شالىم باردا قانداي ەدىم، بەس ارشىن اق جاۋلىقتى قارقاراداي قىپ تارتىپ، اق ىنگەنگە الشايا ءمىنىپ شىققانىمدا الدىما قاتىن تۇسەتىن بە ەدى؟
— ءا-ا-ا!
— شالىم ەرتە ءولدى. سونىڭ ءبارى سورلىنىڭ ولىمىنە كورىنىپ ءجۇر ەكەن. از جاسىندا نە ىستەمەدى ول بەيباق؟.. تەك ولگەسىن ءوزىن-وزى كومگەن جوق دەمەسەڭ...
— شەك! شەك، ءاي! — دەپ، سۋدىر احمەت قولىنداعى جيدەنى تاستاي سالا، اتىپ تۇردى. ەسىك الدىندا شەلەكتى داڭعىراتىپ جاتقان قاراقاتىننىڭ ەكى ور لاعىن تاياقتاپ قۋىپ، ارمەن اسىرىپ تاستادى. سودان ول قاشان كەمپىر كەتكەنشە ۇيگە كىرمەدى. كەمپىردەن دە بۇرىن كولەمى كىشىرەيىپ قالعان جيدەنى كورسە، شىداي الماسىن ءبىلدى. ونسىن ارقاسى ۇستاعان باقسىداي جىنى قوزىپ كەتەرى بەلگىلى. ىزالانعاندا انشەيىندە اشۋىن باسىپ الاتىن ايەلى دە ۇيدە جوق. «اتاڭا نالەت، وسى قاتىننىڭ-اق شارۋاسى بىتپەيدى. قارا وت ءۇي ىرگەسىندە ءىرىپ تۇرعاندا، ايدىڭ كۇنى اماندا، اتقا ءشوپ شابام دەپ... ويباي-اۋ، باسقا مالداي ەمەس، ات جارىقتىڭ جاز تۇگىل قىستا دا ءوز وتىن تۇياعىمەن تەۋىپ جەي بەرمەي مە؟ ول اتەڭە نالەتتىڭ سونى دا بىلمەگەنى مە، ءاي؟!»
سۋدىر احمەتتىڭ جيدە شاۋىپ جاتقانى جاعاداعى اۋىلعا تۇگەل تاراپ كەتكەن-دى. كەشەدەن بەرى بالىقشىلار جۇمىستان قولى بوساسا وسى ۇيگە جينالىپ، سۋدىر احمەتتىڭ جيدە شاپقانىن ەرمەك ەتەتىن بوپ جۇرگەن. ولار بۇگىن ەلاماندى ەرتىپ اكەلدى.
سۋدىر احمەت ولارعا ىڭعاي بەرمەدى. سىقسىڭداعان نەمەلەردەن قىسىلدى ما، جيدەگە قولى بارماي، كۇيبەكتەپ ءجۇر.
— الگى قاقباستىڭ قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن. شالىم باردا بەس ارشىن جاۋلىقتى قايقايتىپ تارتىپ، اق ىنگەنگە الشايا ءمىنىپ شىققاندا الدىما ايەل تۇسەتىن بە ەدى دەيدى. وي، اتاڭا نالەت! وي، قاقباس يت!
— قاپ، نە قىلاسىڭ؟! اڭگىمەگە الاڭ بوپ، قولىڭ تايىپ كەتكەن-اۋ، شاماسى.
— يە، يە، ءسۇيتتى عوي، ءسۇيتىپ قۇرتتى عوي مەنى. مىنا ءبىر شاپاشوتى قۇرعىر دا قىلپىپ تۇر ەكەن. اڭداۋسىزدا، جاۋ العىرعا باتىپ كەتكەنى.
— ەندى، قالاي... كەلى شىقپاي ما؟
— جوق! جوق، كەلى شىقپايدى. بيجامالعا كەلى، كەلساپتى ءساتى تۇسسە باسقا كەزدە شاۋىپ بەرەم.
— مۇنان ەندى نە ىستەمەكسىڭ؟
— وزىمە ەر شاۋىپ الام. نە قىلاسىڭ، جامان ەر ات ارقاسىن الىپ تاستاپ ەدى...
كۇلكىگە بۋلىعىپ وتىرعان بالىقشىلار سىرتقا اتا-اتا جونەلدى. ولاردىڭ سوڭىن الا ەلامان دا شىقتى. كالەن جايى كەشەدەن بەرى ويىنان كەتپەي جۇرگەن-دى. ءوزى كۇيزەلىپ جۇرگەسىن بە، ول ايتەۋىر مىنا داپ-دارداي كىسىلەردىڭ ءدال وسى ارادا نەگە ءماز بولعانىنا تۇسىنبەدى. ءبىر جاعىنان جەلوكپە جاستارعا ەرىپ كەتكەنىنە رەنجىدى. ۇيگە كىرمەي تەڭىز جاعاسىنا بارىپ، بوي جازىپ قايتقىسى كەلدى. قاسىنداعى كىسىلەردەن ءبولىنىپ، ءۇي الدىنداعى تىك جاردان قيالاپ تۇسە بەرگەندە، ءدال الدىنان جوعارى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان موڭكە قارسى كەزدەستى.
— ەلامان قاراعىم، جاعداي قيىنعا اينالدى. كۋرنوس يۆان كالەندى تابا الماعاسىن اشىنعان ءتارىزدى. تەڭىز جاعاسىنداعى قامىسقا وت قويعالى جاتىر.
— ونى كىم ايتتى؟
— ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم.
— قورقىتۋ ءۇشىن ايتقان قوقان-لوقى بولار.
قارت بالىقشى يەگىمەن سوناۋ تومەندە، تەڭىز جاعاسىندا جۇرگەن كىسىلەردى نۇسقادى.
— كوردىڭ بە، اناۋ كۋرنوس يۆاننىڭ كىسىلەرى. جاڭا ولار ءبىر بوشكە قارامايدى دومالاتىپ اكەپ، قامىسقا شاشىپ ءورت قويماق بوپ جاتقان ۇستىنەن شىقتىم. كالەن قايدا كەتەر دەيسىڭ، تابىلار. ءبىر كىسىنى ۇستايمىن دەپ، وسىنشا دۇنيەنى قاراپ قىلاسىڭ با، مىنا قامىستار جاعانى قىستايتىن ەلدىڭ شابىندىعى. قىس وسى قامىستىڭ ىشىنە مال جايادى، سوڭىرا بۇكىل ەلدى وزىڭە قارسى قوياسىڭ عوي دەپ، كۋرنوس يۆاندى ازەر توقتاتتىم. كىم ءبىلسىن، ونىڭ كەيىن نە ىستەرىن؟..
ەلامان ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن بايقادى. جالعىز كۋرنوس يۆان بولسا ءبىر ءجون. كالەنگە ءقازىر قۇدايمەندە مەن تەمىركەنىڭ دە قانى قاتۋلى. كالەن بولسا ەش نارسەدەن حابارسىز. ءوز تاعدىرىن ارتىندا قالعان جولداستارىنا سەنىپ، قامىس اراسىندا قاننەن-قاپەرسىز جاتىر. ەندى ءقايتتى؟ نە امال بار؟ ەلامان قارت بالىقشىنىڭ كوزىنەن دە ءدال وسى سۇراقتى بايقاپ، شاماسى كەلگەنشە وعان قاراماۋعا تىرىستى. جەل قاتايىپ بارادى. قامىس ساسقالاقتاي سۋدىرلادى. كوك تەڭىز تۇتىگىپ، قاراۋىتىپ قايناپ جاتىر.
تۇششىباس قولتىعىنىڭ ارعى بەتى-سىپىرا كوك قاتپار شىق كۇڭگىرتتەنىپ، كوزدەن قاشىقتاپ كەتكەن ەكەن.
— قاراڭعى تۇسكەسىن قايىققا وتىرعىزىپ تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە وتكىزىپ جىبەرسە قايتەدى؟ — دەدى ەلامان.
— وي، اينالايىن-اي، كۋرنوس يۆان ءبۇل ارادا دا الدىڭدى كەسىپ ءوتىپ تۇر عوي.
— قا-لاي؟
— ونىڭ جىگىتتەرى جاڭا جاعادا تۇرعان قايىقتىڭ ەسكەگى مەن تاياۋىن سىپىرىپ اكەتتى.
— ە، مەيلى، اكەتە بەرسىن. ەرەگەسكەندە، ەكى ەسكەكتى ءوزىم ىستەن بەرەم.
— شىراعىم-اۋ، بۇل اۋىلدان سىنىق اعاش تابا المايسىڭ عوي.
ءبىر سەنگەنى بار سياقتى ەلامان مۇرتىنان كۇلىپ تۇر. موڭكەگە ءجونىن ايتپاستان جەدەل باسىپ، جيدە شاۋىپ جاتقان ۇيگە باردى. ەسىكتەن باسىن سۇعا بەرە:
— اعاجان، توقتاشى! — دەپ جۇگىرىپ بارىپ، سۋدىر احمەتتىڭ قولىنداعى شاپاشوتقا جارماستى، — وسى جيدەنى ماعان قيشى.
سۋدىر احمەت ەنتىگىن باسا الماي، ىرسىلداپ تۇر. جيدەسى قۇرعىردىڭ ابىروي بەرمەسىن سەزە باستاعان سياقتى. ءا دەگەندە سوزگە كەلمەي يتەرە سالعىسى كەلىن ەدى. تەك ءوزى قۇتىلا الماي وتىرعان اعاشقا مىنانىڭ مۇنشا نەگە قيىلعانىنا قايران قالدى. «بالكىم مەن بۇنىڭ ءقادىرىن بىلمەي تۇرعان شىعارمىن» دەپ ويلاپ، ءبىر سوزگە كەلمەي ەلامانعا يتەرە سالعان جيدەنى جالما-جان وزىنە قايتا تارتىپ الدى. ول ەندى جيدەنى استىنا باسىپ، اتشا ءمىنىپ الدى.
— سەن... بۇنى قايتەسىڭ؟
— كەرەك بوپ تۇر.
— ماعان كەرەك ەمەس ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟
— قۇداي شەبەر-اي!.. قيىنداتا بەرمەي، قاينىما بەرە سالساڭ قايتەدى؟!
— ءاي، قاتىن، تەك وتىر. بۇل سەن ارالاساتىن شارۋا ەمەس. يە، ال؟.. سەن بۇنى نە ىستەمەكسىڭ؟
— ەسكەك...
— ءا، بالىققا شىقپاقسىڭ با؟ ءجون! ءجون، ءبىراق بۇل مەنىڭ وزىمە دە قاجەت بوپ تۇر عوي.
— بوسقا سۇراپ تۇرعام جوق، اقىسىن تولەر ەدىم... — سۋدىر احمەت اتىپ تۇردى. جاڭا عانا اتشا ءمىنىپ وتىرعان جيدەنى جەردەن كوتەرىپ الدى. نەگە بۇيتكەنىن ءوزى دە بىلمەي، قايتادان جەرگە ءتۇسىردى.
— ويباي-اۋ، ەلامانجان-اۋ، سالعان جەردەن سۇيدەمەيسىڭ بە؟ سۇيدەسەڭ، جامان اعاڭ سەنەن ەشتەمەسىن دە ايامايدى عوي. سەنەن اياعاندى يت جەسىن!
ەلامان وڭاي كونگەنىنە قۋاندى. سۋدىر احمەت اينىپ كەتپەي تۇرعاندا تەزىرەك اكەتكىسى كەپ ەدى.
— جوق، جوق، ەسكەكتى ساعان ءوزىم ىستەپ بەرەم، دەدى سۋدىر احمەت.
ەلامان ونىڭ بۇلدىرەتىنىن ءبىلىپ، جالىنىپ كوردى. ءبىراق ونان ەشتەڭە شىقپادى. قايتا، نەعۇرلىم جالىنعان سايىن سوعۇرلىم اناۋ «ءوزىم ىستەپ بەرەم»، — دەپ وزەۋرەي ءتۇستى. ءتىپتى ول كەيىنگە قالدىرماي، وسى ءقازىر تاباندا قولما-قول ىستەپ بەرگىسى كەپ، قارا جيدەنى قايتادان ومىراۋعا الىپ ىسىلداپ-پىسىلداپ شابا باستادى. جيدەنى ەسكەكتىڭ قالاعىنا لايىقتاپ ەكىگە ءبولدى. العاشقى كەزدە جۋان جيدە جۇقارىپ، ەسكەكتىڭ قالاعىنا ۇقساپ كەلە جاتتى. ەلامان ونىڭ قولىنان بىردەڭە كەلەتىنىن بايقاعاسىن:
— احا، مەن ءبىر اينالىپ كەلسەم قايتەدى؟ — دەدى.
— بار، بارىپ كەل! قۇداي قالاسا، سەن كەلگەنشە كەلىستىرىپ ەسكەك ىستەپ قويام.
ەلامان موڭكەنى تاۋىپ اپ، ەسكەك دايىن بولاتىنىن ايتتى. قاس قارايا كالەندى قايىققا وتىرعىزىپ، ارعى بەتكە وتكىزىپ جىبەرۋ جايىن اقىلداستى دا، سۋدىر احمەتكە قايتىپ كەلەدى. جيدەنىڭ كولەمى بۇرىنعىدان گورى كىشىرەيىپ، ءبىتىمى وزگەرىپ كەتكەن ەكەن. ونى سۋدىر احمەت تە سەزگەن بولۋ كەرەك. ەلاماننىڭ تەز ورالعانىنا تىجىرىنىپ، تەرىس اينالدى.
— مىناعان نە بولعان؟ — دەدى ەلامان. سۋدىر احمەت جيدەنى تەۋىپ جىبەردى.
— قاراتازدىڭ قىستاۋىنىڭ جانىنداعى قۇمنان شاۋىپ الىپ ەدىم. قايىرسىز يت ەمەس پە، جيدەسىندە قايدان قايىر بولسىن؟..
ەلامان نە دەرىن بىلمەي، داعدارىپ قالدى.
— ەسكەك شىقپايتىن بولدى. ەندى ەسكەكتى قويدىم. مەنىڭ ەپتەپ ەتىك تىگەتىن دە ونەرىم بار عوي. ەندى قالىپ ىستەيمىن. كورە قال، وسى جاز وزىمە كەلىستىرىپ تۇرىپ ەتىك تىگىپ الام...
ەلامان بۇرىلىپ جۇرە بەردى. «وسى قاسيەتسىزدەن بىردەڭە شىعادى دەپ جۇرگەن... جانىم-اۋ، مىناۋ كىم؟» كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ انىقتاپ قاراپ ەدى. ءيا، سول! سونىڭ ءوزى! قولىندا قوس اۋىز. باسى پىسىناعان، ەلتىرى قارا بورىكتى قولىنا الىپ، قوس اۋىز مىلتىقپەن قوسىپ ۇستاپتى. كۋرنوس يۆاننىڭ اڭدىتىپ قويعان جىگىتتەرىن كورسە دە، ايىلىن جيماستان تاپا-تال تۇستە قامىس اراسىنان شىعىپ، اۋىلعا بەتتەپ كەلە جاتىر.
ەلامان ءبىر ەسەپتەن ونىڭ بۇلاي ىستەگەنىن دۇرىس كورىپ، الدىنان قارسى شىقتى. ەلامان جەتكەنشە كەيىنگى جاقتان موڭكە دە جۇگىرىپ كەلدى.
— شىراعىم-اۋ، بۇنىڭ نە؟
— ءاي، قاشانعى تىعىلا بەرەيىن؟! ماسا شىركىندەر مازامدى الىپ ءبىتتى.
— نە دەيدى، ەسىڭ دۇرىس پا؟
— اقساقال، ساسپا. اجال شىن تونسە، ءتاڭىرىنىڭ قوينىنا تىعىلساڭ دا تابادى. ءاي، قاتىن، — دەپ بۇجىر قارا كىسى ءۇي جاققا داۋىستادى، — شاي قوي. جانىمدى الار ازىرەيىل كەلگەنشە كەلىستىرىپ شايعا قانىپ الايىن. سونان كەيىنگىسىن كورە جاتارمىن.
بالىقشىلار جينالىن قالدى. ءبىر تون جاس جىگىت پەن راي دا جۇگىرىپ كەپ، بۇجىر قارا كىسىنى ورتالارىنا الا تۇرا قالدى:
— كالەن اعا، سەنى جاۋعا بەرمەيمىز.
— جوق، قالقام، سەندەر ارالاسپاڭدار. بۇل ءوزىم باستاعان ءىس ەدى، ءوزىم اياقتايىن.
— كوپكە جالعىز توپىراق شاشا المايسىڭ. اسىلى، جىگىتتەردى جيعانىمىز ءجون بولار، — دەدى ەلامان دا.
— قويىڭدار، ارالاسپاڭدار! — دەپ كالەن بەت باقتىرماي، تىيىپ تاستادى، — قولىمدا ون پاترونىم بار. سونىمەن اۋەلى ون كۋرنوس يۆاندى جايراتىپ سالماي، اعاڭ ەشكىمنىڭ دە قولىنا تۇسپەيدى.
كۋرنوس يۆاننىڭ جىگىتتەرى مىلتىقتان قورىقتى ما، الدە ونىڭ ءدال ءقازىر قامىس اراسىنان قانىن تورسىققا قۇيىپ شىققان سۋىق ءتۇرىن تانىدى ما، ايتەۋىر، اۋىلعا كىرمەي، سىرتتان تورۋىلداپ جۇرگەن-دى. كالەندەر ىشكە كىرگەن كەزدە ولار تەز باس قوسىپ، اقىلداسىپ الدى دا، ءبىر كىسىنى دەرەۋ پرومسولعا جۇگىرتتى.
ءدال وسى كەزدە قارا ساقالدى، كيىز كەرەقاپتى اتشابار قىر جاقتان قۇيىنداتىپ شاۋىپ كەپ، كالەننىڭ ۇيىنە ات تۇمسىعىن تىرەي توقتادى. قابىرعا بولىسىنا تۇسكەن جىگىت سانىن تولتىرا الماي، قۇدايمەندەنىڭ جانى قىسىلىپ جاتقان كورىنەدى. كەشەدەن بەرى اتشابارلار جان-جاققا شاپقىلاپ، مىنا كيىز كەرەقاپتى قارا ساقال دا بالىقشىلار اۋلىنا كەلگىشتەپ كەتتى. كەلگەن سايىن جاڭادان تىزىمگە ىلىككەن جىگىتتەردىڭ اتىن ەسىتتىرىپ، ازىرلىك قامىن ەسكەرتىپ جۇرگەن-دى.
بۇ جولى قۇدايمەندە كالەننىڭ بەس جاسىن كەمىتىپ، تىزىمگە ىلىكتىرگەن ەكەن. بۇل حابارعا كالەن تاڭدانباي، ءۇنسىز تىڭدادى.
اتشابار:
— جينال، بول ەندى! — دەپ ءامىر ەتىپ ەدى، كالەن كۇتپەگەن جەردەن جىميىپ:
— مەن ءازىرمىن عوي، — دەدى دە، شابارماننان بۇرىن سىرتقا ىتقىپ شىقتى. بەلدەۋدەگى اتقا دا ول شابارماننان بۇرىن جەتتى. ۇزەڭگىگە اياعىن سالماي، تىقىرشىپ تۇرعان اتقا ءبىر-اق ىرعىدى.
— ويناما، اتتان ءتۇس!
كالەن الا جونەلگەن اتتىڭ باسىن تارتىپ، شابارمانعا قايىرىلا قاراپ:
— بولىسقا سالەم ايت: ادال كاسىپ ماعان ءناسىپ ەمەس ەكەن. پەشەنەمە جازىلماعان بولدى. تورى اتتان كۇدەر ءۇزسىن. ۇرلىق مال ۇرىنىڭ بويىنا عانا جۇعادى، — دەدى دە، اتتى تارتىپ قاپ بەل-اراننىڭ كەزىنە قاراي تاسىرلاتىپ شابا جونەلدى.
* * *
سوڭعى بالاسى ولگەلى موڭكەنىڭ ءۇيى ءتىلىن جۇلعان قوڭىراۋداي، كۇندە، اسىرەسە، كەشكىسىن قاڭىراعان ۇيدە كەمپىرى ەكەۋى ەكى جەردە ءۇنسىز تومسارىپ وتىرادى دا قويادى.
ءبىر كۇنى ءاليزا كەشكى استان كەيىن اڭگىمە باستادى:
— ءاي، موڭكە!.. — دەپ ەدى. بۇرىن اتىن اتاماعان ايەل ەندى بۇگىن «ءاي، موڭكە»، — دەگەندە شوشىپ، سەلك ەتە قالدى. ءاليزا ءسال ءۇنسىز وتىردى دا، الگى وقشاۋ اڭگىمەنى قايتا باستادى. — سەنىمەن وتاسقالى دا ءبىراز زامان ەكەن. قۇدايدىڭ قۇراماعانى بولماسا، قوينىم قۇتسىز بولعان جوق... ون بالاعا انا بوپپىن. قانداي قاراقتارىم ەدى!..
ءاليزا تاماعىنا جاس تىرەلىپ، داۋسى دىرىلدەپ بارا جاتقاسىن ءسال توقتاپ، كوڭىلىن باسىپ الدى.
— باستا دا ساعان جەڭگەلەي ءتيىپ ەدىم عوي. سول جەڭگەلىك جولىم-جول... ەندى سەنى ءوزىم اياقتاندىرام.
— نە دەپ تانتىپ وتىرسىڭ؟
— ءاي، جارقىنىم، بۇل ۇيدە مەنىڭ الدىما شىعار ادام جوق. ءسوزىم-سوز. سەنى ءوزىم اياقتاندىرام. قاراقاتىننىڭ اۋزى لاستاۋ دەمەسەك، قاشاننان كورشىمىز. ىدىس-اياعىمىز ارالاسىپ وتىر. ونىڭ بالكۇمىسى قىزىمداي بولعان بالا... بالكۇمىستى ساعان اپەرىپ، ەندىگى قالعان ومىرىمدە وعان ابىسىن، ساعان جەڭگە بوپ، ەكەۋىڭنىڭ تىلەۋىڭدى تىلەپ، بالالارىڭدى باعىپ بەرەم.
سۇيدەدى دە، موڭكەنىڭ كەلىسىمىن كۇتپەي، تىسقا شىعىپ كەتتى. موڭكە انشەيىندە ءوزىنىڭ ىڭعايىمەن ءجۇرىپ، تۇراتىن ايەلدىڭ بۇگىن قاپەلىمدە ۋىسىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىنە قايران. كەلەسى كۇنى ول ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەپ، موڭكەگە قاراقاتىننىڭ قىزىن الىپ بەردى. سونان بەرى بۇل ەكى ءۇي بىر-بىرىمەن ارالاسىپ، ايەلدەر جاعى ابىسىن-اجىن بوپ اۋىز جالاسىپ كەتتى. دوس پەن موڭكەنىڭ اراسى ءتىپتى جاقىن. از عانا اۋلارىن قوسىپ، بالىقتى بىرىگىپ اۋلاپ ءجۇر. قاراقاتىننىڭ قاعاناعى قارىڭ. اسىرەسە، العاشقى كەزدە موڭكەنىڭ ۇيىنەن شىقپادى. قىزىنا ءۇي ءىشىن ۇستاپ-كۇتۋدىڭ رەتىن ايتىپ، باي كۇتىپ، بالا باعۋدىڭ جولىن ۇيرەتىپ ءجۇر.
— قۇتتى جەرىنە قوندىردىم. ەركەك كىسى الپىستا دا قىرشىن جاس! كورە قال، موڭكە ءالى دە ءبىر ايەلدى قارتايتادى.
— يە، قويشى! ۇيالام...
— نە دەيدى، مىنا ءجۇزىقارا؟! قاتىن بوپ، باسىڭا اق سالعاننىڭ نەسى ۇيات؟ ءبىر جىگىت كوز سالماي، اكەڭنىڭ وڭ بوساعاسىندا وتىرىپ قارتايساڭ قايتەر ەدىڭ؟ قوي، شىراعىم! مىنا ءسوزىڭدى مەنەن باسقا ءبىر ادام ەسىتپەسىن، — دەپ قىزىن تىيىپ تاستادى. — وت باسىنان كەتكەنمەن سەن ءالى ءوزىمنىڭ قاناتىمنىڭ استىنداسىڭ. مەن تۇرعاندا قور بولمايسىڭ، قىزىم. باقىتتىسىڭ، قىزىم! بىلمەگەنىڭدى بىلاي ىستە دەپ كورسەتىپ بەرىپ وتىراتىن اناڭ بار قاسىڭدا... الدىڭدا ءاليزاداي ابىسىنىڭ بار...
قاراقاتىن بۇنىمەن دە قويعان جوق، ءاليزاعا دا اۋىل اراسىنىڭ سىبىر-جىبىرىن جەتكىزە باستادى. ءبىراق ءاليزا قاراقاتىننىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا ىلمەدى. ال اقكەمپىرمەن ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە قاي كەزدەن دە ىقىلاسى باسقا. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر قۇداعاي. ءىرى بالىق كەلسە، ءبىر-بىرىن اسقا شاقىرا قويادى.
«ە، قوس قاقباس، باستارىڭ قوسىلعان ەكەن! نە باۋىرلارىڭ ءبىتىپ بارا جاتىر دەيسىڭ؟! مەن شىعار جاماندايتىندارىڭ »، — دەپ ويلادى قاراقاتىن. كەلەسى جولى ول قىزىن ءاليزاعا ايداپ سالدى.
— ول سەنى وڭدىرمايدى. ىزىنە قارا ەرمەگەن باۋىرى قۇتسىز قاقباستان وپا تاپپايسىڭ. قۋ تاقىردى گۇلدەتەم دەپ سەن الەك. كورە قال، ول سەنىڭ ىزىڭە تىكەن ەگەدى. ونى ايتاسىڭ با، ول قاقباس ەرتەڭ سەنىڭ بالاڭدى باۋىرىڭنان شىرىلداتىپ تارتىپ الىپ، ءوزىنىڭ قوينىنا باسقالى ءجۇر. سوسىن ءوز بالاڭ وزىڭە جات بوپ كەتەدى. بالاڭدى بەرمە! ءۇي ءىشىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىڭا ال!
بالكۇمىستىڭ استى-ۇستىنە قاراي قايقايىپ بىتكەن تۇرىك ەرنى جايشىلىقتا دا شوق تۇسكەندەي، ءسوز تىلەپ، ۇرىس تىلەپ جىبىرلاپ تۇراتىن-دى. ءقازىر ءتىپتى دولدانىپ، كوبىنە ىدىس-اياقتاردى تەۋىپ قاپ، بۇرتاڭداپ بەت الدىنا سويلەي باستادى. ونىڭ ءسوزىن ەلەپ جاتقان ءاليزا جوق. ەشتەڭەنى ەلەستىرمەي، ءۇي ءىشىنىڭ بىتپەي جاتقان شارۋاسىن ىستەپ، ەلپىلدەپ جۇرەدى. وت باسىنىڭ تىنىشتىعىنا ۇيرەنگەن قارت بالىقشى اۋزى-باسى سۇيرەڭدەگەن بالكۇمىسكە تاڭدانا قاراپ وتىرادى دا، تۇرىپ كەتەدى. سىرتقا شىعادى. كىشكەنتاي بالەكەيدىڭ جاڭاعى كوكايىل دولىلىعى سىرتقا شىققاسىن دا ويىنان كەتپەدى. ونىڭ قاراقاتىنعا قاتتى ۇقسايتىنىن العاش رەت وسى ءقازىر بايقادى. بالالى بولعاسىن قويار دەگەن ءالسىز ءۇمىتتى جەلەۋ ەتىپ، ءوزىن-وزى جۇباتتى دا، دوسقا باردى:
— تەڭىزگە شىقپايمىز با؟
دوس ىقىلاسسىز. اۋ-قۇرالى تاپشى. كەيىنگى كەزدە ەكەۋى سەرىكتەس بولدى دا، ەسكى اۋلاردى جاتپاي-تۇرماي.جاماپ-جاسقاپ، ارقالىعىنا قالتقى، تابانىنا تاس بايلاپ كوپتەن كوزدەپ جۇرگەن دامەلى جەرگە سالماق بوپ جۇرگەن-دى. موڭكە مەن دوس شوگىر-شوگەسى مول جاعالاۋدى جالاڭ اياقتارىمەن جاسقانباي باسىپ، قاۋقىلداسىپ سويلەپ كەلەدى.
— تەڭىزدە اعىس بار-اۋ دەيمىن. سارىلداۋىن كوردىڭ بە زاڭعاردىڭ؟
— اعىس بولسا كەلىسپەدى.
— يە، اعىستى سۋدا بالىق جۇرمەيدى. اسىلى، قاي ماقۇلىق تا تىنىشتىق ىزدەيدى عوي. ونىڭ ۇستىنە داۋىلدا اۋدى شالاڭ باسىپ، جاباعى جۇندەي ەسىپ تاستايدى.
تەڭىزدىڭ قىل جيەگى سۋدىرلاعان بالا قۇراق. بىتىك تۇسى باۋىرىنا كولەڭكە ساقتاپ، قارا تۇنىقتانىپ سىبىرلاي باستادى. جاعاعا تۇمسىعىن شىعارىپ كەتكەن اق قايىڭ بۇلارعا بالا قۇراقتان بويىن سوزىپ قاراپ تۇرعانداي. ءبىر قارعا قايىقتىڭ قاراعۇسىنا قونىپ الىپتى. بۇلاردى كورسە دە ۇشا قويمادى. مىنەزسىز باي-باي سورلى موينىن قىلعىنا سوزىپ: «عاق-ق!.. ع-عاق!..» — دەپ جامان، تارعىل داۋسى جىرتىلا ايىرىلدى. بۇنىسى، بەينە ءبىر جاقتا جۇرگەن جۇبايىن قارعاپ-سىلەپ: «جەر جۇتتى ما، سەنى؟.. قايداسىڭ، عى-عاق!.. قايداسىڭ، عى-عاق؟..» — دەپ داۋىستاپ شاقىرىپ جاتقانداي ەكەن. موڭكە كۇلىپ جىبەردى.
— پاي-پاي، مىنا قارا مىرزانىڭ قۇدايى بەرىپ، قونىسى كەلىسىپ-اق وتىر ەكەن.
قارعا ءالى دە بولسا ۇشقىسى كەلمەي، بىر-ەكى قوپاڭدادى دا باسىلدى. سۋلى كوز الاڭ-قۇلاڭ، بۇلارعا ۇركەكتەي قاراپ الدى دا، اقىرىندا: «قوي، بولماس» — دەگەندەي، بايبالام سالا داۋىستاپ كوتەرىلىپ كەتتى. موڭكە مەن دوس سۋ اعاتىن، لاقسالاۋ جامان قايىقتىڭ قاسىنا توقتادى.
كۇن تىمىق. سونان كەلە سوناۋ اڭعار جاق قاراعاننان قاراپ گۇرىلدەپ، ۇلى تەڭىزدىڭ كەشەگىدە اۋىلدان كەيىن ءالى دە تارقاي قويماعان اشۋ-ىزاسىن انىق تانىتىپ تۇر. قاراپتان-قاراپ جاتىپ كوك تەڭىز ىرعالىپ، كارىن تىگە ىڭىرانىپ قويادى.
— داۋىل بولادى... كورمەيسىڭ بە، مىنا زاڭعار ىرعالىپ جاتىر، — دەدى موڭكە.
— اۋ سالماساڭ، اسىلى، وزەككە بارايىق. كەشكى سالقىنمەن قيمىلداساق، ءتايىرى، قويامىز با، كىسى باسى بىر-ەكى تۇيەدەن كوك قۇراقتى قۇلاتىپ تاستايمىز عوي...
— بۇنىڭ اقىل. ەندەشە سەن قايىقپەن قاندىوزەكتى مويىنداپ بىتكەن قۇراقتى شاپ. ال، بەرگى سارىقتىق بويىنىڭ قۇراعىن مەن شابايىن.
— ول ارانى كەشە سۋدىراق شابام دەپ، الاقانىنا تۇكىرىپ وتىر ەدى.
— وي، ونى قوي. تۇك بىتىرمەپتى. ءبىر شابىندىق ءبۇتىن ەمەس، ءبىر-بىر ارقادان ءشوپ الىپ، ارامداپ تاستاپتى.
— جولاتپايتىن كىسى ەدى، سەن بولدىڭ با؟... — دەدى دوس كۇڭكىلدەپ.
موڭكە ۇندەمەي، شالعىسى مەن شارىعىن الدى دا، شوپكە كەتتى.
بالىق ءونىمسىز بولعاسىن، بيىل بۇلار باي اۋلىنا ءبىر-بىر توقتىعا جالدانىپ، وزەكتىڭ قۇراعىن شاۋىپ جاتقان. سۋدىر احمەتتىڭ كۇيى تايىپ بارا جاتقاسىن، دوستىڭ نارازىلىعىنا قاراماي، موڭكە ونى وزدەرىنىڭ سەلەبەسىنە الىپ، وزەكتىڭ ءشوبىن بىرلەسىپ شاپپاق بولعان-دى. ونىسىنان پايدا تاپپادى. سۋدىر احمەت ءبىر باۋىر جەرگە دەيىن الىم-بەرىم ىستەدى دە، بەلى شويىرىلىپ وتىرا كەتتى. تىم قۇرىسا وزگەلەردەي كىسى بويى كوك قۇراقتىڭ شەتىنەن ءتۇسىپ، قويۋ-سۇيىعىن ارالاستىرا شاپپاي، بىتىكتەرىن تەرىپ، ارامداپ شاپتى. ءبىر ۋىس ورعان شوبىنە ءبىر قارال، قىت-قىتتاپ كۇلىپ موڭكەگە بارادى:
— ورىپ جاتىرسىڭ با؟ Op، ور!
— ە، سەن نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
— بەل جازىپ الايىن دەپ...
— ورعانىڭنان بەل جازعانىڭ كوپ، جۇمىس قاشان ونەدى؟
— قوي ءارى، جان قينالاتىن جۇمىس ىستەسەم ءبىر توقتىنى قايدان المايمىن. سونشا ءولىمىمدى ساتىپ نەم بار؟ سونداي-اق، تاڭىربەرگەن ماعان اقىسىنا قۇيرىعىن قارىستاپ قوي بەرىپ پە؟! — دەدى دە، سۋدىر احمەت كەتىپ قالدى. قوستانىپ ءشوپ شاۋىپ جاتقان باي اۋىلدىڭ پىشەنشىلەرىنە بارىپ، موڭكەنى جاماندادى.
موڭكە كوك قۇراقتى قۇلاتىپ تاستادى. سونان ۇيگە قايتار كەزدە عانا باسىن كوتەردى. قاراقاتىننىڭ ەشكى-لاعىنا ەكى باۋ بالا قۇراق ورىپ الىپ، كۇن باتا ۇيگە قايتتى. ەرتەڭىندە كۇن داۋىل بوپ، موڭكە مەن دوس كوك قۇراقتى تاعى دا قۇلاتىپ ەدى. ونان ولار شاپقان پىشەنىن سارىقتاۋ جەرگە شىعارىپ، سۋىنداپ ءۇيدى. بۇل كۇنى موڭكە سىركەسى سۋ كوتەرمەي، ۇيىنە قالجىراپ قايتىپ ەدى. سۋدىر احمەت الدىنان جايراڭداپ كۇلىپ شىقتى:
— بالا، مەن بۇگىن دە ءشوپتى وندىرە المادىم.
— كەم تالاپسىڭ، ءشوپ قايدان ءونسىن؟! ارقاسىنا كۇن وتكەن ەشكى قۇساپ ۇيدەن شىقساڭ-اق شىبىجىقتاپ قايتىپ كەتە بەرەسىڭ.
— كەتپەسىمە لاج بار ما؟ ۇيىڭدە اۋزىن اشىپ وتىرعان... اناۋ بالا-شاعانىڭ ءتۇرى. ءبارى ماعان قاراپ وتىرعاسىن تەڭىزگە تور جايىپ، تورتا-شاباق اۋلاپ كەتكەنىم راس.
— كورىپ وتىرمىز عوي... ونى دا كەلىستىرىپ جۇرگەنىڭ شامالى.
— اۋ، موڭكە-اۋ... موڭكەجان-اۋ، قاسىڭداعى وندىرشەگى قۋراعان جامان شالعا تاپ-تاپ بەرگەنشە، سەن مىقتى بولساڭ، انا كوكتەگى قۇدايعا ايت... جەردىڭ، كوكتىڭ قوجاسىنا... بارشامىزدى ورگىزىپ-تۇرعىزاتىن پاتشا قۇدايعا ايت! مىنا احمەتتىڭ اۋىنا بالىق ءتۇسىر دە. و نەسى-اي، ماعان كىجىڭدەپ... بالىق تۇسپەسە، سۋ استىنا سۇڭگيىن بە؟
— ءسوز ەمەس. سۋ استىنا ەشكىم دە سۇڭگىپ جۇرگەن جوق. ۇلكەن تەڭىزگە شىعىپ، بىلايىراق بەتتەپ بارىپ، ايدىنعا ورلەي اۋ سالساڭ ءىرى بالىق قاپپاي قويمايدى.
