InfoHub Logo

قازاقتىڭ مەملەكەت قايراتكەرى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ تۋعانىنا 117 جىل. 1902 جىلى 30 تامىزدا اقمولا وبلىسى ومبى اۋدانىنىڭ بوريسوۆ بولىسىنىڭ №2 اۋىلىندا مالشىلار وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى (قازىرگى — شەرباكول اۋدانى). بۇل ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن تايپاسىنىڭ اتىعاي رۋىنان شىققان.

1910-1913 جج — جۇماباي شاياحمەتوۆ باستاۋىش مەكتەپتە وقىدى. 1917 جىلى ول ەكى جىلدىق قازاق-ورىس مەكتەبىن ءبىتىردى. 1917-1919 جىلدارى بايدىڭ وتباسىندا ەڭبەك ەتتى، 1919 جىلى جەلتوقساندا ءمۇعالىم جۇمىسىنا ورنالاستى. 1921-1923 جج. — تەكىندىك ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. 1923-1926 جج. قىلمىستىق ىزدەستىرۋ ورگاندارىندا جۇمىس ىستەدى. 1926-1928 جج. — «قوسشى» وداعىنىڭ پەتروپاۆل اۋداندىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى. 1932-1933 جىلدارى ناريمانوۆ اتىنداعى ماسكەۋ شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا وقىدى. 1928-1938 جىلدارى ول وگپۋ-نكۆد ورگاندارىندا جۇمىستاردا بولدى. 1936 جىلدان — سولتۇستىك قازاقستان نكۆد وبلىستىق باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1938 جىلى — الماتىلىق نكۆد وبلىستىق باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى. 1938 ج. — ءۇشىنشى، 1939 ج. — ەكىنشى، 1946 ج. باستاپ 1954 ج. دەيىن — قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. 1950-1954 جج. — كسرو جوعارعى كەڭەسى ۇلتتار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى. ستالين جۇماباي شاياحمەتوۆتى «شىعىس قىرانى» دەپ اتادى. 1954 جىلدىڭ اقپانىنان 1955 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن — قازاقستان كومپارتياسى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى. 1955 جىلدىڭ مامىرىنان زەينەتكەرلىككە شىقتى.

1944 جىلى الماتىدا شاياحمەتوۆتىڭ باستاماسىمەن كەڭەس وداعىندا بالاماسى جوق ايەلدەردىڭ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى اشىلدى. ستالينمەن اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا جۇماباي شاياحمەتوۆ اۋىلداعى قىزداردىڭ جاعدايىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى: مەكتەپتەن كەيىن ولار وقۋىن جالعاستىرا المايدى جانە ماماندىق الا المايدى، قازاقستان مەكتەپتەرىندە مۇعالىمدەر تاپشىلىعى كوپ. سونىمەن، مەملەكەت تاراپىنان تولىقتاي قولداۋ كورسەتەتىن ايەلدەر پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى الماتىدا اشىلدى.

سول جىلى شاياحمەتوۆتىڭ ارقاسىندا الماتى كونسەرۆاتورياسى، شەت تىلدەر ينستيتۋتى، شىمكەنت حيميالىق-تەحنولوگيالىق ينستيتۋتى، 1945 جىلى دەنە شىنىقتىرۋ ينستيتۋتى اشىلدى. سوعىستان كەيىن عالىمدار ءۇيى، كازپوترەبسويۋز، كيروۆ فابريكاسىنىڭ عيماراتى، ساناتورييلەر، اۋرۋحانالار، ۇكىمەت ۇيىندەگى العاشقى سۋبۇرقاقتار، وپەرا تەاترىنىڭ جانىنداعى ساياباقتار، شيەۆچەنكو-ماسانچيدەگى ستۋدەنتتىك ستاديون سالىندى. 1951 جىلى مەدەۋ مۇز ايدىنى اشىلىپ، مينيسترلىكتەر، ۇكىمەت ءۇيى، عىلىم اكادەمياسىنىڭ عيماراتتارىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى.
جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ قازاقستان باسقارۋ كەزىندە، قازاق عالىمدار مەن شىعارماشىلىق تۇلعالاردىڭ جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ول 1950 جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ۇلتشىل دەپ ايىپتالعان قازاق ازاماتتاردى قورعاي المادى. يدەولوگيالىق ماسەلەلەر ماسكەۋدىڭ 1947 جىلى 21 قاڭتاردا شەشىمىن بويىنشا قازاقستان كوكپ-نىڭ وك-تى «قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر تۋرالى» قاۋلى قابىلداندى. ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى كەزەڭدەگى قازاق اۋىز ادەبيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ شىعارمالارى («قوزى-كورپەش - بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «ايمان-شولپان» ت.ب.) حالىققا قارسى دەپ اتالدى.

ولار كەنەسارى قاسىموۆتىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى زەرتتەۋدە «كوكپ تاريحىنداعى قىسقا كۋرس» يدەولوگياسىنان «كەتكەن» ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرى تۋرالى ايتا باستالدى. 1951 جىلى «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان ايىپتاۋ اكتىسى بەكماحانوۆتى قۋدالاۋعا سەبەپ بولدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى پىكىرنشە، شاياحمەتوۆتىڭ بۇل ماقالانى جاريالاۋعا قارسى بولعانىن جانە مۇحتار اۋەزوۆ پەن قانىش ساتپايەۆتى قورعاۋعا تىرىستى دەيدى. الايدا، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا جاسالعان يدەولوگيالىق ماسەلەلەر تۋرالى بايانداماسىندا جانە «قازاقستان بولشيەۆيكتەرى» جۋرنالىندا (№ 10، 1951) جاريالانعان ماقالادا ول عالىمداردى سىنعا الادى.

