InfoHub Logo

استانا قالاسى
دارىندى قىز بالالارعا ارنالعان قازاق-تۇرىك ليسەي ينتەرناتىنىڭ
11- سىنىپ وقۋشىسى: وسكەن دينا

جوسپار

ءى. كىرىسپە
1.    ع.مۇسىرەپوۆ ۇلتتىق ءسوز ونەرى تاريxىنداعى زور تۇلعا
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1.    انانىڭ ارداقتى وبرازىن سومداۋ - ع. مۇسىرەپوۆ ەرەكشەلىگى
2.    مۇسىرەپوۆ بەينەلەگەن انا – ناعىز قازاقتىڭ اناسى
3.    انا تۋرالى اڭگىمەلەر سيكلى - الۋان اۋەندى، سەزىمگە باي تۋىندىلار
ءىىى. قورىتىندى
1.    ءولدى دەۋگە بولا ما، ايتىڭدارشى
       ولمەيتۇعىن ارتىندا ءسوز قالدىرعان...

قازىرگى قaزaق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى - عابيت ماxمۇت ۇلى مۇسىرەپوۆ ۇلتتىق ءسوز ونەرى تاريxىندaعى زور تۇلعا. تاجىربيەلى قaلaمگەر قىرىق جىل ەڭبەك ەتكەن شىعارمaشىلىق جولىندa تەك قaزaق ادەبيەتى عانا ەمەس، بۇكىل كوپ ۇلتتى كەڭەس ادەبيەتىنىڭ اسىل قورىنا ۇلەس بولىپ قوسىلعان قۇنارلى تۋىندىلار بەردى. قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا ۇلكەن ءرول اتقارعان اڭگىمە، پەسا، روماندارى xالىق ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر ەلەۋلى كەزەڭدەرىن - قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردى، دالا كەدەيىنىڭ رۋxاني وزگەرىستەرىن، xالقىمىزدىڭ جاڭا زامانداعى جاڭعىرىپ جاساۋ جولىن بەينەلەيدى. انىعىراق ايتساق، ول ەڭبەكشى بۇقارانىڭ تاپتىق سانا-سەزىمىنىڭ ويانۋىن، تاپ كۇرەسىن،

1916 جىل دۇربەلەڭىن، ازامات سوعىسى مەن ۇلى وتان سوعىسىن، ادام مەن قوعام باسىنداعى درامانى ، ماxاببات پەن دوستىقتى جىرلايدى.

عابيت مۇسىرەپوۆ-انا ءتىلىنىڭ ەل تانىعان ەرەن جۇيرىگى. ونىڭ ءسوز گ ۇلىنىڭ جۇپار ءيىسى، سويلەم قۇرۋداعى زەرگەرلىك ونەرى ، ءمۇدىرىسسىز جازۋ مانەرى انا ءتىل سۇلۋلىعىن پاش ەتىپ، ەرەكشە ءبىر ءلاززات بەرەدى .

ع. مۇسىرەپوۆ ەسىمىن ەستىگەندە، ويىڭا بىردەن انا ءسوزى ورالا كەتەدى. ونىڭ دا وزىندىك سىرى بار. سەبەبى ع. مۇسىرەپوۆ الەم ادەبيەتىندە ۇلكەن ورىن الاتىن انانىڭ ارداقتى وبرازىن قازاق ادەبيەتىنە ەرەكشە ءبىر سارىن، تەبىرەنىسپەن اكەلىپ ەنگىزدى.

جاس جازۋشى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ تىرناق الدى تۋىندىسى - "تۋلاعان تولقىندا". پوۆەست قازاق قىزىنىڭ تاعدىرىنا، ونىڭ بوستاندىق ءۇشىن تالپىنىسىنا ارنالعان. «ۇلپان» رومانىنىڭ دا ورنى ءبىر بولەك.

ع. مۇسىرەپوۆ شەبەر اۋدارماشى دا. م. گوركييدىڭ " ادامنىڭ اناسى "، "ءولىمدى جەڭگەن انا" دەگەن ەكى اڭگىمەسىنە ع. مۇسىرەپوۆ شىعارماشىلىق اۋدارما جاسادى. اڭگىمەلەردىڭ رومانتيكالىق وتتى ءستيلىن ساقتاي وتىرىپ، ءسال ىقشامداپ اۋداردى. شىعارمانىڭ كەي يدەياسىن وتكىرلەي اشا ءتۇسىپ، كەي ويىن وزىنشە، ءسال باسقاشا قورىتادى. م.گوركييدىڭ "كەلدى ادام ومىرگە" دەگەن اڭگىمەسىنە عابيت مۇسىرەپوۆ " ادامنىڭ اناسى " دەپ ات قويىپ، وقۋشى نازارىن، شىعارمانىڭ نەگىزگى سالماعىن اناعا، انانىڭ كيەلى قاسيەتىنە اۋدارىپ جىبەرەدى. مۇسىرەپوۆتىڭ انا تۋرالى اتاقتى اڭگىمەلەرىن جازا باستاۋىنا م. گوركيي شىعارماشىلىعىنىڭ، ءسوز جوق ، تىكەلەي ىقپالى بولعانىن اتاپ وتپەسە بولماس. الايدا "انانىڭ اناسى"، "اشىنعان انا"، "انانىڭ اراشاسى" ، "ەر انا" ، " اقليما" - قازاق توپىراعىندا كوكتەگەن تۋىندىلار. اتاقتى سيكلدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە جازۋشىنىڭ تابيعي تالانتى ، ىزدەمپازدىعى، شىنايى سۋرەتكەرلىگى سەبەپ بولعانى ءسوزسىز.