— ول بالىقتى ساعان بەرگەنىم. كوك تەڭىزدىڭ تۇبىندەگى بالىق تۇگىل قارا جەردەگى... ويباي-اۋ، مەن مىنا... مىنا... — دەپ سۋدىر احمەت تابانى استىنداعى جەردىڭ شاڭىن بۇرقىلداتىپ تەۋىپ-تەۋىپ قالدى. — ويباي-اۋ، مەن مىنا قارا جەرگە شاشىلعان ريزىق نەسىبەمدى تەرىپ جەي الماي ءجۇرمىن عوي. ماعان شالقىپ جاتقان كوك تەڭىزدىڭ... ءتىلسىز جاۋدىڭ... كىسى جۇتاتىن قۇردىمنىڭ؛ تۇبىندە تىراعايلاپ جۇرگەن بالىقتى ۇستا دەگەنى نەسى؟! و، نەسى-اي؟.. ويباي... ويباي!.. — دەپ دولىلىق بۋىپ، وتىرا قالىپ، ءوز ماڭدايىن ءوزى توپەلەدى. ونىڭ تالاي قىلىعىنا قانىق موڭكە مىنا مىنەزىنە قايران. وسىمەن قوس بوپ جۇرگەن وزىنە رەنجىدى.
* * *
ەر-ازاماتىنان ايىرىلعالى وتىرعان اۋىل ءۇش كۇن بويى ابىگەردە ەدى، اسىرەسە تىزىمگە ىلىككەن جىگىتتەردىڭ جۇرەتىن كۇنى جاقىنداعان سايىن قاتىن-بالالار قىڭقىلداپ جىلاپ، بالىقشىلار اقىل تابا الماي باسى قاتىپ وتىرعاندا بەل-اراننىڭ كەزىنەن شاڭ بۇرق ەتتى.
— ۋاي، مىناۋ نە؟
— اپىر-اي، ءتۇرى جامان عوي...
— تەگىن بولسا جارار ەدى. بەتى قالاي قاتتى؟
— قاراتاز قالادان اسكەر شاقىردى دەپ ەدى، مىناۋ سول بولماسىن...
«اسكەر» دەگەن ءسوزدى ەسىتكەندە اۋىلدىڭ ابىگەرى شىقتى. اتا-انالار بالالارىن ىزدەپ، قىز-كەلىنشەكتەر زىپ بەرىپ ورەشەگە كىرىپ كەتتى.
ەر-ازامات سىرتتا تۇرىپ قالدى. شاڭ اۋىلعا جاقىنداپ كەلەدى. انە-مىنە دەگەنشە بەل -اراننىڭ كەزىنەن بەرى قۇلاپ، تۇياق استىنان تۇيدەك-تۇيدەك ۇشقان شاڭ اراسىنان جىلقىلاردىڭ جونى كورىندى. بالىقشىلار اڭ-تاڭ. جاڭا عانا ءجۇزى قاتتى ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي، جۇرەگى مۇزداپ تۇرعان جۇرت ەسىن جيام دەگەنشە بولماي تورى اتتى بىرەۋ ءجۇز قارالى جىلقىنى دۇركىرەتىپ قۋىپ اكەپ، بالىقشىلار اۋلىنىڭ ءدال ۇستىنەن قۇلاتتى.
— ءاي، مىناۋ... كالەن عوي.
— ءدال ءوزى.
— الدا، ەسىل ەر-اي! ارقا سۇيەر ازاماتىم-اي! — دەپ ۇلكەندەر جاعى ريزا.
دوس كەيىندەۋ تۇرعان-دى. قاراقاتىن جۇگىرىپ كەپ، الدەنەنى كۇيەۋىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى. دوس ورنىنان قوزعالا قويمادى.
— مىنا سورلىعا نە بولعان؟.. سىباعاڭنان قالارسىڭ. بارسايشى بۇرىنىراق، — دەدى قاراقاتىن ەندى كۇيەۋىن يتەرمەلەي باستادى.
دوس جىلقىعا باسقالاردان سوڭىراق جەتتى. ساياق اتتاردىڭ اراسىندا الدەقالاي ءبىر قۇلا بايتال ىلەسىپ كەلىپتى. قارنى جەر سىزادى. شەلەكتەي سان ەتتەرى دە سىرتىنا اينالىپ كەتىپتى. دوس سالعان جەردەن قۇلا بايتالدىڭ كۇدىرەيگەن كەرەگە جالىنا قىزىقتاپ قاراپ، كوزىن الا الماي تۇر. «باس توقساندا جىعىپ الساڭ، پاي-پاي، جانۋار-اي، ءبىر ءۇيدىڭ اۋزىنان اق مايىن اعىزار ەدى-اۋ».
كالەن جىلقىنى تەڭىز جاعاسىنا ءيىرىپ تاستادى دا، ىلە-شالا قايتىپ كەپ اتتان ءتۇسىپ، تىزگىنىن سول ارادا تۇرعان ءبىر جىگىتكە ۇستاتا سالدى. سوسىن سىرتتا ءوزىن كۇتىپ تۇرعان كىسىلەرگە كەلدى.
— مىناۋ قاراتازدىڭ جىلقىسى. موينىما قارىز بولادى دەپ ويلاماڭدار. بىر-بىردەن ۇستاپ مىنىڭدەر.
دوس كوپ جىلقىنىڭ ىشىنەن قۇلا بايتالعا ىندىنى كەتىپ، قىزىقتاپ تۇرعان-دى. كالەننىڭ ءسوزىن قۇلاعى قاعىس ەستىپ، قاسىنداعىعا كۇڭك ەتتى:
— نە دەپ تۇر مىناۋ؟ مىنۋگە اكەلگەن بە؟
— ە، سەن سويىپ جەۋگە اكەلدى دەپ پە ەدىڭ؟ بۇرتيما، ءجۇر، ونان دا، تاقىمعا تولىق بىرەۋىن ۇستايىق.
دوس قوزعالمادى. قاسىندا وتى، سۋى وزىمەن ىڭعايلاس جۇرەتىن بىر-ەكى كىسى بار. ارتى داۋلى مالدارعا ىسسىلاي ۇرىنباي، اقىسىن اڭدىعانداي سىڭاي بايقالادى. ولاردان باسقالار جىلقىلاردى اياداي جەرگە ءيىرىپ، قۇرمالاپ ۇستاپ جاتىر. ەلامان ۇزىن تورى اتقا ەلدەن بۇرىن بۇعالىق تاستاپ، نوقتالاپ اپتى. ەلگە كەلگەننەن بەرى جادىراپ، ەڭسەسىن تىكتەگەنى وسى. ۇلكەن الا كوزدىڭ قاراشىعى ادەتتەگىدەن گورى قاتتىراق ۇشقىنداپ، جىگەرلەنە تۇسكەن.
— جىگىتتەر! بۇرىن قارا جاياۋ بولعاسىن كۇرەسۋگە دارمەن جوق بولاتىن. شەرمەندە ەدىك. ەندى... استارىڭدا ءبىر-بىر ات...
— قارۋ بولماعاسىن، اتتان نە قايىر؟! قۇر قول كىمدى قيراتامىز؟ — دەدى سىرت جاعىندا تۇرعان بىرەۋ. ەلامان دوستى داۋسىنان تانىدى.
— كەكتى-قارۋ ەمەس دەپ كىم ايتتى؟.. — دەدى ەلامان. جىگىتتەر شۋلاپ كەتتى:
— ءبىزدى تەك باستاسا بولدى. سويىلمەن دە سازايىن بەرەمىز. — ەلامان قول سوزىم كەيىن تۇرعان كالەنگە قاتارلاستى.
ەكەۋى كۇڭكىلدەسىپ، از سوزبەن اقىلداسىپ الدى دا، جىگىتتەرگە قولىن كوتەرىپ «تىنىشتالىڭدار» دەگەندەي بەلگى ەتتى.
— تاراڭدار! دايارلانىڭدار! كۇن قىزۋى قايتا اتتانامىز!
دوس كالەننىڭ جەڭىنەن تارتتى.
— قاراتاز كەيىن مالىن داۋلاپ جۇرمەي مە؟ — كالەن قارقىلداپ كۇلدى:
— ول تاز و دۇنيەدە بولماسا، بۇ دۇنيەدە مال داۋلاۋدى قوياتىن شىعار. سولاي ەمەس پە، ەلامان؟
— ءيا، سولاي. سوسىن، قاراتازدىڭ مالىندا مىنا كىسىلەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ماڭداي تەرى مەن تابان اقىسى بار. ول يتپەن وسى جولى مىقتاپ ەسەپ ايىرىسامىز.
دوس سانىن سوقتى: قاپ، نە قىلاسىڭ، بۇل ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ جۇرگەندە جەلوكپە جىگىتتەر ءتاۋىر اتتاردى تاڭداپ اكەتپەسە نەعىلسىن؟ شىنىندا دا دوسقا قىس بويى قويعا مىنگەن اق قاپتال شابدار قاپتى. مىنەزسىز جامان تۇعىر قاسىنا جاقىنداسا قۇلاعىن جىمىپ، قوس اياقتاپ تەپكەلى بوكسەسىن بۇرا بەردى.
ەلامان دوستى كوزىنىڭ قيىعىمەن باعىپ، كۇلىپ تۇرعان-دى. قاسىنا موڭكە كەلدى.
— ءبىزدىڭ زامانىمىزدا قازىرگىدەي الاساپىراندا اتا بالادان بەزىپ، اركىم ءوز باسىن قايتتاپ كەتەتىن. سەن بولساڭ جىگىتتەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ جاتىرسىڭ. وسى جۇرت قارا كەللەسىن ازەر الىپ جۇرسە، سەن قورالى جاننىڭ ءولىم-جىتىمىن ارقالاماقسىڭ. كانە، ءجونىڭدى ۇقتىرشى... سوندا كىمگە سەندىڭ؟
— سەندەرگە سەنەم، موڭكە اعا.
— ە، سونداي-اق ءبىز كىمنىڭ شىكىراسى ەكەنبىز؟ — ەلامان بۇ جاعىن ويلاماعان-دى. قارت بالىقشى سونى ءبىلىپ، وي سالۋ ءۇشىن ادەيى سۇراپ تۇر ما؟
— ءجا، قۋ بالا، اداسپاي وتىرسىڭ. قيىن كەزدە حالىققا سەنگەنىڭ دۇرىس. ءبىراق... سۇيتسە دە، سەن ەندىگى ءجونىڭدى ۇقتىرشى؟ — دەدى موڭكە.
ەلامان قارت بالىقشىنىڭ سۇراعىنا قينالدى ما، ونان كوزىن الىپ، توڭىرەككە كوز تاستادى. «ەندىگى ءجونىم؟.. باسە، ەندىگى ءجون... اپىر-اي، ەندىگى ءجون...» — دەپ قينالا قاباق شىتىپ، ىشىنەن ەكى-ۇش رەت قايتالادى. ەندىگى ءجون؟.. جەل قاتايىپ بارا ما، قالاي؟ جانە كەشەدەن بەرى ءبىرىڭعاي اڭعار بەتتەن سوعىپ، ۇلى تەڭىزدىڭ اشۋ-ىزاسى بويىنا سىيماي، ىڭىرانىپ وكىرىپ جاتقان-دى. ەلامان كوپتەن بەرى قول ءۇزىپ كەتكەن تەڭىز ءومىرىنىڭ وسى ءبىر وزىنە تانىس مىنەزىن جاڭا كورگەندەي بوپ، اڭعار بەتتەن سوققان جەلگە قارسى قاراپ كەۋدەسىن توسىپ تۇر. ەندىگى ءجونى... باسە، بۇل ءىستىڭ ەندىگى ءجونى قالاي بولادى؟ اۋىل سىرتىنداعى جازاڭدا ءبىر توپ جاس قايىق سويىلدار سارت-سۇرت سايىس ساپ جاتتى. ولاردىڭ دا ويىندا تۇك جوق. ەندىگى ءجونىن بىردە-بىرى ويلاماپتى. ءجا، ولار بۇعان سەنسىن، ال، بۇل كىمگە... قاي قۇدىرەتكە سەنەدى؟ ۇزىنقۇلاق حاباردان ەستۋى: ەل ىشىندە نارازىلىق كۇشەيىپ، اشىنعان حالىق ىزاسى اندا دا، بۇندا دا بۇرقىلداپ بارا جاتقاسىن بولىس ويازدان اسكەر سۇراپتى. قارۋ اسىنىپ، زەڭبىرەك سۇيرەتكەن اسكەر شالقاردان شىعىپ، ءقازىر جول ۇستىندە كەلە جاتقان كورىنەدى. بولىسقا تيگەنىڭ-پاتشاعا تيگەنىڭ. سوندا، سەن باس-اياعى ءجۇز قارالى جىگىتپەن پاتشاعا قارسى شىقپاقسىڭ با؟
— موڭكە اعا، سەنەن جاسىراتىن نە بار؟! جاعداي قيىن. ءبىراق بار-اۋ، — دەدى ەلامان ءسوزىن سالماقتاپ. — سوڭىراعى كۇنى ساتسىزدىككە ۇشىراپ تۋىم قۇلار، تاعى كىسەندەر. ءتىپتى، ارىلەسە قابىرعامدى بىر-بىرلەپ سوگىپ الار بولسا دا، بۇل بەتىمنەن قايتپايمىن.
— ءيا، تايساقتاۋدىڭ ءجونى قالمادى.
— كۇن كەشتەتە اتتانامىز. جايلاۋداعى جالپاق ەلدى كوتەرەمىز.
— جولىڭ عوي، سۇيەكەڭە ديدارلاسا كەتكەنىڭ دۇرىس. سەن دەگەندە جانى جوق. سەن ءۇشىن جالعىز قىزىن دا كورمەي كەتتى عوي.
ەلامان بۇعان دا سىر بەرمەي، ءۇي ىرگەسىندە شۋىلداپ وكىرىپ جاتقان كوك تەڭىزگە قىبىر ەتپەي كوزىن تىگىپ وتىر. كوز قيىعىن تاعى دا اۋىل سىرتىنداعى جازاڭعا بۇردى. قارا جاياۋ جىگىتتەر تاقىمىنا ات تيگەسىن ەسىرىپ كەتكەن. ءبىر-بىر سويىل قولىندا. ەكەۋ-ەكەۋدەن كەزدەسىپ سويىلدارى سارت-سۇرت ايقاسىپ جاتىر. ەرتەڭگى كۇنى مىلتىقتى، زەڭبىرەكتى اسكەرگە كەزدەسكەندە دە ءدال وسىلاي...
— ۋاي، مىناۋ نە؟ بۇل نە؟
ەلامان قارت بالىقشىنىڭ نازارى اۋعان جاققا كوز سالىپ ەدى، اۋىل ءۇستى ازان-قازان. شاڭ-شۇڭداعان ايەلدەر ءۇي مەن ءۇيدىڭ اراسىن شاڭداتىپ جوسىپ ءجۇر. ءالى دە بولسا جاڭاعى وي جانىن قيناعان ەلامان اياق استىنان ابىرجىپ، الدىنا ءتۇسىپ جوسىپ بارا جاتقان قارت بالىقشىنىڭ سوڭىندا كەلە جاتىپ، «اپىر-اي، ءا؟ — دەدى ىشىنەن، — ەرتەڭگى كۇنى مىلتىقتى، زەڭبىرەكتى اسكەرگە كەزدەسكەندە دە، مىنا جىگىتتەر ءدال وسى لاي قۋ سويىلمەن قارسى شابار ما ەكەن؟ قىرشىن جىگىتتەردى قىرىپ الماساق ءقايتسىن؟ »
دوس ءۇيىنىڭ الدىنا ادام-قارا ۇيمەلەپ جاتىر. باسقالاردان گورى قاراقاتىننىڭ داۋسى باسىمداپ شاڭقىلداپ شىعادى. «مىنا پالە بىردەڭە ىستەدى-اۋ شاماسى؟»
ەلاماننان بۇرىنىراق جەتكەن موڭكە ءبارىن كوردى: دوستان ەشتەڭە شىقپاسىن بىلگەسىن قاراقاتىن الدىنداعى جالعىز قازىققا بايلاۋلى تۇرعان سەمىز قۇلا بايتالدىڭ قارنىن ءوزى كۇندە بالىق سويىپ جۇرگەن سەلەبە پىشاقپەن جارىپ جىبەرىپتى. ىشتە قاننەن-قاپەرسىز شاي ءىشىپ وتىرعان جىگىت قۇلا بايتالدىڭ قۇلىنداي شىڭعىرعان داۋسىن ەستىپ، سىرتقا جۇگىرىپ شىقسا، ساعاق باۋىن ۇزە-مۇزە شىعىنىپ قاشقان بايتال اقتارىلا تۇسكەن ىشەك-قارنىن سۇيرەتىپ بارىپ، اۋدەم جەرگە جەتە بەرە جىعىلىپتى. بايتال جىعىلعان جەرگە جۇرتتان بۇرىن جەتكەن قاراقاتىن ەندى ءبىر ادامدى جولاتپاي، جالعىز ءوزى يەمدەنىپ جاتىر ەكەن. قۇلا بايتالدىڭ يەسى:
— جەڭەشە، مۇنىڭ نە؟ مەن ەندى جاياۋ قالدىم عوي، — دەسە، قاراقاتىن:
— وي، ءسۇدىنىڭ قۇرعىر. قاراتازدىڭ جىلقىسى بارىڭە دە جەتەدى. ءبىر ءۇيىر جىلقىدان ءبىر جاپىراق ەت اۋزىمىزعا تيمەيتىن نە سورىمىز بار؟!. — دەپ بوي بەرمەي جاتىر ەكەن.
ەلامان ميىعىنان كۇلىپ جاقىنداي بەردى. اتسىز جاياۋ قالعان جىگىت ەلاماندى كورىپ، قاراقاتىندى تاستاي سالا جۇگىرىپ كەلدى.
— ەلاعا، ەندى ءقايتتىم؟
— وقاسى جوق، ءبىر سىلاسى بولار. ال، مىنا قۇلا بايتالدىڭ ەتىن ءبولىسىپ الىڭدار.
— نە دەيدى؟ قاينىم-اۋ، جۇدىرىقتاي بايتالدىڭ نەسىن بولەمىز، ءوزىم دەربەس الام، — دەپ قاراقاتىن قاسىندا تۇرعان كىسىلەردىڭ بارىنەن قىزعانعانداي، الا كوزىمەن اتا باستادى.
* * *
— موڭكە اعا، ەندى اتتانامىز.
— ساپارلارىڭ وڭ، بولسىن، قاراقتارىم. قۇدايىم جاندارىڭا جاماندىق بەرمەسىن.
— ءاۋمين! — دەپ ەلامان بەتىن سيپادى.
ءازىر تۇرعان جىگىتتەر اتتارىنا ءمىندى. سويىل-شوقپارلارىن تاقىمىنا باستى. اتسىز قالعان جىگىت تە ءبىر كىسىنىڭ ارتىنا مىنگەسىپ ۇلى دۇرمەكتىڭ ىشىندە كەتىپ بارا جاتتى.
* * *
ەلامان توبە باسىندا جالعىز وتىر. الگىندە ءۇش جۇزدەي جىگىتپەن وسى قوڭىر توبەنىڭ ەتەگىنە كەپ توقتاعان-دى. جورىققا شىققالى ءبارى قۇرساقتانىپ جۇرگەن جىگىتتەر الگىندە توقتاعان بويدا اپاق-ساپاق اس قامىنا كىرىسكەن ەدى، بۇل شاپانىن يىعىنا جەلەڭ سان توبە باسىنا كوتەرىلىپ ەدى.
ءقازىر قاس قارايادى. جەل تىنادى. كۇندىزگى الا شابىر بۇلت كوك جۇزىنە قانات جايىپ تۇتاسىپ كەلەدى. ءبىراق بۇ جولى دا جاۋماي تارقايتىن سىڭاي بار. ەلامان ءوزى وتىرعان توبە باسىنان توڭىرەككە كوز سالدى. كوپ ۇزاماي كۇن باتتى. قاس قارايدى. ءار جەردەن جارقىلداپ وت تۇتادى. قاراڭداعان كىسىلەر. دابىرلاعان داۋىس. باستاس قاتار جىگىتتەر ءبىر جەردە الدەنەگە كۇلىسىپ، ءماز بوپ جاتسا، ەكىنشى جەردە دومبىرا تارتىپ، ءان سالىپ مارە-سارە. قايسىبىرەۋ قاراڭعىدا كوز جازىپ قالعان جولداسىن ىزدەپ:
— ەربوز!.. ەر-بوز! جىگىتتەر، ەربوز كوزدەرىڭە تۇسپەدى مە؟ — دەپ ەدى، وعان بىرەۋ:
— كوزىمە ءتۇستى دەسەڭ، كەل، كوزىمدى اش، قارا، — دەدى. ەلامان ەزۋ تارتتى: «ەربوز؟.. بىزدە ونداي جىگىت بار ما ەدى؟ الدە... كەيىن قوسىلعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى مە؟ » كوپ كىسى تۇڭگى وتتىڭ توڭىرەگىنە جينالىپتى. ءبىر وت السىرەپ ءسونىپ بارا جاتسا، باسقا جەردە باسقا ءبىر وتتار لاپىلداپ، قىزىل جالىن قاراڭعى ءتۇننىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ، توڭىرەك جاپ-جارىق بوپ كەتەدى. سول كەزدە ەلامان وت ماڭىندا قاراڭداعان كىسىلەردىڭ تۇلعاسىن كورىپ، كەيبىرىن تۇستەپ تانىپ قاپ وتىر. ءبىر رەت سولاردىڭ اراسىنان كالەندى كوردى. جۇرتتىڭ بارىنەن جوتاسى اسىپ، ايدىنى مەن ايباتى الىستان كوزگە تۇسەدى. ەرتەڭگى ەكى تالاي كۇن ەشقايسىسىنىڭ ويىنا كىرىپ شىعاتىن ەمەس. توقتا، مىنالار كىم؟
ەلامان قاراڭعىعا كوز تىكتى. ءبىر قورا كىسى اتتارىن اقىرىن باستىرىپ كەلدى دە، تۇڭگى وتقا مىنبەلەپ توقتادى. تەڭىز جاعاسىنان شىققالى توڭىرەكتەگى اۋىلداردان تالاي جىگىتتەر توپ-توبىمەن كەپ قوسىلىپ جاتقان-دى. ەلامان مىنالاردىڭ كەلگەن ساتتە بىردەن اپاق-ساپاق ارالاسىپ كەتپەي، ات ۇستىندە تۇرىپ سويلەسكەن تۇرىنە قاراپ الىستان كەلگەن كىسىلەر ەكەنىن توپشىلادى. دابىرلاعان داۋىس اراسىنان « ۇلىقۇم» دەگەن ءسوزدى قۇلاعى شالدى. «ە-ە، تىلەۋ-قاباقتىڭ جىگىتتەرى بولدى عوي».
ەلامان اتتانباي جاتىپ اتىنىڭ دابىرايىپ الىسقا كەتىپ قالعانىنا تاڭ قالادى. ءتۇبى قايتەرىن كىم ءبىلسىن، العاشقى قادامى ءازىر ءساتتى. ويازدان شىققان اسكەردىڭ ۇلىقۇم بويىن جايلاعان جالپاق ەلدىڭ نارازىلىعىن باسا الماي، ءالى كۇنگە جارى جولدا شىرمالىپ جاتقانى دا جاقسىلىق. سوسىن بۇ دا اسىقپادى. بولىس اۋلىنا جەتكەنشە قول سالماعىن الدە دە قوماقتاندىرا تۇسكىسى كەلدى دە، ادەيى كەدەي اۋىلداردىڭ ءۇستىن باسىپ، اقىرىن جىلجىپ كەلە جاتقان-دى.
كالەنمەن اقىلداسىپ جىگىتتەردى جۇزدىككە ءبولدى. ءار جۇزدىككە ءبىر-بىر كىسى بەلگىلەپ، ۇرىس كەزىندە باسقارۋعا ىڭعايلاپ الدى. تەك، اتتەڭ، قارۋ تاپشى. شوقپار، سويىلدان باسقا كەشەدەن بەرى قوسىلعان جىگىتتەردە ءشيتى مىلتىق، شاشاقتى نايزا، ايبالتا بار. كەشە ءبىر قارت ۇستا بۇعان ءوزى سوققان قىلىش سىيلادى:
— كەككە سۋارىلعان. قاراتاز تۇگىل قاراتاستى شاپساق تا قاق ايىرادى، — دەپ قارت ۇستا قىلىشتى ەلاماننىڭ بەلىنە ءوز قولىمەن بايلاپ ەدى.
وسى كۇندەرى ەلامان ءوز باسىنداعى قاسىرەتتى دە ۇمىتىپ كەتتى. بۇنىڭ ىقتيار-ەركىنەن تىس باستالعان وسى ءبىر ءىستىڭ اقىرى نەمەن تىنارى بەلگىسىز. وسىنشا قول جيعاسىن الدا ءبىر شايقاستىڭ بولارى انىق، سوندا، ءباتىر-اۋ، بۇتا ءتۇبىن پانالاعان تورعايداي جەر اياعى قياننان كەپ جاتقان مىنا سورلىلاردىڭ ەرتەڭگى كۇنى نە بولماق؟ قۇر سويىلمەن زەڭبىرەككە قالاي قارسى شابادى؟
كۇن ءوتتى مە، قالاي؟ قوس سامايداعى كوك تامىرلار كەنەت لۇپىلدەپ قاتتى سوعىپ كەتتى. باسىن ۇستاپ ەدى، الاقان استىنان مۇزداي تەر ءبىلىندى. كۇن ءوتتى مە؟ توقتا... الدە ىلديدا لاپىلداعان كوپ وتتىڭ قىزعىلت ساۋلەسىنە قادالعاسىن كوزى تالدى ما ەكەن؟ نە دە بولسا، ايتەۋىر، جانارىنا شوق تۇسكەندەي كوزى مە، الدە دۇنيەنىڭ ءوزى مە، قىزىل ساۋلە لىپىلداپ كەتتى.
ەلامان ەسىن جيعانشا، تۋ سىرتىنان ات پىسقىردى. ىلە-شالا ءبىر توپ اتتىلى قاراڭعىدا دابىرلاپ سويلەپ كەپ، توبە باسىندا جالعىز وتىرعان ەلامانعا قاتارلاستى.
— كىمسىڭدەر؟
— سۇيەۋ اۋىلىنانبىز...
ەلامان تۋعالى كورمەگەن ءتىرى جەتىم بالاسىن ويلاۋدى دا ۇمىتىپ كەتكەن ەدى، ەسىنە ءتۇستى دە، الدە رەنىش، الدە ىزا ءتىلىن بايلاعانداي، تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى.
— سۇيەۋ اۋىلدا ما؟
— اۋىلدا.
— قانشا جەر؟
— ونشا قاشىق ەمەس. ەلاماننىڭ ساربازدارى...
— ءيا، وسى.
الگىلەر اتىن اقىرىن باستىرىپ ۇزاي بەردى. ەلامان دا شەكپەنىنىڭ شالعايىن قاعىپ ورنىنان تۇرەگەلدى. ەڭسە باسقان ويدان ءالى ايىققان جوق. ەرتەڭگى كۇن ەكىتالاي. ەرتەڭ بۇل نە بولىستىڭ باسىن الادى، نە بولىس بۇنىڭ باسىن الادى. سونىڭ الدىندا، تىم قۇرىسا سورلى جەتىمەگىن ءبىر كورسە. ءبىر رەت تە بولسا اكە قۇشاعىنا تاس قىپ قىسىپ، ماۋقىن باسقىسى كەپ كەتتى.
* * *
تەڭىز جاعاسىنداعى بۇل وقيعا بولىس اۋلىنا دا جەتكەن-دى. ونسىز دا پاتشاعا جىگىت بەرمەيمىز دەگەن اۋىلداردىڭ ەر-ازاماتتارى اتقا ءمىنىپ، قارۋلانىپ جەر-جەردە ەرەۋىلدەپ جاتقانىنان حاباردار ەدى. ءبىراق سونىڭ بارىنەن مىنالاردىڭ بەتى قاتتى ەكەنىن جاس مىرزا ءبىلدى. باسقالاردىڭ نارازىلىعى اشۋ-ىزادان ارتىققا اسپايتىن. كوبى جاۋمايتىن بۇلتتاي تەكتەن-تەك شوعىرلانىپ، قالىڭ دۇرمەككە قۇر ىلەسىپ ءجۇر. ات ءۇستىنىڭ جەلىگىنە ەلىرگەن قايسى بىرەۋلەر سولداتقا كەتەتىنىن جەلەۋ قىپ، ءتۇن بولسا ايتتىرىپ قويعان قالىڭدىعىنىڭ توسەگىنىڭ تۇسىنا كەپ تۇيە بوپ سۇيكەنىپ، جۇرتتى ۇيقتاتپادى. ال مىنالاردىڭ بەتى قاتتى. بولىس اۋلىنىڭ جىلقىسىن قۋىپ اكەتتى. بۇلار، كەرەك دەسە، جاۋ العان جىلقى سوڭىنان قۋعىنشى اتتاندىرا الماي شىرمالىپ جاتقاندا، مىنالار، انە، باس-اياعىن جيىپ، بار توبىمەن ءتۇيىلىپ كەلەدى. كىمنىڭ جەتەگىنە ەرەرىن بىلمەي، ەلەڭدەپ وتىرعان ەلدەر جاعادان اتتانعان قولدىڭ وسىلاي قاراي كەلە جاتقان حابارىنا قۋانىپ، الدەن دۋىلداسىپ جاتىر. جايلاۋداعى جالپاق ەلگە ەرتەڭ ونىڭ ءوزى كەلگەندە نە بولماق؟ بۇلاردىڭ ابىزىنداعى ەل ەرتەڭ ىرگەسىن جالاڭاشتاپ كەتپەي مە؟ كەشە ورىس بايىنا قول كوتەرگەن ەلامان بۇلاردان ايىلىن جيا ما؟.. جانە بۇلارعا دەگەن بۇرىنعى كەكتىڭ ۇستىنە ەندى اقبالانىڭ ىزاسى قوسىلىپ، يەسىنە تۇسەتىن بۇركىتتەي قانىنا قارايىپ كەلە جاتپاسىنا كىم كەپىل؟ «يەسىنە تۇسەتىن بۇركىت...» دەدى جاس مىرزا ىشىنەن. اڭشىلىق قىلا جۇرگەندە، ول ءالى كۇنگە يەسىنە تۇسكەن بۇركىتتى كورگەن جوق-تى. ءبىراق تاس توبەدەن سەگىز نايزانى كەزەپ، سۋىلداپ كەلە جاتقان ىزالى قىران كوز الدىنا كەلگەندە قول-اياعى مۇزداپ كەتتى. ەسىنە المايىن دەسە دە، الگىدەن كەيىن ىزالى قىران كوز الدىنان كەتپەي قويدى. ويازدان شىققان اسكەر قاشان جەتەدى؟ ۇلگىرە مە؟ ولار جەتكەنشە، تەڭىز جاعاسىنان شۇيلىگىپ كەلە جاتقان ىزالى قىران قاندى شەڭگەلىمەن ءبۇرىپ كەتپەسە نە قىلسىن؟ اينالاسىنداعى ارقا سۇيەرلەرىنىڭ سيقى مىناۋ. اپىراي، بولىس... بولىس اعاسى نە ويلايدى؟ وزدىگىنەن تۇك ارەكەت ىستەمەي، ولىمتىگىن ويازعا ارتىپ جاتىپ العانى نەسى؟.. وتكەل اۋزىنداعى تۇيەدەي ىلگەرى باسپاي، كەگەجەكتەپ كەيىن تارتا بەرەدى.
جاس مىرزا بۇندايدا جۇرت كوزىنە تۇسپەۋ جاعىن ويلايتىن دا، وزىنە جامانات كەلتىرمەي، پالەنىڭ ءبارىن اعاسىنا ىسىرىپ تاستاپ وتىراتىن. بۇل جولى ءوزى ارالاسپاسا بولىس اعاسىنان قايران جوعىن ءبىلدى دە، تەز ىسكە كىرىستى. كۇندىز-تۇنى ءۇي كورمەي شاپقىلاپ، بىرەۋدى ايبارىمەن ىقتىرسا، بىرەۋگە بەتىنىڭ اجارىن سالىپ، اپ-ساتتە ءجۇز قارالى جىگىت جيىپ الدى. جاس مىرزا بۇنان كەيىن دە بايىز تاپپاي، تاپا تال تۇستە بايگە كۇرەڭدى قان سورپا عىپ بولىس اعاسىنىڭ اۋلىنا شاۋىپ كەلدى.
— ال، نە ءبىتىردىڭ؟ — دەدى قۇدايمەندە.
اعاسىمەن وڭاشا سويلەسكىسى كەلگەن مىرزا ەسىك الدىندا وتىرعان مالايعا يەك قاقتى.
— بار، اتتى سۋارىپ كەل!
مالاي اتا جونەلدى. وڭاشا ۇيدە وزدەرى قالعاسىن جاس مىرزا اڭگىمەسىن ەندى باستاعالى وقتالا بەرگەندە سىرتتا جۇرگەن قاتىن-قالاش ۋ-شۋ بولدى دا قالدى. سۇيتكەنشە ارال ماڭىنىڭ ادەتتەگى الاياق قۇيىنى لاپ بەرىپ، ءۇي ءىشىن اپ-ساتتە ۇيقى-تۇيقى قىلدى. بۇلاردىڭ قاسىندا ويناپ وتىرعان كىشكەنتاي قىز بالا شار ەتتى.
— ءاي، كىم بار؟ — دەدى قۇدايمەندە سىرتقا داۋىستاپ. — الىپ كەتىڭدەر مىنا زارجاقتى.
ىشكە اقبالا كىردى. باسقادان بۇرىن كوزى اۋەلى كۇيەۋىنە ءتۇستى. ءبىراق ۇلكەن الدىندا ادەپ ساقتاپ، ونان كوزىن تايدىرا بەردى. ىشكە اتتاپ كىرە بەرە سۇلۋ بويىن ءسال ءيىپ، بولىس قايناعاسىنا سالەم ەتتى دە، بالانىڭ جانىنا تىزە بۇكتى.
— كوزىڭە قۇم ءتۇستى مە؟
— ي-يە...
— سەن جىلاما. جاقسى بالالار جىلامايدى، — دەپ جاس بالانى الدارقاتىپ وتىردى دا، اپپاق تازا ورامالدىڭ شەتىمەن كوزىنە تۇسكەن توپىراقتى قاعىپ تاستادى.
اقبالا بالالارعا ونشا يلىگە قويمايتىن. وسى اۋىلعا كەلىن بوپ تۇسكەلى تاڭىربەرگەن دە ونىڭ ءالى كۇنگە ءبىر بالاعا ءيىلىپ، ماڭدايىنان سيپاعانىن كورگەن ەمەس-تى. سول كەلىنشەكتىڭ ەندى جىلاعان بالانى سونشالىق ءبىر انالىق مەيىرىممەن باۋىرىنا قىسىپ وتىرىپ، تەپ-تەز جۇباتىپ الا قويعانىنا قايران. «الدە ءوزىنىڭ بالاسى ەسىنە ءتۇستى مە ەكەن؟ سولاي شىعار-اۋ؟» ۇيىشىندەگى ءبىر جانعا كوز سالماي سىزىلا باسىپ سىرتقا شىعىپ بارا جاتقان كەلىنشەگىن بۇل جاڭا كورگەندەي، اڭىرا قاراپ قالعان-دى. سونى بايقاعان قۇدايمەندە جاقتىرماي، ىنىسىنە كوز قيىعىن قىرىستانا تاستادى. «وسى يت، قاتىنجاندى بولاتىن با، قالاي؟» — دەپ ويلادى دا، نارازى داۋىسپەن دۇڭك ەتتى.
— كانە، نە ءبىتىرىپ قايتتىڭ؟
— وسى... سۇيەۋ قارتتىڭ اۋلى... مىنا كەلە جاتقانداردىڭ جولىندا ەمەس پە؟
— يە، جولىندا... ال، بولسا قايتە-تۋڭ؟
— از عانا بۇرۋلاۋ ەمەس پە ەدى؟
— يە، بۇرۋلاۋ... — تاڭىربەرگەن شۇعىل جادىرادى:
— ە، ءسۇيتىپ، تەڭىز جاعاسىنان شىققان كوكجال قاندى اۋىز قاقپاننىڭ ءدال ۇستىنەن تۋرالاپ كەلەدى دە...
