InfoHub Logo

كەپلەر زاڭدارى
XX عاسىرداعى عىلىمي ويدىڭ ۇلى جەڭىسى — كۆانتتىق   تەوريانى   قالىپتاستىرۋدا قىزعان دەنەنىڭ ساۋلە شىعارۋىن ەكسپەريمەنتتىك زەرتتەۋ ۇلكەن ءرول اتكاردى. جوعارى تەمپەراتۋراعا دەيىن قىزدىرعاندا دەنە ءارتۇرلى تۇسكە ەنىپ، ساۋلە شىعارا باستايتىنىن بىلەمىز. مىسالى، تەمىردى كىزدىرعاندا، ول وۋەلى قىزىل، سودان كەيىن قىزىل سارى، ودان ءارى اق سارى تۇسكە بەلەنەدى. ەلەكتر شامىنىڭ ۆولفرام قىلىن 3000 س-قا دەيىن كىزدىرعاندا، ول اق جارىق ساۋلە شىعارادى. كۇننىڭ جارىعى، جۇلدىزداردىڭ شىعاراتىن ساۋلەلەرى دە ولاردىڭ تەمپەراتۋراسىنىڭ وتە جوعارى بولۋىنا بايلانىستى.
قىزعان دەنەلەردىڭ ساۋلە شىعارىپ، ەلەكتروماگنيتتىك ەنەرگيا تاراتۋىن جىلۋلىق ساۋلەلەنۋ دەپ اتايدى. جىلۋلىق ساۋلەلەنۋ قۇبىلىسى تەك قىزعان دەنەلەردە عانا ەمەس، سالقىن دەنەلەردە دە ورىن الادى. ەلەكتر شامىنىڭ ۆولفرام قىلى 3000 س-قا دەيىن كىزعاندا كوزگە كارىنەتىن اق جارىق شىعارسا، تەمپەراتۋراسى تومەندەگەن سايىن دەنەلەر كەرىنبەيتىن ينفراقىزىل ساۋلەلەر شىعارادى. ينفراقىزىل ساۋلەلەرىنىڭ جيىلىگى اق جارىقتىڭ جيىلىگىنەن تومەن. سونداي-اك دەنەلەردىڭ تەمپەراتۋراسى تىم جوعارى بولسا، ولار كارىنبەيتىن ۋلىتىراكۇلگىن ساۋلەلەر شىعارادى. ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەرىنىڭ جيىلىگى اق جارىقتىڭ جيىلىگىنەن جوعارى.
جارىق سياقتى جىلۋلىك ساۋلەلەردىڭ بارلىق تۇرلەرى دە ەلەكتروماگنيتتىكتولقىندار كاتارىنا جاتادى. ولار بىر-بىرىنەن تەك جيىلىكتەرىنە نەمەسە تولقىن ۇزىندىقتارىنا كاراي اجىرايدى. ەكسپەريمەنتتىك زەرتتەۋلەر دەنەلەردىڭ جىلۋلىق ساۋلەلەردى شىعارۋمەن كاتار ولاردى جۇتا دا الاتىنىن كەرسەتتى. ونى كوپتەگەن تاجىريبەلەر راستايدى. مىسالى، پارابولويدتىك ايناعا ۆولفرامنان جاسالعان سپيرال قىلىن ورناتىپ، ونى ەلەكتر توعىمەن ينفراقىزىل ساۋلەسىن شىعاراتىنداي ەتىپ كىزدىرايىق. وعان كاراما-كارسى قويىلعان ەكىنشى اينانىڭ فوكۋسىنا قارا تۇسكە بويالعان قۇرعاك ماقتانى ءىلىل قويساق، ول بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن "وز-وزىنەن" تۇتانىپ جانا باستايدى. بۇدان دەنەلەردىڭ جىلۋلىق ەلەكتروماگنيتتىك ساۋلەلەردى شىعارىپ كانا كويماي، ولاردى جۇتا دا الاتىنش كارەمىز. ال كارا ءتۇستى دەنەلەر ساۋلەلەردى باسقا ءتۇستى دەنەلەرگە كاراعاندا كوبىرەك جۇتادى. بۇل توجىريبە ەلەكتروماگنيتتىك تولكىنداردىڭ شىنىندا دا ەنەرگيا تاسيتىنىنا كوزىمىزدى جەتكىزەدى.
وزىنە تۇسكەن ءارتۋرلى جيىلىكتەگى ساۋلەلەردىڭ ەنەرگياسىن تولىق جۇتىپ. الاتىن دەنەنى ابسوليۋت قارا دەنە دەپ اتايدى. كۇن سىرتقى ورتاعا جارىق شىعارۋمەن قاتار وزىنە سىرتتان كەلىپ تۇسەتىن ءارتۇرلى جيىلىكتەگى ساۋلەلەردى دە تولىق جۇتىپ الادى.
سوندىقتان ول ابسوليۋت كارا دەنەلەر قاتارىنا جاتادى سۋرەتتە ابسوليۋت قارا دەنەنىڭ ۇلگىسى كورسەتىلگەن. ءىشى قۋىس ىدىسقا تار ساڭىلاۋدان تۇسكەن ساۋلە شەكسىز مارتە شاعىلادى دا، تولىق جۇتىلادى.
ۇيتقىماعان قوزعالىسقا (ياعني ەكى دەنە ەسەبىندە) قاتىناساتىن نۇكتەنىڭ وربيتاسى ەكىنشى رەتتى قيسىق سىزىقپەن ورنەكتەلەدى جانە ونىڭ ءبىر فوكۋسىندا تارتۋ كۇشىنىڭ سەنترى ورنالاسادى. سونىمەن ۇيىتقىماعان قوزعالىستاعى ماتەريالدىق نۇكتەنىڭ وربيتاسى كونۋستىق قيمالاردىڭ ءبىرى، ياعني شەڭبەر، ەلليپس (پلانەتالار ءۇشىن)، پارابولا نە گيپەربولا تۇرىندە بولادى.