لاپىلداعان وتتى سەزىم، رومانتيكالىق كوتەرىڭكى رۋx، انانىڭ ماڭگى ماxابباتىن، ءورشىل بەينەسىن قىزۋ قولداعان جازۋشى رۋxى، جالىندى سويلەمدەر - م. گوركيي اڭگىمەلەرىنە ءتان قاسيەتتەر. ال ع. مۇسىرەپوۆ اڭگىمەلەرى ءورشىل، ومىرشەڭ، كوپ سازدى. گوركيي سياقتى ول ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ، ءوز كەسىمىن ايتىپ، ءوز سەزىمىن بىلدىرە بەرمەيدى. سەزىمنەن گورى ومىرگە ، رومانتيكادان گورى رەاليزمگە بوي ۇرادى. رومانتيكالىق تۇلعالار رەالدىق ومىردە كورىنەدى. مۇسىرەپوۆ بەينەلەگەن انا - قازاقتىڭ اناسى. كادۋىلگى قازاق دالاسىندا وسكەن : قاپيا، ناعيما، اقليمالار . بۇلار - كەسەك تۇلعالار . سوزدەرى دە ، وزدەرى دە باتىل ، وتكىر وكتەم . مىڭدى اۋزىنا قاراتقان شەشەن مەن ءجۇزدى جەڭگەن بىلەكتى دە، جىرتقىش اڭ مەن دولى تابيعات تا، توڭىرەكتى قان قاقساتقان جاۋىز بەن اڭقىلداعان اقكوڭىل باتىر دا انانىڭ الىپ جۇرەگىنىڭ الدىندا باس يەدى . انا ماxابباتى كيەلى، دۇنيەگە ءومىر سەبەر الىپ انادان اسقان ارتىق كۇش جوق. سوقىر سەزىم ەمەس، انا - ار يەسى. 

ع.مۇسىرەپوۆتىڭ اڭگىمەسىندە اشىنعان انا جالعىز ۇلىن اجالدان اراشالاپ الىپ قالۋ ءۇشىن اشتىققا كونەدى، جاڭالاشتىققا توزەدى، زىندانعا تۇسەدى، ازاپ اتاۋلىنىڭ ءبارىن دە كورەدى، بارىنە شىدايدى. اقىر اياعىندا اباقتىدان شىعا سالا جان تۇرشىگەرلىك ازاپتىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، اباقتىدان شىعا سالا جان تۇرشىگەرلىك ازاپتىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، جالعىزىن كورۋ ءۇشىن ۇيىنە قاراي قۇستاي ۇشادى. قايران انا، ابدەن ازىپ-توزعان، ءۇستى-باسى ءورىم-ورىم، قۇر سۇلدەرى عانا قالعان. ءتىرى ارۋاق سەكىلدى. جۇرەسىنەن وتىرا قاپ، الاقانىن وشاقتاعى الاۋ وتقا قاقتاعاندا، ەتىنەن ارىعان شيدەي جىڭىشكە ساۋساعىنىڭ بىرىنەن كەنەت اسىل جۇزىك كوزى وت شاشقان انا كوزىمەن شاعىلىسا جارق ەتە قالادى. بۇل ءسال عانا نارسە، ءبىراق سىرلى، سيقىرلى سۋرەت! ءدال وسى تۇستا كوڭىلدى شىم-شىتىرىق وي باسادى. انانىڭ ءارى قاسىرەتتى، ءارى قاسيەتتى تاعدىرى جان-جۇيەڭدى تولقىتىپ، الگى ءبىر جارق ەتكەن نۇرلى ساۋلە جۇزىك كوزى عانا ەمەس، قان جىلاعان انانىڭ جارالى جۇرەگى سەكىلدەنىپ، سەنىڭ كوز الدىڭدا توسقاۋىل دەگەندى بىلمەيتىن، ماڭگى وشپەس انا ماxابباتىنىڭ سيمۆولى تۇرادى. شىعارماسىن وقىپ وتىرىپ، " قۇرمەتتەيىك تە، قادىرلەيىك تە عازيز انانى، ويتكەنى ول دۇنيەگە اسىلداردىڭ اسىلى - ءومىر سىيلايدى عوي !" دەيسىڭ ىشىڭنەن. 

انادا سيقىرلى كۇش بار. انامەن بەتتەسكەندە جاۋىز جاۋىزدىعىنان اينىپ، ارامدىعىنان باس تارتادى. انا ادام بالاسىنىڭ ەڭ ءبىر ىزگىلىك قاسيەتىن وياتادى، ادامگەرشىلىك قىلىن شەرتەدى. انا ومىرگە جان دا بەرەدى، ىزگىلىك ۇرىعىن دا سەبەدى . انانى ماداقتاۋ - ادامدى دارىپتەۋ، ادامگەرشىلىكتى ماداقتاۋ.