— پاي-پاي، سەنىڭ وسى ءبىر جۇمباعىڭ بىتپەي-اق قويدى-اۋ. سوندا نە قىلا-تۋڭ؟
تاڭىربەرگەن كوڭىلدەنىپ، ورنىنان كۇلىمسىرەي تۇرەگەلدى.
— بولىس اعا، ول عوي سۇيەۋ قارتتىڭ قولىنداعى بالاسىن تۋعالى كورگەن جوق.
— ال، سوندا نە بولا-تۋڭ؟
— قۇداي بىلەدى، وسى جولى ول بالاسىنا قالاي دا سوعادى.
— ال، سوقسىن... سوندا نە بولا-تۋڭ؟
— اعاسى، ءبىز الدىن الا سۇيەۋ قارتتىڭ اۋلىنا كىسى جىبەرەمىز. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
— قوي، جارقىنىم، سامساعان سارى قولمەن كەلە جاتقان جوق پا؟ سەنىڭ كىسىلەرىڭ وعان بۇيىم بوپ پا؟ قىرادى دا تاستايدى.
— جوق، اعاسى. ءبىر بۇرۋ جاتقان سۇيەۋدىڭ اۋلىنا ول بارسا، ەكى نە ءۇش كىسىمەن بارادى. بۇكىل قولدى ەرتىپ ءقايتسىن؟!
— اپىر-اي، ءا؟! مىنە، بۇنىڭ جانى بار. ال، كىمدى جىبەرەسىڭ؟
تاڭىربەرگەن و جاعىن دا ويلاستىرىپ قويعان ەكەن. دەرەۋ ەبەيسىندى شاقىرىپ الدى. ەپتەپ قوقجيا باستاعان ەبەيسىن ءقازىر تاڭىربەرگەننىڭ ءتىلىن بىردە السا، بىردە بولماشى سىلتاۋمەن بۇلدانا قالاتىن بوپ جۇرگەن-دى. تاڭىربەرگەن مىنا ىسكە باسقا كىسىدەن گورى ەبەيسىندى دۇرىس كوردى. ەل ىشىنەن ءجۇن-جۇرقا جيعان كىسى بوپ، ەلەۋسىز جۇرە الادى. ونىڭ كەلگەن-كەتكەنىنەن ەشكىم سەزىكتەنە قويمايتىن بولعاسىن، وسى اراعا ەبەيسىندى سالدى. ايەلىنىڭ اعاسى تىزىمگە ىلىككەلى ەبەيسىن وسى كۇندەرى بولىسقا كۇنى ءتۇسىپ جۇرگەن-دى.
— جارايدى، مىرزا، ءوتىنىشىڭدى ورىندايىن. ءوزىڭ دە مەنىڭ ءوتىنىشىمدى... — دەي بەرگەندە تاڭىربەرگەن:
— ماقۇل! ۋادە وسى بولسىن، — دەپ الاقانىن الاقانىنا شارت ەتكىزىپ سوعىپ قالدى.
ەبەيسىن قاسىنا ەكى كىسى الدى. ەكەۋى دە كۇرەسكە ءتۇسىپ جۇرگەن پالۋان. ەبەيسىن اتقا ءمىنىپ، انا ەكەۋى قانت، شاي، ورىك، مەيىز ارتقان تۇيەگە مىنگەسىپ، تايراقتاتىپ جەلىپ وتىرىپ، كۇن بارىندا سۇيەۋ قارتتىڭ اۋلىنا جەتتى.
سۇيەۋ قارتتىڭ اۋلى وتى، سۋى مول شۇقىردا وتىر ەكەن. ەر-ازاماتى ەلامانعا قوسىلىپ، اۋىلدا تەك بالا-شاعا، كەمپىر-شال قاپتى. بۇندا كەلگەسىن ەبەيسىن ءوزىنىڭ داعدىلى كاسىبىنە كىرىسىپ، جۇرتتىڭ تەرى-تەرسەگىن شاي-شەكەرگە ايىرباستاي باستادى. اۋىلداعى قاتىن-قالاشتى قاقپاي-سوقپايلاپ بەزبەننەن ۇتىپ ءجۇرىپ كوز قيىعىن سۇيەۋدىڭ ۇيىنەن ايىرمادى. كەشكە قاراي، كىسى اياعى باسىلعاسىن ەبەيسىن وزدەرى تۇسكەن ءۇيدىڭ ىرگە جاعىن تۇرگىزىپ قويدى. سىرتقا كىرىپ-شىعا بەرگەننەن گورى ىشتە وتىرىپ ىرگەدەن باقىلاعان دۇرىس.
ەل ورىنعا وتىرعان كەزدە ەكى-ۇش اتتىلى دىبىس شىعارماي، اقىرىن كەپ، سۇيەۋ قارتتىڭ ۇيىنە ءتۇستى. اتتارىن بەلدەۋگە بايلاپ، جان-جاعىنا كوز تاستاپ شىقتى دا سىپ ەتىپ ىشكە كىردى.
— دايىندالىڭدار، — دەدى ەبەيسىن.
ەڭگەزەردەي ەكى جىگىت مىلتىعىن ۇستاي تۇرەگەلدى. «قارسىلاسسا اتىڭدار»، — دەگەن تاڭىربەرگەننەن پارمەن بولعان-دى.
ەلامان شام جاقپاي، وت جارىعىنىڭ ساۋلەسىمەن وتىرعان ۇيگە سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەندە سۇيەۋ قارت اق كىرپىگىن سەرپىپ قالدى:
— ءا!.. ءا، كەلدىڭ بە؟
— جاساعان يەم-اۋ... مىناۋ ەلامان با؟.. الدا، قاراعىم-اي!..
كەمپىر قالبالاقتاپ ساسىپ، كوزىنە جاس الىپ ءجۇرىپ تورگە توسەك جايدى. سۇيەۋ قارت قاسىنا تاقىمداسا وتىرعان جىگىتكە كوزىنىڭ قيىعىن تاستادى دا، تەز تارتىپ الدى.
— ە-ە، ەستىپ جاتىرمىز. بۇرىن قارا بورباي بالىقشى ەدىڭ، ەندى قول باستاپ كەلە جاتىرعان كورىنەسىڭ. دابىلىڭ بىزگە دە جەتىپ جاتىر. ءبىز دە ەستىپ جاتىرمىز.
— ءاي، اتا-اي، ءقايبىر قارىق بولعاننان ىستەدى دەيسىڭ؟.. ەل باسىنا كۇن تۋعاسىن ۇيدە جاتا المادىق.
— ءجا!.. ءجا، قۇداي بەتتەرىڭنەن جارىلقاسىن! — ەلامان ءۇي ىشىنە شىدامسىزدانا كوز تاستادى. سۇيەۋ قارت ونى بايقاسا دا سىر بەرمەي، شىداممەن سىزداپ باقتى.
— سورلى بالا... ناۋقاستان شىقپايدى، — دەدى كەمپىر. ءوزىن ازەر ۇستاپ وتىرعان ەلامان قالاي اتىپ تۇرعانىن بايقامادى. جەر توسەكتە جاتقان بالاعا جەتىپ بارسا دا، جەردەن كوتەرىپ الاتىنداي قولىن سوزىپ ۇمتىلا ءتۇستى دە، ىركىلىپ تۇرىپ قالدى.
— جاڭا عانا كوزى ءىلىنىپ ەدى، — دەدى كەمپىر وياتپاعانىن ءتاۋىر كورىپ.
قاتال شال دا ءۇي ءىشىن قىبىرسىز باعىپ قاپتى. ونىڭ الدىندا وسالدىعىن كورسەتكىسى كەلمەگەن ەلامان بالانى قولىنا الۋعا باتا الماي، جەر توسەكتىڭ جانىندا جۇرەلەپ وتىر. كورپە استىندا كىشكەنتاي كەۋدەسى كوتەرىلىپ-باسىلىپ، وكپەسى سىر-سىر ەتەدى... «قۇلىنىم... سورلى بالام...» ەسىتتىرىپ ايتتى ما، الدە ىشىنەن ايتتى ما، ونى بىلگەن جوق. دەمى جەتپەي بارا جاتقاسىن ەرنى دىرىلدەپ، توقتاپ قالدى. ءبىراق وسىدان ارتىق ءوزىن ۇستاي الماي، بالانى قۇشاقتاي الدى. جاس سورعالاعان بەتىن بالانىڭ الاۋلاعان ىستىق دەنەسىنە باسىپ، باۋىرىنا قىستى. بالا كوزىن اشتى دا، قايتا جۇمدى. ەلامان كۇيىپ-جانىپ جاتقان بالانى قالاي تاستاپ كەتەرىن بىلمەدى. تىم قۇرىسا سورلى بالانىڭ تيتتەي جانىن شىرقىراتقان اۋىر دەرتتى ءبولىپ كوتەرە الماعانىنا قينالىپ تۇرعاندا الدەنەگە ءۇي الدىندا ۇيقى-تۇيقى ءبىر قيمىل بولدى. ەلامان ەس جيام دەگەنشە ىشكە باسا-كوكتەپ بىرەۋ كىردى دە، سوڭىنداعى ەڭگەزەردەي ەكى جىگىتكە:
— بايلاڭدار! — دەدى.
ەكى جىگىت تاپ بەرەم دەگەنشە كەمپىر جۇگىرىپ بارىپ، ەلاماننىڭ قولىنان بالانى الدى. ەلامان ەسىن جيام دەگەنشە بولماي، ەبەيسىن مەن الگى ەڭگەزەردەي ەكەۋ ونى ورنىنان تۇرعىزباي، وتىرعان جەرىندە باس سالىپ، قولىن قايىرىپ ارتىنا بايلادى دا، سىرتقا سۇيرەپ الا جونەلدى. سۇيەۋ جۇگىرىپ بارىپ، ەسىكتىڭ الدىنا قولىن كەرىپ تۇرا قالدى.
— ۋا، قارا بەت!.. قارا بەت!.. مەنىڭ ولىگىمنىڭ ۇستىنەن... — ەبەيسىن قالش-قالش ەتىپ جولىن بوگەپ تۇرىپ العان شالدى ءبىر ءتۇيىپ قۇلاتتى دا، ۇستىنەن اتتاپ ءوتتى.
* * *
بولىس ءۇيى لىق تولى. قۇدايمەندە توردە. وسى ەلدىڭ يگى جاقسىلارى ونىڭ وڭى مەن سولىن الا، قاڭ جارىلا وتىرىپتى. جيىن ىشىندە تاڭىربەرگەن مەن تاڭقى مۇرىن تورشولاق بالا بار. ىشكە سالەم بەرىپ كىرگەن ەبەيسىنگە ەلدەن بۇرىن تاڭىربەرگەن جالت قارادى. كوزىندە شىدامسىز سۇراق. ءبىراق ەبەيسىن ونى اڭعارماعان كىسىدەي، كوزىن تومەن سالىپ سىلبىر باسىپ جاس مىرزانىڭ جانىنا وتىردى.
— ءيا؟
— ۇستادىم.
— قايدا؟
— سىرتتا.
— قاشىپ كەتپەسىن.
ەبەيسىننىڭ كونمەن قاپتاعانداي توبارسىعان بەتىنە كۇلكى تەپسىندى.
— ىشكە كىرگىزەيىن بە؟
تاڭىربەرگەن باسىن يزەدى. ءبىراق ەبەيسىن ورنىنان تۇرىپ، سىلبىر باسىپ ەسىككە بارا بەرگەندە، وسى ءىسىنىڭ قاتە بولعانىن ويلادى. ءوز بەتىن اياماعان كىسى بەتىن شيەدەي قىلۋدىڭ وسى ارادا وزىنە لايىقسىزداۋ بولعانىن كەشتەۋ ۇقتى. جۇرت سۋ سەپكەندەي تىنا قاپ، جاڭا ەبەيسىن شىعىپ كەتكەن ەسىكتىڭ قايتا اشىلعانىن كۇتىپ قىبىر ەتپەي وتىرعان-دى. سۇيتكەنشە بولماي، ىشكە ەكى جىگىت ەلاماندى ەكى جاعىنان يتەرىپ كىرگىزدى. ەسىككە كولدەنەڭىن بەرىپ ءبىر قىرىن وتىرعان مىرزا ۇستىنە كىرگەن تۇتقىنعا تۋرا قاراماي، كوزىنىڭ قيىعىن عانا تاستادى. تۇتقىننىڭ قولىن قايىرىپ، قىل ارقانمەن بايلاپتى. باسى دا جارىلعان با، قالاي، وڭ جاق شەكەسىنىڭ تۇسىنان بورىك استىنان جوسىلىپ اققان قان سامايىنا جەتە بەرە قارا تۇيىرلەنىپ ۇيىپ قالعان ەكەن. بەت-اۋزى قان. تەڭىز جاعاسىنان كوپ قولدى باستاپ كەلە جاتقان الگى ءبىر يەسىنە تۇسەتىن ىزالى قىران... تاڭىربەرگەن مىرس ەتتى.
— الىپ كەت!
ەكى جىگىت ەلاماندى ەكى جاعىنان تىرپ ەتكىزبەي، سىعىپ ۇستاپ تۇرعان-دى. مىرزادان ءامىر بولعان بويدا ولار تاعى دا تۇتقىننىڭ بەتىن سىرتىنا قاراي كۇشپەن بۇرىپ، سۇيرەي جونەلدى. وسىعان دەيىن قارۋ قىلماعان ەلامان ەسىككە بارعان جەردە تابان تىرەپ تۇرا قالدى. ەكى اياعىن شىرەنىپ باسىپ تۇرىپ، توردە وتىرعانداردىڭ ىشىنەن كوزىن تەك تاڭىربەرگەنگە قادادى:
— ءاي، تۇلكى... — دەدى اقىرىپ، قاتتى داۋىستاپ، — وسى جولى قولىڭنان كەلگەنىڭدى اياما، ىستەپ قال. ايتىپ قويايىن، دۇنيە كەزەك. سوڭىرا مەنىڭ قولىما سەن تۇسسەڭ، تەرىڭدى سويماي سىپىرىپ الام، — دەپ سوڭعى ءسوزىن ايقايلاپ، سىرتقا شىعىپ بارا جاتقاندا ايتتى. ءۇي تولى كىسىلەر ءبىر- بىرىنە كوز سالماي، تومەن قاراپ قاپتى. جالعىز جاس مىرزا ءوزىنىڭ باعاناعى ءبىر قىرىن وتىرعان كۇيىندە نىعىز قالپىن ساقتاپ قوزعالمادى.
— مىنا كىسىلەر سۋساپ كەتكەن بولار. قىمىز اكەلىڭدەر!-مالاي جىگىت جۇگىرە جونەلىپ ەدى، تاڭىربەرگەن سوڭىنان ىلە داۋىستادى:
— وسى ءۇيدىڭ قاتىندارى قايدا؟ قىمىز قۇيىپ بەرمەي مە؟!
بايبىشە كورشى اۋىلعا قوناققا كەتكەن-دى. مالاي جىگىت ۇلكەن ۇيگە ىرگەسىن تاقاپ تىككەن جاس وتاۋعا جۇگىرىپ باردى. سۇرىنە-قابىنا تابالدىرىقتان اتتادى دا، ءبىراق ءۇي ورتاسىندا قوس قولىن كوكىرەگىنە قىسىپ، قۇپ-قۋ بوپ تۇرعان اقبالانى كورگەندە اقىرىپ قالدى.
— ججەەڭەش...
ءوز داۋسىن ءوزى ازەر ەستىدى. اقبالا قىبىر ەتپەدى. جاس جىگىتتىڭ جاسقانشاقتاپ شىققان داۋسى تۇگىل، ۇيدە كىم بار، كىم جوعىن دا سەزبەيتىن سياقتى. جاڭا مالاي جىگىت كەلەردىڭ الدىندا وسى كۇندەرى ەسىنەن شىقپاي قويعان اكە-شەشە قولىنداعى بالاسىن ويلاپ، وزىنەن-وزى جۇدەپ وتىر ەدى. قۇدايمەندە مەن تاڭىربەرگەنگە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، ات ءىزىن قۇرعاتپاي اعىلىپ جاتاتىن كىسى-قارا وسى ءقازىر دە قاۋقىلداسىپ جاتقان ۇلكەن ۇيدەن كەنەت الدەكىمنىڭ اڭىرعان داۋسى شىققاندا اقبالا ءدىر ەتكەن-دى. نەگە بۇيتكەنىن بىلگەن جوق-تى. بار بىلگەنى، كىم دە بولسا، مىناۋ وزىنە وتە-موتە تانىس داۋىس. جانە... جانە، قۇداي-اۋ، مىناۋ ىزالى جاننىڭ داۋسى عوي. نە دەگەنىن ەسىتكەن جوق. تەك ار جاعىنان زىعىرى قايناپ شىققان جالعىز اۋىز ءسوزدى قۇلاعى شالعاندا ورنىنان قالاي اتىپ تۇرعانىن بىلمەي قالدى. تۇلكى. بۇيدەپ بۇل وڭىردە مىرزانى تەك ءبىر ادام... ءبىر- اق ادام ايتاتىن! جانە ونى باسقا ەمەس، جالعىز سول عانا ايتاتىنى ەسىنە تۇسكەندە اقبالا قاراپتان-قاراپ قول-اياعى مۇزداپ كەتتى. ءدال سونىڭ ۇستىنە مالاي بالا كەلىپ ەدى.
— ججەەڭەشە، ءسىزدى ممى-ى...
اقبالا مىنانىڭ نە دەپ تۇرعانىن اڭعارماي، وعان سۇراقتى كەسكىندە ءۇنسىز بۇرىلدى.
— مىرزا شاقىرىپ جاتىر.
مىنانىڭ نە دەپ تۇرعانى اقبالانىڭ ساناسىنا ەندى جەتتى. اقبالا ءوزىنىڭ قىرسىق شالدىڭ قىزى ەكەنىن ءارقاشان وسىندايدا سەزىنەتىن. قۇددى اكەسى سياقتى بۇنىڭ دا ءبىر ساتتە ىزالى مىسقىل بەتىنە شاۋىپ، سىرتىنا شىعارماي ىشىنەن مىرس ەتتى. سوسىن اياعىنىڭ باسىنا تۇسكەن اق كويلەكتىڭ ەتەگىن الدىڭعى جاعىنان كوتەرىپ، سىرتقا ۇمتىلدى. جەلەگى باسىنان تۇسپەگەن جاس كەلىننىڭ كىم كورىنگەنگە يىلىپ-بۇگىلەتىن ادەتتەگى يبالىلىقتى جيىپ قويدى دا، ۇلكەن ۇيدەگىلەردىڭ ۇستىنە اق جىبەك كويلەكتىڭ ەتەگى دۇركىرەپ كىرىپ كەلدى. تىزەسىن بۇگىپ سالەم ەتكەن جوق. كىرگەن بويدا ەسىك الدىنا تۇرا قاپ ءتور جاققا كوز تاستاپ ەدى. ءبىراق ءۇي تولى كىسىلەردىڭ اراسىنان الگىندە مىنالارعا اقىرعان ىزالى جاندى كورە الماي ءسال ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
ەكى كوزىن ايەلىنەن ايىرماي وتىرعان تاڭىربەرگەن: «مىنا اتاڭا نالەتكە نە كورىنگەن؟ ەسى دۇرىس پا؟ » — دەپ ويلادى دا، نازارىن باسقا جاققا اۋداردى.
— ەبەيسىن جىگىت ەكەن. ەندى جاڭاعى كاپىردىڭ كەزىن تەزىرەك قۇرتۋ كەرەك، — دەدى قۇدايمەندە. تاڭىربەرگەن اعاسىنىڭ ءسوزىن جاقتىرماي، «وسىنىڭ كەلەڭسىزدىگىنەن-اق ءولىپ بولدىم-اۋ»، — دەدى ىشىنەن.
قىمىز ءىشىلىپ بولعاسىن جاس مىرزا ايەلىنە كەتە بەر دەدى. اڭگىمە تۇتاماي، ۇلكەندەر جاعى ءبىر-بىرىنىڭ قاس-قاباعىن باعىپ كۇرمەلە ءتۇستى. قۇدايمەندە كوپتەن كوڭىلسىز. ەل ىشىندە نارازىلىق ەتەك الىپ بارادى. بايلار بالاسىن بەرمەدى. باسىندا ب ا ق، بەتىندە اجارى بار كىسىلەر بولىس اۋلىن باسىپ جاتىر. اعايىن-تۋمالار، جەكجاتتار، ەرتەرەكتە قىز الىپ، قىز بەرىسكەن ىلىك-شاتىستار كوبەيىپ، «قارا ورمانىمدى الساڭ دا، جالعىز بالاما تيە كورمە»، — دەپ قولقا سالۋشىلار جۇرگىزبەي قويدى. قابىرعا بولىسىنا تۇسكەن جىگىت سانى تولماي، ءبىر جاعىنان انا جاقتا وياز جانىن الىپ بارادى. جاقىندا ويازدان تاڭقى مۇرىن تورشولاق؛ بالا كەلدى. ونسىز دا تەرىسى تارىلىپ جۇرگەن كىسىگە كەشەدەن بەرى و دا تاسكەنەدەي جابىسىپ، دىگەرلەپ ءبىتتى.
— ەلاماندى مىقتى كۇزەتپەن دەرەۋ قالاعا جونەلتۋ كەرەك، — دەدى تاڭقى مۇرىن تورشولاق بالا. بۇل بولسا ەلاماندى ءبىر كىسىنىڭ ساناعىنا ىلىكتىرىپ، سولداتتىققا جىبەرەتىن بوپ ءوز ىشىنەن بايلام جاساپ قويعان-دى. قۇدايمەندە ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا: «بۇعان سەن قالاي قارايسىڭ؟» — دەگەندەي كوزىنىڭ استىمەن ىنىسىنە قاراپ ەدى، تاڭىربەرگەن ماقۇلداپ باسىن يزەدى. تورشولاق بالا وزەۋرەپ شىعا كەلدى:
— مىرزا، ونىڭ ءجونى جوق. كىسى ولتىرگەن قىلمىستى ادامدى سىبىرگە... — دەي بەرگەندە، تاڭىربەرگەن قولىن ءبىر سىلتەدى.
— ءسىبىردى قوي. ءسىبىرىڭ الگى ءبىر بايى ساباپ قۋىپ جىبەرگەن قاتىنداردىڭ توركىن جۇرتىنا تۇراقتاماي قايتىپ كەلە بەرەتىنىندەي بىردەڭە عوي.
توردە وتىرعان ەكى كىسى-ەكەۋى دە وسى ەلدىڭ جۋانى ەدى، جىمىڭ ەتىپ، ءبىرىن-بىرى ءتۇرتىپ قالدى. ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ ىقىلاسى وزىنە اۋعانىن بايقاعان مىرزا ەندى ەركىن سويلەدى.
— ونى سولداتتىققا ايداعان دۇرىس. اجالدىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ كورسىن، امان قايتقانىن كورەيىن.
— مىرزا، ول زاڭعا جاتپايدى. ەرتەڭ وياز ناچالنيگى ءبىلىپ قالسا...
— قوي ءارى! قازاقتىڭ ىشىندە نە بوپ جاتقانىن ورىس قايدان ءبىلسىن؟!
تورشولاق بالا مىرس ەتتى. سوسىن ارت جاقتان ءبىر جاستىقتى وزىنە تارتىپ، جۇمارلاپ قولتىعىنا باسىپ الدى دا، تەر الدىنا كولبەپ قيسايا كەتتى. تاڭىربەرگەن بۇل تۇستا دا ءوزىنىڭ دەگەنى بولاتىنىن بىلگەسىن جىلتىر قارا مۇرتىن سيپاپ وتىر. ەرتەدەن بەرى ءۇي يەسىنىڭ ىڭعايىن باعىپ، ءۇنسىز وتىرعان كىسىلەر وسىدان كەيىن جادىراپ سالا بەردى. ءۇي ءىشى ەندى رايلانا باستاعاندا اۋزى جەڭىل بىرەۋ جەلپىنىپ سوزگە كىرىسپەك بولعاندا، مىرزا جەكىرىپ تىيىپ تاستادى:
— جەلىگەتىن ەشتەڭە جوق. اۋىل ءالى قاتەردە. مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، بولىس اعا، جاۋ باسشىسىز قالدى. ەندى قولدا بار جىگىتتەردى قارۋلاندىرىپ، قاپىسىن تاپ تا بۇيقۇت سوق!
قۇدايمەندە بۇعان وراي ءتىس اشىپ تۇك دەمەي، قاسىنداعى كىسىلەردى باستاپ تىسقا شىقتى.
* * *
بالا السىرەدى. سونى بايقاسا دا سۇيەۋ قارت قاقشيىپ العان قالپىنان قوزعالماي، ءجۇزىن سىرتقا بەرىپ وتىر. كەمپىر وعان جاسقانشاقتاي كوز تاستادى:
— Ay، يمانىن ۇيىرمەيسىڭ بە؟
— يمان؟ اناسىندا يمان جوق، بۇندا قايدان يمان بولادى؟
— استافيراللا... جازىقسىز سابيگە...
— ءتايت!.. ءتايت ءارى! — دەپ سۇيەۋ اق كويلەكتىڭ جەڭىن اشۋمەن سىلىكتى دە، تىسقا شىعىپ كەتتى.
كوپتەن بەرى ءۇي ىرگەسىندە كۇنسىپ جاتقان ەر-توقىمىن ارقالاپ، قالتالاقتاپ باسىپ، تۇندە تۇساپ جىبەرگەن اتىنا باردى. قىزىنىڭ انادا تاڭىربەرگەنگە قاتىن ۇستىنە شىققانىن ەسىتكەندە، بۇل قاتتى شيرىعىپ: «شىرىگەن جۇمىرتقا! انا جاتىرىنان ۇشىنىپ تۋعان قىز. سايقال!» — دەگەن ەدى دە، تىيىلعان ەدى. سونان بەرى ءبىر جانعا ءتىس جارىپ ءتىل قاتپاي، ءوز كۇيىگىنە ءوزى ورتەنىپ قالعان-دى. ول ۇيدەن نەگە شىققانىن بىلگەن جوق. قايدا باراتىنىن دا ويلامادى. ءبىر قىردىڭ استىندا جايىلىپ جۇرگەن اتىن ەرتتەپ مىنە سالا تەبىنىپ شابا جونەلدى. بىر-ەكى قىردان اسقاسىن ات باسىن تارتتى.
سۇيەۋ از قىدىراتىن. ءۇي جاعالاپ ءجۇرىپ، ەت جەگەن كىسىلەرگە جىنى ءتۇسىپ، سىرتىنان بوقتاپ وتىراتىن. وسى جولى ول جاز جايلاۋدا وتىرعان قىرداعى اۋىلدىڭ بىرىنە قونىپ، بىرىنە تۇستەنىپ، ەل جاعالاپ ءجۇرىپ قالدى. بۇرىن دا از ءسوزدى قاريا بۇ جولى، ءتىپتى، تۇيىق. سوزگە زاۋىقسىز. قونعان، تۇستەنگەن جەرىندە تاماق ءىشىپ تە جارىعان جوق. ءسۇيتىپ قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ول وجار وسپاننىڭ ۇيىنە ءتۇستى. وسپاننىڭ شالقار شاھارىنان كەلىپ وتىرعان بەتى ەكەن. انا جولى قىز ءۇشىن قىرعىن سالىپ، بالىقشى اۋىلدىڭ ءبىر جىگىتى قازا تاپقاننان بەرى بۇنىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ، قالادا تۇرمەدە جاتقان-دى. ءىستىڭ ءتۇبى ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقاسىن ۇلىقتى پارالاپ، اكە-كوكەلەپ ازەر بوسانىپ شىققان بەتى ەكەن. مىقتاپ جۇدەپتى. تار قاپاستىڭ تاۋقىمەتىن تارتسا دا، ءبىراق ءالى ساعى سىنباعان. امان-ەسەن اۋلىنا كەپ، ءوزىن الدەقانداي كورەتىن اعايىن-تۋماسىنا قاۋىشقاسىن كەشەگى كىرىپتار كۇنى ەسىنەن تارس شىعىپ كەتكەن. الاكوز الاڭ-قۇلاڭ، ەسىرىپ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ وتىر.
شالدار جاعى:
— وسپان قاراعىم، ويازدىڭ دا الدىندا بولىپسىڭ عوي؟ — دەپ ەدى.
وسپان:
— وي، ويازدىڭ ەنەسىن س...! بولسا قايتەدى، و دا وزىمىزدەي ادام ەمەس پە؟! — دەپ ەكىلەنىپ، كوتەرىلە ءتۇستى دە، تاعى ءبىر كوپشىكتى تاقىمىنىڭ استىنا باسىپ الدى. — اۋ، قايىعىم جەلگە ورلەپ تۇرعاندا، ءتايىرى، نەدەن تايىنايىن؟! تارتىنبادىم. وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم. كوزدى تارس جۇمدىم دا ويازدىڭ قاھارىنا ءوزىمنىڭ اق كوزدىگىمدى قارسى الىپ، پەرىپ كەپ كەتەيىن.
— ە، باسە! تۋساڭ تۋ-اي! وي، ەر-اي!
— ال، قىزىق. سونان نە بولدى؟
— نە بولسىن؟ ۇلىق اق جال ارىستان بولسا، مەن ەندى سونىڭ الدىندا بوتا تىرسەكتەنىپ مايماقتاپ تۇرار دەپ پە ەدىڭ؟ ۇلىقتىڭ اشۋىنا اتاڭ قازاقتىڭ اق كازدىگىن سالىپ، تۋرا ۇمتىلساڭ، نە ەز باسىڭ قالادى، نە ونىڭ باسىن الاسىڭ. ەكىنىڭ ءبىرى...
— پاھ! پاھ!.. ءاي، جاسا! تۋساڭ تۋ!
سۇيەۋ قارت شايعا قاراماي، تۇردى دا جۇرە بەردى. ەسىك الدىندا ساماۋىر قايناتىپ جاتقان قاراتورى كەلىنشەككە قاتارلاسا بەردى دە، قالت ەتىپ تۇرا قالدى. كەلىنشەك وت تۇتاماي، ءتۇتىن بىقسىعان ساماۋىردىڭ تاساسىنا بەتىن كولەگەيلەپ اقىرىن امانداستى.
— ە! ە-ە! — دەپ سۇيەۋ اياعانى، الدە كەكەتكەنى بەلگىسىز، اققۇيقا باسىن يزەپ-يزەپ قويدى. — رايعا دا قۇرىق ءتۇستى. قۇرىعى ۇزىن عوي بۇلاردىڭ! قۇرىعى ۇزىن! قۇرىعى ۇزىن!
كەلىنشەكتىڭ يىلگەن باسى جەرگە تيۋگە از-اق تۇر. كوزىن جاپقان كىرپىك اراسىنان ءبىر ءتۇيىر جاس ءۇزىلىپ كەتتى. سۇيەۋ قارت ۇزاعاسىن دا «ە-ە» دەپ بىردەڭەنى مىڭگىرلەپ كەتىپ بارا جاتتى. وجار وسپاننان كەيىن اراعا تاعى دا ءبىر كۇن سالىپ تۇسكە سالىم ۇيگە جەتتى. تەرەڭ سايدى ىرگەلەي ورنالاسقان از عانا اۋىلدىڭ سىرت جاعىنداعى جاپىرىق قارا توبە باسىندا كونە قورىم بار ەدى. سۇيەۋ قارت ات باسىن اۋەلى سوعان بۇردى. جەتەر-جەتپەستە اتتان ءتۇستى دە، قۇبىلا بەتكە تىزە بۇكتى. قۇران وقىدى. سوسىن قول تايانىپ ورنىنان تۇردى. مولانى ارالاپ شىقتى. الدەنەنى ىزدەگەندەي، جان-جاعىنا جالتاق-جۇلتاق قاراسا دا، ءبىراق جاس ءقابىر كوزىنە تۇسە قويمادى.
— ە، ب ا ق! ە-ە، ب ا ق!
قول-اياعى دىرىلدەپ بارادى. «ە، ب ا ق! ە، ب ا ق!» اتىنا مىنەر جەردە ۇزەڭگىگە اياعىن سۇعا الماي، ءبىراز ابىگەر بولدى. سونان كەيىن دە ومىردە ىستەمەگەن ادەتىن ىستەپ، ۇيگە جەتكەنشە شىداماي، ارىق اتتى بوربايلاپ، دۇسىرلەتىپ شاۋىپ كەلدى. كەمپىر سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى.
— اقىرىن. ەسىڭ دۇرىس پا؟.. وياتاسىڭ عوي. كوزى جاڭا عانا ءىلىنىپ ەدى.
سۇيەۋ قارت كەمپىرىنە كوز سالعان جوق. ىشكە كىرگەسىن دە ءۇي ىشىنە راي بەرمەي، سىرتىن سۋىتىپ، قاق تورگە قازىقتاي شانشىلىپ وتىرىپ الدى. بالا جاتقان جاققا قاساقانا نازار سالماي، بارماعىنداعى كەك بۇيرا ناسىبايدى ەكى تاناۋىنا كەزەك اپارىپ، كوزى جاساۋراپ، بەتى جىبىرلاپ، اشىق كۇندە اشۋ شاقىرىپ، ءوزىنىڭ ادەتتەگى اجارىن قايتا تاۋىپتى. شالىنىڭ جايىنا سىرمىنەز كەمپىر ميىعىنان كۇلدى دە، قارا موسى مەن قارا شاينەكتى الىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. كەمپىر ەسىكتەن شىققان بويدا سۇيەۋ قارت لىپ ەتىپ ورنىنان تۇرىپ، كەرەۋەتكە سوزىلدى. قوس شەكەدەگى كەك تامىرلار بىلەۋلەنىپ، بۇلك-بۇلك سوعىپ جاتقان ءالجۋاز بالاعا ەمىرەنىپ:
— وي، كۇشىك! وي، جامان نەمە! جانىنىڭ ءسىرىسىن. كۇشىك!.. — دەدى. ءبىراق سىرتتان تىقىر شىققاسىن بوساڭسىپ بارا جاتقان بەت ءوڭىن ءبىر لەزدە بيلەپ الدى.
* * *
جازعى تاڭ سارى قاباقتان سىز بەرىپ، الىس-جاقىن ەندى-ەندى بەدەرىن بەرە باستاعان شاق ەدى. كەشە اق پەن قىزىل اراسىندا ەلاماننىڭ جاساعى توقتاعان بوز توبەنىڭ باۋرايىنا سالت اتتى بىرەۋ تاسىرلاتىپ شاۋىپ كەلدى. قارا تەر اتتان قارعىپ ءتۇستى. قاتتى داۋىستاپ كالەندى سۇرادى. ءتۇنى بويى انە-مىنە كەلىپ قالار دەپ ەلاماندى كۇتكەن كالەن تاڭ الدىندا عانا مىزعىپ كەتكەن-دى. «بۇل كىم بولدى ەكەن؟ » — دەپ ويلاپ، قولىنا ۇستاي تۇرەگەلگەن شەكپەننىڭ جەڭىن اسىعىس كيە بەردى.
— ءبۇل قايسىسىڭ؟
— سۇيەكەڭ جىبەردى.
— جايشىلىق پا؟
— ەلاماننان ايىرىلىپ قالدىق.
— نە دەيدى؟
— تاڭىربەرگەننىڭ جىگىتتەرى ۇستاپ اكەتتى. — كالەن ەسىن تەز جيدى.
— اتتان!
سەرگەك جاتقان جىگىتتەر اتىپ-اتىپ تۇردى. ءبارى دە ءبىر پالە كۇتكەندەي، شىلبىردىڭ ءبىر ۇشىن قولىندا ۇستاپ جاتقان-دى. ءبىر لەزدە اپىر-جاپىر اتقا قونىپ، سويىل-شوقپارىن وڭگەرىپ ءازىر تۇر. كالەن ولاردىڭ باس-اياعىنا اسىعىس كوز تاستادى، تاقىم استىندا تىنىش تۇرعان تورى اتتى تەبىنىپ قالدى. ءسىڭىرلى مىقتى ات سالعان جەردەن سوڭىندا مىڭ سان تۇياق دۇبىرلەگەن قالىڭ دۇرمەكتىڭ وڭ بويى الدىنا ءتۇسىپ الدى دا، باۋىرىن كەرىپ سىدىرىپ وتىردى. ەرتەڭگى سالقىنمەن ءبىراز جەر ءوندىرىپ تاستاسا دا، شىلدە ايىنىڭ ىستىق كۇنى لەزدە قايناپ كەتتى. تۇنگى سالقىندا قىردىڭ كوك جۋسانىنا كەرەلەپ العان توڭ اتتار ارى-بەرىدەسىن بارلىعىپ قالعان ەدى.