كەپلەردىڭ 1 زاڭى
كەپلەردىڭ ءبىرىنشى زاڭى نەگىزىنەن پلانەتا وربيتاسىنىڭ ءپىشىنىن انىقتايدى: بارلىق پلانەتالار كۇندى ەلليپس بويىمەن اينالادى، ونىڭ فوكۋستارىنىڭ بىرىندە كۇن ورنالاسادى.
ەلليپستىڭ سيممەتريالى سەنترى – و، ۇلكەن اا1=2ا جانە ۆۆ1=2ۆ ەكى سيممەتريا ءوسى بار، مۇنداعى ا – ۇلكەن جارتى وس، ۆ – كىشى جارتى وس دەپ اتالادى.

 
كەپلەردىڭ كۇن جۇيەسى مودەلى
ونىڭ ەكى فوكۋسى سەنتردەن OF1=OF2=c=a2-b2 قاشىقتىقتا ورنالاسقان ەلليپستىڭ نەگىزگى قاسيەتى: ەلليپستىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنىڭ فوكۋستاردان قاشىقتىقتارىنىڭ قوسىندىسى ۇلكەن وس ۇزىندىعىنا تەڭ بولاتىن تۇراقتى شاما:
MF1+MF2=2a
e=c/a قاتىناسى ەلليپستىڭ ەكسەنتريسيتەتى دەپ اتالادى. ول ەلليپستىڭ سوپاقتىق دارەجەسىن كورسەتەدى: ە نەعۇرلىم ۇلكەن بولسا، ەلليپستىڭ شەڭبەردەن ايىرماشىلىعى دا سوعۇرلىم كوپ بولادى. ەگەر س=0 بولسا (ەلليپستىڭ فوكۋستارى سەنترىمەن بەتتەسەدى)، وندا ە=0، ياعني ەلليپس راديۋسى ا بولاتىن شەڭبەرگە اينالادى. شولپان مەن جەر وربيتالارىنىڭ پىشىندەرى شەڭبەرگە وتە جاقىن (شولپان وربيتاسىنىڭ ەكسەنتيسيتەتى - 0،0068، جەردىكى – 0،0167). وزگە پلانەتالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ وربيتالارى الدەقايدا سوزىلىڭقى بولىپ كەلەدى. وربيتانىڭ كۇنگە ەڭ جاقىن نۇكتەسىن پەريگەليي (گرەكشە peri-تاياۋ، helios- كۇن دەگەن سوزدەرىنەن)، ونىڭ ەڭ الىس نۇكتەسى افەليي (گرەكشە apo- الىس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) دەپ اتالادى. ەلليپستىڭ ۇلكەن ا جارتى ءوسى پلانەتانىڭ كۇننەن ورتاشا قاشىقتىعىنا پارا- پار. استرونوميادا جەردىڭ كۇننەن ورتاشا قاشىقتىعى كۇن جۇيەسىندە قولدانىلاتىن قاشىقتىق ولشەۋ بىرلىگى رەتىندە قابىلدانعان. ول استرونوميالىق بىرلىك (ا.ب.) دەپ اتالادى: 1ا.ب.=149 600 000 كم. جەردىڭ تابيعي سەرىگى ايدىڭ جانە كەز كەلگەن جاساندى سەرىكتەردىڭ جەرگە ەڭ تاياۋ كەلەتىن نۇكتەسى پەريگەي (گرەكشە گەي - جەر)، ال ەڭ الىس نۇكتەسى اپوگەي دەپ اتالادى.
كەپلەردىڭ ەكىنشى زاڭى.