پارتيا جەتەكشىسى زيالى قاۋىمدى قورعامادى دەپ ناقتى ايتۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ول قانىش ساتپايەۆتى ماسكەۋگە ۋاقىتىندا جىبەرىپ، تۇتقىنداۋدان قۇتىلدى، ال 1941 جىلى وعان كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيليالى جانىنداعى گەولوگيالىق عىلىمدار ينستيتۋتىن باسقارۋدى بۇيىردى. ول مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تاعدىرىنا جەكە ءوزى قاتىستى، 1942 جىلى دىنمۇحامەد قونايەۆتى الماتىعا جۇمىسقا شاقىردى.
ايتۋ كەرەك، جۇماباي شاياحمەتوۆ ءاردايىم ۇلتتىق كادرلار ماسەلەسىنە ۇلكەن ءمان مەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ول 1947 جىلى «پارتيا ءومىرى» جۋرنالىندا جازدى: «سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ كادرلارى ءوستى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جەلىسى كەڭەيىپ، قازاق جاستارى ەسەبىنەن ستۋدەنتتەر سانى كوبەيدى. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى (بولشيەۆيكتەر) ۇلتتىق كادرلاردى تاعايىنداۋ مەن دايىنداۋدا بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە جەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا قالالىق پارتيالار مەن قازاق پارتياسىنىڭ اۋداندىق كوميتەتتەرىنىڭ 729 حاتشىسىنىڭ 395ء-ى نەمەسە 54 پايىزىن قۇرايدى. قازاقتار پارتياسىنىڭ وبلىستىق كوميتەتتەرىنىڭ 70 حاتشىسىنىڭ 36-سى نەمەسە 51 پايىزىن قۇرايدى. وبلىستىق قازاق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ ءتوراعالارىنىڭ اراسىندا - 87،5 پايىز».

زاۋىتتىق جانە قولونەر مەكتەپتەرىنىڭ 35 مىڭ وقۋشىسىنىڭ ىشىندە قازاق جاستارى بار بولعانى 4،3 مىڭ ادامدى قۇرادى. تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردى بىتىرگەن 1 687 تۇلەكتىڭ 142ء-سى قازاق بولدى. جۇماباي شاياحمەتوۆ، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆپەن بىرگە ءستاليندى قابىلداۋىندا بولىپ، 1944 جىلى قازاق جاستاردى اسكەري قىزمەتتەن وندىرىستىك نىساندارعا جىبەرۋگە قول جەتكىزدى. 1950 جىلداردىڭ اياعى مەن 1960 جىلداردىڭ باسىندا، ال، جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن، كەرىسىنشە، جاستاردى قازاقستانداعى شوپاندار بريگاداسىنا جاپپاي شاقىرۋ باستالدى.

1954 جىلى اقپاندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا تىڭ جەرلەردى جاپپاي يگەرۋ كولەمىمەن كەلىسپەگەنى ءۇشىن ول قىزمەتىنەن الىندى. قازاقستان كسرو-نىڭ شىعىسىنداعى ءىرى مال بازاسىنا اينالۋى كەرەك ەدى، ءبىراق شاياحمەتوۆ تىڭ توپىراقتى بىرتىندەپ يگەرۋ كەرەك، بۇل ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار مەن مۇمكىندىكتەر جاساي وتىرىپ، «ايتپەسە ءبىز ءوز جەرلەرىمىزدى جوعالتۋىمىز مۇمكىن» دەپ ەسەپتەدى.

حرۋششيەۆتىڭ ايتۋىنشا، شاياحمەتوۆ ۇلتشىلدىق سەبەپتەرگە ۇلكەن ءمان بەرەدى: «شاياحمەتوۆ ەگەر استىق القاپتارى ۇلعايتىلسا، وندا قازاقتاردىڭ وزدەرى ولاردى وڭدەي المايتىنىن ءتۇسىندى ... ولار تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە بارعىسى كەلەتىن ەرىكتىلەردەن كومەك سۇراۋى كەرەك ... ول مۇنى مۇلدەم قالامادى، ويتكەنى سول كەزدە قازاقستانداعى بايىرعى حالىقتىڭ ۇلەسى ودان دا تومەندەيتىن ەدى».

ستالين ونى «شىعىس قىرانى» دەپ اتادى. د. ا. قونايەۆ، ءوزىن باعالاۋدا وتە سابىرلى ادام بولعان، شاياحمەتوۆتىڭ ەرەكشە ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى بولدى دەپ ايتتى، ول «ورتالىق كوميتەتتىڭ بولىمدەرى مەن مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار باسشىلارىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ بارىسىن قاتاڭ قاداعالاپ وتىردى. الدىڭعى ادامداردان ايىرماشىلىعى ول بەلسەندى ءارى ۇقىپتى باسشى، جاقسى ۇيىمداستىرۋشى بولدى. ونىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستان ەكونوميكاسى سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دامي باستادى» - دەپ جازدى قونايەۆ.

زامانداستار مەن تاريحشىلار ونىڭ ىسكەرلىك قاسيەتتەرگە ارنالعان كادرلاردى ىرىكتەۋ مەن دايىنداۋداعى ءرولىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. ولار ونىڭ استىندا قازاقتاردىڭ جۇزدەرگە، تايپالارعا جانە رۋلارعا ءبولىنۋدى توقتاتقانىن اتاپ وتەدى. ول ءوز زامانىنىڭ قاھارمانى بولعان. ساياساتتانۋشى ءازىمباي عاليدىڭ پىكىرىنشە، «بۇل قازىرگى باعالاۋ تۇرعىسىنان داۋلى تۇلعا ... ءوز ءداۋىرىنىڭ كلاسسيكالىق ءونىمى».

كەرىمسال جۇباتقانوۆ تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

---