بولىس اۋلى ءبىراز جەر. كالەن ايقاس الدىندا اتتاردىڭ تەرىن باسىپ، تىنىقتىرىپ الۋ كەرەك ەكەنىن بىلسە دە، ءبىر جەرگە ايالداپ توقتاعان جوق. ات ءۇستىنىڭ جەلىگىن باسەڭسىتپەگەنى دۇرىس. قايتا، وسىلاي جاس جىگىتتەردىڭ كۇش-جىگەرى بويىندا تۇرعاندا بولىس اۋلىنا اڭعا تۇسكەن قىرانداي، قاپىلىستا بۇيقۇت تيگەندى وڭ كورىپ ەدى. سيىر ساسكەدە بۇلاردىڭ الدىنان دۇرلىگىپ كوگپىپ كەلە جاتقان اۋىل كەزدەستى. قالىڭ قول قاراجالعا شىعا-شىعا كەلگەندە، كوش بويىنداعى قاتىن، بالا ۋ-شۋ بولدى. كالەن ات باسىن ىركىپ تۇرىپ قالدى. ۋ-شۋ بوپ جاتقان كوشتىڭ سوڭىندا، سوناۋ كوز جەتپەيتىن كەڭ جازىقتا قارا قۇرىم قاپتاعان مال. سول جاقتان قاپساعاي بويلى ۇزىن قارا جىگىت باستاعان الپىس شاقتى كىسى قۇيىنداتىپ شاۋىپ كەلدى.
— كالەن اعا، اسسالاۋمالەيكۋم!
كالەن ءبىر كورگەن كىسىسىن ۇمىتپايتىن. «اعالاپ» جاتقان مىنا جىگىتتى قانشا ويلاسا دا ەسىنە تۇسىرە المادى. قاپساعاي بويلى جىگىت سالعان جەردەن سالدىرلاپ سويلەي باستادى: بيىل جاز باسىندا كوگى قالىڭ كەڭ جازىققا قاتار قونعان ءۇش اۋىل مالىن ورىسكە بىرگە شىعارىپ، قىز-بوزبالا بىرگە كۇلىپ-ويناپ، قاننەن-قاپەرسىز وتىرعاندا ەل باسىنا كەلگەن مىنا ناۋبەت بۇلاردىڭ دا شىرقىن بۇزىپتى. ءۇش اۋىلدىڭ اقساقالدارى ارى-بەرى اقىلداسقاسىن پاتشاعا جىگىت بەرمەيمىز دەپ، ءوزارا اۋىز بىرىكتىرىپ، ءتاس-تۇيىن بوپ وتىر ەكەن. بۇگىن ازاندا بۇلارعا وقشاۋ حابار جەتكەن بويدا ءۇش اۋىل اياق استىنان دۇرلىگىپتى. مىناۋ ولاردىڭ ۇيلەرىن اسىعىس جىعىپ ۇركىپ كوشىپ كەلە جاتقان بەتى ەكەن.
— جولدارىڭ بولسىن! — دەدى كالەن.
— الەي بولسىن! — دەدى قاپساعاي قارا. — پاناڭدى بەر، كالەن اعا. ەندىگى جەردە نە كورسەك تە سەندەرمەن بىرگە كورەمىز.
كالەن ادام-قارانىڭ باسى قوسىلعانىن ءجون كورسە دە، ءبىراق مىنالاردىڭ سوڭىنا ەرگەن قاتىن-بالانىڭ اياققا ورالعى بولارىن ويلادى. كالەن قاپساعاي قارامەن اقىلداستى دا، ەكى جاق بوپ بايلاۋ جاساپ، بالا-شاعالى، يۋ-قيۋ كوش ازىرشە تەڭىز جاعاسىن ساعالاي تۇرسىن دەگەن پاتۋامەن ىلگەرى جونەلتىپ جىبەردى.
كالەن وڭ بويى الدا. جەلسىز اۋا بۇگىن ءتىپتى قاپىرىق. تاس توبەگە كەپ شاقىرايىپ تۇرىپ العان كۇن جەر-دۇنيەنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ بارادى. سۋىت جۇرگەن قالىڭ كوپىردىڭ تۇياعىنان ۇشقان شاڭ ارى-بەرىدەسىن ءجۇرىستى اۋىرلاتىپ، اتتار ءجيى-جيى پىسقىرا باستادى. سوعان قاراماستان بۇلار ۇزاق جولدى سۋىت جۇرىسپەن ءوندىرىپ العىسى كەلدى دە، قارا جۋساندى قاتقىل دالانى دۇبىرلەتىپ سىدىردى دا وتىردى.
— قۇدىق الىس پا؟ — دەدى كالەن.
— ەندى قاشىق ەمەس، — دەدى قاپساعاي قارا.
قارا بۇجىر كالەننىڭ بەتىندەگى تۇكتەر دالا شاڭداعىمەن بوزعىلدانىپ ۇزارا تۇسكەن.
— قاراتاز اۋلى وتىرعان جەردىڭ بەرگى جاعىندا تەرەڭ ساي بولۋشى ەدى عوي؟ — دەدى ول.
— ءيا، بار، بار.
دەۋىن دەسە دە، ءبىراق كالەننىڭ ار جاق ويىن اڭعارا الماي، اتىن تەبىنىپ كالەننىڭ اتىمەن قاتارلاسا بەرە وعان كولدەنەڭنەن كوز تاستادى:
— كالەن اعا، قولىڭا تىزگىنىمىزبەن بىرگە تىرلىگىمىزدى دە بەرىپ وتىرمىز. سەن باستاساڭ، وسى جىگىتتەر وتقا تۇسۋگە ءازىر. تەك نە ىستەسەڭ دە الدىن الا بىزگە ايتىپ... بۇرىنعىلار ايتقان عوي، اقىلداسىپ پىشكەن تون...
— تون؟ ول قاي تون؟
— ءيا، تون... تون بولعاندا... بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز ايتاتىنداي... الگى: «اقىلداسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى»، — دەيتىن...
كالەن ىشىنەن: «ءار ەلدە وسىنداي ءبىر-بىر ەتەك باساتىندار بولادى» ، — دەپ ويلادى دا، مىناعان ەندى راي بەرگەن جوق. ونسىز دا جۇرگىسى كەپ ۇرىنىپ كەلە جاتقان ۇزىن تورى اتتىڭ تىزگىنىن قويا بەرىپ قاتتى سىدىرىپ، سۋىرىلىپ العا ءتۇستى. وسىدان ول تورى اتتىڭ باسىن جاز بويى جاڭاعى ءۇش اۋىل جايلاعان جۇرتقا كەلگەندە ءبىر-اق تارتتى. وسى ارادا بۇلار كۇن ىستىعى قايتقانشا ايالدادى. كالەن ءبىر جىگىتتى بولىس اۋلىنا استىرتىن جىبەرىپ الدى. اۋىل ىرگەسىندەگى كول تابانعا جىلما-جىل قار سۋى اينالىپ قاق تۇراتىن. ورىسكە ءوز اياعىنان بارىپ جايىلىپ قايتاتىن ابىرالىعا قاراعان ۇلكەن اۋىلدىڭ ءىرى قارالارى جاز ورتاسى اۋعانشا وسى قاقتان سۋ ىشەتىن. ءتۇس اۋا بەرگەندە ورالعان جانسىز جىگىت ءجۇز قارالى سولداتتىڭ وسى كول تابانىندا كوك قۇراق ەسكەن سالقىن ساباتتا شاتىر تىگىپ جاتقانىن ايتىپ كەلدى. شەتىنەن بەساتار، قىلىش اسىنعان. سوڭىندا سۇيرەتكەن زەڭبىرەك. مىنانى ەستىگەندە جاڭا عانا ايقاسقا تۇسكەنشە شىداماي جۇلقىنىپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ جەلىگى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. اركىم ءوز ويىمەن وڭاشالانىپ الاسا بۇتا باۋىرىنداعى ازعانتاي كولەڭكەگە باسىن تىعىپ جاتىر. ءقايسىبىرى تىزگىنىنەن تۇقىرتىپ ۇستاپ وتىرعان ات باۋىرىنداعى كولەڭكەگە تىعىلىپ اپتى. كالەننىڭ دە كوڭىلىنە كۇدىك ەندى. بۇرىن نە كورسە دە جاپان تۇزدە جالعىز جورتىپ كۇن كەشەتىن. ءقازىر قول استىندا قىرۋار كىسى. قاسىندا ەلامان دا جوق.
كۇن قىزارىپ باتىپ بارا جاتقاندا كالەن جىگىتتەردى كوتەرىپ، اتقا قوندى. ءبىر جانعا ءتىل قاتقان جوق. توعى باسىلىپ، باۋىرىن تارتىپ العان جاراۋ اتتار كەشكى قوڭىر سالقىندا ءتورت اياعى دەنەسىن اۋىرلاماي شيراق باسىپ، جورتىپ كەلەدى. ەل ورىنعا تەگىس وتىرعان كەزدە قاتتى جورتقان قول بولىس اۋلىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى تەرەڭ سايعا ىلىكتى. وسى ارادا كالەن اتتان ءتۇستى. ايىل تارتپاسىن تارتتى. مىلتىعى بار جىگىتتەردى ىرىكتەپ جيىپ الدى. سوڭىمنان قالماي ەرىپ وتىرىڭدار دەدى دە، اتىن اقىرىن باستىرىپ سايعا ءتۇستى. وسى ارادا ول ات جالىن قۇشاقتاپ جاتىپ الدى دا، ەكى كوزىن الدىنا تىكتى. سوڭىندا ءبىر ىزبەن شۇبىرىپ كەلە جاتقان كىسىلەردىڭ اياعىنداعى ەتىكتىڭ ۇزەڭگىگە ساعالاتا سۇعىپ جىبەرگەن تۇمسىعىنا، قونىشىنا قاۋ ءشوپتىڭ باسى سىرت-سىرت سوعىپ، بۇلاردىڭ بىرەسە الدىنان، بىرەسە ارتىنان شەگىرتكە شىرىلدادى. ءاقشيلى سايدىڭ جىل سايىن قاقالىپ تۇنىپ تۇراتىن قالىڭ كوگىنە، شاماسى، ءسىرا، بيىل دا مىنا اۋىلدىڭ جاس ءتولى-قوزى لاق جايىلسا دا، ال ءبىراق ءىرى قارانىڭ ءازىر تۇياعى تيمەگەن. قالىڭ كوكتى اتتار ومىراۋلاپ جارىپ كەلە جاتقان كىسىلەردىڭ جان-جاعىنان كوك مايقارا جۋسان، جالبىز ءيىسى بۇرقىراپ تۇر. كالەن ءسال توقتاپ، توڭىرەككە كوز سالدى دا، سوسىن سوڭىنداعىلارعا «ەرىڭدەر!» دەگەندەي قولىن ىلگەرى سىلتەدى. ءسۇيتتى دە، تورى اتتى تەرەڭ سايدىڭ جارقاباعىنا تۋرا سالدى. جار-قاباققا كوتەرىلگەن بويدا كالەن دە، قالعاندارى دا، ءبارى ءبىر كىسىدەي تاعى دا ات جالىن قۇشاقتاپ جاتا-جاتا قالدى. كالەن تورى اتتىڭ ەدىرەيىپ الدىنا تىككەن قوس قۇلاعىنىڭ اراسىنان ىلگەرى جاعىنا كوز تاستادى. سىرتتا جەر وشاقتا وت جىلتىلدادى. ىرگەسىن ءتۇرىپ تاستاعان شەتكى ءۇيدىڭ جالاڭاش كەرەگەسىنەن ىشتەگى شامنىڭ ساۋلەسى سىعىرايادى. ءۇي ماڭىندا كىسى-قارا مول. دابىرلاعان داۋىس. كەنەت شابالاڭداپ يتتەر ءۇردى. سىرتتا تۇرعان كىسىلەر داۋرىعىپ بىر-بىرىنە داۋىستاپ جاتىر:
— ءۋاي، اۋىلعا جىلقى قۇلادى.
— بۇلار باعانا سۋ ىشكەسىن ورىسكە كەتكەن جوق پا ەدى؟
— قاپ، اۋىل ءۇستىن شاڭداتىپ جىبەرەتىن بولدى-اۋ.
— ارى ايداڭدار! بول، تەز!
شەتكى ۇيدەن تاق ۇستاعان بىرەۋ يتتەرگە ايتاقتاپ ىشتەن جۇگىرىپ شىقتى. وسىعان دەيىن نە ۇرەرىن، نە ۇرمەسىن بىلمەي، اركىمگە ءبىر قاراپ قىڭسىلاپ بولىپ تۇرعان يتتەر ايتاققا ەرىپ ارسىلداپ الا جونەلدى. ءار ۇيدەن ورە تۇرەگەلگەن ارلان توبەت، قايىڭ قاپتال، شاۋىلدەگەن قانشىقتار سايدان شىعا سالا، اۋىل ۇستىنە قاراي قاپتاپ قۇلاپ كەلە جاتقان مىنا جىلقىلاردىڭ الدىنان ارسىلداپ ءۇرىپ كەلىپ قالدى. ات جالىنا جابىسقان كالەن وسى ارادا بويىن شۇعىل كوتەرىپ الدى دا، «قاپتاڭدار!»، — دەپ ايقايلادى. سوڭىنداعىلار دا سويىل، شوقپارلارىن وڭدى-سولدى سىلتەپ كالەنگە ىلەسە داۋىس قوسىپ، تۇس-تۇستان «قاپتا! قاپتا! ارۋاق!» — دەپ ايقايلاپ، قاراڭعى ءتۇندى دۇبىرلەتىپ بارادى. كالەنمەن قۇيرىقتاسىپ جەتكەن جىگىتتەر قارسىلاسقان جان كەزدەسپەگەن سوڭ ات ەكپىنىمەن اعىزىپ بارا جاتىپ، اق بوز ۇيلەردىڭ ۋىعىن سىندىرىپ، كيىز سىرتىنان قايىڭ سويىلمەن سارت-سۇرت سوعىپ ءوتتى.
كالەن اعىزىپ كەپ ۇلكەن كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن نايزا ۇشىمەن اشىپ جوعارى كوتەرە بەرگەندە، مىنا جاقتان ونىمەن قۇيرىق تىستەسىپ جەتكەن ەكى جىگىت اتتان تۇسە سالا ءشيتى مىلتىعىن كەزەپ ىشكە كىرىپ باردى.
— تاستا قارۋلارىڭدى!
ءتورت سولدات كىلەم جايعان ءۇيدىڭ تورىندە ءۇرپيىسىپ تۇر. وزدەرىنە وقتالعان مىلتىقتىڭ ۇڭىرەيگەن اۋزىنا ءبىر، ءىرى قارا كىسىگە ءبىر قاراپ، سىرتىنداعى سارى الا جۇككە جاۋىرىندارىمەن جابىسىپ قاپتى. بۇل تۇرعاندا قارسىلاساتىن قاۋقار جوعىن بايقاعان سوڭ كالەن ىلگەرى اتتادى. قولدارىنداعى قارۋىن جۇلىپ-جۇلىپ الدى. ءۇي ءىشى جىم-جىرت بولا قالدى. سىرتتا ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى مەن ايقاي-سۇرەڭ ۇلعايىپ بارادى. ۇلكەن ءۇيدىڭ ءبىر جاعىندا وسى اۋىلدىڭ ەكى-ۇش اقساقالى مەن الدابەرگەن سوفى ەس-تۇسسىز ءۇرپيىسىپ تۇر:
— ەلامان قايدا؟ — دەدى كالەن.
— كالەن قاراعىم... اينالايىن...
— ەلامان قايدا؟
— وللاھي، بىلمەي...
كالەن قارت سوفىنىڭ كەۋدەسىنە تۇسكەن كوكشۋلان ساقالىن يەگىمەن قوسا ۋىسىنا تولتىرا سىعىمداپ ۇستادى.
— اينالايىن... اللا اتىمەن انت ە-ەتەم. قۇران ۇ-ۇرسىن...
— باۋىزداپ ولتىرەم. ايت! ايت، شاپشاڭ.
— باعانا كۇندىز ايداپ اكەتكەن.
— قايدا؟
— بىلمەدىم. اينالايىن، شىبىن جانىمدى...
— تاڭىربەرگەن قايدا؟
— ۇيىندە.
— ءۇيى قايسى؟
— سايدىڭ ارعى بەتىندە.
— قاراتاز شە؟
— و دا سوندا...
كالەن سوفىنى ءبىر ءتۇيىپ، جالپ ەتكىزدى دە، سىرتقا اتىپ شىقتى. تىقىرشىپ تۇرعان تورى اتقا ءبىر- اق ىرعىدى. بۇل كەزدە سولداتتار دا ەس جيعان-دى. ۇلكەن اۋىلدىڭ ءار تۇسىنان ورىسشا سوزدەر ەستىلىپ، مىلتىق تارس-تارس، وقتار زۋ-زۋ اعا باستادى. اۋىل ۇستىندەگى ايقاي-سۇرەڭ اراسىنان كالەن ءبىر توپ اتتىلىنىڭ وسىلاي قاراي تاسىرلاتىپ شاۋىپ كەلە جاتقانىن بايقادى دا، «قايت! قايت!» — دەپ ايقاي سالدى. قاراڭعىدا ءبىر- بىرىنەن كوز جازىپ قالعان جىگىتتەر كالەننىڭ ءومىرىن ءار تۇستان قايتالاپ «قايت، قايت!» — دەپ، ات باسىن قىرعا قاراي اسىعىس بۇرىپ جاتتى. سولداتتار ولاردى سوڭىنان قۋا ءتۇستى دە، بىلاي ۇزاپ شىققاسىن اتتارىن تەجەدى. كالەن جاۋدان وڭاي قۇتىلعانعا قۋانسا دا، وزدەرىنىڭ بۇگىنگى ارەكەتىنە ىرزا ەمەس. وزدەرى كۇندىز دەم العان جەرگە جەتكەسىن وسى اراعا ايالداماق بوپ اتتان ءتۇستى. كوپ ۇزاماي جاز ايىنىڭ قىسقا تاڭى قىلاڭ بەردى. جىگىتتەر جاۋ قوتانىنا قۇيىنداي تيگەن باعاناعى ەرلىكتەرىنە ەسىرىپ العان. ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ءبولىپ، ابىر-دابىرلاپ داۋرىعىپ جاتىر.
كالەن كوڭىلسىز. ەلاماندى قۇتقارا المادى. تىنىش جاتقان جاۋدىڭ ۇستىنە ات ويناتىپ، اشۋ-ىزاسىن وياتتى. بۇنىڭ ارتى نە بولادى؟
ارينە، كالەننىڭ كورگەن جالعىز قوقايى بۇل ەمەس. ءبىراق ول بۇرىن نە كورسە دە ءدال بۇنشالىق جانى تەبىرەنىپ، تولعانىپ كورگەن ەمەس-تى. بۇرىن بۇل، اسىلى، ويىنا نە كەلسە سونى ىستەپ سالاتىن دا، «ەندىگى جەردى كورىپ الارمىن» دەپ وسىناۋ الماعايىپ دۇنيەنى بەلىنەن باسىپ جۇرە بەرەتىن. ءوز باسىن قاتال زاماننىڭ قاي سوقپاعىنا سالسا دا، سالت اتپەن سارى جوندا جالعىز جورتىپ جۇرگەندە بۇل بەيباق، ءسىرا، ءبىر جاننان ايىلىن جياتىن با ەدى؟
بايگەگە تىككەن عازيز باس زاۋال جەتكەندە، ءتايىرى، قاي جەردە، قاي شۇقىردا قالسا دا، بۇعان ءبارىبىر ەدى. ەگەر دە جازاتايىم كوكپاردىڭ لاعىنداي وزىنەن كۇشى اسقان قۇدىرەتتى بىرەۋدىڭ قانجىعاسىندا كەتسە كەتسىن، تەك ايتەۋىر، ەكىتالاي تايتالاستا نامىستى قولدان بەرمەي، ولسە دە جاعالاسىپ ءولسىن. يتشىلەگەن ومىردە ماڭدايىنا جازعان ازعانتاي تىرلىكتە، بۇل، اسىلى، ۇرلىق ىستەسە دە، بالىق اۋلاسا دا، توبەلەسسە دە، تاتۋلاسسا دا، الدى-ارتىن ويلاپ، باسىن قاتىرىپ جاتپاستان ىلگەرگى ءبىر كۇندە ءوزىن توسقان الدە قۋانىش، الدە رەنىشكە قۇداي ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الادى دەيتىن دە، ىلعي دا كوزدى تارس جۇمىپ، تۋرا تارتىپ كەتە بەرەتىن. ەندى سوڭىنا ەرگەن وسىنشا حالىق مىناۋ. وزدەرى كوزىنەن تىزىلگەن وندىردەي قىرشىن جاس. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى بولاشاقتا ءبىر-بىر ءۇيدىڭ بوزداعى...
— شاڭ شىقتى.
— قۋعىنشى... قۋعىنشى...
— اتقا قونىڭدار! — دەدى كالەن.
* * *
ىزىنە قۋعىنشى سالىپ العان كالەن بەس جۇزدەن استام جىگىتپەن وسىنشا كەڭ دالادان باس ساۋعالايتىن پانا تابا الماي، ەلسىز، سۋسىز سارى جوندا جوسىپ ءجۇر. تالاي كۇننەن بەرى ەلى ءبىر ءتۇن بەل شەشىپ، ات ارقاسىنان ەر العان جوق. قۋعىنشىلاردان قارا ءۇزىپ كەتكىسى كەپ، شىلدە ايىنىڭ نە ءبىر قايناعان ىستىعىنا قاراماستان كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي، اتتارىن قان سورپا عىپ سىدىرتىپ تارتادى دا وتىرادى. ءبىراق سوڭىنا سۇعىن قاداپ تۇسكەن قۋعىنشى ءبارىبىر قۇتقارمادى.
كالەن باياعى ۇرلىق قىپ جۇرگەن نە ءبىر جىرىندىقور قۋعىنشىلاردىڭ تالايىن ىزىنەن وپ-وڭاي اداستىرىپ كەتە بەرەتىن-دى. ەندى نە بولعانىن قايدام، وسى جولدا بۇل باسىنا تىقىر تايانعاندا قولداناتىن ەجەلگى ماشىقپەن ۇيرەنشىكتى تاسىلگە باسىپ، ءبىر كەز ءىز تۇسپەيتىن تاقىرعا سالدى. ونان تاعالى ات بولماسا، قالعان جىلقىنىڭ تۇياعىن قاعاتىن قاتقىل، تاستاق توبەلەردى تاسىرلاتىپ ءتۇن-تۇن، كۇن-كۇن جورتتى. ءبىراق ونان دا ەشتەڭە شىقپاعاسىن جانى قىسىلعان كالەن ەندى جىقپىلى، جىرا-سايى مول ۇرى شىڭىنا تىعىلىپ ەدى، بۇل ءوڭىردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جەتىك بىلەتىن كانىگى بىرەۋدى جولباسى عىپ العان، اتتارى سايلى سولداتتار بۇلاردى ءبارىبىر قۇتقارمادى. جولىندا كەزدەسكەن اۋىلداردان قايتا-قايتا ات اۋىستىرىپ ءمىنىپ، اعارعان سۋسىنعا قانىپ ءال جيىپ الادى دا، قايتا قۋادى.
كالەن قىر سوڭىنا ءتۇسىپ العان پالەدەن قۇتىلا الماسىن ءبىلدى. امالى دا تاۋسىلدى. بارار جەر، باسار تاۋ قالماي، اپشىسى ابدەن قۋىرىلعان ءبىر تۇستا «وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم» دەپ، وسىندايداعى ءوزىنىڭ «نار تاۋەكەلىنە» باسىپ، سوڭىنا قادالىپ ءتۇسىپ العان قان-قۇيلى جاۋعا قارسى شاپقىسى كەپ ەدى، وعان نايزاسى شوشاڭداعان جىگىتتەردى مىلتىققا قارسى ايداپ سالىپ، قىرىپ الارمىن دەپ قورىقتى.
بۇلار ۇرى شىڭىنان الدىن ءتۇن قىپ قاشىپ شىعىپ ەدى، سونان ءبىر جەرگە توقتاماي تۇن-تۇنىمەن جورتىپ وتىرىپ، تاڭ اتا الدارىنان كەزدەسكەن و باسى مەن بۇ باسىنا كوز جەتپەيتىن اڭعارلى تەرەڭ سايعا كەلدى دە، ات باسىن تارتتى. سايدا قۇس تاڭداي ۇزىنشا جاپىراقتار جاۋتىلداعان قۇبا تال قالىڭ وسكەن ەكەن، جوڭىشقالى، مورتىقتى تەرەڭ سايدىڭ تابانىندا، ءالى دە بولسا، بالاۋسا قالپىن ساقتاپ بالبىراپ تۇرعان تىپ-تىعىز قالىڭ كوكتىڭ قايسى ءبىر تۇسى جازاتايىم ءسال-پال سەلدىرەسە، سول ارادان ءموپ-مولدىر بۇلاق سۋى ءمولت-مولت كورىنە ءتۇسىپ، قاپەلىمدە قايتادان قالىڭ قاۋعا كىرىپ جوعالىپ كەتەدى.
— پاي، پاي، مىناۋ جارىقتىق ايتا قالعانداي-اق، جەر ەكەن، — دەپ اتىن جەتەلەگەن الدە بىرەۋ كالەنگە قاتارلاسا بەردى. كالەن وعان بۇرىلعان جوق؛ باسىندا باياعى ءبىر وي: «قايدا بارىپ جان ساۋعالايدى؟ »
— بۇل ءوزى كىمنىڭ جەرى ەكەن؟ — دەدى كالەن.
— كىم ءبىلسىن، بۇل ماڭنىڭ ءبارى — تىلەۋ-قاباقتارعا قارايدى عوي. سولاردىڭ ءبىر مىقتىسىنىڭ جەرى بولار.
كالەن ۇندەمەدى. ىشىنەن: «اپىراي، ءا... تاڭىربەرگەننىڭ قايىن اتاسى بولماسا نە ەتسىن؟» — دەپ ويلادى. ءجا، كىم بولسا دا، باسقا ەمەس، ايتەۋىر قازەكەمنىڭ جەرى عوي، جاۋدىڭ قاراسى كورىنگەنشە وسى اراعا تىنىعا تۇرامىز. جىگىتتەر شارشادى. اتتار دا قان سورپاسى شىقتى. كالەن بويىن قارۋ-جاراقتان بوساتىپ، ۇستىندەگى لىپانىڭ ءتۇز كيىمنەن باسقاسىن تۇگەل شەشتى دە، مۇزداي كوككە قۇشاعىن جايىپ، ەتپەتتەپ جاتا كەتتى. ءىشتىڭ قىزۋى سىرتقا تەۋىپ، جالىنداپ اكەتىپ بارا جاتقان جالاڭاش ءتان سالعان جەردەن راحات تاۋىپ ءبىراز جاتتى دا، سوسىن ارقاسىنا اۋناپ ءتۇستى. كوزىن اشۋعا ەرىندى. ءوزى راقات ءلاززات الىپ جاتقان وسى مىنا كىسى بويىنداي كوك شالعىننىڭ الدەبىر جەرىنەن بۇعان ءازىر اتى بەيمالىم، ءبىراق، ايتەۋىر، قازەكەمنىڭ شالقار كەڭ دالاسىنىڭ قالاي دا ءبىر جۇپار حوش ءيىس اڭقىپ قويا بەردى. بۇل ءبۇتىن دۇنيەدەن تەك وسى ءيىستى سەزىپ، وسى يىسپەن تىنىستاپ، وسىعان دەيىن وسى مىنا تىنىمسىز تىرلىگى قۇرعىردا جانىن باۋراپ اكەتىپ بارا جاتقان مىنا جۇپار ءيىسسىز قالاي ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىنا قايران قالىپ جاتقان-دى. كەنەت باياعى بالا كەز بولماسا، ونان بەرگى جاقتا ات ءۇستى سارت-سۇرت ومىردە ەسىتپەدى مە، ەسىتسە دە، قاپەرىنە كىرىپ شىقپاي، كۇن-تۇن قاتقان جورتۋىلدا ۇمىتىپ بارا جاتقان ءبىر ءتاتتى دىبىس قۇلاعىنا كەلدى دە، كوزىن اشىپ الدى. سۇيتسە بۇنىڭ ءدال ۇستىندە، كوك پەن جەر اراسىندا، و، جاساعان يە، نەبارى، بولىپ-بولعانى جاس بالا جۇدىرىعىنىڭ مۇعدارىنداي سۇر تورعاي. كالەن دەم الدى ما، جوق پا، وزىنە سالسا تىنىسى توقتاپ، ەسى شىعىپ ەلىتىپ قالعانداي... نەبارى جاس بالا جۇدىرىعىنىڭ مۇعدارىنداي الگى تورعايدىڭ كالەن قۇپ-قۇتتاي تۇمسىعىن كوردى. تارىنىڭ تۇيىرىندەي قۇپ-قۇرتاقانداي قاپ-قارا كوزىن كوردى. كوكىرەگى ءتاتتى دىبىسقا تولعان قۇپ-قۇرتتاي دەنەنى ەكى جاعىنان كوتەرىپ كوككە الىپ ۇشقان نەبىر قۇپ-قۇرتاقانداي ەكى قانات ءموپ-مولدىر كوگىلدىر اۋادا ءدىر-دىر ەتەدى. «و، جانىم، سۇر تورعاي! وسىناۋ كەڭ دالامنىڭ تورعايى»، — دەدى كالەن. كوزىندە جاس.
— جاۋ... جاۋ كەلىپ قالدى.
كالەن ەسىتپەدى مە، ەستىسە دە الگى بالتاڭداي قۇپ-قۇرتاقانداي دالا قۇسىنىڭ ءتاتتى ءۇنى باسقا بار دۇنيەنىڭ ءبارىن قاپەرىنەن شىعارىپ ۇمىتتىرىپ جىبەردى مە، ورنىنان قوزعالماي ءبىراز جاتتى. تۇرعاسىن دا اسىقپادى. اتقا مىنەر الدىندا دا ۇزەڭگىگە اياعىن سالعاسىن جاڭاعى قۇپ-قۇتتاي جەز تاڭدايدى تاعى ءبىر كورگىسى كەپ كوك اسپانعا قاراپ ەدى. قىر استىنان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى شىقتى. جىگىتتەر دە، جىگىتتەردىڭ استىنداعى اتتار دا ءبىر ورىندا تۇرماي، شيىرشىق اتىپ تۇر ەكەن.
كالەن تورى اتتى تەبىنىپ قالدى. سايدان سىدىرىپ شىقتى. ات باسىن تەجەمەي، اعىزىپ بارا جاتىپ ارتىنا بۇرىلىپ ءبىر قارادى. قۋعىنشىلار كورىنبەدى، ءبىراق قىر استىنان ۇزىن نايزالاردىڭ قىلتىلداعان ۇشى كورىندى.
قانشا دەسە دە، جاڭاعى از عانا تانىس اتتارعا ءبىراز بەلكوتەرمە بولعان ەكەن. سونى بايقاعان كالەن سايدان شىققان بويدا اتتار ءازىر تىڭ تۇرعاندا جەر ءوندىرىپ العىسى كەلدى دە، تورى اتقا تاقىم باستى. جىگىتتەرگە دە كەرەگى وسى ەدى؛ ونسىز دا سوڭىنان تاسىرلاتىپ مىلتىق اتىپ، قيقۋلاپ كەلىپ قالعان جاۋدان قالاي قۇتىلارىن بىلمەي، جالتاقتاپ ارتىنا قاراپ كەلە جاتقان-دى. بۇلار دا اتتىڭ باسىن قويا بەردى.
بۇل ءوڭىر بيىل قۋاندى. باسقا جاققا قاراعاندا، قايتا ۇلىقۇم ءوڭىرى نە ءبىر قۋاڭشىلىقتا دا جەرىنىڭ تۇگى قالىڭ، سۋىنىڭ كوزى جاقىن بولعاندىقتان ونى جايلاعان حالىقتىڭ بەرەكەسى ونشا شايقالا قويمايتىن. سوندىقتان بۇندا قاشاندا حالىق باسى كوبىرەك جينالادى. قىستان ىڭىرشاعى اينالىپ شىقسا دا، قۇم باسىنىڭ كوگىنە اياعى ءبىر جەتكەن مال قاپەلىمدە قارنى تومپايىپ، قابىرعاسىن جاۋىپ الا قوياتىن. مال جاعدايىن ءوز جاعدايىنان كەم ويلامايتىن شارۋا قولداعى ازىن-اۋلاق قارانى الداعى جىلدىڭ قىسىنا قوڭداندىرىپ تۇسىرگىسى كەلگەندە وسى وڭىرگە ءارىسى سوناۋ ارقادان، بەرىسى مىنا تەڭىز جاعاسىنان كوشى شۇباپ كەلىپ جاتاتىن. سوڭىنا قۋعىنشى ءتۇسىپ العالى كالەن دە شىعانداپ الىسقا كەتپەي، وسى وڭىرگە اينالسوقتاپ ءار قىردىڭ استىندا ءبىر-بىر اۋىل وتىرعان مالدى-جاندى ەلدى ساعالاپ، قازىعىن اينالعان اتتاي شىر اينالىپ ءجۇرىپ العان-دى.
سۇيتسە، بۇل ءوڭىر بۇلاردان گورى انالارعا ءتيىمدى ەكەن. قۇدايمەندە بولىستىڭ ابىزىنداعى ەل قورىقسا دا، سىيلاسا دا ولارعا الدىنان اس-سۋىن ازىرلەپ، اتىن الماستىرىپ، جازاتايىم كوز جازىپ قالعاندا كوزەمەلدەپ ىزىنە سالىپ وتىرىپتى. سونى كەش بىلگەن كالەن وزدەرىنە بەلكوتەرمە بولعان الگىندەگى سايدان شىعا سالىسىمەن ات باسىن ەندى تۋرا اداي، تابىنعا بۇردى. بۇل بەت دالالىق. ءقازىر تۇگىل، انا زاماندا دا ارانشىنىڭ جالعىز اتىنا سۋ تاتىرماي، جازدا شاڭ بۇرقىراپ، قىستا قار بوراپ، اق تۇتەك ۇسكىرىك سوعاتىن دا تۇراتىن اڭىراعان اشىق دالا. تۇرىكپەن اسىپ، اداي، تابىن اسىپ ۇرلىق قىلعان انەبىر كەزدە، بۇل ارالار كالەننىڭ تالاي-تالاي جورتقان جەرلەرى. بەدىرەيگەن ەلسىز ءتۇزدىڭ قاي جەرىندە ات شالدىراتىن، تاڭداي جىبىتەتىن سۋى بارى بۇعان بەلگىلى ەدى.
كالەن الدا. ونىڭ تورى اتىنان قالماي، ۇدايى قۇيرىق تىستەسىپ وتىرعان قالىڭ توپ ءۇنسىز. ات ۇستىندە وتكىزگەن ۇلى سۇرگىندە شەتىنەن كۇن ءوتىپ، جەل قاعىپ قارا سىڭىرلەنىپ العان جۇزدەر قۋقىل. سىرتىنا شىعارىپ ايتپاسا دا، ىشتەرىندە قايناعان ىزامەن قاتۋلانىپ شىمىرتىپ العان. كالەن ولارعا قاراماۋعا تىرىسادى. كەيدە كوزى تۇسكەندە ولاردىڭ تۇرىنەن ءوزى شوشىپ كەتەدى. «وسى شىركىندەردىڭ ءتىلى بايلانىپ قالعان با؟ نەگە ۇندەمەيدى؟ » ىشىنەن وسىلاي دەۋىن دەسە دە، ءبىراق ار جاعىندا تاعى ءبىر وي تۇردى، سوندا بۇنىڭ ءوزى قايتەدى؟ بۇنان تاعى قورقادى.
جاۋدان بۇلار قارا ءۇزدى. ءبىراق بەس جۇزدەن استام ساربازدىڭ سوڭىندا مىنا ەلسىز مەڭىرەۋ قارا جوندا جوسىلىپ قالىپ جاتقان كوپ تۇياقتىڭ سۇرلەۋى بۇلاردىڭ ىزىنە تۇسكەن قۋعىنشىنى اداستىرماسى بەلگىلى.