 كەپلەردىڭ 2 زاڭى
ۇيتقىماعان قوزعالىسقا قاتىناساتىن نۇكتەنىڭ راديۋس-ۆەكتورى سىزاتىن اۋدان ۋاقىتقا پروپورسيونال بولىپ وزگەرەدى. كەپلەردىڭ العاشقى ەكى زاڭى تارتىلىس كۇشى اسەرىنەن پايدا بولاتىن جانە شاماسى كۇش سەنترىنە دەيىنگى قاشىقتىقتىڭ كۆادراتىنا كەرى پروپورسيونال بولاتىن ۇيىتقىما قوزعالىستار ءۇشىن عانا ورىندالادى.
كەپلەردىڭ ەكىنشى زاڭى - اۋداندار زاڭى پلانەتا قوزعالىستارىنىڭ ءبىرقالىپتى ەمەس ەكەندىگىن انىقتايدى: پلانەتانىڭ راديۋس - ۆەكتورى بىردەي ۋاقىت ارالىعىندا شامالارى بىردەي اۋداندار سىزىپ شىعادى. پلانەتالار ەڭ ۇلكەن جىلدامدىقپەن پەريگەلييدە، ال ەڭ كىشى جىلدامدىقپەن افەليي دە قوزعالادى.

كەپلەر عالامات  جۇلدىزى
كەپلەردىڭ ءۇشىنشى زاڭى.
ورتالىق نۇكتە (كۇن) اينالاسىنداعى ەكى ماتەريالدىق نۇكتەنىڭ (پلانەتا) ۇيتقىماعان ەلليپستىك قوزعالىسى كەزىندەگى اينالۋ ۋاقىتىنىڭ كۆادراتى مەن ورت. جانە اينالاتىن نۇكتەلەر ماسسالارى قوسىندىسى كوبەيتىندىلەرىنىڭ قاتىناسى، ولاردىڭ وربيتالارىنداعى ۇلكەن جارتى وستەرى كۋبتارىنىڭ قاتىناسىنا تەڭ، ياعني: مۇنداعى T1 جانە T2 – ەكى نۇكتەنىڭ اينالۋ پەريودى، m1 جانە m2 – ولاردىڭ ماسسالارى، m0 – ورتالىق نۇكتەنىڭ (كۇننىڭ) ماسساسى، a1، a2 – وربيتا نۇكتەلەرىنىڭ (پلانەتالاردىڭ) ۇلكەن جارتى ءوسى. كەپلەردىڭ ءۇشىنشى زاڭى ەلليپستىك وربيتا بويىمەن قوزعالاتىن پلانەتالارعا، پلانەتالار سەرىگىنە، قوس جۇلدىزداردىڭ قۇراۋشىلارىنا قولدانىلادى جانە اسپان شىراقتارىنىڭ كەيبىر سيپاتتامالارىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

اي بەتىندەگى كەپلەر كراتەرى، اپوللون 12 تۇسىرگەن سۋرەت

كەپلەردىڭ 3 زاڭى
كەپلەردىڭ ءۇشىنشى زاڭى - پلانەتالاردىڭ وربيتالىق پەريودتارى مەن ولاردان كۇنگە دەيىنگى قاشىقتىق اراسىنداعى بايلانىستى انىقتايدى: كەز كەلگەن پلانەتانىڭ كۇندى اينالۋ پەريودتارى جارتىوستەرىنىڭ قاتىناسىنا تەڭ بولادى. ەكى پلانەتانىڭ ۇلكەن جارتىوسىنە ا1 جانە ا2 دەپ، ال اينالۋ پەريودتارى ت1 جانە ت2 دەپ بەلگىلەيتىن بولساق، وندا كەپلەردىڭ ءۇشىنشى زاڭىن مىنا تۇردە جازۋعا بولادى. نيۋتون ءوزىنىڭ بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىن اشقان سوڭ، كەپلەردىڭ ءۇشىنشى زاڭىن جالپى تۇرگە كەلتىرەدى. كەپلەر زاڭدارى نيۋتوننىڭ بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭىنىڭ اشىلۋىندا ەلەۋلى ءرول اتقاردى. باقىلاۋلار ناتيجەسىندە تابىلعان كەپلەر زاڭدارىن نيۋتون ەكى دەنە ەسەبىنىڭ ءدال شەشۋى رەتىندە قورىتقان. بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭىنا سۇيىنسەك، ۇيىتقۋلاردى ەسكەرە كەلىپ ەسەپتەگەن اسپان دەنەلەرىنىڭ ورىندارى، باقىلاۋمەن ءدال كەلىپ وتىرادى. بۇل استرونوميا زاڭدارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيدى.

جامبىل وبلىسى، جامبىل اۋدانى
بەسجىلدىق اۋىلى
ازىمبەك ىسمايىل ۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ
9 سىنىپ وقۋشىسى: شىنىبايەۆا ۇلجان
جەتەكشىسى: مۋسىرمانكۋلوۆا اكتيلەك ورىنباساركىزى

---