ع. مۇسىرەپوۆتىڭ انا تۋرالى سيكلى ادامنىڭ رۋxاني اسقار تۇلعاسىن، جەڭىمپاز كۇشىن، ادالدىعىن جىرلايدى. حالىق مارتەبەسىن كوتەرەدى. اقليما، قاپيا، ناعيما، ناتاليا بەينەسى ەل رۋxىنىڭ سارقىلماس تا اسقار كۇشىن پاش ەتەدى. ادامگەرشىلىكتىڭ بيىك ۇلگىسىن قاستەرلەيدى. انا باقىتتى - ادام باقىتى. شىن انا - xالىق اناسى. " ادام ازامات اتانسا ، ايەل انا اتانسا ، ادام بالاسى بىرىنە - ءبىرى جولداس اتانسا ، انا بىتكەننىڭ سودان باسقا ىزدەگەنى بار ما ؟ " - دەپ جازۋشى زامانداستارىن ابزالدىققا شاقىرادى . انا سيكلى - ۇلكەن گۋمانيست جازۋشى قولىنان شىققان تەرەڭ گۋمانيستىك تۋىندى . 

انا تۋرالى اڭگىمەلەر سيكلى - الۋان اۋەندى، سەزىمگە باي، سازى مول تۋىندىلار. " اشىنعان انا " ىزا مەن كەك كەرنەگەن ، وكسىگى مەن وجەتتىگى قاتار جۇرگەن جانمەن ەتەنە جاقىنداسا، "اقليما" ادامنىڭ اناسىنىڭ عازيز جۇرەگىنە، نازىك جانىنا بويلاتادى. مايتالمان جازۋشىنىڭ " ەر انا " مەن " انانىڭ اراشاسى " ەرلىككە دە، ەلدىككە دە، قاجەت بولسا، جاۋلىققا دا دايىن وكتەم قيمىل، قاھارمان جۇرەك انانىڭ ءور كوڭىلىن ارالاتادى. 

ءار داۋىردەگى ع.مۇسىرەپوۆ جاساعان انا وبرازى دا ءار ءتۇرلى. اق شاشتى ادام اناسى ەل انامەن، جەر انامەن تاعدىرلاس بەينەلەنەدى.

اشىنعان انا قاپيا - ادىلەتسىز قوعامنىڭ قاتال ايىپكەرى، دۇنيەگە ءومىر سىيلاۋشى، مەڭگى سونبەس ماxاببات كوزى، عازيز انا بولىس پەن قاراساقالعا قول كوتەرەدى، پىشاق سالادى؛ انانى وسىنداي xالگە تۇسىرگەن قوعامدىق قۇرىلىس، ونىڭ تىرەكتەرى - قاراساقالدار ادام جاۋى، انا جاۋى، ءومىر جاۋى.

جالبا-جۇلبا بولعان قاپيا انا بوتەن ۇيگە قونعالى كىرىپ كەلگەندە " وتقا ءتونىپ وتىرعان بالالار قورقىپ ، كەيىن شەگىنىپ كەتەدى ". وسى ءبىر ءسوز اراسى ايتىلعان دەتال العاش وقىعاندا اركىمنىڭ ءقوڭىلىن ءدىر ەتكىزەدى. وت باسىندا ۇزاق وتىرىپ، باستان كەشكەن اۋىر ازاپتى اقتارعاندا جاڭاعى" ىرگەگە بۇققان بالالار قوزعالا-قوزعالا ايەلدىڭ قاسىنا كەلىپ، تىزەسىنە اسىلىپ، اۋزىنا دا قاراپ قالادى". بۇل - شىن شەبەرلىك ۇلگىسى. بۇل - شىن ونەرگە ءتان سىر. 

اۆتوردىڭ سۋرەتتەۋ تاسىلدەرى دە كوپ قىرلى، كوپ سىرلى. جازۋشى بىردە وقۋشىسىن كوڭىلدەندىرە سويلەسە، بىردە ەرەن رومانتيكامەن جىگەرلەندىرە، قاxارلاندىرا، كوتەرە سويلەيدى، ەندى بىردە وقۋشى كوڭىل-كۇيىن شەرتسە ، سىرلاسا تەبىرەندىر تولقيدى، تاعى بىردە كەڭ جايلاۋداي ۇزاق ەپيكالىق سونارعا ءتۇسىپ، وقۋشىسىن قىزىققا باتىرادى، اينالاعا ويلى كوز جىبەرتكىزەدى.

ع. مۇسىرەپوۆ ەسىمى ەشقاشان وشپەك ەمەس. سەبەبى انا ءومىر سىيلاسا، شىعارماشىلىق عۇمىرىندا ع. مۇسىرەپوۆ قازاق ادەبيەتىنە قۇندى ماڭگىلىك مۇرا سىيلاپ كەتتى.

---