— كالەن اعا، — دەدى ۇزىن قارا استىندا ەنتىگىپ اۋىر دەم العان اتتى ەكى بۇيىردەن تەپكىلەپ، قاتارلاسا بەرىپ، — باراتىن جەرىمىز الىس پا؟
— كۇن كەشتەتە جەتەرمىز.
— اپىر-اي، مىناۋ... مىنا دالا... بۇل ءوزى نەتكەن جەر؟
— تاماشا، جاقسى جەر.
— شىن با؟ بۇندا ەل بار ما؟
— بولعاندا قانداي؟! بۇندا قازەكەمنىڭ ناعىز ەرجۇرەك باتىر ۇلدارى تۇرادى.
— سون-دا... كالەن اعا... ال، سۋ؟..
— ە، بار. شىڭىراۋدىڭ شەكەڭنەن شىققانداي سۋى بال تاتيدى.
ۇزىن قارا ءالى دە بولسا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، قارا بۇجىر كالەنگە قارادى، سوسىن ازعانتاي قىلتاناعى كوكتەم باسىندا قۋراپ كەتكەن دالاعا قارادى. قايسىسىنا قاراسا دا قازىرگى تۇرىنەن قارالاي شوشىنادى. كۇن ەكىندىگە تاقالعاندا قارا جوندى دۇبىرلەتكەن قالىڭ قولدىڭ ىلگەرگى جاعىنان قوڭىر جال كورىندى. مىناۋ الدە ءبىر ۇلانعايىر تەڭىزدىڭ ارىعىراق ءبىر شەتىنەن توڭكەرىلىپ اۋدارىلىپ تۇسكەن ءدال ءبىر دوڭبەك تولقىنداي، جۋىق ماڭداعى توبەلەر مەن شوقىلاردىڭ بارىنەن بوي اسىرىپ، سونادايدان دوڭكيىپ كورىندى.
بۇلار قاتتىراق ءجۇردى. باۋىرىن كەرىپ بىردە سىدىرىپ، بىردە شوقىتىپ، جەر تانابىن جىلدام قىسقارتقان قول كوز ۇشىندا كورىنگەن الگى قوڭىر جالعا جەتىپ تە قالعان-دى. بۇل ارالاردا تالاي جورىتقان كالەن مىنا جالدىڭ ار جاعىندا، اۋدەمدەي جەردە، تەپ-تەگىس جازىق دالادا جالعىز ءوزى جەكە شوشايعان بيىك شوقى بارىن بىلەدى. باياعى ەرتە زاماندا بىردە بولماسا بىردە كوشتەرى كەزدەسىپ قالعاندا كەيدە جايىلىم، كەيدە قۇدىق ءۇشىن قازاق پەن قالماق تايتالاسقان تالاي-تالاي شايقاستا قايسىسىنىڭ قولى بۇرىن جەتسە، سول وسى شوشايعان توبەدەن قاراۋىل قارايدى ەكەن. جانە وسى شوشاق توبەنىڭ ءدال استىندا سۋى ءتىس سىندىرعانداي شىڭىراۋ بار. جازدا ەل وتىرادى.
كالەن قوڭىر جالعا شاۋىپ شىقتى. وسى ارادا تىزگىنىن ءسال تەجەدى. جال ۇستىندە تۇرىپ ات ۇستىنەن ىلگەرگى جاعىنا جىلدام كوز تاستاپ ەدى. ءوزى تۇرعان قوڭىر جال مەن اۋدەمدەي جەردەگى قاراۋىل توبەنىڭ ەكى ارالىعىنداعى جازاڭنىڭ قارا وتى قاشاندا قالىڭ بولاتىن. بيىل دا جاز باسىنان كۇننىڭ جايسىز ىستىعىنا قاراماستان كوكتەمدە قالىڭ شىققان قارا وت ءالى دە بويشاڭ جانە ءمىنى قۇراماعان ەكەن. سونى قىراعى كەزى ءبىر قاراعاننان بايقاعان كالەن ىشىنەن جاعاسىنا تۇكىرىپ، جىمىڭ ەتە قالدى. الدەنەگە كوڭىلدەنىپ كەتتى.
كەيىندە قالعان ساربازدار اق تەر، كوك تەر اتتارىن تەپكىلەپ جەتە بەرگەندە كالەن كىدىرمەي، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى. ول ەندى اسىققان جوق، اتىن ءبىر اۋەنمەن اقىرىن باستىرىپ كەلە جاتىپ قوڭىر جال مەن قاراۋىل توبەنىڭ ەكى ارالىعىنداعى جازاڭنىڭ قارا وتىنا تاعى دا نازار اۋداردى. تاسپا بوز كەر جۋسان باسقا جەرگە قاراعاندا مىنا جازاڭدا، شىنىندا دا، بويشاڭ، اتتىڭ شاشاسىن قاعۋعا جاراپ قاپتى. قاسىندا ۇزەڭگى قاعىسىپ كەلە جاتقان ۇزىن قارانىڭ بىردەڭە سۇراعىسى كەلگەندەي جالتاقتاپ قاراعان نازارىن بايقاسا دا ىڭعاي بەرمەدى. ونان قايتا ءوزى سوزگە تارتىپ: «مىنا جۋسانعا كەرەگە جايسا كورىنەر مە ەدى؟ » — دەپ سۇراعىسى كەپ وقتالا ءتۇستى دە، الدەنەگە ار جاق ويىن اشقىسى كەلمەدى. قۇدىققا كەلگەسىن اتتان ءتۇستى. تاس استاۋ ماڭىندا شيىرلاپ تاستاعان ادامنىڭ، مالدىڭ ءىزى كوپ ەكەن. كۇندىز سۋ ءىشىپ، كەشكە سالىم وزدەرىنىڭ تۇنگى سالقىندا جايىلاتىن داعدىلى ورىسىنە تارتقان كوپ جىلقى ءىزى جوسىلىپ جاتتى. سيىردىڭ جاپاسى، تۇيەنىڭ قۇمالاعى اراسىنان اتام زامانعى اقىلشىڭ ەسكى تەزەكتەر كورىندى.
— وسى اراعا توقتايمىز، — دەدى كالەن. بۇلارمەن قۇيرىقتاسا جەتكەن جىگىتتەر دە جاپىرلاپ اتتان ءتۇسىپ جاتتى. جەرگە اياعى تيە سالىسىمەن ءبورى دە جانتالاسا اسىعىپ قۇدىققا ۇمتىلدى.
ادامداردان گورى شولدەن قانى كەۋىپ بارا جاتقان اتتار تىزگىنىن جۇلقىپ استاۋعا ۇمتىلىپ ءولىپ بارادى.
كالەن سۋ ىشكەن جوق، تەك اۋزىن شايدى دا قاسىنا ۇزىن قارا مەن ەتى ءتىرى ەكى جىگىتتى شاقىرىپ الىپ قۇدىق باسىنداعى وپىر-توپىردان اۋلاققا وڭاشالانىپ شىقتى.
— جاۋدى وسى ارادا توسامىز، — دەدى كالەن.
— سوندا... توسقاندا قالاي، سوعىسامىز با؟
— ونى كەزىندە كورەرمىز. سەندەرگە ايتپاعىم، بۇل ماڭدا مىنادان باسقا قۇدىق جوق.
— كالەن اعا، جاۋدىڭ قارۋ-جاراعى سايلى، كۇشى دە باسىم. ولارعا قارسى تۇرىپ... وعان... وعان شامامىز كەە...
— بىلەم...
— سون-داا... قالاي؟
— وسى ماڭدا اۋىل بار. قاي جەردە وتىرعانىن ءبىلۋ كەرەك.
— ونى بىلەرمىز. تەك، جاڭاعىنىڭ ءجونىن...
— ويلاعان ويىم بار. ونى كەيىن بىلە جاتارسىڭدار. سەندەر بىلاي شىعىپ، اۋىلدىڭ قاي جەردە وتىرعانىن ءبىلىپ قايتىڭدار. ولارمەن كەيىن ءوزىم بارىپ سويلەسەرمىن.
— ولار دا وزىمىزدەي قارۋ-جاراعى جوق، قۇر قول عوي.
— بىلەم. ال، تۇرماڭدار. تەز بارىپ قايتىڭدار!-جىگىتتەر بىر-بىرىنە قارادى. سوسىن استىنداعى جالتاقتاپ، قايتا-قايتا قۇدىققا قاراپ وقىرانعان اتتارىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي قايتىپ كەلدى. بىلايىراق شىققاسىن ءبىر قىردىڭ استىندا وتىرعان مالدى-جاندى ۇلكەن اۋىلدىڭ ۇستىنەن شىعىپتى. ادايلار كورىنەدى. ىشىندە از ءۇي كىرمە تابىندار بار كورىنەدى. بۇلار دا اق پاتشاعا جىگىت بەرمەيمىز دەپ، بەس قارۋ بەلدە، اتتار بەلدەۋدە، تاۋەكەلگە بەل بۋىپ تاس ءتۇيىن بوپ وتىر ەكەن. اۋىل ىرگەسىنە كەپ ورنالاسىپ جاتقان قولدى ەسىتكەندە اداي جىگىتتەرى ەستەرى شىعا قۋانىپتى... قايسىبىرەۋلەر كالەندى بىلەدى ەكەن، اتىن ەسىتكەندە: «ءا، ونىڭ الگى جىلان كوز قارا عوي؟» — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلىپتى.
سول كۇنى كەشتە كالەن ادايلاردىڭ اقساقالدارىمەن كەزدەستى. كالەن ولارعا ارال وڭىرىندەگى حالىق ەرەۋىلدەپ، قارۋ ۇستاۋعا جارايتىن ەر-ازامات اتقا قونىپ جاتقانىن ايتتى. سوسىن وزدەرىنىڭ سوڭىندا ءىزىن وكشەلەپ كەلە جاتقان قۋعىنشى بارىن، ولاردىڭ وسى اراعا بۇگىن-ەرتەڭ كەلىپ قالاتىنىن دا جاسىرمادى.
— ە، بارەكەلدە! وندا ءبىز دە جىگىتتەرىمىزدى كوتەرەيىك.
— سەندەر تىرپ ەتپەڭدەر. ءوزىمىز-اق ولاردىڭ ءبىر سىلاسىن قىلارمىز.
— اۋ، ول قالاي؟ بۇل ناعىز كۇش بىرىكتىرەتىن ءتۇس ەمەس پە؟
— شامامىز كەلمەي بارا جاتسا ايتارمىز. سەندەرگە سالاتىن ءبىر قولقام بار.
— ال، قولقاڭدى ايت!
— ءبىر كۇنگە اۋلىڭنىڭ كەرەگەسىن سۇراعالى تۇرمىن.
— قولقاڭ سول-اق، پا؟
— ءيا، سول-اق.
اداي شال قارق-قارق كۇلدى:
— كەرەك بولسا، كەرەگەنى ۋىعىمەن قوسا ال! تەك شاڭىراعىمىزدى قالدىرساڭ بولادى، — دەپ جاڭا جۇرت الدىندا شالقاقتاپ وتىرىپ، زىركىلدەپ سويلەيتىن ءاپايتوس شال تاعى دا كەڭك-كەڭك كۇلدى. ءبىراق ول كالەننەن سونشا كەرەگەنىڭ نەگە قاجەتى بولعانىن سۇراعان جوق، كالەن دە وعان ول جونىندە ءتىس جارىپ تۇك ايتپاستان قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. ول جونەلگەن بويدا الگى ءاپايتوس اداي شالدىڭ امىرىمەن بۇكىل اۋىل جاۋ تيگەندەي اياعىنان تىك تۇرىپ، الاس -قاپاس ۇيلەرىن جىعىپ، بار اۋىلدىڭ بۇكىل كەرەگەسىن تۇگەلدەي تۇيەلەرگە تيەپ، جونەلتىپ تە جىبەردى. كەرەگە تيەگەن ۇزىن كوش جەتكەنشە كالەن بۇل جاقتا جىگىتتەرىن جيناپ ءازىر تۇرعان-دى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا تۇيەلەردىڭ ارقاسىنان كەرەگەلەردى ءتۇسىردى. كالەننىڭ باسشىلىعىمەن ءۇنسىز قيمىلداعان جىگىتتەر ءتۇن قاراڭعىسىن جامىلىپ ءجۇرىپ، باعاناعى قوڭىر جال مەن قاراۋىل توبەنىڭ اراسىندا قارا وتى مول كەڭ جازىققا كەرەگەلەردىڭ قاناتىن جازىپ، ۇزىننان-ۇزاق جايىپ تاستادى. ارقاسى بوساعان تۇيەلەردى ىزىنشە كەيىن قايتارىپ جىبەردى. سوسىن تاعى دا كالەننىڭ امىرىمەن قاراۋىل توبەگە ارقاسىن تىرەي توقتاعان قالىڭ قولدى بەستەن، وننان قوس-قوس قىپ ءبولىپ ءبارى مازداتىپ وت جاققاندا قۇددى كەكتەگى جۇلدىزدار جەرگە قۇلاپ تۇسكەندەي، جىپىرلاپ الا جونەلدى.
وسى كەزدە باعانا جولدا قالدىرىپ كەتكەن ەكى جىگىت شاۋىپ كەلدى. ات ۇستىنەن اپتىعىن باسپاستان ەكەۋى بىردەي قوسارلانا ءتىل قاتىپ جاۋدىڭ جاقىنداپ قالعانىن حابارلاپ ەدى؛ كالەن ۇندەمەدى. كۇندىزگى اپتاپ ىستىقتا بۇل اراعا ولاردىڭ وزدەرى دە، اتتارى دا شولدەن سىلەسى قۇرىپ جەتەتىنىن ءبىلىپ تۇر. كەلگەن بەتتە بىردەن شابۋىلعا شىعۋعا شاماسى جوعىن دا ويلادى. جانە بۇرىن جاۋدىڭ كوز ۇشىندا قاراسى كورىنسە الدى-ارتىنا قاراماي تۇرا قاشاتىن بۇلاردىڭ ەندى ۇستىنە كەلگەندە دە يمانى سەلت ەتپەي، كەلسەڭ كەل دەگەندەي، جول توسىپ تۇرعان سىڭايىن بايقاعاسىن باتىلى جەتە قويماسىنا كامىل سەندى. سۇيتسە دە، قامسىز بولعىسى كەلمەدى. تاڭ اتقانشا ات تىزگىنىن ساعاعىنان تۇقىرتىپ ۇستاعان جىگىتتەر قىلىش-نايزالارىنا يەگىن سۇيەپ وتىرىپ كوز ءىلىندىرىپ مىزعىپ الدى.
* * *
كالەننىڭ بولجامى ءدال شىقتى: ءتۇن ورتاسى اۋا جەتكەن اق ەسكەر قوڭىر جالعا كوتەرىلگەسىن ات باسىن ىرىكتى. سوناۋ ەتەكتە جىپىرلاعان سانسىز كوپ وتتى كورگەندە جۇرەگى شايلىققان جاۋ بۇل اراعا، بۇنشا قولدىڭ قايدان كەپ قالعانىنا قايران قاپ، جال ۇستىندە ءبىراز ءيىرىلىپ تۇردى دا، سوسىن اتتان ءتۇستى. تاڭ اتقانشا تىرپ ەتكەن جوق؛ كۇزەتتى مىقتاپ قويدى دا، سونان قاشان اپپاق بوپ تاڭ اتقانشا جازعى ءتۇننىڭ قوڭىر سامالى سوققان بيىك جال ۇستىندە ەستەرىنەن تانا قاتىپ ۇيىقتاپ ەدى.
بۇل ءتۇنى كىرپىك ىلمەگەن كالەن قوڭىر جالدان كوزىن العان جوق. بۇل ءتۇنى ولار دا، بۇلار دا قىبىر ەتپەدى. تەك اندا-ساندا الدەبىر تەر قاتقان ات ەر-تۇرمانىمەن سىلدىراتىپ سىلكىنىپ قالادى. سوسىن سوناۋ ەتەكتەگى قوڭىرلىق اراسىنان شەگىرتكەنىڭ شىرىلى بولماسا، قۇلان ەلەڭ ەتەر ونان باسقا بوگدە بىردە-بىر دىبىس بولعان جوق-تى. تەك تاڭ ساز بەرگەن ءبىر مەزگىلدە جاۋ اسكەرى توقتاعان قوڭىر جالدان تاڭمەن تالاسا ويانعان الدەبىرەۋلەر كورىندى. كوپ ۇزاماي قوڭىر جالدىڭ ءۇستى قاپەلىمدە ادام-قاراعا تولىپ، ابىر-سابىر، قاۋىرت قيمىل، قاربالاس باستالدى. ىلە-شالا ءبورى جاپىرلاپ اتقا وتىرعاندا مىنالاردىڭ قارامى بۇل ويلاعان شامادان الدەقايدا كوپ كورىندى.
— جىگىتتەر دايىن با؟ — دەدى كالەن قاسىنا كەلگەن ۇزىن قاراعا.
— دايىن.
قوڭىر جالدىڭ ۇستىندە قاتار تۇزەپ شەرۋ تارتقان قالىڭ قول لەزدە ەكىگە ءبولىندى. انادان گورى مولىراق ۇلكەن لەگى ۇمسىنىپ ىلگەرى شىقتى دا، قارامى ازىراق ەكىنشى لەگى باستاپقى ورنىنان تىرپ ەتپەي، ءيىن تىرەسىپ تۇرىپ قالدى.
— كالەن اعا-اا... كالەن اعا-اا...
ءدال قاسىنان ابلىعىپ شىققان مىنا ءبىر داۋىس كالەننىڭ جىنىنا ءتيدى. ونسىز دا قوڭىر جالدىڭ ۇستىندە ءيىن تىرەسكەن قولدىڭ الگىدە اتتارىن اڭىرىن باستىرىپ ىلگەرى وزعىنداپ شىققان العاشقى لەگى كەنەت قىلىشىن قىناپتان جارق-جۇرق سۋىرىپ الا سالا ىلديعا قاراي ات باسىن اعىزىپ قويا بەرگەنىن كورىپ تۇرعان-دى. ءبىراق قىبىر ەتكەن جوق، تەك قوڭىر جالدىڭ باسىنان ەتەككە قاراي سەلدەي جوسىپ كەلە جاتقان قالىڭ قولدىڭ دۇبىرىنە الدەن دەلەبەسى قوزىپ، تىقىرشي باستاعان تاقىمى استىنداعى تورى اتتى تىرپ ەتكىزبەي، تىزگىنىن تۇقىرتىپ الدى. بۇرىن بۇلار ىلعي قاشىپ، انالار ىلعي تۇرا قۋاتىن ەدى. بۇل جولى ولار بۇرىنعىداي بار اسكەرمەن لاپ قويعان جوق. بەلدەسىپ كۇرەسەتىن بولعاسىن، ۇرىس ءادىسىن وزگەرتىپ اۋەلى شابۋىلعا جالاڭاش قىلىشى جالاقتاعان اتى ۇشقىرلاردى جىبەردى. اتى ۇشقىرلار قارسى الدىندا «كەلسەڭ كەل» دەپ قارا اعاشتاي توسىپ تۇرعان قولعا قىرعيداي تيە بەرگەندە مىنا جاقتان كەيىنگە ساقتاعان ەكىنشى لەكتى ۇرىسقا سالىپ جىبەرمەك ەدى.
— كالەن اعاا!.. كالەن اعا!..
ۇزىن قارا ما، الدە باسقا ما، بىرەۋ كالەنمەن ۇزەڭگى قاعىسىپ قاتارلاسا بەردى. قالعانداردىڭ دا قاتارى قوزعالىپ كەتتى. جاڭا عانا ات بويى كەيىن تۇرعان جىگىتتەر دە قاپەلىمدە سىعىلىسىپ، وزىمەن قاتارلاسىپ قالعان ەكەن. كالەن سوندا دا قىبىر ەتپەدى. قارا سۇر بەتى قۋقىلدانا تۇسكەن. سونان با، انشەيىندە ونشا بايقالا قويمايتىن بەتىندەگى بۇجىرلار بوزارىپ، سۇيىق مۇرت تەبەن ينەدەي تىكىرەيىپ-تىكىرەيىپ اپتى. كوزىن ءبىر جاققا بۇرماي تۋرا الدىنا تىگىپ العان. ەكى كوزى قوڭىر جالدى دۇبىرلەتىپ ىلديعا قاراي قاپتاپ كەلە جاتقان قولدىڭ الدىنداعى قارا جال، قۇلا اتتى وفيسەردە. مىناۋ وزگەلەر سياقتى قىلىش ۇستاعان قولىن وڭدى-سولدى سىلتەپ كەلە جاتقان جوق؛ قىراتىن-جوياتىنداي، ەسەرلەنىپ، قۇردان-قۇر قوقىراقتاعان دا جوق؛ قوس قۇلاعىن جىمىپ العان قۇلانىڭ ۇشقان قۇستاي ىلگەرى سوزعان ۇزىن موينىنا كەۋدەسىمەن ىلگەرى سوزىلىپ جابىسىپ اپتى. بىرمە-بىر ايقاستا كۇشپەن الماسا، مىنا كاپىردى ادىسپەن الا الماسىن كالەن سول ارادا ويلادى ما، جوق پا، بەلگىسىز، ويلاسا دا تەك ءبىر ءسات، ءبىر قاس قاعىم قاپەرىنە كىرسە كىرگەن شىعار. ءدال وسى ءقازىر ونىڭ ەسىل-دەرتى مىنا وفيسەر جولىندا جايۋلى جاتقان كەرەگەنى كورگەندە قايتەر ەكەن دەپ، سول ءساتتى شىدامسىزدانا كۇتىپ تۇر ەدى... ە، مىنە!.. وفيسەر كەرەگەگە باسقالاردان بۇرىن جەتتى. ءبىراق تىزگىنىن تارتىپ ۇلگىرمەدى. ار جاقتان اعىزىپ كەلگەن بەتتە الدىڭعى ەكى اياعىن كەرەگەنىڭ كوزىنە تىقتى دا باسىن باۋىرىنا الىپ وماقاسا قۇلادى. ۇستىندەگى وفيسەر قىلىش ۇستاعان قولى باسىنان اسا ءبىر ەربەڭ ەتتى دە، قارا جال، قۇلا ايعىردىڭ موينىنان اسىپ ءتۇسىپ اناداي جەرگە دومالاپ-دومالاپ كەتتى. سول سول ەكەن، سوڭىنداعى قالىڭ كوپىر دە بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەرەگەگە كيلىگىپ، وماقاسىپ وپىر-توپىر قۇلاپ، اياعى سىنعان، ومىرتقاسى ۇزىلگەن اتتار جان داۋسى شىعا شۇرقىراپ، ادامدار شىڭعىرىپ، قوڭىر جال مەن قاراۋىل توبە اراسىنداعى كەڭ القاپ قاپەلىمدە ادام ايتسا نانعىسىز الەم-تاپىرىق بولدى دا كەتتى.
وسى ءساتتى توسقان كالەن وڭى مەن سولىنا جىلدام كوز تاستادى. قولى دا قىناپتا تىنىش جاتقان قىلىشقا بارىپ قالعان ەدى؛ ەندى ءبىر قيمىلمەن جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ الا سالا: «جىگىتتەر، قاپتا!» — دەپ ايقاي سالعالى وقتالعاندا... و، اللا، قۇددى جەر استىنان جارىپ شىققانداي، قيقۋ سالعان الدەبىر كوپ داۋىسقا كوپ تۇياقتىڭ ءدۇبىرى قوسىلدى دا، اۋزىن اشىپ ۇلگىرمەگەن كالەن قالت ەتىپ توقتاي قالدى. تۋ سىرتىندا سىعىلىسىپ تۇرعان ساربازدار دا اسپان استىن دۇرىلدەتىپ الىپ بارا جاتقان مىنا ءدۇبىردىڭ قايدان شىققانىن قاپەلىمدە بىلمەي قالىپ ەدى؛ كالەن ولاردان بۇرىنىراق كوردى: وزدەرىنىڭ كوز الدىندا اتتار، ادامدار وماقاسىپ ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قۇلاپ، وپىر-توپىر بوپ جاتقان اقتارعا ەكى بۇيىردەن ءبىر ساتتە بۇيقۇت تيگەن وڭشەڭ نايزالى-قىلىشتى كوپ اتتى قيقۋلاپ ءتونىپ قالعان ەكەن. كالەن قىلىشقا بارىپ قالعان قولىن تارتىپ الدى. بۇجىرلارى بادىرايعان قاراسۇر بەت كەنەت جادىراپ، استىندا تىقىرشىعان تورى اتتىڭ ساۋىرىنا قاراي شالقالاي بەرە قارق-قارق كۇلدى.
— كالەن اعا... كالەن اعا، بۇلار كىم؟ — كالەن كۇلكىسىن كىلت تىيدى.
— كىم بولۋشى ەدى، ەر ادايلار دا!
— سوندا... سوندا ءبىز قايدا قالدىق؟
— جولدى وسىلارعا بەرىڭدەر!
— ءبىز شە؟
— ءبىز دەم الامىز. كانە، اتتان تۇسىڭدەر.
بۇلار وسى ارادا ءبىراز ايالدادى. اتتارىن تىنىقتىردى. كىر-قوڭىن جۋدى. اداي جىگىتتەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى ۇيىنە شاقىردى. كۇندە-كۇندە قۇداي جولى ساداقا بەرىپ، انا ۇيدە، مىنا ۇيدە اقسارباس سويىلىپ جاتتى. جاۋ قاشىرعان كوڭىلدى جىگىتتەر اپاق-شاپاق ارالاسىپ، بۇگىن تانىسسا ەرتەڭ اداي، تابىننىڭ باسى بوس قىزىنا ۇيلەنىپ، ول از دەگەندەي بەسىكتەگى بالالارىن اتاستىرىپ، تۋىس بوپ جاتتى. لەپىرگەن ەت قىزۋ ۇستىندە بۇلاردىڭ ەشقايسىسى ءازىر ەرتەڭگى كۇندى ويلاعان جوق. بۇلار سوڭىرا تالاي جىل، جىلدار ءوتىپ، دۇنيەگە بۇلاردان كەيىن تالاي ۇرپاق كەلىپ، ولار دا بۇلار سياقتى مىنا ادىرا قالعىر اتا-بابا جەرىن قايتسەم كوگەرتەم دەپ جانىن جالداپ، قاجەت بولسا، قانىن، تەرىن توگەتىنىن دە ويلاعان جوق-تى. سوڭىرا، كوپ جىل وتكەسىن اق اسكەرلەر وپىر-توپىر قىرىلعان مىنا كەڭ القاپتىڭ جۇرت اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ «سولدات قىرعان» اتالاتىنىن دا تاپ سول كۇنى كالەن دە، كالەننەن باسقالار دا بىلگەن جوق-تى.
سونان اي ءوتتى. «ەل قۇلاعى-ەلۋ». ءۇي مەن ءۇي، ەل مەن ەل اراسىنداعى ىبىر-سىبىر قاراپ جاتپادى. بۇل جاققا جولى ءتۇسىپ، سوناۋ ارقادان، اقتوبە، ارال وڭىرىنەن كەلگەن الدەبىرەۋدىڭ الدەكىمگە ايتقان الىپ قاشتى سىپسىڭى اپ-ساتتە اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، بىرەۋدەن بىرەۋ قۇلاقتانىپ، كوپ ۇزاماي دابىراعا اينالىپ: «ويباي، اق؛ پاتشا قاھارعا ءمىنىپتى. ورىنبوردان اسكەر شىعىپتى. كوپتىگىنەن جەر قايىساتىن كورىنەدى»، — دەپ ەل ءىشى دۇڭكىلدەپ الىپ بارا جاتتى.
كالەن جىگىتتەرىن جيىپ الدى: «ءوزىمىزدىڭ جاعدايىمىز كەلىستى» دەپ جاتا بەرگەنىمىز ءجون بولماس. ەلگە بارالىق»، — دەدى.
جىگىتتەر دە سونى ءجون كوردى دە اتقا وتىردى.
* * *
ءسۇيتىپ، ءبىر ايدىڭ ءجۇزى اۋعاندا كالەننىڭ قولى ۇلىقۇم وڭىرىنە قايتىپ ورالعان ەدى. شىنىندا دا، بەر جاعى اقتوبە، ار جاعى ورىنبوردان شىققان كوپ اسكەر اۋىل ءۇستىن باسىپ جاتىر ەكەن. سوڭىندا سۇيرەتكەن زەڭبىرەكتەر بار. كالەن قارسىلاسا المادى. قارۋى مىقتى، كۇشى باسىم جاۋدىڭ قاراسى كورىنسە بولدى اپىر-جاپىر اتقا وتىرىپ، الدى-ارتىنا قاراماي ۇرا قاشتى. بۇل جولى دا باياعىداي جان ساۋعالاپ، سوڭىنا سۇعىن قاداپ تۇسكەن جاۋ اسكەرىن شۇبالتىپ، تاعى دا قىرعا، ويعا، تاۋعا، سۋسىز ءشول دالاعا، جاپان تۇزگە قاشتى.
اتتار بولدىردى. ادامدار دا تيتىعى قۇرىدى. ءبىراق ءبارى ءۇنسىز. اشتىققا شىداسا دا، شولگە شىداماي نەبىر ورتتەي ىستىق كۇندەرىندە اۋزىن ورامالمەن بايلاپ العان ساربازدار جۇلىنىن ۇزەردەي قورت-قورت جەلگەن ات ۇستىندە باسى سالبىراپ ءۇن-تۇنسىز كەلە جاتادى. وبالىنا نە كەرەك، وسى جولدا قانشا قيىندىق كورىپ، ازاپ شەكسە دە، باسىن بايگەگە تىككەن جىگىتتەردىڭ بىردە-بىرى ءالى قىڭقىلداپ نارازىلىق بىلدىرگەن جوق. بۇرىن-سوڭ باسىنان بۇنداي قيىندىق كەشپەگەن جاندار. كوبى كەشە كالەننىڭ وزىمەن بىرگە سۋ كەشكەن قارا بورباي بالىقشى. قالعاندارى مالى جۇتقا ۇشىراپ، تەڭىزگە كەپ ساعالاعان مالشى، جالشى. ءبارى دە ات ۇستىندە وتكىزگەن مازاسىز قۋعىن-سۇرگىندە قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ، ىشتە قايناعان ىزادان قاتۋلانىپ تاستاي شىمىرتىپ العان. كالەن كەيدە بۇلاردىڭ قانشا كۇننەن بەرى ءۇنسىز سازارعان تۇرىنە قاراپ: «شىركىندەردىڭ ءتىل-جاعى بايلانىپ قالعان با؟» — دەپ تاڭدانادى.
ءبىر جولى شىنداپ قۋعان جاۋ بۇلاردى قىرعا قاشسا دا، ويعا قاشسا دا ىزىنەن قالماي، كۇنى بويى وكشەلەپ قۋدى دا وتىردى. كۇن باتتى. قاراڭعى ءتۇستى. اتتار دا، ادامدار دا شارشادى. ات ۇستىندەگى ۇزاق جورتۋىلدىڭ تالايىن كورگەن كالەن دە سول كۇنى قاتتى قالجىراپ، ەر ۇستىندە ەكى قۇيىمشاعىنا كەزەك وتىرىپ قيپاقتاي باستاعان-دى. ۇزىن قارا قاتارلاستى:
— توقتاساق قايتەدى؟
— شىدا!
كالەن سونان ارتىق ءتىل قاتپادى. سىدىرىپ كەلە جاتقان تورى اتقا تاقىمىن قىسىپ شابا جونەلدى. سونان ايسىز قاراڭعىنى جامىلعان قول ءبىر جەرگە توقتاماي تۇنىمەن جورتىپ -جاۋدان قارا ءۇزىپ كەتىپ ەدى. كۇن شىعا قاۋقيعان جىڭعىل، قىزىل تۇزگەن بوي كوتەرگەن اڭ شاعىل قۇمعا ات باسىن تىرەي توقتادى. قارا تەرگە مالشىنعان اتتار تاقىم استىندا تالتىرەكتەپ، ءتورت اياعى دەنەسىن ازەر كوتەرىپ، ىرس-ىرس ەتەدى. ەر ۇستىندە ازەر وتىرعان جىگىتتەر دە ۇزەڭگىدەن اياعىن سۋىرعان بويدا ءتۇن سالقىنىن بويىندا ساقتاعان اپپاق اق قۇمعا ەتپەتتەي-ەتپەتتەي جىعىلدى. سول بويدا ءبارى دە ەس-تۇسىنەن تانا ۇيىقتاپ كەتكەن-دى. سونان تەك سيىر ساسكەدە ءبىر- اق وياندى. وندا دا ورتتەي ىستىق كۇنگە شەكەسى قىزىپ، ءشول قيناپ قاتالاپ بارا جاتقاسىن ويانعان ەدى. كالەن دە وياندى. كۇن وتكەن باسى كوتەرتپەي، قوس شەكەسى سولقىلداپ سىنىپ بارادى ەكەن. تۇرۋعا ەرىنگەسىن دەنەسىمەن ىلگەرى جىلجىپ قول سوزىمداي جەردە قاۋقيعان الدەبىر قىربىق بۇتا باۋىرىنداعى بولار-بولماس كولەڭكەگە باسىن تىعىپ پانالادى دا، قالعان دەنەسىن كۇندە قالدىرىپ، سۇلىق جاتتى. كوزىن قانشا جۇمسا دا وسىدان كەيىن ۇيقى ورالمادى. سوسىن باسىن كوتەردى. سولقىلداپ اكەتىپ بارا جاتقان شەكەسىن الاقانىمەن قىسىپ ءبىراز وتىردى.
بۇل كەزدە جىگىتتەر دە تۇرعان ەدى. ءبارى دە اۋزىن ورامالمەن تارتىپ بايلاپ اپتى. ءقايسىبىرى قاتقان قۇرتتى قىتىر-قىتىر شايناپ، تامسانىپ سىلەكەيىن سورادى. بۇل نەتكەن زاڭعار جاندار؟ ءبىرى بولماسا ءبىرى نەگە جاق اشپاي، سازارىپ العان؟ بۇلارى قالاي؟ انە، ءبارى ءبىر كىسىدەي ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ، ات ارقاسىنان ەر-تۇرماندى الدى. تەر مالشىعان تەرلىكتىڭ سۋ جاعىن جوعارى قاراتىپ قاۋقيعان بۇتاعا تاستاي سالدى. سوسىن ۋىسىن تولتىرىپ ءشوپ جۇلدى دا، وتىن الا الماي، باسىن جەرگە سالىپ تۇرىپ قالعان اتتاردىڭ ومىراۋىن، قولتىعىن ءسۇرتتى. سوسىن قان سورپاسى شىققان اتتاردىڭ تەرلىك استىنداعى اڭ سورتاڭ ايعىزدى ۋىسىنداعى شوپپەن ارى-بەرى وسقىلاپ، ىسىپ-ىسىپ جىبەردى. سونسىن ءبىرى بۇتا تۇبىندە، ءبىرى ات باۋىرىنداعى قوس ۋىس كولەڭكەگە جابىسىپ وتىردى دا، قورجىن تۇبىندە ساقىرلاپ قاتقان قۇرت-ىرىمشىكتى ۋىسىن تولتىرا كوسىپ الىپ، ەكى ۇرتى بۇلتىلداپ-تومەن قاراپ سازارىپ قالعاندارى. نەگە ءۇنسىز؟ نەگە سازارادى؟ الدە ار جاقتارىندا بۇعان ايتا الماي، ىشتەي بۋلىققان قانداي دا ءبىر رەنىش بار ما؟ ە، وندا ويدان-قىردان جينالعان وسىنشا كىسىنىڭ ىشىنەن بۇعان تايسالماي كەلىپ، بەتىنە تۋرا قاراپ، تىكەسىن ايتاتىن قايسار بىرەۋ بولماعانى ما؟ وسى جۇرت نە بوپ كەتكەن؟ الدە، انەبىر قاسقىردان قاشقان سۇر كوجەكتەي، جان ساۋعالاپ جوسي بەرۋدەن جىگەرى قۇم بوپ ءجۇر مە؟ الدى-ارتىنا قاراماي زىتىپ بارا جاتقان سۇر كوجەك كوزىنە ەلەستەگەندە كالەن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى، نازارىن كوتەرمەي، تومەن قاراپ تۇنجىراعان جىگىتتەرگە بۇل ەندى قىجىلسىز كۇلە قارادى. ەسىنە جارموللا تۇرمەسىنەن بوسانىپ شىققان باتاقتىڭ سارىسىنىڭ ەلگە قايتىپ كەلە جاتقانى ءتۇستى. ەرەگىسكەندە، تۇرمەنىڭ تار قاپاسىندا دا جىگەرى موقا ماعان ءور مىنەز، وجەت جاستىڭ الگىبىر: «ون ەكى اي قىز كورمەگەن سورلى باسىم، قاتىنعا تەزەك تەرگەن قايىرىلىپپىن»، — دەپ ءوزىن-وزى مىسقىلداعانداي، جولدا كەلە جاتىپ ايتقان اسقاق ءانىن وسى ارادا، تاپ وسى ءقازىر وسى مىنا ۇنجىرعاسى تۇسكەن شيكى وكپەدەي، جىگەرسىز، جاسىق ەنەڭدى ۇرايىنداردىڭ الدىندا ايقايعا باسىپ جىبەرگىسى كەلدى. بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە قاشاننان بەرى زىعىرى قايناپ جۇرگەسىن بە، قارا بۇجىر بەتىنە سايقىمازاق كۇلكى لىپ ەتىپ ويناپ شىعىپ ەدى. ءىن تۇبىنەن، ارىدەن جىلتىراعان جىلان كوزدىڭ جانارىنا ءبىر سونداي قيقار، وجەت ۇشقىن لاپ ەتە ءتۇستى دە، تەز ءوشتى. جالبىراعان قاباق ىلە-شالا قايتا جابىلىپ تۇنەرە قالدى. «قۇرسىنشى يت ءومىر! بۇيىرسا، ءبىر كۇنى بۇنى دا يتشىلەپ وتكىزەمىز عوي».
* * *
بۇلار قۇدىق ىزدەپ ءبىراز ساندالدى. سونان تەك ەل جاتاردا اتتارىن اقىرىن باستىرىپ كەلە جاتقان قول ءبىر بيىك جالدىڭ باسىنا كوتەرىلگەندە ىلگەرگى جاقتان وت جىلت ەتتى دە، تەز ءوشتى. ەر ۇستىندە باسى بۇلعاڭداپ كەلە جاتقان كىسىلەر ەلەڭ ەتتى. ءسۇيتتى دە اتتارىن تەبىنىپ، الگى وت جىلت ەتكەن جاقتى بەتكە ۇستاپ شابا جونەلدى. سۇيتسە، قولداعى از عانا مالدىڭ جايىمەن ايدالادا وتىرعان ون شاقتى ءۇي ەكەن. ەر-ازامات ەرەۋىلدەپ جاتقان جىگىتتەرگە قوسىلىپ كەتكەندە، بۇندا تەك بالا-شاعا قاپتى. كالەن بۇلارمەن تىلدەسكەندە، جىگىتتەر انا جاقتا سۋى كۇرپىپ، اۋزى-مۇرنىنان شىققان ءۇش قۇدىقتىڭ باسىندا ۇيمە-جۇيمە بوپ جاتتى.
ادايلاردان ورالعاننان بەرگى كۇندەر بۇلارعا اسا اۋىر ءتيدى. ءبىر كۇن بەل شەشىپ جاتپاي، ىلعي ات ۇستىندە قۋعىن-سۇرگىندە جۇرگەن جىگىتتەر ءقازىر ءبورى شەتىنەن قۇس ۇيقىلانىپ العان-دى.
قالت ەتكەن-قالت ەتكەندە كوزىن ءسال جۇمىپ، قايتا اشسا بولدى، ات سوعىپ قالجىراپ تۇرعانىنا قاراماستان تۇلا بويى ساتتە سەرگىپ سالا بەرەتىن.
تاڭ ساز بەرگەن ەلەڭ-الاڭدا كەيىنگى جاقتان قاراۋىلعا قالدىرىپ كەتكەن جىگىت ەس-تۇسى قالماي قۇيىنداتىپ كەلە جاتتى. كالەن تىزەسىنە تىرەگەن قامشى سابىنا ماڭدايىن قويىپ قالعىپ كەتكەن-دى. قامشى سابى باتقان شەكەسىن الاقانىمەن ءبىر ۋقالاپ جىبەردى دە، ورنىنان اتىپ تۇردى. كوز ءىلىندىرىپ مىزعىپ العان جىگىتتەر دە اسىعىس اپىل-عۇپىل تۇرىپ جاتتى.
از عانا ايالداسا دا اتتار كادىمگىدەي ءال جيعان ەكەن، سالعان جەردەن قاتتى ءجۇرىپ، قۋعىنشىلاردان قارا ءۇزىپ العاسىن بۇلار سول كۇنى كەش تۇسكەنشە ءبىر جەرگە توقتاماي يت بۇلكىلگە سالدى دا وتىردى. كۇنى بويى بورباي سوزعان اتتاردىڭ بۇنان ارتىق جۇرىسكە شىداماسىن بىلگەن كالەن قاس قارايا بەرگەندە ءوزى بىلەتىن شەگەندى قۇدىققا جەتتى دە توقتادى. ەستۋى بويىنشا، قۇدايمەندە بولىستىڭ اۋلى بۇل ارادان ونشا قاشىق ەمەس-تى. سونان بۇلار ەل جاتقاسىن اتقا قايتا وتىرىپ، بولىس اۋلىنىڭ ورىستەگى جىلقىلارى مەن تۇيەلەرىن قۋىپ اكەتتى. جىگىتتەر ات الماستىرىپ ءمىندى. بولىس اۋلىنان قاشىپ كەلگەن جىگىت: «ەلامان مەن رايدى كەمەگە وتىرعىزىپ، ارالعا جونەلتىپ جىبەردى. ونىڭ ار جاعى نە بولعانىن بىلمەيدى. ەل ىشىندەگى قاڭقۋ اڭگىمەگە قاراعاندا، شاماسى، ءسىرا، مايدانعا جىبەرەتىن سىڭاي بار ما، قالاي...» — دەپ مىڭگىرلەدى. سۋ ءىشىپ، كىشكەنە ءال جيعاسىن تەرىن ءسۇرتىپ وتىرىپ، الگى جىگىت تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. بۇل جولى ول كالەندى قولعا تۇسىرە الماي ابدەن ىزا بولعان بولىس ويازدان كەلگەن اسكەرگە جار باسىنداعى بالىقشىلار اۋلىن شاۋىپ، بۇلىك باسى كالەننىڭ قاتىنىن، بالاسىن، سوسىن سول اۋىلدىڭ ەندىگى باس كوتەرەرى-موڭكە مەن دوستى تۇتقىنعا الۋ كەرەك دەپ اقىل بەرىپتى. كالەننىڭ قورىققانى وسى ەدى. ول جىگىتتەردى تەز كوتەرىپ، ءتۇن ىشىندە جاعاعا تارتتى. كەلگەن بەتتە بالىقشىلار اۋلىن دۇرك كوتەرىپ، كارى دەمەي، جاس دەمەي ءبارىن اپىل-عۇپىل تەگىس اتقا، تۇيەگە وتىرعىزدى. بۇرىنعىداي سىباي-سالتاڭ ەمەس، قاتىن-بالا، كەمپىر-شال بولعاسىن كالەن ساقتىق جاعىن قاتتى ويلادى. بۇل جاقتىڭ وزدەرىنە ءقاۋىپتى بولارىن دا ويلادى. اسىرەسە، جاس بالالاردىڭ ءتۇن قاتقان مازاسىز ءجۇرىستى اۋىرلاپ، قىڭقىلداپ جىلاعانىنا قاراماستان ۇنەمى ۇدەرە تارتىپ وتىرىپ، ۇلىقۇم مەن كىشىقۇمعا جەتتى. وسى ولكەنىڭ وتى، سۋى مول كەڭ القابىن كوسىلە جايلاعان ىرگەلى رۋلار — تىلەۋ-قاباق، ءتورتقارا، تاما اۋىلدارىنىڭ ءۇستىن باسىپ جوعارىعا ورلەي تارتتى دا وتىردى.
بۇلار جۇرگەن جەردىڭ بارىندە دە باسى ءبۇتىن ءۇي قالماپتى. قاي اۋىلدىڭ دا ەر-ازاماتتارى ات ۇستىندە. قايتەرىن بىلمەي، كەڭ دالادا ارلى-بەرلى جوسىل، اقساقالدارمەن اقىلداسىپ، باسقا لاج قالماعاسىن، اقىرىندا ءبارى كالەنگە قوسىلدى. ال، كالەننىڭ سوڭىنا ەرگەن جىگىتتەردىڭ قازىرگى قارامى مىڭنان استام. بۇل وڭىردەگى ەل ىشىندە تىلەۋ-قاباق ەجەلدەن ەرلىكتى سۇيەتىن جاۋىنگەر رۋ. ەر-ازاماتتارى كەشەگى جىلدارى مىنا جاعى-قاراقالپاق، انا جاعى ورىنبورعا، جەم بويىنا استىققا بارىپ ءجۇرىپ قولعا تۇسكەن قارۋ-جاراقتى ساتىپ الا بەرىپتى. كالەنگە قوسىلعان تىلەۋ-قاباق جىگىتتەرىنىڭ ءبىرقاتارىندا نايزا-شوقپاردان باسقا-بەساتار، قىلىش بار ەكەن.
كالەن ءبىر اۋىل، ەكى اۋىل ەمەس، بۇكىل حالىق ەرەۋىلدەپ جاتقان سوڭ كىسى-قارانىڭ باسى قۇرالعانىن قۇپ كوردى. ەرتە مە، كەش پە، الدا ءبىر سۇراپىل شايقاس بولارى ءسوزسىز. بۇل جاققا دا ويازدان اسكەر شىققان. قازىرگى بەتى قاتتى. جولىندا كەزدەسكەن اۋىلداردى قاق قاقساتىپ، قىرىپ-جويىپ كەلە جاتقان سۋىق حابار ەل ءىشىنىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، دۇڭك-دۇڭك ەستىلىپ جاتتى. كالەن بۇكىل ارال وڭىرىندە ات تۇياعى جەتەتىن جەردە باسى ءبۇتىن اۋىل الماعانىن كورىپ ءجۇر. قايدا بارسا دا كوشكەن، بوسقان ەل. ساسقان حالىق. داعدارعان ەر-ازامات. ءدال بۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ول ءالى بىلگەن جوق. قاشانعى وسىلاي قاتىن-بالانى ىزعىتىپ، تۇيە قومىندا قاشا بەرەدى؟ الدا تابان تىرەيتىن، توقتايتىن جەر بار ما؟
شۇبالعان كوش اقىرىن قوزعالادى. تۇيە ارتقان تەڭ-تەڭ جۇكتىڭ و جەر، بۇ جەرىنە بايلاعان شىلاپشىن، لەگەن، شەلەك، شاينەك جول بويى سالاقتاپ داڭعىر-دۇڭعىر. كەبەجە كەنەرىنەن موينى قىلقيعان جاس بالالار كوش قاپتالىندا اياعىن ازەر الىپ كەلە جاتقان شەشەلەرىنە قىڭقىلداپ اس-سۋ سۇرايدى.
كوش باسىندا سۋدىر احمەت پەن موڭكە. سۋدىراق كوڭىلدى! وعان قايتا وسىنداي ابىر-سابىر ۇنايدى. استىندا ۇرىنشاق ۇركەك بايتال. كورىنگەننىڭ بارىنەن ۇركىپ، ەر ۇستىندە قوڭىرايىپ وتىرعان سۋدىر احمەتتى تالاي جەردە تاستاپ كەتە جازدادى. ال، قارت بالىقشىنىڭ استىندا قارنى جەر سىزعان ازبان كوك. جاعادان شىققالى كوش قاپتالىندا قايىس تىزگىن قولىنان ءتۇسىپ مۇلگىپ وتىرعانى. كۇن قارىعان كوزىن وسىدان قاشان ىستىق قايتىپ، كولەڭكە باسى ۇزارعانشا اشا قويمايدى. جولدىڭ ەكى بەتىندە اۋىزعا ىلىگەر ءشوپتى ءجۇرىپ كەلە جاتىپ تا جالماڭداپ جۇلىپ جەپ، وتىن الىپ وتىراتىن قويشى تۇعىردىڭ باس ەركىن وزىنە بەرىپ قويعان. جول بويى اۋىز اشپايدى. كۇنۇزىن قاسىندا الدەنەنى سۇڭقىلداپ سوعىپ كەلە جاتاتىن سەرىگىنە قۇلاعىن توسىپ، ءوزى سول باياعى ۇيقىلى-وياۋ قالپى، تەك جالماڭداپ جەردەن باسىن كوتەرمەي قويعان اتتىڭ موينىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ بارا جاتقاندا عانا تىزگىنگە قول سوزادى. سونى بايقاعان سۋدىر احمەت جول-جونەكەي شىقىلىقتاپ كۇلىپ، ونى قىلجاق قىلىپ ءماز. بىرەۋ-مىرەۋ قاسىنا جاناسا قالسا ونى دەرەۋ قامشى سابىمەن ءتۇرتىپ، يەگىمەن موڭكەنى نۇسقايدى:
— مىناعان قاراش!
— قايتەسىڭ؟..
— اۋ، قايتكەنىڭ نە؟ قازىرگىدەي جاۋگەرشىلىك زاماندا، وسى جۇرتتىڭ جەل جاعىنا ۇستايتىن پاناسى ەمەس پە؟! شىركىننىڭ ءسۇدىنىن قاراش!
— قوي ءارى! بوسقان ەلدىڭ كىسىسىندە ءسۇدىن قايدان بولسىن؟!
— وۋ، قۇداي دا ۇرعاندى ۇرادى. تەكسىز نەمە ەمەس پە؟! قارا بورباي جامان نەمە عوي. قۇداي كەم جاراتقاسىن، كالەنجان قانشا تەڭگەرەم دەسە دە، سەن ونىڭ كەسكىنىنە قارا. كاپىر، اتقا وتىرعاندا ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ وشاق باسىندا وت جاعىپ وتىرىپ، كوسەۋگە سۇيەنىپ، قالعىپ كەتەتىن كىر بالاق جامان قاتىننان اۋسايشى. حي-حي...
وقتا-تەكتە كوش باسىنا كالەن سوعادى. موڭكە سول كەزدە عانا ەڭسەسىن كوتەرىپ، قاسىنا كەپ اتىن قاتارلاستىرا بەرگەن كالەنگە مويىن بۇرادى. تاس توبەدە شاقىرايعان كۇندى قولىمەن كولەگەيلەپ:
— اپىر-اي، مىنا دالا نەتكەن ءتۇپسىز ەدى. تەڭىز جاعاسىنان شىققالى تۇياعىمىز قىبىرلاپ ءجۇرىپ كەلەمىز. ءالى الىس پا؟ — دەدى.
— شىنىن ايتقاندا ءوزىم دە بىلمەيمىن...
— ءيا، مەنىكى دە جەل قۋعان قاڭباقتان ءجون سۇراعانداي عوي.
— شارشاعان شىعارسىڭ.
— وي، مەنى قايتەسىڭ؟ مەن يت جىرتقان قارا تەرى. تەك قاتىن-بالانى بەكەر قوزعادىڭدار ما دەپ...
— قايتەيىن، تاڭىربەرگەنگە سەنبەدىم.
— ونىڭ دا دۇرىس شىعار. ادام ادامعا سەنبەيتىن زامان عوي.
كالەننىڭ قارا بۇجىر بەتى بۇل كۇندەرى كۇنگە كۇيىپ تۇتىگىپ كەتكەن ەدى. الگىدەن كەيىن جاق اشپاي، اقىرىن باسقان ات ۇستىندە قامشى ۇستاعان قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ تۇنجىراي ءتۇستى. ءوزى ءوز بولىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەلى بۇنىڭ، ءسىرا، ەل بيلەۋ، قول باسقارۋ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرىپ پە ەدى؟ بۇل تاقىمى تەردەن كەپپەگەن ۇرى ەدى عوي. قۇدايعا شۇكىر، ول كەزدە ۇرلىقتىڭ جايىن ەشكىمنەن سۇرامايتىن. راس، اۋىل ءۇيدىڭ مالىنا تيگەن جوق. ادەيى ەرلىگىن سىناعىسى كەلگەندەي، بۇل ءوزىن قاشاندا قاتەر مەن قيىندىققا قايراپ سالىپ، ات اياعى جەتەتىن جەرگە جالعىز بارىپ، سوناۋ قياندا جاتقان تۇرىكپەننەن جىلقى الاتىن. نەبىر كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعىدا، تاڭ الدىنداعى ءتۇن سالقىنىندا پىر-پىرلاپ جايىلىپ جاتقان جىلقىنىڭ ىلعي دا ىق جاعىنان كىرەتىن. باياعى بالا كەزدەن بويعا سىڭگەن ماشىقپەن قوس قولىمەن شوقتىقتان تاس قىپ ۇستاپ، اتتىڭ ءبىر قاپتالىنا قاراي اۋناپ تۇسەتىن دە ىلگەرگى جاققا كوزىن تىگەتىن. سونان قاشان تاڭعى سالقىندا پىر-پىر جايىلىپ جاتقان جىلقىعا اتىن جايلاپ باستىرىپ، جانىنا كەلگەندە بولماسا، كولدەنەڭ كوز بۇنى جۋىق ارادا بايقاي قويمايتىن. ەسەسىنە، الگىندەي ات بۇيىرىندە جاتىپ تا ەر ۇستىندە باسى بۇلعاقتاپ قالعىپ-شۇلعىپ وتىرعان بەيقام جىلقىشىنىڭ الدىنداعى ءبىر ءۇيىر جىلقىنى بىلدىرمەي، ىڭ-شىڭسىز ايداپ اكەتۋدىڭ جولىن بۇل ءوز باسى ءبىر جاننان سۇراپ كورگەن ەمەس-تى. ەگەر جازاتايىم جىلقىسىن الدىرعان جىگىتتەر ءبىلىپ قاپ، سوڭىنان ۇرا قۋعاندا دا، بۇل ونشا ساساق ويماۋشى ەدى. قۋعىنشى ەكەۋ-ۇشەۋ بولسا، بۇل بىلايعى كەزدە بوز شەكپەننىڭ ۇزىن جەڭىنەن ءۇش جاعى بولار-بولماس شىعىپ تۇراتىن جۋان دويىردى زارلەنە كوتەرىپ الار ەدى. سوسىن قاھارىن تىگە قيقۋلاپ كەلە جاتقانداردان ايىلىن جيماستان، جولىندا اتىن كەسەلەپ توسىپ تۇرار ەدى. ال، ەگەر، جازاتايىم قۋعىنشىنىڭ قارامى كوپ بولسا، ە، وندا... بۇل وندا جىلقىنى الدىنا سالىپ قيقۋلاپ قۋا جونەلەتىن. اتى جۇيرىك قۋعىنشىلار سوزىلىپ، جالعىز-جالعىزداپ جەتەتىن. بۇعان دا كەرەگى سول. جاعالاسا كەتكەن جەردە جۋان دويىردى قاشاندا انادان بۇرىن سەرمەپ، جەتكەنىن جەتكەندەي ات ۇستىنەن اۋدارىپ تۇسىرەتىن دە، الدىنداعى جىلقىنى قۋالاپ، ىلگەرى تارتا بەرەتىن.
ەندى ەل باسىنا كۇن تۋىپ، قولعا قارۋ العان ەر-ازامات جان-جاقتان اعىلىپ، جەر قايىسقان قول سوڭىنا ەرگەندە... اپىر-اۋ، ەندى قايتەدى؟ كىمگە مۇڭ شاعادى؟ كىمنەن اقىل سۇرايدى؟ بۇعان قاراعاندا وڭى-سولىن تانيتىن كوزى اشىق ەلامان دا قاسىندا جوق. كالەن ەڭسەسىن تىكتەدى. جولدان بىلاي شىعىپ، شۇبالعان ۇزىن كوشكە كولدەنەڭنەن كوز تاستاپ تۇر. اۋىر جۇك ارتقان تۇيەلەر قاۋقايعان-قاۋقايعان ءسىلتى باس شاعىردان باسقا قىلتاناق ءشوپ جوق، سۋسىلداعان مايساڭ قۇمدى ىڭىرانىپ باسادى. كوش باسىنداعى قاتىندار جاۋلىعىنىڭ ءبىر شەتىمەن اۋزىن بايلاپ العان. ءبارى ءۇنسىز. تەك الدەنەگە كۇيىپ-پىسكەن قاراقاتىن اۋىز جاپپاي شاڭقىلداپ كەلەدى.
— قايىن ەنەم كۇيىندە ەكەن، — دەدى موڭكە كۇلىپ. قاراقاتىن ونى ەسىتكەن جوق. اناداي جەردە جۇرتتان ءبولىنىپ، ءبىر ءوزى جەكە تۇرعان كالەندى كوردى دە، استىنداعى بيەنىڭ باسىن اسىعىس بۇردى. كالەن ونى كەش بايقادى: قاراقاتىننىڭ استىندا جالى كۇدىرەيگەن قۇلا بيە كۇنى كەشە ساپ-ساۋ ەدى، بۇگىن ەرتەڭگىسىن تۇرعاندا اقساپ، الدىڭعى ءبىر اياعىن باسا الماي قاپتى.
— بۇل جانۋارعا نە بولعان؟ — دەدى كالەن.
— قايىن ەنەم ەت جەگىسى كەلگەن عوي، — دەدى موڭكە.
— ا-ا؟
— قىزىلسىراعان عوي.
— قىزىلسىراعانى قالاي؟ كوردىڭ بە، اياعىن باسا الماي قاپتى. انا جولى دا سەنىڭ ەنەڭ استىنداعى سەمىز بيەنىڭ توبىعى شىقتى دەپ...
— بۇعان ىڭىرشاعى اينالعان ارىق جىلقى تاۋىپ بەرمەسەڭ، قوڭى ءتۇزۋ قۇتايمايدى.
قاراقاتىن بۇلاردىڭ ءسوزىن ەسىتپەسە دە، ءبىراق مىنا ەكى ەركەكتىڭ اڭگىمەسى ءوزى جايىندا ەكەنىن ءىشى سەزدى. قارت بالىقشىعا اشۋلى كوزىن الىستان قاداپ كەلدى دە، كالەنمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنا قۇلا بيەنى كيمەلەتىپ كىرە بەردى. انشەيىندە ىلعي توبىعىن قاعىپ جۇرەتىن ۇزىن كويلەكتىڭ ءبىر ەتەگىن جوعارى كوتەرىپ، شالباردىڭ ىشقىرىنا قىستىرىپ اپتى. قولىندا قامشى. قوبىراپ جۇرەتىن شاشتى جەلكەسىنە جيىپ، توقپاقتاي عىپ ءتۇيىپ العان. تىرىلي دەنە ءجۇرىس-تۇرىسقا ىڭعايلى. وزگە قاتىندارداي ەمەس، اتقا دا تاقىمىن تەز ۇيرەتىپ الىپ ەدى.
— ماڭدايىمداعى جالعىز قىزىمدى بەرسەم دە، مەنى ماقتامايتىنىڭدى بىلەم.
— ويباي، ەنە-اۋ، سەنى ىلعي دا سىرتىڭنان ءتىلىم جەتكەنشە ماقتاپ...
— جەتەر! باتىر قاينىم، مىنا حالقىڭ قىرىلۋعا قالدى.
— قۇدىق قاشىق ەمەس.
— شولدەن كىسى ولمەيدى. اشتىق ءولتىرىپ بارادى.
— شۇكىر، بىلامىق بار ەدى عوي؟..
— وي، قاينىم-اي! سەنىكى-باتىر اڭقاۋ دەگەننىڭ كەبى عوي. اش كىسى ارا-تۇرا بولسا دا قان شىعارىپ، شيكىلى-پىسىلى قىزىلداپ الماعاسىن بولا ما؟! قۇداي وڭداعاندا ءازىر، ايتەۋىر، جاۋدىڭ بەتى ارمان قاراپ تۇر. جازاتايىم جابىندىدان جاۋ شىعا كەلسە، كورەرسىڭ دە بىلەرسىڭ، سوڭىڭا ەرگەن مىنا اش-ارىقتاردىڭ ىشىندە قايرات قىلاتىن قاۋقارى بار ءبىر جىگىت تابىلمايدى.
— ءۇيۋلى ەتتىڭ ۇستىندە وتىرسىڭ عوي، — دەدى موڭكە.
— وسى شىرىككە قىز بەرىپ جۇرگەن مەندە ەس جوق. — ىلگەرى جاقتا كەتىپ بارا جاتقان كىسىلەر اياق استىنان الدەنەگە ابىر-سابىر بولدى دا قالدى. اتتىسى اتىن، تۇيەلىسى تۇيەسىن بوربايلاپ، بىر-بىرىنە داۋىستاپ ىلگەرى قاراي ۇمار-جۇمار اسىعىپ بارادى. مىنالاردىڭ بۇلايشا نەگە ابىگەر بولعانىنا كالەن دە، موڭكە دە تۇسىنبەي اقىرىپ تۇردى دا، اتتارىن قىقۋلاپ باستىرىپ، جەلە-جورتىپ كەلسە كوشتىڭ الدى ىلديعا قۇلاپتى. جال-جال نار شوقالاقتاردىڭ ورتاسى تەپ-تەگىس كەڭ القاپ ەكەن. سول القاپتىڭ ورتا تۇسىندا سەلتيگەن سەلدىر قامىس اراسىندا قابىرعاسىن سەكسەۋىلدىڭ تۇبىرشەك تومارىمەن ورگەن ءتورت قۇدىق بار ەكەن. بۇلار كەلگەنشە قۇدىق ماڭى ابىر-سابىر، اتتار، ادامدار توپىرلاپ جينالىپ قاپتى. قاتالاپ ولۋگە قاراعاندا كەزدەسكەن قۇدىقتاردىڭ سۋى كەنەرىنەن اسىپ-توگىلىپ جاتقانىن كورگەندە قاتىندار جىلاپ جىبەردى:
— ءبىزدىڭ دە كوز جاسىمىزدى كورەتىن قۇداي بار ەكەن عوي.
— ە، قۇداي، بەرگەنىڭە شۇكىر. تاۋبە! تاۋبە! — تەك ۇزاعىنان بەر!
قۇدىق باسى اپ-ساتتە ىعى-جىعى، ابىر-سابىر بولدى دا كەتتى؛ داڭعىراعان شەلەك، وقىرانعان جىلقى، شاڭ-شۇڭ داۋىس. كۇنگە كۇيگەن ىسقاياق قارا كىسىلەر سۋ تارتىپ جاتقان قاۋعامەن قۇدىققا تۇسەتىندەي وڭمەنىن سالا ەنتەلەپ وپىر-توپىر. اتتان ءتۇسىپ جاتقان كالەندى دە بايقاعان جوق. كالەندى دە ءشول قيناپ تۇرعان-دى. ءبىراق ول سىر بەرمەي، كەزەرگەن ەرنىن تىلىمەن جالاپ جۇتىنىپ قويدى. وقىرانىپ استاۋعا ۇمتىلعان جەتەگىندەگى اتتى دا تىرپ ەتكىزبەي، تىزگىنىنەن تۇقىرتىپ ۇستاپ الدى. قىراعى كوزى جاڭا كەلە جاتقاندا بايقاعان-دى. بۇلاردان بۇرىن دا وسى اراعا مال-جاندى اۋىل وتىرىپ كەتكەن. تىسكە تيەر قىلتاناق قالماعان قۇدىق ماڭىنىڭ شاڭداعى شىعىپ قاپتى. الايدا وسى اراعا بىرەر كۇن ايالداپ، قاتىن-بالانى تىنىقتىرىپ الماق. تەڭىز جاعاسىنان شىققاننان بەرگى كۇن-تۇن قاتقان سۇرگىندە قان سورپاسى شىققان كولىكتەردىڭ دە بەلىنەن جۇگىن الىپ، وتى-سۋىن قاندىرىپ الماسا، بۇنان ارتىققا شىدايتىن شاما جوق.
سول كۇنى وسى اراعا تيتىعى قۇرىپ جەتكەن كىسىلەر اس ىشۋگە دە شامالارى كەلمەي، قىزىل ىڭىردەن قۇلاعان-دى. كالەن دە قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن. ەرتەڭىنە الدەنەدەن وياندى. نەگە ويانعانىن بىلمەدى. ايتەۋىر، اپالاقتاپ كوزىن اشىپ السا، اينالا توڭىرەك بوزارىپ قاپتى. ۇزىن سارى اتانعان سارى شىلدەنىڭ تاعى ءبىر جايما شۋاق تاڭى سارى قاباقتان باياۋ اتىپ كەلەدى ەكەن. شاعىل قۇم اراسىنداعى وسىناۋ كەڭ القاپتا تىرايىپ جاتقان كىسىلەردەن كوز سۇرىنەدى. ەلەڭ-الاڭداعى كەكشىل مۇنار ىشىندە كوزگە ىلىككەننىڭ ءبارى ۇلكەيىپ كورىنىپ تۇر. اسىرەسە، تۇندە تاڭ اسىرىپ، قاڭتارىپ تاستاعان اتتار مەن ورىسكە شىققىسى كەپ بۇيداسىن تارتىپ ۇرىنىپ تۇرعان جازىلى تۇيەلەر سونادايدان سيراعى سەرەيىپ كاۋكيىپ-كاۋكيىپ كورىنەدى.
كالەن جاستىقتان باسىن كوتەردى. كۇن شىعار الدىنداعى وسىناۋ ەلەڭ-الاڭدا وزىنەن دە باسقا وياۋ تاعى بىرەۋلەر بار سياقتانعاسىن توڭىرەگىنە ابايلاپ كوز تاستاپ ەدى. كۇڭگى-كۇڭگىر سويلەگەن داۋىس قۇلاعىنا كەلدى. ءبىراق قاپەلىمدە قاي جاقتان شىققانىن اڭعارا الماي قۇلاعىن تىگىپ ەدى. سويتسە اناداي جەردە ءبىر توپ كىسى دوڭگەلەنىپ وتىر. جىلان كوزدىڭ جانارىن جىتىلاپ قاراسا، وزدەرى سوڭىنا ەرگەن حالىقتىڭ ءسوز ۇستايتىن اۋزى دۋالى اقساقالدارى. بالىقشىلار جاقتان — موڭكە مەن دوستى كوردى. سۋدىر احمەتتىڭ قوقىرايتىپ كيگەن كيىز قالپاعىن كوزى شالدى. كىسى باسى قۇرالعان جەردەن قالمايتىن سورلى، شاماسى، ءسىرا، توسەكتەن تۇرا سالا دامبالشاڭ، كويلەكشەڭ بويىمەن دەدەكتەي جۇگىرگەن. تىزە ءتۇيىستىرىپ، دوڭگەلەنە وتىرعان كىسىلەردىڭ ورتاسىندا سويلەپ تۇر. ءبىراق بۇرىنعىداي سۇڭقىلداماي، اۋزىن الاقانىمەن باسىپ سىبىرلاي قاپتى. ءبىراق شىدامى ۇزاققا جەتپەدى. كەلەسىدە الدەنەگە اياق استىنان كوتەرىلىپ، ءوزىنىڭ ادەتتەگى ماشىعىنا باسىپ وزەۋرەپ كەتتى. قىزا-قىزا كيىز قالپاقتى باسىنان جۇلىپ الىپ، جەرگە تارتىپ ۇردى:
— Ay! اۋ، اعايىندار-اۋ، وسى وتىرعان التى رۋدىڭ اقساقالدارى ازاماتىمدى اق كيىزگە كوتەرىپ... — دەي بەرگەن-دى. بىرەۋ جاراتپاي:
— ساعان قالعان نە بار؟ قىستىرىلا كەتەتىنىڭ نە؟! — دەپ ەدى.
— ە، مەن نەگە قىستىرىلمايمىن؟! — دەدى سۋدىر احمەت.
— جارقىنىم، قوي ەندى!
— ال، قويمادىم. ال، قىستىرىلدىم... كانە، سەن سوندا ماعان...
— اقىرىن!
— ءاي، سەن ءبۇيتىپ جىنىما ءتيىپ، ەرەگەستىرە بەرسەڭ...
— ءجا، بولدى. انە، كالەن دە وياندى. — اقساقالدار شالعايىن قاعىپ، ورىندارىنان اسپاي-ساسپاي اقىرىن تۇرىپ جاتىر. كالەن شالداردان ءسال ارەگىرەكتە ەكى جىگىت تىزگىنىنەن تۇقىرتىپ ۇستاعان اق ارعىماقتى جاڭا كوردى. قارابايىر قازاقى جىلقى ەمەس. مىناۋ دەگدار مال. اتى شۋلى تەكەجاۋمىتتەن شىققان ناعىز قىلقۇيرىقتىڭ ءوزى. شاراداي كوزى قانتالاپ، ءسول قوزعالسا دا قاز موينىنىڭ قىر ارقاسىندا كەرەگەدەي سۇيىق جال ءدىر-دىر ەتەدى. ارعىماق ءبىر ورىندا تۇرماي سۋلىعىن سوزىپ، شىرق اينالىپ بۇيىرلەپ كەتە بەرەدى ەكەن. كالەن ارعىماقتىڭ قاسىنا باردى:
— پاي-پاي، جانۋار جىلقى-اق ەكەن.
— ۇنادى ما؟
— ايتارى جوق. كىمدىكى؟
— كىمگە لايىق بولسا سونىكى.
كالەن سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي ەكىۇداي تۇر. سونى بايقاعان موڭكە:
— كالەن قاراعىم، سوڭىڭا ەرگەن مىنا حالقىڭ ءارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ اقىرى بۇگىن ءبىر ءپاتۋاعا كەپ وتىر...
قارت بالىقشىدان ءسال كەيىن تۇرعان ءار رۋدىڭ اقساقالدارى دا ىلە قوستاپ، باسىن يزەدى. ءبارىنىڭ نازارى قارت بالىقشىعا اۋدى. ءبىراق بۇرىن جۇرت الدىندا سويلەپ داعدىلانباعاسىن با، جاڭا عانا جادىندا تۇرعان ءسوز قاپەلىمدە اۋزىنا تۇسپەي: «كالەن... ال ەندى، شىراعىم... ءيا، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي. ءيا، سەن... سەن بىلمەيتىن... اپىر-اي، نە دەسەم ەكەن؟..» — دەپ كۇمىلجىپ، توقتاپ قاپ ەدى، سۋدىر احمەت دەدەكتەپ ورتاعا جۇگىرىپ شىقتى.
— كالەنجان، — دەپ ول سالعان جەردەن سايراي جونەلدى. توقتاتپاق بوپ شالعايىنان تارتقان بىر-ەكى كىسىنىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى. — ويباي-اۋ، كەشە جاۋ جاعادان الىپ، ەل تاعدىرى سىنعا تۇسكەندە، سەن بارىمىزگە ايقايلاپ ۇران تاستامادىڭ با؟ وسى تۇرعان ءبارىمىز سەن كوتەرگەن تۋدىڭ استىنا جينالمادىڭ با؟ ەندى بۇگىن سەنىڭ سوڭىڭا ەرگەن ەلىڭ ەسىن جيىپ، باياعى قاسىم سالعان قاسقا جول، قالا بەردى اتا-بابا جولىن ەسكە الىپ، ۋا، كالەن... كالەنجان، ەندىگى جەردە سەنىڭ ەتەگىڭنەن ۇستاماقشى. مىنا التى الاشتىڭ بال اسى سەنى ورتاسىنان وزدىرىپ، ءدال ابىلايشا اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاماقشى. قارادان شىققان حان! كالەن حان!.. حان كالەن! قۇداي ءبىزدى بۇل كۇنگە دە جەتكىزدى. جەتىلدىم عوي... جەتتىم عوي!
سۋدىر احمەت تاناۋى سۋلانىپ بارا جاتقاسىن سىرت اينالا بەرە دىق ەتكىزىپ ءسىڭبىرىپ تاستادى. جاڭا عانا ءار شالدىڭ اۋزىنا ءبىر قاراپ، تۇككە تۇسىنبەي تۇرعان كالەن قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
احاڭ بۇيدەدى، بۇعان سەن نە دەيسىڭ؟ — دەپ ەدى، قارت بالىقشى كالەنگە تۋرا قاراي الماي، كوزىن الىپ قاشا بەردى. ونان باسقالاردىڭ دا ءجۇنى جىعىلىپ، نازارى ءتۇسىپ كەتكەن. قاپ، نە قىلاسىڭ؟! مىناۋ بۇلاردىڭ قاشاننان بەرى سارى ۋىزداي شايقاپ، قاپىسىز ويلاستىرعان كادەلى ءىسى ەدى-اۋ! التى رۋدىڭ ءسوزىن ۇستاعان ءاتىبىرلى اقساقالدار اياق جەتەر جەرگە ات شاپتىرىپ، تۋ-تۋ تۇرىكپەننەن ازەر تاپقان اق ارعىماقتى كەشە ەل جاتاردا قارۋلى ەكى جىگىتكە قۇدىق باسىنا اپارىپ قۇلىن تۇگىن جىلتىراتا سابىنداپ جۋعىزىپ ەدى. قۇيرىق -جالىن تاراپ، اق جابۋلاپ ارقاسىنا كۇمىس ەر-تۇرمان سالىپ ەدى. اق تىلەك ۇستىندە ورەلى تاڭدى كوزىنەن اتقىزعان التى رۋدىڭ ءاتىبىرلى قاريالارى تۇنىمەن كوز ىلمەي، تاڭىرىگە جالبارىنىپ شىعىپ ەدى-اۋ! الگىندە دە ءبارى تاڭمەن تالاسا ويانىپ، جۇك ارقاسىندا تىعۋلى جاتقان سۋ جاڭا كيىمدەرىن كيىپ ەدى. ۇشارىن جەل، قونارىن ساي ءبىلىپ، قاشىپ-پىسىپ جۇرگەندە بەس نامازدى مەزگىلىندە دۇرىس وقي الماي، تەك ىرىمىن ىستەپ، ءجۇردىم-باردىم وقي سالاتىن-دى. بۇلار تەك بۇگىنگى تاڭ نامازدى ايرىقشا ىقىلاسپەن ءبارى ءبىر تىلەككە بوي الدىرىپ وتىرىپ ۇزاق وقىپ ەدى. تاڭ نامازدان كەيىن تاعى دا ءبارى باس قوسقان جيىندا كالەنگە سالماق سالماقشى ەدى. سونشا اسپەتتەگەن بۇلاردىڭ ۇلى ماقساتىن... اپىر-اي، مىنا دۋاسىز اۋىزدىڭ قور قىلعانىن قاراسايشى.
سۋدىر احمەت جان-جاقتان وقتاي قادالعان كوزدەردەن ءا دەگەن دە قىسىلسا دا، ءبىراق وسىنداي جەردەگى قياڭقىلىعىنا باسىپ:
— ۋا، كالەنجان! حالىق: «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار» دەمەپ پە ەدى؟! وسى ءوڭىردىڭ حالقىندا وزىڭنەن اسقان اقىلدى دا، دانا دا جوق، ارامىزداعى باتىر دا ءوزىڭ، بىلىكتى دە ءوزىڭسىڭ.
— ءجا، بولدى! جەتتى! جەتەر ەندى! — دەپ اق سالدەلى قاريا اساسىن اشۋلانا كوتەرىپ الدى. شيراق؛ باسىپ ىلگەرى شىقتى. — كالەن قاراعىم، حالىق سەنى حان سايلاۋعا ۇيعارىپ وتىر.
— ءقادىرلى قاريا، مەنىڭ ارعى زاتىم ۇرى ەدى عوي. سەندەر مەنى اق بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، اق كيىزگە كوتەرگەنمەن، قۇداي بىلەدى، تاپ مەنەن حان شىعا قويماس.
— استافير-اللا! استافير-اللا!..
— ءجا، قاريا، كالەن حان بولدىم نە، كالەن ۇرى بولدىم نە؟! ەكىتالايدا وسى ەلدى ۇرىسقا باستاسام سول جەتپەي مە؟ ال، ماعان سىيعا تارتقان اتتارىڭا راحمەت! كانە قاريا، باتاڭدى...
ار جاعىن ايتا المادى. باتا تىلەپ، ىلگەرى سوزعان قول اۋادا قالت تۇرىپ قالدى. ءدال وسى كەزدە قۇبىلا جاقتان بىرەۋ اتىن بوربايلاپ، الىستان ايقايلاپ كەلە جاتتى. جۇرت قۇيىنداي اعىزىپ كەلىپ قالعان مىنا اتتىلىمەن بىرگە جەر تۇبىنەن جۇرەك سەزگەن ءبىر سۇمدىق جامان حاباردىڭ ىلەسىپ كەلە جاتقانىن ءبىلدى. جىگىت شاۋىپ كەپ اتتان دومالاپ ءتۇستى.
— جاۋ!.. جاۋ كەپ قالدى.
— كوپ پە؟
— جەر قايىسادى. زەڭبىرەگى بار.
— الىس پا؟
— قۇم شەتىنە ىلىكتى.
كالەن اق سالدەلى قاريانىڭ الدىنا وتىرا قاپ:
— اتا، باتاڭدى بەر! — دەدى. ات دۇبىرىنەن ويانعان جىگىتتەر اپىل-عۇپىل تۇرىپ جاتىر. الدى جۇگىرىپ كەپ، كالەننەن كەيىنىرەك تىزە باسىپ وتىرا-وتىرا قالدى دا، ءبارى قول سوزىپ باتا تىلەدى. مۇسىلماننىڭ تىلەگى قابىل بولاتىن ناعىز ەلەڭ-الاڭ. توماردىڭ تۇبىرشىگىمەن ورگەن ءتورت قۇدىعى بار، كەڭ القاپتىڭ كۇنشىعىس جاعىندا شوككەن نارداي جال-جال شوقالاقتاردىڭ ارعى جاعىنان جاڭا عانا توبەسى قىلتيعان كۇننىڭ قىزعىلت اقشىل شاپاعى جەر مەن كوكتى جارىق نۇرعا بولەپ كەلەدى. قاريا باتا بەردى. جۇرت بەت سيپادى. تىزە باسىپ وتىرعان جەردەن اتىپ تۇرىپ، اپىل-عۇپىل اتقا قوندى. ەسى شىعىپ ىزى-شۋ بوپ جاتقان قاتىن-بالالاردىڭ كوشىن كالەن: «ىلگەرى جونەلتىپ جىبەرىڭدەر»، — دەدى دە، ات ۇستىندە ءامىر كۇتىپ تۇرعان جىگىتتەرگە بۇرىلدى. ۇزىن قارانى مىڭباسى عىپ تاعايىنداپ، وعان قۇمعا كىرە بەرگەندە جاۋعا ءبىر بۇيىردەن تي دەدى دە، ءوزى قالعان جىگىتتەرمەن قارسى توسىپ الاتىن بولدى. العاشقىدا ءبارى دە بۇلاردىڭ ويلاعانىنداي بولدى: كالەن قول استىنداعى كىسىلەرىن قۇمنىڭ ءدال كىرە بەرىس اۋزىندا كولدەنەڭدەپ تۇرعان ۇلكەن اق شوقالاقتىڭ تاساسىندا تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ تۇردى دا، ۇستىنە كەلگەن جاۋعا قارسى الدىنان لاپ بەردى. تەك اتتى بوربايلاپ، ايقاي-سۇرەڭگە باساتىن جەردە از اياعا ۇيلىققان قالىڭ قول ۇزەڭگى قاعىسىپ، اتتار ءبۇيىرى سوعىسىپ وپىر-توپىر بولدى. ادامداردا جاۋعا ەس جيعىزباي، تۇتقيىل تيەتىن جەردە كوسىلتىپ شابا الماي، ەر ۇستىندە قۇر قوقاڭداپ، قىلىش-نايزاسى شوشاڭداپ، قۇمنان شىعا الماي شىرعاتىلىپ جاتقاندا اسپان جارىلعانداي جەر مەن كوكتى تىتىرەپ قاتارىنان ەكى رەت كۇرك-كۇرك جوتەلدى. نەبارى ەكى رەت! ەكى-اق رەت كۇركىرەدى! بۇلارعا سونىڭ ءوزى جەتتى. تاقىم استىنداعى اتتار ءدىر-دىر ەتىپ، تاپجىلماي تۇرىپ قالدى. ءومىرباقي زەڭبىرەك داۋسىن ەسىتپەگەن جىگىتتەر ات جالىن قۇشاقتاپ بۇعا-بۇعا قالدى. ەس جيعاسىن كالەننىڭ «قايتىڭدار!» دەگەن ايقايىنا قۇلاق اسپاي، بەت-بەتىنە بىتىراپ، بەزىپ قاشىپ بارا جاتتى.
* * *
— اپىر-اي، «قۇم جينالىپ تاس بولماس» دەپ بەكەر ايتپاعان ەكەن عوي. كەشە عانا قىرۋار حالىق ەدىك. باس-اياعىمىز جينالعاندا جاۋ سەسكەنەر ايبار-سۇسىمىز بار ەدى. شىركىندەر، ءبىر ايقاسقا دا جارامادى. تىم قۇرىسا، القىمىنا پىشاق تاقاعان لاق قۇرلى تۇياق سەرپۋگە جارامادى-اۋ! — دەدى كالەن، بۇگىندىككە جۇمعان اۋزىن اشپاي كەلە جاتقان قاسىنداعى قارت بالىقشىعا كوز تاستاپ.
موڭكە جول بويى موينى جەتكەن جەردىڭ كوگىن جۇلىپ جەپ كەلە جاتقان قويشى تۇعىردىڭ ۇستىندە باسى بۇلعاقتاپ وتىر. كالەننىڭ تاۋسىلىپ ايتقان جاڭاعى ءسوزى قۇلاعىنا جەتتى مە، جوق پا، بەلگىسىز. سونان ءبىر كەزدە ۇيقىلى-وياۋ قالپىنان سەرگىگەندەي بولدى.
— ءيا، قۇم جينالىپ تاس بولماس، — دەپ، كەۋدەسىنە تۇسكەن باسىن يزەي ءتۇستى دە، ەرتەدەن بەرگى ەنجار، سۇلىق قالپىن قايتا تاپتى.
كالەن قارت بالىقشىنى جاڭا كورگەندەي، قاتار كەلە جاتىپ وعان كوز قيىعىن كولدەنەڭنەن تاستادى. اپىر-اي، وسى موڭكە قاتىن-بالا قازانىنا كۇندە سۋدان شاباق اكەپ سالعاندا قاتار جۇرگەن جۇرتتىڭ بۇل بارىنەن ورەسى بيىك سياقتاناتىن. شىنىندا دا، قارا جەردە وتىرىپ تا بۇل سۋ تۇبىندەگى تىرلىكتى توپشىلاعاندا الدىنا جان سالمايتىن سۇڭعىلا ەدى-اۋ! قارشادايدان كۇنى دە، ءتۇنى دە تەڭىزدە وتكەسىن بە، بۇل كوپ جاعدايدا كارى ارالدان اۋمالى-توكپەلى ادام مىنەزىن اڭعارىپ، ەرتەڭ نە بولاتىنىن كۇنى بۇرىن، الدىن الا توپشىلاپ وتىرعانى. قايسىبىردە ءتوسىن كۇنگە سۇيگىزگەن اپپاق اق تىمىقتىڭ ارتى بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ، يا ارقادان، يا قۇبىلادان ەسىرىك جەل تۇرىپ ەلىرىپ شىعا كەلەتىن جىندىلىعى قارت بالىقشىعا قاشاننان تانىس ەدى. سونان اقباس تولقىن ءاۋپىرىپ، جاعاعا ارس-ارس ۇرىپ جاتقاندا دا ونىڭ ارعى جاعىندا زارەدەي دە ءزار جوعى وعان ايان ەدى. بۇنىسى بالالارىنا بالپىلداپ ۇرىسىپ ءجۇرىپ تە اۋزى-باسىنا تىققىشتاپ جاتاتىن مەيىربان انا قىلىعىنا ۇقسايتىن دا، قارت بالىقشى ىشىنەن مىرس-مىرس كۇلەر ەدى. شىنىندا دا، كوك تەڭىز قانشا دولدانسا دا، كەشەگى داۋىلمەن بىرگە تەرەڭنەن كوپ بالىق كەلەر ەدى دە، اقىرىندا بۇلارعا ءبىر بولەك ىرىس-نەسىبە بۇيىراتىن.
ەندى سول كىسىنى كالەن تانىماي قالدى. قارا قايىقتى قامىس اراسىنا تىعىپ «ءيا، اللا، ءجون بەرە كور»، — دەپ مەس قارىن تۇعىرعا ءمىنىپ شىققالى بۇل ءبىرتۇرلى. ەسكەك-تاياۋسىز قايىق سياقتى. كوپ دۇرمەكتىڭ اراسىندا ۇلى اعىستىڭ ىڭعايىنا ءتۇسىپ ىقتى دا وتىردى.
— ەلگە قايتساق قايتەدى؟ — دەدى موڭكە.
كالەن ءلام دەمەدى؛ ءتىپتى ەسىتپەگەن سياقتى؛ اتىن تەبىنىپ، ىلگەرى ۇزاپ كەتكەن كوش سوڭىنان cap جەلىپ ءجۇرىپ كەتتى. ويدان-قىردان جينالعان قىرۋار حالىق كەشەگى سوعىستان كەيىن بەت-بەتىنە توز-توز بوپ كەتكەن-دى. كەشەگى وقيعادان كەيىن قولدا قالعان بالىقشىلار اۋلىنىڭ قىرىق-ەلۋ ۇيىمەن كالەن بىردە ۇلىقۇم، بىردە كىشىقۇم كەزەك-كەزەك تىعىلىپ، تۇيە قومىنان تۇسپەي جوسىپ ءجۇر. جۇرت جۇدەگەن. جاپ-جاس جىگىتتەردىڭ ساقال-مۇرتى ءوسىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ ءىن تۇبىنە كىرىپ كەتكەن. قاتىن-بالا بولسا-بولماسا دا ەرنى كەزەرگەن، قولى، اياعى كۇس-كۇس. كىشكەنتاي تىقىر شىقسا دا شوشىپ ويانادى. ۇرەيلى جاندار كۇن-تۇن دەمەي اتىپ تۇرىپ، تۇيەگە، اتقا مىنە سالا ۇمار-جۇمار تايىپ تۇرادى. بالالار ىزباي. ۇلكەندەر ىزالى. ەڭ ار جاعى شالا ۇيقى، اش بالالار قىڭقىلداسا دا ارس ەتەدى:
— ءوشىر ءۇنىن!
— جاپ اۋزىن!
— اۋزىنا قۇم قۇيىپ قاتىرىپ تاستار ما ەدى ءوزىن! — وندايدا سىر بەرمەيتىن جالعىز كالەن. قاسىندا قىرىق-ەلۋ جىگىت. كوش دۇرلىگە قالسا دا اتىن قامشىلاپ، ءقاۋىپ كۇتكەن جاققا شاۋىپ بارىپ، بيىك شوقى باسىنان قاراۋىل قاراپ شولعىنداپ قايتادى.
ءبىر جولى كالەن كوشتى كىسى اياعى باسپاعان قالىڭ قۇمنىڭ الىس تۇكپىرىنە ورنالاستىردى دا، قاسىنا موڭكە مەن دوستى، تاعى ون شاقتى جىگىتتى الىپ، جاقىن ماڭداعى اۋىلعا تارتىپ كەتتى. بۇل ءوزى كەشە دۇنيە استى-ۇستىنە شىعىپ جاتقاندا دا ەشتەڭەگە ارالاسپاي، باسى ءبۇتىن، مالى-جانى امان، توعى شايقالماي تىنىش وتىرعان ىرگەلى اۋىل ەدى. ءبىر جاعىنان كالەننىڭ ايەلىنە الىستان قوسىلاتىن، ىلىك-شاتىس تۋىستىعى بولعان سوڭ قارنى اشقان قاتىن-بالاعا اۋىس-كۇيىس ازىق-تۇلىك سۇراماق. ءوتىنىشى ءوتىمدى بولا ما دەگەن نيەتپەن وسى جولعا كالەن وزىمەن بىرگە ون ەكى جاسار ۇلىن ەرتە شىقتى. بۇرىن ەسىك اشپاعان جاس جيەن ناعاشىلارىنا سالەم بەرەم دەگەن سىلتاۋمەن ادەيى ارناپ بارا قالعاندا ۇلكەندەردىڭ ادەتتە پەيىلى اشىلىپ كەتۋشى ەدى.
قۇم شەتىندەگى كوك تەپسەڭگە قاتار تۇزەپ ءۇي تىككەن اۋىلعا بۇلار كۇن كەشتەتە جەتتى. كالەن قاسىنا بالاسى مەن موڭكەنى، دوستى الىپ، ۇلكەن اۋىلدىڭ شەت جاعىندا وقشاۋ تۇرعان اق ۇزىكتى ۇيگە ات باسىن تىرەدى. قالعان جىگىتتەر دە ءار ءۇيدى سىرتىنان بەلگىلەپ تورتتەن، بەستەن ءبولىنىپ ءتۇستى. كالەن توقتاعان ءۇي يەسى-وسى اۋىلدىڭ ءسوزىن ۇستاعان يناباتتى كىسىتۇعىن. اقىلدى كىسى شاي ۇستىندەگى الىم-بەرىم اڭگىمەدەن-اق مىنا قوناقتاردىڭ ار جاق ويىن اڭعارعان-دى. توسەك سالاردا سىرتقا شىقتى. جاڭا قوناقتارعا قىزمەت ەتكەن ءبىر جىگىتتى جۇمساپ، وسى اۋىلدىڭ ەر-ازاماتىن جيىپ الدى دا، ءوزارا اقىلداسىپ مىنالارعا ءبىر ءۇيىر جىلقى بەرۋدى ۇيعاردى.
كالەن سىرتىنان ەسىتكەنى بولماسا، بۇرىن-سوڭ كورمەگەن كىسىلەردەن بۇنشالىق اعىل-تەگىل پەيىل كۇتپەگەن ەكەن. اسىرەسە، قۋعىن-سۇرگىندە وتكەن وسى كۇندەردە ادامنان دا، زاماننان دا جاماندىق كۇتسە كۇتكەن بولار، تەك جاقسىلىق كۇتپەي، كوڭىلى تارىعىپ جۇرگەن-دى.
كالەن ورەلى تاڭدى كوزىنەن اتىردى. دوس باسى جاستىققا تيگەن بويدا ۇيىقتاپ كەتتى. بەلدەۋدە تۇرعان اتتار تەرىن باسقاسىن تۇڭگى سالقىنمەن جايىلعىسى كەپ تىنىشسىزدانىپ بولدى. كالەن قاسىندا تىپ-تىنىش ۇيىقتاپ جاتقان بالانى باۋىرىنا تارتىپ قۇشاقتادى دا، ەكەۋارا جامىلعان تۇيە ءجۇن شەكپەننىڭ ءبىر شالعايىمەن قىمتادى. جازعى تاڭ ساز بەرىپ، تۇندىگى ءتۇسىرۋلى ءۇي ءىشى بوزعىلدانا باستاعان ەلەڭ-الاڭدا قاراۋىلعا قالدىرىپ كەتكەن جىگىت قۇيعىتىپ شاۋىپ كەلدى. ول اتتان تۇسەم دەگەنشە، ءبىر جامانشىلىقتى جۇرەگى سەزگەن كالەن، موڭكە، دوس ىشتەن قارۋلارىن ۇستاي سۇرىنە-قابىنا سىرتقا شىعىپ تا ۇلگىرگەن ەدى. ەل شەتىنە ىلىككەن جاۋدىڭ ءدۇبىرى مەن تاسىر-تۇسىر اتىلعان مىلتىق داۋسى ەستىلدى. بەلدەۋدەگى اتتار ۇركىپ، كەشە كالەننىڭ بالاسى ءمىنىپ كەلگەن اساۋ تاي اسپانعا شاپشىپ، شىلبىرىن ءۇزىپ قۇلا دالاعا شىعىنىپ الا جونەلدى.
— مولاعا تىعىلىڭدار! — دەدى كالەن ايقايلاپ. ىشتەن وزىمەن بىرگە ەرە شىققان بالاسىن قاپەلىمدە قايتەرىن بىلمەي، ءسال داعدارىپ قالدى. جىگىتتەر اۋىل شەتىندەگى كوپ قورىمعا ات باسىن قويىپ، تىراعايلاپ شاۋىپ بارادى. تەك قارت بالىقشى كالەنگە قارايلاپ، اناداي جەرگە بارىپ، تىزگىنىن تارتىپ تۇر ەدى. كالەن تىقىرشىعان اتقا قارعىپ ءمىندى. ىتقىپ الا جونەلگەن اق ارعىماقتىڭ باسىن تارتىپ ۇلگىرگەن كالەن وزىنە قاتارلاسا بەرگەن بالانى قولىنان ءىلىپ الىپ، ات ارتىنا ءبىر-اق مىڭگەستىردى. زۋ-زۋ اققان وقتان جاسقانىپ، باسىن بۇعىپ قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتىپ جالتاقتاپ ارتىنا كوز تاستاپ ەدى؛ شابدار اتتى سولدات ەمىنىپ جەتىپ قالعان ەكەن. تۇندە بۇلار تۇنەپ شىققان ءۇي الدىنداعى جەر وشاقتى اينالماي، ۇستىنەن قارعىپ ءوتتى. جەلىدە بايلاۋلى جاتقان جاس تولدەر-بوتا-بۇزاۋ-اتىپ-اتىپ تۇرىپ باسىنداعى نوقتانىڭ ساعاق باۋىن تارتىپ جۇلقىپ جاتىر.
سولدات قولىنداعى تىزگىندى قويا بەردى دە، اعىزىپ كەلە جاتقان ات ۇستىنەن تاعى اتتى. وق تيگەن جوق، ءبىراق بۇل جولى كالەننىڭ وڭ قۇلاعىن شوق قارىعانداي دىز ەتكىزىپ جالاپ ءوتتى. ەكىنشى وق كالەننىڭ الدىندا تاياق تاستامداي جەردە كەتىپ بارا جاتقان موڭكەنىڭ اتىنا ءتيدى. اياعىن ارپاڭ-تارپاڭ العان مەس قارىن ماستەك ءسۇرىنىپ كەتكەندەي، تۇياق استىنداعى توپىراق بۇرق ەتتى. قارت بالىقشى باسىن باۋىرىنا الا قۇلاعان اتتىڭ موينىنان اسىپ دومالاپ ءتۇستى... كالەن كەيىنگى جاعىنا قايىرىلا بەرە ەزىن وكشەلەپ كەلىپ قالعان جاڭاعى سولداتتى ءبىر اتىپ قۇلاتتى دا، بويىن ەندى جيىپ، ەر ۇستىنە تۇزەلىپ وتىرا بەرگەندە كوزى قارت بالىقشىعا ءتۇسىپ ەدى. قارت بالىقشى شاڭ اراسىنان اپالاق-قۇپالاق اتىپ تۇرا سالا جانىنان قۇيىنداتىپ ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر جىگىتكە قولىن سوزىپ ەدى، ءبىراق اناۋ قايىرىلمادى.
كالەن جىگىتتى سىلقيتىپ ءبىر بوقتادى دا، ارتىنا قايىرىلا بەرە وڭ قولى بەلىنەن تاس قىپ جابىسىپ العان بالانىڭ يىعىنا سارت ەتتى. بالاعا قاراعان جوق؛ بالانى ات ارقاسىنان جۇلىپ الدى دا، اتتىڭ قامشىلار جاعىنان كوزى شالىپ قالعان اق قۇمشىققا لاقتىرىپ جىبەردى.
— قولىڭدى بەر! — دەدى موڭكەگە. ءدال سول ارادا ول نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن ءبىلىپ تە، ويلاپ تا جاتقان جوق-تى. كىم بىلەدى، بۇل ىسىنە ول وكىنسە كەيىن وكىنەر. اكە جانى، بالكىم، يت تالاعانداي ازاپقا تۇسەر. سونىڭ ءبارى سوڭىرا قولىنا كىسەن ءتۇسىپ، تەسكەن-تاۋدىڭ ار جاعىنا كوز اسىرىپ ايداپ بارا جاتقاندا ار مەن ادامگەرشىلىك ارباسىپ، تارازى باسى تەڭ تۇسكەندە قاي جاعى باسارىن كىم ءبىلسىن؟.. ال... تاپ سول ارادا ول ارتىنان تاسىرلاتا وق اتىپ، تاقىمداپ قۋىپ كەپ قالعان جاۋ مەن وزىنەن نەبارى قول سوزىم جەردە ساسقالاقتاپ، ەسى شىققان قارت بالىقشىنى عانا كورىپ ەدى.
* * *
كولىگى قان سورپا بولعان كوش اق پەن قىزىل اراسىندا ءبىر شۇقىرعا كەپ تۇيەلەرىن شوگەردى. قارا تەرگە مالشىنعان اتتاردىڭ اراسىنان ەر-توقىمىن الماي، اق شوقالاقتىڭ تاساسىنا اپارىپ تىزگىنىن ءتۇيىستىرىپ بايلاپ تاستادى. جىگىتتەر قارۋىن ەر باسىنا ىلە سالدى دا، قولىنا كۇرەك-كەتپەن الدى. قاتار تۇرعان ەكى شوقالاق ارالىعىنداعى ويپاڭداۋ جەردىڭ ءبىر ءتۇپ كوك قياق وسكەن تۇسىنان قۇدىق قازدى. قارۋلى ەكى جىگىت كويلەكتى شەشىپ، دامبالدىڭ بالاعىن شيىرشىقتاپ جۋان سانعا دەيىن ءتۇرىپ الدى دا، قۇدىققا قارعىپ ءتۇستى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بەلۋارعا دەيىن قازعان قۇدىققا سىرتتا تۇرعان جىگىتتەر كەزەكتەسىپ ەكەۋ-ەكەۋدەن ءتۇسىپ، اۋپىرىمدەپ توپىراق اتتى. قۇدىق كىسى بويىنان استى. ءبىراق سۋ كەزى جەتكىزەر ەمەس. شامالىدان سوڭ قۇدىقتاعى كىسىلەردىڭ قاراسى كورىنبەسە دە، ىرسىلداعان داۋسى ەستىلەدى. جانە شاپشاڭداپ سىرتقا اتقان سىز توپىراق قۇدىق كەنەرىنە سىلق ەتىپ توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ جاتتى.
كەشەگى ۇرىس بۇلاردى ءبىراز تيتىقتاتىپ تاستاعان-دى. ءۇش جىگىت وققا ۇشىپ، ءبىر جىگىت جارالاندى. كالەننىڭ جالعىز بالاسى جاۋ قولىندا كەتتى. كالەن جىگىتتەرىمەن اۋىل شەتىندەگى قورىمعا تىعىلىپ، تابان تىرەپ اتىس سالدى. ولاردى وڭايلىقپەن الا الماسىن بىلگەن سولداتتار قاراڭعى تۇسكەسىن ۇرىستى توقتاتتى. جاۋدىڭ بەتى قايتقاسىن بۇلار دا قاراڭعىنى جامىلىپ ولگەن كىسىلەردىڭ دەنەسىن اتقا وڭگەرىپ، تايىپ تۇردى. قۇم اراسىندا قالدىرىپ كەتكەن قاتىن-بالانى تىعىلىپ وتىرعان جەردەن تەز كوتەرىپ، ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن قاشىپ، سونان تەك كەلەسى كۇنى ادامدار دا، اتتار، تۇيەلەر دە قاتالاپ بارا جاتقاسىن وسى اراعا توقتاپ ەدى. شالدار وقتا-تەكتە قۇدىققا سوعادى. ءبارى دە «سۋ شىعار ما ەكەن» — دەگەن ءۇنسىز ۇمىتپەن قۇدىققا مويىن سوزىپ جان-جاقتان انتالاپ قالعان.
— اپىر-اي، ءا؟... قۇمنىڭ سۋى قاشىق بولماۋشى ەدى عوي، بۇعان نە بولدى؟
— سۋ جاقىن، — دەدى قۇدىق ىشىندەگى بىرەۋ، — توپىراقتا ىلعال مولايدى.
— ءيا، ءپىرىم. اقسارباس. انالار شارشاعان شىعار، ەندى قايسىڭ تۇسەسىڭ؟ كىمنىڭ كەزەگى؟ بول! تەز!
قۇدىق باسىنا كالەن كەلدى. جەتەگىندەگى اق ارعىماق وقىرانىپ، سىرتتا ءۇيىلىپ جاتقان ىلعال توپىراقتى ەرنىمەن جالاپ ءولىپ بارادى. وسى ءساتتى توسقان شالدار جامىراپ قويا بەردى:
— كالەنجان، حالقىڭ قاجىدى. اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومىندا ءوتىپ جاتقان مىنا ءومىر اق يىق قىلدى. رايدان قايتالىق، قاراعىم.
— يە، يىلگەن باستى قىلىش كەسپەس. جازدىق-جاڭىلدىق دەپ كەشىرىم سۇراساق، ورىس پاتشاسى وسىنشا حالىقتىڭ ءقايسىبىرىن قىرا بەرەر دەيسىڭ؟.. بۇل ءبارىمىزدىڭ ءسوزىمىز.
مىنالاردىڭ ىشىندە جالعىز موڭكە ۇندەمەگەن-دى.
— سەن نە دەيسىڭ؟ — دەدى وعان.
— مەن نە دەيىن. كىسى باسقا تۇسپەگەسىن بىلمەيدى. قازاقتىڭ دالاسى كەڭ بولعانمەن، كەزەندى جاۋ سوڭىڭا سۇعىن قاداي تۇسسە تىعىلاتىن تەسىك تابىلماي قالادى ەكەن.
— اپىر-اي دە؟ اسپان اياداي، جەر تەبىنگىدەي بوپ كەتتى-اۋ.
— ويلاناتىن كەز جەتتى. ورىستى جەڭە المايمىز. قاشاندا كوپ قورقىتقان، تەرەڭ باتىرعان.
— ءجا، جارايدى! بۇل شىركىندەردى كۇشپەن الام دەپ جۇرگەن كىم بار؟ بىزدىكى تەك انشەيىن القىمىڭا پىشاق تاياعاندا تۇياق سەرىپكەندەي ارەكەت قوي. قايتپەك كەرەك؟ ءبىزدىڭ قاتىنعا... — دەي ءتۇستى دە، كالەن توقتادى. جالعىز بالانىڭ جاۋدا قالعانىن ەسىتكەندە سورلى انا ەسىنەن تانىپ، قاسىندا شوگىپ جاتقان تۇيەنىڭ موينىنا اسىلىپ قۇلاي كەتكەن-دى. سونان بەرى كىرەسىلى-شىعاسىلى ەسى بار. كوشكەندە قورشاۋلى تۇيە ۇستىندە ەكى قاتىن ەكى جاعىنان ۇستاپ، سۇيەمەلدەپ وتىرادى.
كالەن ءبىر جانعا كوز سالمادى. ءشول بۇنى دا قاتتى قيناپ تۇرعان-دى. قۇپ-قۇرعاق ءتىلىن ءسال قوزعاپ ەدى، تاس قايراقتاي ەكەن، تاڭدايىنا تۇرپىدەي تيەدى.
— ساۋ بولىڭدار! ءبىزدىڭ قاتىنعا كوز قىرىڭدى سالا جۇرىڭدەر! — دەدى دە، كالەن ۇزەڭگىگە اياعىن سالدى.
— جارقىنىم، ءجونىڭدى ۇقتىرشى، قايدا باراسىڭ؟ — دەدى موڭكە.
— مەنى قايتەسىڭ؟ مەن دە وسى دالادا جورتقان جارالى ءبىر ءبورى...
— تىم قۇرىسا ءجونىڭدى...
كالەن اق ارعىماقتى تارتىپ قاپ، شابا جونەلدى. بۇل كەزدە كۇن ساۋلەسىن سارقىپ ءسونىپ بارا جاتقان-دى. بەتىن بىردەن بولىس اۋلىنا بۇرعان جالعىز اتتى قاپەلىمدە قاراسى ۇزاپ، كوز ۇشىندا قۇيىنداي جوسىلتىپ بارا جاتتى. «اي، اتتەگەن-اي، اشۋمەن بارىپ ارانعا جىعىلماسا ءقايتسىن؟» — دەدى موڭكە ىشىنەن. سونان سوڭ ول قاسىنداعى كىسىلەرگە جاعالاي قاراپ، بارلاپ شىقتى. وسى توپتىڭ ىشىندەگى ەندىگى قالعانداردا وزىنەن اسقان ەشكىم جوعىن ءبىلدى دە، جانىندا تۇرعان ەكى جاس جىگىتكە يەك قاقتى:
— قۇدىققا تۇسىڭدەر!
* * *
قىر ءشوبى قۋراپ، سيداڭ تارتقان. كەشەگى كۇنى جۇرتتىڭ ءبارىن ەسەڭگىرەتىپ كەتكەن ىلاڭ تۇسىندا ەل تابانى اۋماي ۇزاق وتىرىپ قالعان جايلاۋ، بۇل شاقتا شاڭداعى شىققان سارى جۇرت. ۋف ەتكەن لەپ جوق. تاس توبەگە كەلگەن كۇن شاقىرايىپ تەسىپ بارادى. مال تۇياعى تاپتاپ، توزاڭى شىققان توبە باۋرايىندا قاراشا ۇيلەر قالقيادى. مىنا ىستىقتا ولار دا وبا تاستاي مەلشيىپ، شوگىپ قاپتى. كەدەي اۋىلدان ەكى داۋىستاي ارەگىرەكتە سوناۋ، ءاقشيلى تابانىندا اق ۇزىكتى، اق اۋىلدار شاڭقيادى. وزگەلەردەن وقشاۋ قونعان ءۇش اق ءۇيدىڭ تۇندىگى جابىق. ەسىگى ءتۇرۋلى. تىستا ءتىرى جان جوق. تەك شەتكى ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە ءتورت كوز قارا توبەت جاتىر. ءتىلى سالاقتاپ شىعىپ كەتكەن. سىلەكەيى سورعالاپ، ەكى وكپەسىن ەنتىگە سوعىپ، ىرس-ىرس دەم العان ءيتتىڭ تۇسكە تارتا سىلەسى قاتتى. كۇن تۇسكەن بوكسەسىن قايدا تىعارىن بىلمەي، كولەڭكەگە سوزىلىپ، ءۇي ىرگەسىنە تىعىلا تۇسەدى.
وقتا-تەكتە سارى سونا مەن بوگەلەك سوعادى. بۇل دا ءبىر بولەك مازاسىزدىق اكەلىپ تۇر. قارا توبەت ەلەڭ ەتىپ، وزىنە قاراي ىزىلداپ كەلە جاتقان ۇنامسىز دىبىسقا قۇلاعىن تىگە قويادى. بۇل ءتۇرى، بەينە: «اي، سەن پالە تىنىشىمدى الاسىڭ-اۋ»، — دەپ ساقتانعان ازىرلىگىندەي. مازاسىز ىزىل ءبىر ءسات قولمەن ۇزگەندەي تىيىلا قالدى. جاڭاعى پالەنىڭ قايدا كەتكەنى بەلگىسىز. ءتورت كوز توبەت ءبىر پالەدەن امان قۇتىلعانىنا قۋانىپ، ءتىلى قايتا سالاقتاپ، ىرس-ىرس دەم الا بەردى دە، كەنەت ىرشىپ ءتۇستى. بىلقىلداق تۇمسىعىمەن جۇقا شاپقا ءتۇيىپ قاپ، اقسيعان وتكىر ءتىس سارت-سارت ەتتى.
سول سول ەكەن، تامىلجىعان اۋەگە الگى زىڭىل شانشىلىپ تىك كوتەرىلە جونەلدى. وسى ءبىر وقتاي اعىپ، جوعالىپ بارا جاتقان زىڭىلعا قارا توبەت بار بويىمەن ەڭسەرىلە قاراپ: «قاپ، نە قىلاسىڭ؟» — دەگەندەي، قيمىلسىز قاتىپ قاپتى.
سونا كەتكەنمەن، ەندى يتتە مازا جوق. تاس توبەگە كەپ، تاپجىلماي تۇرىپ العان ورتتەي ىستىق كۇن اپشىسىن قۋىرىپ تۇر. يت پەيىلى ابدەن تارىلعان. دەنەسىنىڭ ءبىر جەرى ءسال جىبىرلاسا دا جاراتپاي ىرىلداپ، كۇپى جۇنىنە ءتىسىن باسىپ-باسىپ الادى. وسى كەزدەگى قوزى-لاق-قاس جاۋى. كولەڭكە ىزدەپ دۇرلىگىپ جۇگىرىپ كەلگەن اقىلسىز لاقتارعا ءتىسىن اقسيتىپ ىرىلداپ جاتقان-دى. ءۇي ۇستىنەن قۇيىن ءوتتى. و دا بۇلارعا باسىنعانداي مىنەز كورسەتتى. قاپەلىمدە ءۇي سىرتىنداعى سارى توبەنىڭ شاڭداعى مەن قىل-قىبىرىن ءوز بويىنا، جىن ويناعىنا ءۇيىرىپ اپ، دوڭگەلەنىپ ءۇيىرىلىپ-ۇيىرىلىپ، جوسىپ بارىپ، سوناۋ ويپاڭعا قاراي قۇلديلاي جونەلدى. سول ارادان شىعا الماي، قۇيرىعىمەن ويناعان يتتەي شىر اينالىپ، ءۇيىرىلىپ-ۇيىرىلىپ تۇردى دا، ءبىر كەزدە اۋىل ىرگەسىندەگى بورباس توبەگە تارتتى. ول ماڭدا تورت-بەس قۇدىق بار. سەلدىر سۇيىق قامىستار سەلتيىپ، اششىلىق سوراڭ وسكەن القاپ. سوعان جەتۋى مۇڭ ەكەن، الگى سۇر قۇيىن لەزدە اپپاق بوپ بەلى يرەلەڭدەپ ۇزارىپ شىعا كەلدى. بورباس توبەنىڭ باسىنا شىعىپ اپ، جىنشا قۇتىرىپ، ءوز قىلىعىنا ءوزى ءماز بوپ ويناقتاپ كەتتى. قارا توبەت ءبىر كوزىنىڭ قيىعىن ايىرماي جاتقان. قۇيىن اۋەگە قاراي ورلەپ، يرەلەڭدەپ تۇردى دا، كەنەت ايەل جاۋلىعىن الا قاشقان بالاداي جالت بەرىپ، بەرمەن قاراي سالدى. قارا توبەت اتىپ تۇردى.
سول كەزدە ورتاڭعى اق ۇيدەن:
— قۇدايى قۇرعىر-اي! — دەگەن ايەل داۋسى ەستىلدى. — قۇيىن كەلىپ قالدى. تۇندىك باۋىن تارتىپ بايلا.
سالدەن كەيىن قۇيىن ءوتىپ، اۋىل ءۇستى ءوزىنىڭ بايىرعى تىنىشتىعىن قايتا تاپتى. ءۇش-تورت ساۋىنشى ايەل سىرتتا ءجۇر. قۇيىن ءبۇلدىرىپ كەتكەن ونى — پۇنىلاردى قاعىپ-سىلكىپ، جيناستىرىپ جاتقان. ىشتەن الدابەرگەن سوفى شىقتى. قولىندا بۇحاردىڭ ءيىر مويىن جەز قۇمانى. سابالى دەنەسىنە مايا ءجۇن سۇر شەكپەندى جەلەڭ جامىلعان. شەكپەن شالعايى اياعىنىڭ باسىن قاۋىپ، اۋىل سىرتىنا قاراي سىزىلىپ كەتىپ بارادى. جەر دە سۇر. ۇستىندەگى شەكپەن دە سۇر. تەك ءبىر شالعايىنا باستىرعان كوز ويدىم بوز جاماۋ سۇر شەكپەندى الامىشتاپ تۇر. سوفىنىڭ سەمىز تۇلعاسى، سۇر شەكپەنى، باياۋ قوزعالىسى، ەڭ اياعى ءبىر شالعايىنا باستىرعان الگى بوز جاماۋعا دەيىن وسى دالالىقتا جايىلاتىن باۋىرى بوز، سىرتى سۇر دۋاداقتى مەگزەيدى. الدابەرگەن اۋدەمدەي جەرگە باردى دا، اۋىلعا سىرتىن بەرە جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى.
وسى كەزدە سالت اتتى بىرەۋ يەك ارتپادان قىلت ەتىپ شىعا كەلدى. كۇننىڭ ىسسى جايسىزدىعىنا قاراماي ءجۇرىسى سۋىت. شەتكى ۇلكەن اق ۇيگە — قۇدايمەندە بولىستىڭ ۇيىنە ات باسىن تۋرالاپ، ەڭكىلدەپ ءتونىپ قالدى. الدابەرگەن ادەپكىدە مىنا جولاۋشىنىڭ سۋىت جۇرىسىنە تاڭدانىپ ەدى. كەنەت مىنا كىسىنىڭ ات قۇلاعىن قاققانداي قوس تىزەسىنە كوزى تۇسكەندە قۇمان ۇستاعان قولى قالتىراپ قويا بەردى. الدابەرگەن شەشكەلى جاتقان دامبال باۋىن اسىعىس بايلادى. «بۇل سويقان... ءتىرى مە ەدى؟! بالاسى قولعا تۇسەتىن ۇرىستا ءوزى دە وققا ۇشىپ ءولدى دەپ، وسى ەلدىڭ داۋرىعىپ جۇرگەنى قايدا؟ اپىر-اي، ءجۇرىسى قانداي سولەكەت؟! قۇدايمەندە و دا قاننەن-قاپەرسىز، بەيقام وتىر ەدى...» سوفى اسىعىس اپالاق-قۇپالاق تۇرەگەلدى. ءبىراق جولاۋشى شەتكى ۇيگە سوفىدان بۇرىن جەتىپ، ات تۇمسىعىن سىقىرلاۋىققا تىرەدى. وسى ىسسىدا ۇستىندە شيدەم كۇپى، باسىندا سەڭسەڭ تىماق. ءوزى ەڭگەزەردەي ءىرى. ول اتتان ءتۇسىپ شىلبىردىڭ شەتىن بوساعاعا ىلە سالدى. وسى كەزدە ىشتەن: «بۇل قاي كورگەنسىز؟ كىم بولا -تىڭ؟.. ءبىلشى»، — دەگەن داۋىس شىقتى. جولاۋشى باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلدى. كىرەر جەردە بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالعان قارا سۇر ايەلدى يىعىنىڭ باسىمەن ءبىر قاعىپ جالپ ەتكىزدى دە، جىلان كوزىن ءۇي ىشىنە اسىعىس تاستادى. قۇدايمەندە توردە، اق بولىسكەي كەرەۋەتتە جاتىر ەكەن. بالتىرى شەلەكتەي اياعىن كەرەۋەتتىڭ باسىنا اسقان. بۇكىل سيراعى مەن باشپايلارىنىڭ سىرت جونى ۇيىسقان قارا شۋدا.
— يمانىڭدى ءۇيىر!
قۇدايمەندە مىناۋ ءتۇسىم بە، ءوڭىم بە دەپ قالدى. بەتىن قۇددى جالىن شارپىعانداي، ءۇنسىز ءتونىپ كەلە جاتقان ۇيەلمەندەي بۇجىر قارا كىسىگە تۋرا قاراي المادى. قۇددى تۇسىندە مارتۋ باسقان كىسىدەي ءۇنى ءبىتىپ، دىبىسى شىقپاي، بار بويىمەن ىرگەگە قاراي ىعىسا بەردى. ول ەس جيام دەگەنشە بۇجىر قارا كىسى شاپ بەرىپ القىمىنان الا كەتتى. تەمىردەي ساۋساقتار بۇعاق استىندا ىركىلدەگەن ماي اراسىنان بۇلتىلداعان وندىرشەكتى تاپتى. بىر-ەكى مىتىپ جىبەرگەندە بولىستىڭ دەمى ءبىتىپ، دىبىسى شىقپاي قالدى. ساتتە كوزىنىڭ اعى اينالىپ، اسپانعا قاراي اقشاڭداپ، قوس ەزۋىنەن قاندى كوبىك اعىپ بىرقىرادى دا قالدى. بايبىشە شىڭعىرىپ جىبەردى.
جولاۋشى قولىنىڭ قانىن بولىستىڭ ومىراۋىنا ۇيكەپ-ۇيكەپ جىبەردى دە، ىتقىپ سىرتقا شىقتى.
— ءاي، كالەن!.. جارقىنىم، ءجونىڭدى ۇقتىرشى، نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى الدابەرگەن سوفى. ول جاڭا ءىنىسىنىڭ ۇيىنەن شار ەتە قالعان ايەل داۋسىن ەستىپ، تىزەسى دىرىلدەپ، اياعىن باسا الماي تۇر ەدى.
— ەسەپ ايىرىسىپ ءجۇرمىن، اقساقال، — دەدى كالەن. وسىدان ارتىق ءتىل قاتپادى. ۇزەڭگىگە اياعىن سالىپ الەكتەنىپ جاتپاستان ءوزىنىڭ انەبىر ۇرلىق قىپ جۇرگەن كەزدەگى ۇيرەنشىكتى ماشىقپەن اق ارعىماقتىڭ جالىنا قولى تيگەن بويدا ارقاسىنا ءبىر-اق ىرعىدى. اۋىزدىعىن شايناپ شىرق اينالىپ تۇرعان ات اعىنداپ الا جونەلدى. كالەن بىلايىراق ۇزاپ شىققاسىن ات باسىن تەجەدى. بۇل اۋىلدىڭ بەلدەۋىندە اق ارعىماققا جەتەتىن دامەلى ات جوق. جانە ءبىر-جار كىسى بۇنى تۇسىرەم دەپ، ءسىرا دا، دامە قىلعان ەمەس. ال قاشان كوپ قۋعىنشى سايلانىپ شىعام دەگەنشە، كاسپيي مەن ارالدىڭ ەكى ارالىعىنداعى قالىڭ بۇيراتقا كىرىپ، قارا ءۇزدىرىپ كەتەرى داۋسىز. كالەن ارت جاقتان شىققان ايەلدەردىڭ الەم — تاپىرىق داۋسى مەن ايقاي-ويبايعا قاراماي، ەلسىز تۇزگە بەت قويىپ، سىدىرا شوقىتىپ بارا جاتتى.
* * *
كەڭ كوگالعا كوسىلە قونعان باي اۋىل كوڭىلدى. جۇمىرتقاداي اق ۇيلەردىڭ ەڭ ۇلكەنى — تاڭىربەرگەننىڭ ۇيىنە جۇرت جينالىپ جاتىر. ويازدان كەلگەن ءقادىرلى قوناققا سالەم بەرۋگە اسىق. ۇيگە سىيماعان جۇرت جىلتىڭداپ ىرگەدەن سىعالايدى. قوناق جىگىت كوبىنە تاڭىربەرگەنمەن تىلدەسىپ، اۋىل- ايماقتىڭ اماندىعىن سۇراپ وتىر.
تاڭىربەرگەن نىعىز. ءقازىر تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان شاق. قاستاسقان جاۋىنىڭ ءبارىن قۇرتتى: ەلامان، راي اسكەردە: كالەننىڭ قولعا تۇسكەن بالاسىن قارۋلى كۇزەتپەن قالاعا ايداتىپ جىبەردى. ونى دا ەل جاتقاسىن ىستەگەسىن بۇكىل اۋىلدا بۇنىڭ وزىنەن باسقا ءبىر جان بىلمەي قالدى. ال كالەننىڭ قايدا جۇرگەنى بەلگىسىز، قۋعىننان قاشىپ، باسىن قايتتاپ ءجۇر. راس، ول كىسى موينىندا كەگىن جىبەرمەيتىن جاۋ. ءتىرى بولسا قايتا اينالىپ سوعۋى حاق. سوندىقتان جاس مىرزا قاپىسىز قالماۋ جاعىن ويلاپ، ەل ىشىنە ساققۇلاق كىسىلەردەن جانسىز جىبەرىپ، تىڭ تىڭداتىپ وتىر. ءاقشيلى تابانىنا ۇزاق وتىرىپ، سارى جۇرت بوپ بارا جاتقان سوڭ، كەشە ول وزدەرىنە قاراعان ۇلكەن اۋىلدىڭ قاق جارتىسىن ءبولىپ الىپ، وسى اراعا اۋدارىلىپ قونعان ەدى، جاس مىرزا وسىناۋ ءبىر الاساپىران اياقسي باستاعان كەزدە ويازدان كەلگەن قوناقتى جىلى شىرايمەن قارسى الدى. قوناق جىگىت — تاڭقى مۇرىن تورشولاق بالا. ول ءقازىر بۇرىنعىسىنان دا سەمىرىپ، بۇعاعىنا ماي اينالىپ كويلەكتىڭ جاعاسىنا سىيماي كەتىپتى. تەر الدىنا جايعان الا جىبەك كورپەنىڭ ۇستىندە، اق مامىق جاستىقتى قولتىعىنا جۇمارلاپ باسىپ شىنتاقتاپ جاتىر. قول-اياعى قىسقا جىگىت قانشا كوسىلسە دە، ءبۇتىل تۇرقى كەسكەن تومار سەكىلدى. وياز كەڭسەسىندە ىستەگەلى كوڭىلى وسكەن. تاڭىربەرگەن ونان جاساعانبەرگەندى سۇراعىسى كەپ ءبىر وقتالدى دا، ءبىراق ول ويىنان تەز اينىدى. ءا دەگەننەن-اق مىنا قوناق جىگىتتىڭ وزىمەن تۇستاس وقىعان قازاق جاستارىن تىستەۋىك اتتاي ماڭىنا جۋىتقىسى كەلمەيتىن ءىشتارلىعىن تانىدى دا، قارا مۇرتىن سىلاپ قويىپ جىميىپ وتىر. ءبىر رەتتە تورشولاق بالا ىعىتىن تاۋىپ ۇلكەن شاھاردا وقىپ جۇرگەن جاساعانبەرگەننىڭ ءقايسىبىر ءىسىن جاقتىرماي:
— سول ءوزى قىزىق جىگىت، قازىرگى دۇنيەنىڭ ەكىگە بولىنگەنىن بىلمەيدى. بۋرجۋازيا... — دەي ءتۇستى دە، مۇنداي سوزگە مىنا جۇرتتىڭ تۇسىنبەسىن ءبىلىپ، — وت پەن سۋداي شارپىسقان باي مەن كەدەيدىڭ اراسىنان وزىنە تىنىش ورىن تاپپاق. ءاي، اينالايىن-اۋ، ول بولمايدى. بولمايدى دەيمىن، — دەپ كۇشەنە سويلەپ ەدى؛ ونسىز دا بىتتيعان قارا سۇر بەتىنىڭ قوس القىمى ءىسىنىپ، كوزىنىڭ الدىنداعى كۇلتىلدەك مايعا كوزىلدىرىك باتىپ كەتتى.
ۇلكەن ءۇيدىڭ ىرگەسى ءتۇرۋلى. تۇندىك اشىق. سىقىرلاۋىق ەسىكتى ەكى جاعىنا شالقايتىپ اشىپ تاستاعان. ءالى مال تۇياعى تاپتاي قويماعان ءۇي ماڭىنداعى جاس كوكتىڭ ءيىسى ءتۇرۋلى ەسىكتەن تالماي كەلىپ تۇر. ىشكە اقبالا كىردى. باسىندا اق جاۋلىق. ۇستىندە قىناما بەل كوك ماقپال قامزول. اق تورعىن كويلەكتىڭ ەتەگى مالىنىپ، سىزىلا باسىپ كەپ قوناقتىڭ الدىنا شاشاقتى جىبەك داستارحان جايدى. سونان كەيىن دە ءبىر جانعا كوز سالماعان كۇيى تاڭىربەرگەننەن تومەنىرەك تاقىمداسا وتىرىپ، سىرلى تەگەشتەگى سارى قىمىزدى ساپىرا باستادى. تورشولاق بالا اقبالانى كورگەندە باسىن كوتەرىپ الدى. تاڭىربەرگەننىڭ جاقىندا ۇيلەنگەن جاس توقالى جونىندە تالاي ەسىتكەن. ءبىراق ونى مۇنشالىق سۇلۋ دەپ ويلاماعان-دى. قوناق جىگىت ءۇي تولى كىسىلەردەن قىمسىنسا دا، مىنا كەلىنشەكتىڭ عاجاپ سۇلۋ، ءبىراق ءبىر ءتۇرلى مۇڭ شالعان جۇباۋ وڭىنە ءبىر- ەكى سۇقتانا قاراپ ەدى، تاڭىربەرگەننىڭ مىنا نەمەنىڭ ادەپسىزدىگىن ءىشى الماسا دا، جۇرت الدىندا سىر بەرمەدى.
— قىمىز ال! — دەپ ول قوناعىنا سىرلى زەرەندى ىسىرىپ قويدى.
تورشولاق بالانىڭ وسى جولعى جۇمىسى قاۋىرت-تۇعىن. وردا قونعان بولىسى مەن قابىرعا بولىسىنا تۇسكەن الىم-سالىق ەل ىشىنەن دەر كەزدە جينالا قويماعاسىن قاسىنا ەكى سولدات الىپ ەلگە شاپقان بەتى ەدى؛ ءازىر بىتىرگەنى شامالى. ءۇش كۇن ۇدايى وسى اۋىلعا تابان تىرەپ جاتىپ الدى. اڭديتىنى — الدابەرگەن سوفى. وسى بۇگىن ءبىر ىعىتىن تاۋىپ، سوفىنىڭ اق توقالىمەن اۋىل سىرتىنداعى كۇركىرەۋدە كەزدەسپەك بوپ ۋادەلەسىپ ەدى، تورشولاق بالا كەۋ-كەۋ اڭگىمەدەن شاققا بوساپ سىرتقا شىقتى. كۇن كەشتەتىپ قاپتى. سوڭىرا ورىستەن مال كەلگەسىن جاس كەلىنشەكتىڭ بوسانا الماسىن ءبىلىپ، تەزىرەك باسىپ كۇركىرەۋگە ءتۇستى. باۋىرىندا كولەڭكەسى مول قۇبا تالدىڭ قالىڭداۋ جەرىنە كىرىپ تىعىلىپ وتىر. اۋىق-اۋىق بويىن سوزىپ، اۋىل جاققا شىدامسىزدانا قاراپ وتىرعان-دى. كەنەت تالدىڭ ارىراق تۇسى سىلدىر ەتتى. تورشولاق بالا بۇعا قويدى. قازاق اۋلىنىڭ ءىز باققىش جاستارىنان قورقىپ، سىبدىر شىققان جاققا ۇرەيلى كوزى ۇكىدەي باقىرايىپ، تال تۇبىنەن سىعالاپ قارادى. مەس تۇيىنىندەي مۇرىننىڭ ۇشى شىپ-شىپ تەرشىپ، كوزىلدىرىكتىڭ اينەگى قاپەلىمدە بۋلانىپ كەتىپ تۇرعان. كەنەت بۇل كوز تىككەن جاقتان ءبىر شوق تالدىڭ اراسى ىدىراپ اقىرىن اشىلدى. تورشولاق بالا كۇلىپ جىبەردى. الدابەرگەننىڭ توقالى-ەل اراسىنا «اقتۋشا» اتانعان مەڭسىز اپپاق اق كەلىنشەك، تال اراسىنان ءبىر بۇيىرلەپ اقىرىن-اقىرىنداپ شىعىپ كەلە جاتتى. كوزىنىڭ قيىعىمەن قىلمىڭداپ قاراعان كەسكىنىندە كۇشپەن ىرىككەن سايقال كۇلكى بار. كويلەك سىرتىنان كيگەن جەڭسىز قۇيىپ قويعانداي. ءالى بالا كوتەرمەگەن بالعىن دەنەنىڭ بار ءبىتىم-بولمىسىن قىناپ، ايرىقشا، اش بەلىن ءۇزىلدىرىپ تاستاپتى.
تورشولاق بالانىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، جۇرەگى لۇپىلدەپ بارادى. العاشقىدا كەلىنشەك ءتىپتى ۇيالشاق تارىزدەنگەن. تال اراسىندا كەزدەسۋگە كەلىسكەنمەن، ەندى كەزدەسىپ العاسىن جىگىت جۇزىنە تۋرا قاراۋعا ۇيالاتىنداي. باسىنا جەلەڭ سالعان شاشاقتى جىبەك ءشالىنىڭ ءبىر شالعايىمەن كوزىنەن تومەنگى جاعىن تۇمشالاپ، بەتىن جاسىرىپ قىرىنداي بەردى. تورشولاق بالا قۇشاقتايىن دەپ باۋىرىنا تارتىپ ەدى، كەلىنشەك بەتىن ارى بۇرىپ، سىرت اينالدى.
— مىرزا جىگىت... ءبىزدىڭ شال قىزعانشاق.
— قايتەر دەيسىڭ... قىزعانعان قىزىل يتكە جەم بولادى دەۋشى ەدى عوي.
جىگىت سوزىنە ىرزا بولعان كەلىنشەك سىقىلىقتاپ كۇلىپ، بەتىن اشىپ جىبەردى. بۇلتيعان بەت ارشىعان جاۋقازىنداي ءتىپتى اپپاق ەكەن. ونىڭ ۇستىنە مىنا اق توقالدىڭ بويى بۇنىڭ وزىنەن الدەقايدا بيىك ەكەنىن كورىپ، ءبىر جاعىنان تورشولاق بالا قورىنىپ تۇر. وزىنەن ايەلدىڭ بويى ۇزىن ەكەنىن بۇرىن دا بىلسە دە، ءبىراق كوڭىلى وسىڭكى جىگىت: «قايتەر دەيسىڭ، توسەك تەڭەستىرەدى عوي»، — دەپ ءوزىن-وزى الدارقاتىپ جۇرگەن-دى.
— مىرزا جىگىت، مەن ەندى كەتەيىن.
— قوي... قوي... نەگە اسىقتىڭ؟ كەل... كەل وتىرايىق. — كەلىنشەك سالعان جەردەن جىگىت ىرقىنا كونە قويماي، قىلىمسىپ تارتىنشاقتاپ تۇرعاندا، اتتىڭ پىسقىرعان دىبىسى ەستىلدى. ەكەۋى بىردەي جالت قارادى. تورشولاق بالا تال اراسىنان سوزىلا ءتۇستى دە، دەرەۋ بۇعا قويدى.
— قۇرىدىڭ...
— ءبىزدىڭ شال ما؟
— جوق.
— ەندى كىم؟
— كا-كا-لەن...
— قوي، ول ۇرى قاراقالپاق اسىپ كەتكەن جوق پا؟
— انىق... انىق سول. ەكى تىزەسى اتتىڭ ەكى قۇلاعىن قاعادى. ەندى... ەندى ءقايتتىم؟
اق توقال اياق استىنان كوڭىلدەنىپ:
— كالەن دەيسىڭ بە؟ ەكى تىزەسى اتتىڭ ەكى قۇلاعىن قاعادى دەيسىڭ بە؟ — دەدى، ءبۇل كەزدە بويى ۇيرەنىپ قالعان جىگىتتى سىقاقتاپ كۇلىپ.
تورشولاق بالا كەلىنشەكتىڭ ءازىلىن اڭعارماي، ءالى سول قاۋقارىنان ارىلىپ، قالش-قالش ەتىپ تۇر.
— مەنى... مەنى ولتىرەدى. ەندى نە ىستەدىم؟ قايدا تىعىلام؟ — دەپ ساسقالاقتاي بەرگەسىن، اق توقال:
— ءوزىڭنىڭ شىققان جەرىڭ عوي. كەل، مىندا تىعىلا عوي، — دەپ كۇلىپ، كويلەگىنىڭ ەتەگىن الدىڭعى جاعىنان كوتەرىپ جىبەردى.
كالەن بۇلاردىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارىپ، اتتان ءتۇستى. ەرىن جوندەپ، ايىل-تارتپاسىن تارتىپ الدى. سونان كەيىن كوگالدا وتىرعان باي اۋىل جاققا بويلاپ قارادى دا، اق ارعىماققا ىرعىپ ءمىندى. ساي بويىمەن ۇرلانىپ بارىپ، ۇلكەن اق ءۇيدىڭ دەڭگەيىنە كەلگەندە جابىندىنىڭ استىنان، قىسقا مويىننان اتىن تۋرا سالىپ ەدى. اۋەلى ونى قاراتازدىڭ بايبىشەسى كورىپ، ىشكە كىرۋگە عانا شاماسى كەلدى. ءتىلى كۇرمەلىپ، ءوڭى قۋارىپ، جۇككە ارقاسىن سۇيەپ تۇرا قالدى.
— كا-لەن!..
تورشولاق بالاعا ەرىپ كەلگەن ەكى سولدات وسى ۇيدە وتىرعان-دى. ولار ىرگەدە سۇيەۋلى تۇرعان مىلتىققا جارماستى.
— اتپاڭدار. قولعا ءتىرى ءتۇسىرۋ كەرەك، — دەدى تاڭىربەرگەن. ۇيگە اتتىڭ تۇمسىعىن تىرەي توقتاعان كالەن قولىندا قامشى. ەكىنشى قولىنداعى شىلبىردىڭ ءبىر شەتىن ۋىسىنان شىعارماي، ىشكە باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلدى. ءدال وسى ءساتتى توسىپ، ەسىكتىڭ ەكى بوساعاسىندا جابىسىپ تۇرعان ەكى سولدات وعان وقتاۋلى مىلتىعىن توسەپ تۇرا قالدى:
— قولىڭدى كوتەر!
كالەن قۇددى وسىلاي بولارىن ءبىلىپ كەلگەندەي شىمىرىككەن جوق، ەكى سولداتتىڭ سىرت جاعىندا سۇپ-سۇر بوپ سازارىپ العان تاڭىربەرگەنگە قارادى.
— ءا، تۇلكى!..
— بايلاڭدار!
— توقتا! مەن ءوز اياعىممەن كەلىپ تۇرمىن. مەنى بايلاۋ قيىن ەمەس. بالامدى بوساتىڭدار!
— قۇداي قالاسا، بالاڭنىڭ قاسىنا ءوزىڭ دە باراسىڭ.
— ءا، سولاي ما؟ — دەدى كالەن سىبىرلاپ. ءوزى ىشىنەن «وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم»، — دەپ ءتۇيدى دە، ەكى سولداتتىڭ باس-اياعىنا كوز تاستادى. ەكەۋى دە كوزگە تولىق، اسىرەسە بىرەۋى ەڭگەزەردەي ەكەن. كالەن مىرزانىڭ دەگەنىنە قۇلاق قاقپاي كونگەن كىسىشە موپ-موماقان كەيىپكە ەنىپ، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ: «ال، بايلاڭدار»، — دەپ تۇرا قالدى. ءىرى دەنەلى سولدات مىلتىعىن ىرگەگە سۇيەپ، تاڭىربەرگەن ازىرلەپ تۇرعان قىل ارقاندى الا بەرگەن-دى. كالەن كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭدىقپەن وزىنە كەزەپ تۇرعان مىلتىققا قارسى شاپ بەرىپ، قولىنان جۇلىپ الدى. ونى ىشىنەن ءبىر تەۋىپ، قالپاقتاي ۇشىردى. ءىرى دەنەلى سولدات مىلتىعىنا ۇمتىلىپ ەدى، ءبىراق كالەن ونى دا قارسىلاسۋعا كەلتىرمەي، مىلتىق دۇمىمەن قاراقۇستان سوعىپ ءوتتى. تاڭىربەرگەن زىپ بەرىپ كەرەۋەتتىڭ استىنا كىرىپ كەتىپ ەدى. كالەن ونىڭ قاپەلىمدە قايدا كەتكەنىن بىلمەي، ءۇي ىشىنە الاقتاپ قاراپ تۇرعاندا، سىرتتان كوپ كىسى ەسىكتىڭ سىقىرلاۋلىعىن سىندىرا جازداپ، قادالارىن كوتەرە كىرىپ كەلدى. كالەن ەندى قارسىلاسپادى. قولىنداعى مىلتىقتى تىزەسىنە سالىپ ورتاسىنان ءبىر ومىردى دا لاقتىرىپ جىبەردى. انتالاپ تۇرعان كىسىلەر كالەندى باس سالدى.
— Aت كوتىنە بايلاڭدار!
— قابىرعاسىن سوگىپ، بۇيىرىنەن ءوتىن جارىپ الىڭدار، — دەپ ءۇي تولى كىسىلەر بىر-بىرىنەن داۋىس اسىرىپ، جان-جاقتان جامىراپ جاتتى. اقبالا كالەننىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەي، ىعىستاپ ءوزىنىڭ وتاۋىنا كىرىپ كەتتى. وسى ساتتە ىرسىلداپ تورشولاق بالا دا جەتتى. جولىنداعى كىسىلەردى كيمەلەپ كەپ، كالەننىڭ قاسىنا توقتادى. ول كالەندى تىرىلەي اپارعاننىڭ ءتيىمدى بولارىن ءبىلىپ:
— توقتاتىڭدار! بۇل ۇكىمەت الدىندا قىلمىستى ادام، — دەدى. جۇرت جىم بولدى. تورشولاق بالا سول بويدا كالەندى قارۋلى كۇزەتپەن قالاعا ايداتىپ جىبەردى. كالەن الگىدە ءۇي تولى كىسىلەر قولىنا نە تۇسسە سونىمەن ۇرىپ، باسقا كوزگە سابالاپ ۇرىپ جاتقاندا دا قىڭق ەتكەن جوق-تى. «جەر تۇبىنە ايداساڭدار دا، اجال جەتپەي ولمەسپىن. بولات قانجار قاپ تۇبىندە جاتپاس. سەندەرمەن سوندا سويلەسەرمىن»، — دەپ، قانىنا قارايىپ كەتىپ ەدى.
تۇسىنىك
«قان مەن تەر» تريلوگياسىنىڭ ەڭ العاشقى كىتابى «ىمىرت» دەگەن اتپەن 1961 جىلى، 2-كىتابى «سەرگەلدەڭ» دەگەن اتپەن 1964 جىلى، 3-كىتابى «كۇيرەۋ» دەگەن اتپەن 1970 جىلى جەكە-جەكە كىتاپتار بولىپ باسپادان شىققان بولاتىن.
م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە ۇلكەن ءۇمىت ارتقان ساناۋلى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ وسى شىعارماسى كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا قازاق ءسوز ونەرىنىڭ ەنشىسىنە اينالعان رومان جانرىنىڭ ەڭ ءىرى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە باعالاندى. سول باعا جازۋشىنى 1974 جىلى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندىردى. وسىدان كەيىن-اق روماننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باعى جانىپ جۇرە بەردى.
1976 جىلى ءۇش كىتاپ بىرىكتىرىلىپ، وسى اتپەن تريلوگيا رەتىندە «جازۋشى» باسپاسىنان قايتا شىقتى. جازۋشىنىڭ وزىندىك كرەدوسى بولۋى كەرەك — ءار باسىلىم بۇرىنعى باسىلىمدارعا قاراعاندا ەلەۋلى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلارعا ۇشىراپ وتىرادى. العاشقى باسىلىمعا قاراعاندا ەكىنشى باسىلىمدا وسىنداي وزگەرىستەردى بايقاساق، ال 1981 جىلعى باسىلىمدا ءتىپتى جاڭا وزگەرىستەردى بايقاۋعا بولادى. مىسالى، بۇرىنعى باسىلىمداردا كوبىرەك ورىن الاتىن سوعىس كورىنىستەرى ازايعان. كەيبىر باسقا دا قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتار كەزدەسەدى. تاڭىربەرگەن، ەلامان وبرازدارىنا ءتان ءبىرسىپىرا بوياۋلار دا، ولاردىڭ سويلەۋ تىلىنە ءتان ەرەكشەلىكتەر دە ءبىرشاما وزگەرىستەرگە ۇشىراعان.
اۆتورلىق ءسوز قولدانىستارعا، ستيلگە ءتان وزگەرىستەردى دە بايقاۋعا بولادى. جاڭا باسىلىم، اسىرەسە وسى باسپاعا ۇسىنىلىپ وتىرعان ءماتىن كوپ سوزدىلىكتەن، وقيعانى بايانداۋ كەزىندە قازبالاپ تۇسىندىرۋدەن ءبىرشاما ارىلعان ءتارىزدى. ياعني، اۆتور شىعارما تۋعان كەزەڭ قولتاڭباسىنداي كورىنەتىن زامانى وتكەن تاپتاۋرىن كەڭەستىك يدەولوگيالىق شتامپ بەلگىلەرىنەن دە باس تارتۋ ءجون دەپ ساناعانى بايقالادى.
ءا. نۇرپەيىسوۆتى ءوز ونەر گۇلزارىنىڭ، ءوز ونەر باعىنىڭ ونەگەلى قوجايىنىمەن تەڭەۋگە بولادى. ول ءوز «سۇيىكتىلەرىن» الدە-قايدان جەل ايداپ اكەلگەن ءالى جاپىراقتان دا، توپىراق استىنا بايقاۋسىز تۇسكەن باسى ارتىق تال-بۇتادان دا كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋدى مۇرات تۇتادى. قاجەت دەگەن جەرىندە ودان ءارى كوركەيتىپ، جاساندىرا تۇسۋگە دە بەيىل. وعان شارشامايدى دا، جالىقپايدى دا. قايتا ءلاززات الادى. سوندىقتان دا ونىڭ «وسى باسىلىمعا قاتتى-اق قولىم ءتيدى. ءتىپتى، كوپ وڭدەدىم. ءبىراق تاعى قاراسام، تاعى دا وزگەرىستەر ەنگىزەتىن ءتارىزدىمىن» دەگەن شىعارماشىلىق كوڭىل كۇيىن دە ءتۇسىن تۇستەۋگە ابدەن بولادى.
«قان مەن تەر» — سيمۆولدىق اتاۋ. قان — ءومىر، بيىك مۇددەلەر جولىنداعى كۇرەس سيمۆولى. تەر — تىرشىلىك، كونبىس بەينەتكەرلىك پەن ۇزىلمەس ءۇمىت سيمۆولى. قازاق جۇرتىنىڭ ءبىر وركەنيەتتىك بولمىستان ەكىنشى وركەنيەتتىك بولمىسقا بەت بۇرۋ، ءبىر ساياسي-الەۋمەتتىك فورماسيادان ەكىنشى ساياسي-الەۋمەتتىك فورماسياعا اۋىسۋ ساعاتىن بەينەلەۋگە ارنالعان تۋىندىنىڭ بار مازمۇنى مەن ءمانى وسى ەكى سوزبەن-اق ءساتتى بەرىلىپ تۇر.
شىعارمادا جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ اقيقاتى، قالىپتى تىرشىلىگى ادامدار اراسىنداعى قىم-قيعاش قارىم-قاتىناستار ارقىلى — سۇيىسپەنشىلىك پەن باقتالاستىق، ىزگىلىك پەن سۇرقيالىق، ساليقالىق پەن ساتقىندىق، ادالدىق پەن كولگىرلىك ءتارىزدى ادامي قاسيەتتەردىڭ شارپىسۋىمەن استاسىپ بەرىلەدى.
جازۋشى كەيىپكەر ارقىلى سويلەيدى، سولار ارقىلى ءوز شەبەرلىگىن پاش ەتەدى. جازۋشى قالامىنان تۋىنداعان الاڭعاسار، اپەندە، ىستەگەن ءىسىنىڭ، ءسوزىنىڭ تۇرلاۋى جوق سۋدىر احمەت، مىنەزى الا قۇيىن، ءسوزى توبەدەن تۇسكەندەي، اقىلى كەلتە قاراقاتىن — ناعىز حالىق اراسىنان شىققان زەرگەرلىك ۇلگىلەرگە جاتادى.
وسىلاردىڭ ورتاسىندا، وسىلاردىڭ ارقايسىسىمەن تىعىز بايلانىستا بولا وتىرىپ شوقتىعى بيىك كورىنەتىن — شىعارمانىڭ التىن تىنىنە اينالعان ءۇش بەينە — ەلامان، اقبالا، تاڭىربەرگەن وبرازدارى. بۇل ءۇش كەيىپكەر اراسىنداعى ماحاببات تاعدىرى شىعارمانىڭ بار جۇگىن كوتەرىپ تۇرعان نەگىزگى ۇستىن. باسقا تاقىرىپتىڭ جەلىلەردىڭ ءبارى سوعان قاتىستى وربىگەن بۇلاقتار.
ارال بويىنداعى قاراپايىم بالىقشى اۋىلدىڭ بۇيىعى تىرشىلىگىن بۇزعان زامانا داۋىلىنىڭ قاڭباعىنا اينالعان ءۇش بىردەي تاعدىردىڭ قاسىرەت-قايعىسى بولىپ ورىلگەن سەزىم ستيحياسى قازاق وقىرمانىنا تانىس ءداستۇرلى اسەردەن كوپ بولەك.
روماننىڭ سوڭعى بەتىن جاپقاندا ۋاقيعا بىتكەندەي اسەر قالدىرمايدى. ەلاماننىڭ جاۋ قولىنان قازا تاپقانى بولماسا اقبالا مەن قۇدايبەرگەن ساحنادان شىقپاعان كۇيى قالادى. رومان سوڭىندا بار داۋىسىنان ايرىلعان، سوراقى زورلىقتان قانسىراعان اۋىلىنىڭ ورتاسىندا جانى ءولىپ، جۇرەگى قان جىلاپ تۇرعان تاڭىربەرگەندى كورەمىز.
مىنە، رومان سوڭىندا اۆتوردىڭ الدىنا قويعان ماقساتى ورىندالىپ، حالىق الدىنداعى پارىزىنىڭ وتەلگەنىن ايقىن بايقايمىز
You Might Also Like
-
1991 جىلى سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلۋى الەمدىك دەڭگەيدەگى وقيعا بولدى. سەبەبى، 1945 جىلى حيروسيما مەن ناگاساكيگە تاستالعان اتوم بومبالارى جەر شارىندا تولاسسىز يادرولىق قارۋلانۋعا جول اشقان ەدى....
